Zin in zelfredzaamheid - Zorgbelang Inclusief · eigen manier inrichten en daarin zoveel mogelijk...

Kennisdossier 6:

Zin in zelfredzaamheid Zingeving en welbevinden in de Wmo

Oktober 2013

2

Inhoudsopgave

Samenvatting........................................................................................................................................... 3

1. Waarom aandacht voor zingeving in de Wmo?................................................................................... 4

2. Voor cliënten is zingeving een sleutel om te kunnen participeren ...................................................... 6

3. Zingeving als drijvende kracht bij mantelzorgers en vrijwilligers....................................................... 10

4. De rol van professionals bij zingeving in de Wmo............................................................................. 12

5. Tips voor Wmo-raden en cliëntenorganisaties .................................................................................. 15

6. Praktijkvoorbeelden en literatuur ....................................................................................................... 17

Literatuur................................................................................................................................................ 19

Auteurs

Vilans, Christien Begemann en Marije Vermaas

Met dank aan:

MOVISIE, Petra van Leeuwen

Aandacht voor iedereen

Het programma Aandacht voor iedereen heeft als doel het toerusten van Wmo-raden en

belangenbehartigers. Eén onderdeel van het programma is het beschikbaar stellen van goede

voorbeelden uit de praktijk waarmee Wmo-raden hun adviesrol beter kunnen vervullen als de

gemeenten hun beleid ontwikkelen. De landelijke kennisinstituten Vilans en MOVISIE verzamelen en

verrijken deze voorbeelden in samenwerking met twee kennismakelaars van het programma. De

themadossiers die hieruit ontstaan worden via de communicatiekanalen van het programma en de

websites van Vilans en MOVISIE beschikbaar gesteld. Er zullen naar verwachting 10 themadossiers

worden ontwikkeld over diverse onderwerpen.

Nadere informatie is te verkrijgen bij de kennismakelaars Nienke van der Veen (nvanderveen@cg-

raad.nl) en Henk Beltman ([email protected]) en op de websites

www.aandachtvooriedereen.nl, www.vilans.nl en www.movisie.nl.

3

Samenvatting

Voor u ligt een kennisdossier over zingeving in de Wmo. Een onderwerp waarbij u zich wellicht

afvraagt, wat dat met maatschappelijke ondersteuning van doen heeft. Is zingeving niet meer iets voor

de kerk en voor wat mensen privé beleven? Dat is echter niet het geval.

De Wmo heeft tot doel om de participatie en zelfredzaamheid van mensen met een ziekte, beperking

of aandoening te vergroten. Aandacht voor zingeving tijdens het keukentafelgesprek of in de

dagelijkse ondersteuning van cliënten door mantelzorgers, vrijwilligers of professionals is essentieel

om deze Wmo-doelen te bereiken.

In dit dossier kunt u lezen dat aandacht voor zingeving in de Wmo:

• noodzakelijk is om te zorgen dat cliënten betekenisvol kunnen participeren, gebruik kunnen

maken van hun eigen en elkaars kracht en na verlies en rouw toch weer verder kunnen;

• nodig is om mantelzorgers en vrijwilligers goed te begrijpen en begeleiden;

• noodzakelijk instrumentarium is voor professionals om cliënten te ondersteunen bij participatie

en zelfredzaamheid, en hun eigen kracht te stimuleren.

Het dossier beschrijft de rol van zingeving in de Wmo met duidelijke en aansprekende voorbeelden.

Daarnaast beschrijft het vier succesvolle aanpakken en geeft het praktische tips voor Wmo-raden en

belangenbehartigers om direct mee aan de slag te kunnen.

4

1. Waarom aandacht voor zingeving in de Wmo?

Wat is zingeving?

Zingeving is belangrijk voor ieder mens. Iedereen zoekt immers naar een goede of prettige

levensinvulling en naar een manier om ertoe te doen in het leven. Mensen geven zin aan hun leven

als zij zich bezighouden met activiteiten die hen een gevoel van geluk, zelfvervulling of welbevinden

geven. Hierbij gaat het niet alleen om grootse idealen of succesvolle projecten. Mensen vinden juist

vaak inspiratie en betekenis in alledaagse bezigheden, in relaties, werk of dagbesteding, vakanties,

hobby’s, spiritualiteit of de plek waar ze wonen.

Ook voor mensen met een ziekte, aandoening of beperking is zingeving belangrijk. Het kan helpen bij

het leren omgaan met ziekte, aandoening of beperking. Of om nieuwe mogelijkheden te leren zien en

aan te spreken. Aandacht voor zingeving is een manier om bewust op zoek te gaan naar activiteiten

die bijdragen aan zelfvervulling en welbevinden. Wanneer iemand voor zijn gevoel zinvol bezig is, kan

dit bijdragen aan meer levensplezier en minder klachten.

Waarom is zingeving relevant voor de Wmo?

De Wmo heeft tot doel om de participatie en zelfredzaamheid van mensen met een ziekte, beperking

of aandoening te vergroten. Aandacht voor zingeving tijdens het keukentafelgesprek of in de

dagelijkse ondersteuning van cliënten door mantelzorgers, vrijwilligers of professionals helpt om een

betekenisvolle invulling aan deze Wmo-doelen te geven. Cliënten krijgen beter zicht op de ‘bronnen’

(relaties, hobby’s, vrijwilligerswerk, enz.) die bijdragen aan hun geluk of welbevinden. Aandacht voor

zingeving versterkt hiermee de eigen regie: cliënten kiezen voor oplossingen die daadwerkelijk bij hen

passen.

Zingeving in de Wmo is belangrijk voor:

• De cliënt1 zelf: zinvol bezig zijn, de mogelijkheid hebben om talenten te benutten en te

ontwikkelen geeft plezier aan het leven. Daarnaast helpt zingeving mensen om te gaan met

hun ziekte, beperking of aandoening. En om nieuwe manieren te vinden om plezier en zin in

het leven te ervaren.

• Mantelzorgers en vrijwilligers: voor hen is het belangrijk dat zij positief worden aangesproken

op de betekenis van hun inzet voor henzelf, voor andere mensen en voor de samenleving. Dat

geeft hen kracht en de erkenning dat zij zinvol bezig zijn.

• Professionals (denk aan Wmo-consulenten ondersteuners en welzijnswerkers): door in het

keukentafelgesprek en in dagelijkse ondersteuning van cliënten meer gericht te zijn op die

zaken die van wezenlijk belang zijn voor het welbevinden en de zelfvervulling van cliënten,

verbeteren professionals de kwaliteit van hun werk.

In de volgende hoofstukken werken we dit verder uit.

1 Als we in dit dossier spreken over cliënten, dan hebben we het over mensen met een chronische ziekte, aandoening of

beperking die te maken hebben met de Wmo.

5

Voor wie is dit kennisdossier bedoeld en hoe is het opgebouwd?

Dit dossier is een hulpmiddel voor leden van Wmo-raden en regionale en lokale belangenbehartigers.

Het is een aanmoediging om met elkaar en met de gemeente in gesprek te gaan over de speciale

aandacht die zingeving binnen de Wmo vraagt. En de mogelijkheden en aanknopingspunten die het

onderwerp biedt voor het vergroten van het welbevinden van cliënten (hoofdstuk 2). Het kennisdossier

beschrijft ook waarom zingeving van belang is voor het mobiliseren en duurzaam inzetten van

mantelzorgers en vrijwilligers (hoofdstuk 3). Tenslotte beschrijft het dossier hoe Wmo-professionals

het onderwerp zingeving een plek kunnen geven in hun werkzaamheden (hoofdstuk 4). Hoofdstuk 5

beschrijft tips voor Wmo-raden en regionale en lokale belangenbehartigers om het thema zingeving in

het gemeentelijke beleid en in de lokale uitvoering van de Wmo te borgen. In dit dossier gebruiken we

veel goede voorbeelden uit de praktijk. Een aantal voorbeelden wordt aan het einde van dit dossier

verder uitgewerkt, en voor wie meer wil lezen is er achter in het dossier bovendien een kort overzicht

met interessante publicaties en websites opgenomen (hoofdstuk 6).

6

2. Voor cliënten is zingeving een sleutel om te kunnen participeren

Betekenisvol participeren

Net als andere mensen willen ook mensen met een ziekte, aandoening of beperking meedoen in de

samenleving. Ze willen hun talenten en kwaliteiten op een voor hen betekenisvolle manier inzetten;

hun sociale contacten onderhouden en zich bezighouden met activiteiten zoals werk, studie of

hobby’s. Andere cliënten geven bovendien aan dat ze niet zozeer vermaakt willen worden, maar dat

ze er toe willen doen en nuttig voor anderen willen zijn. Uit onderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mensen

met een verstandelijke beperking of verslaving, vaak liever werk willen doen in een maatschappelijk

project dan aan activiteiten meedoen die ‘de dag helpen invullen’ (zie het kader hieronder). Als

cliënten deze behoefte hebben, dan moet de ondersteuning die in het kader van de Wmo aan hen

geboden wordt daarop gericht zijn.

“Positieve reacties van collega’s en klanten op de dagbesteding geeft mensen het gevoel dat ze

waardering krijgen voor wat ze doen. Zij voelen zich gerespecteerd. Zinvol werk doen en

gewaardeerd worden, wordt door de ondervraagden als zeer belangrijk ervaren.” Dat staat er in het

rapport Overheveling dagbesteding naar Wmo. En even verderop: "Binnen de dagbesteding vinden

cliënten het prettig wanneer ze zich kunnen ontwikkelen. Het leren van nieuwe vaardigheden leidt tot

verbetering van gevoel van eigenwaarde en zelfredzaamheid. Ook hierbij kan een werk- of zorgplan

uitkomst bieden.” 2

Zorgboerderijen zijn een mooi voorbeeld, omdat zij werk of dagbesteding bieden dat betekenisvol is

voor cliënten, en waarbij deze cliënten ervaren dat zij iets wezenlijks kunnen bijdragen.

“GGZ-cliënten geven aan dat zij deelname aan de zorgboerderij positief ervaren. Zij voelen zich

gewaardeerd, hebben door het werk en de sociale contacten het gevoel deel uit te maken van de

maatschappij en halen plezier uit de zeer diverse activiteiten in de natuur die de zorgboerderij hen

biedt. Het verblijf op de boerderij doet hen goed: lichamelijk, sociaal en mentaal.” 3

Door zingeving gebruik maken van eigen kracht

2 Rapport Overheveling dagbesteding naar Wmo, LOC Zeggenschap in zorg, Zorgkantoor, VGZ en Zorgbelang Gelderland

(2013), p. 7-8. 3 Vermaas (2009), Respijt voor de mantelzorger – kansen voor zorgboeren, de zorgboerderij als respijtvoorziening voor

mantelzorgers van volwassen ggz-cliënten, Expertisecentrum Mantelzorg, p. 10.

7

Ook al hebben mensen een beperking, ziekte of zijn ze oud, de meesten willen hun leven op hun

eigen manier inrichten en daarin zoveel mogelijk zelf blijven doen. Op eigen kracht varen, zelfredzaam

zijn! En hierbij kan zingeving een sleutelrol vervullen.

Casus

Paul Hemels (53), sociaal psychiatrisch verpleegkundige, vertelt over één van zijn cliënten: "De zoon

van deze cliënt was overleden. Dit grote verlies kon de man niet goed verwerken; hij ontwikkelde

depressieve klachten. Henk hield van kunst. Voor de grafsteen van zijn zoon maakte hij bijvoorbeeld

een schitterend beeldhouwwerk, ingelegd met mozaïek. Henk nam me mee naar het graf om het

kunstwerk te laten zien. Kunst liep als een rode draad door onze gesprekken, kunst bleek de sleutel

voor zijn toekomst. Hij gaf zijn werk als huisschilder op en begon een nieuwe carrière. Voor een

symbolisch bedrag kocht Henk een monumentaal pand. Het oude pand werd – bijna geheel

eigenhandig – in ere hersteld. De verbouwing maakte ik van dichtbij mee en gaandeweg het proces

zag ik Henk veranderen. Door creatief bezig te zijn vond deze aanvankelijk gesloten man een manier

om met zijn gevoelens om te gaan. Kunst werd voor hem een uitlaatklep en die manier om zich te

uiten deelt hij nu met zoveel mogelijk mensen. Nog altijd voeren Henk en ik goede gesprekken.” 4

Het is heel belangrijk om te weten wat voor cliënten het allerbelangrijkste is in hun leven, wat voor hen

het leven zinvol maakt. Daarin schuilt meestal ook hun grootste kracht en mogelijkheid om op een

voor hen betekenisvolle manier aan de samenleving deel te nemen.

Casus Met intensieve begeleiding is Jan van zijn verslaving af en woont in een mooie woning. Maar dan? Oude vrienden moet hij mijden om niet weer in zijn oude patronen terug te vallen. Hij vraagt zich af: “Is dit nu het leven?”. De verleiding is groot om allerlei adviezen te geven om zijn netwerk uit te breiden, vrijwilligerswerk te gaan doen enz. Maar welke contacten zijn voor Jan zelf van betekenis? En welk beroep kan daarbij worden gedaan worden op zijn eigen kracht en zijn bestaande netwerk? Met behulp van deze vragen vindt Jan zijn eigen oplossing; hij zoekt weer contact met zijn dochter en kleinkinderen. Hij kan zijn leven inhoud geven door opa en vader te zijn.

5

Verlies en rouw, en toch verder… zingeving

Verlies en rouw horen bij het leven, en ieder mens maakt dit mee. De uitdaging is om het een plek

proberen te geven en te zoeken naar nieuwe zin in het bestaan. Mensen met een beperking, ziekte of

van hoge leeftijd hebben daarbij horende verlieservaringen, en hebben daar vaak verdriet van.

Bijvoorbeeld het uitdunnen van het sociale netwerk wanneer men ouder wordt, of het verlies van een

baan wanneer iemand door een infarct nog maar beperkt tot werken in staat is. Wanneer het mensen

4 http://www.venvn.nl/Actueel/Persoonlijkverhaal/tabid/2203/Articleid/1412/mid/4652/Default.aspx.

5 Naar: casus in ‘Het Gesprek een stap verder’, deel 3, p. 27, VNG (2012).

8

op eigen kracht niet lukt om weer positieve zin in hun leven te ervaren, is het belangrijk dat zij

ondersteuning krijgen bij:

• omgaan met verlies van zelfredzaamheid;

• omgaan met pijn en verdriet;

• hervinden van eigenwaarde, ook in de ogen van anderen. Iemand kan zich bijvoorbeeld

afvragen: wat is mijn nut, hoe ben ik (nog) van betekenis en van toegevoegde

maatschappelijke waarde nu ik in een rolstoel zit?

• hervinden van dingen die het leven weer kleur geven, die dag de moeite waard maken.

Wanneer dit slaagt, kan iemand weer beter op eigen kracht verder en verbetert het welbevinden. Het

voorbeeld hieronder maakt dat duidelijk.

Casus

Mevrouw Simonis (83) belt regelmatig naar het Wmo-informatiepunt. Telkens heeft ze andere vragen

en problemen. Tijdens een gesprek met een Wmo-consulent vertelt ze dat ze vaak ’s nachts wakker

ligt. De consulent vraagt haar hoe het is om zo wakker te liggen: mevrouw Simonis vertelt dat ze dat

prettig vindt, omdat op die manier haar man dicht bij haar is en haar steun geeft. Ze mist hem

verschrikkelijk. Samen met de consulent bedenkt mevrouw dat ze graag regelmatig naar het graf van

haar man wil; een vrijwilliger wil haar daarbij helpen. Doordat mevrouw haar verdriet kon uiten en

regelmatig het graf bezocht, knapte ze weer op en had ze minder hulp nodig.6

Cliënten steunen elkaar bij zingeving

Cliënten zijn vaak van grote waarde voor elkaar, bijvoorbeeld door middel van lotgenotencontact,

gespreksgroepen of maatjesprojecten (zie ook de praktijkvoorbeelden in hoofdstuk 6). Ze kunnen hun

ervaringen en zingevingsvragen delen en elkaar stimuleren om actief in het leven te blijven staan.

Door er voor elkaar te zijn, ervaren cliënten bovendien dat ze van betekenis zijn voor een ander. Ook

in preventieve zin is lotgenotencontact van grote waarde.

6 Naar: casus in ‘Het Gesprek een stap verder’, deel 3, p. 11, VNG (2012).

9

Casus

Kees Jan leeft voor de sport. Geen enkele sport is hem te gek. Op jonge leeftijd krijgt hij bij een val

een dwarslaesie, waardoor hij vanaf zijn middel verlamd raakt. Tijdens de revalidatieperiode en

daarna ontdekt hij steeds weer dat hij meer kan en wil dan zijn omgeving denkt. Bij de gemeente krijgt

hij een rolstoel, terwijl hij om een ski-stoel (een rolstoel met ski’s) heeft gevraagd. Om zin in zijn leven

te blijven ervaren, wil hij extreme sporten blijven beoefenen. Zijn inzet heeft geleid tot zijn eigen

bedrijf, waarbij hij jongeren helpt om met hun beperking te leren omgaan. Kees Jan: “Ik geloof erin dat

het in het leven voor iedereen en onder alle omstandigheden de kunst is te genieten van de dingen

die je wel kan doen. Door mensen met een beperking handvatten te geven en hun de weg te wijzen

naar een actiever leven en daarnaast de maatschappij voorlichting te geven over de mogelijkheden

van mensen met een beperking, wil ik ernaar streven dat het overal vanzelfsprekend wordt dat

mensen met een beperking deelnemen aan de maatschappij.” 7

7 http://www.kjprojects.com/Geschiedenis.html en

http://www.vilans.nl/Pub/Home/Home-Weblog/Marije-Vermaas/Skin-zonder-benen.html.

10

3. Zingeving als drijvende kracht bij mantelzorgers en vrijwilligers

Mantelzorg

Mantelzorgers zorgen in eerste instantie vanuit een persoonlijke band (liefde, vriendschap,

plichtsbesef) voor hun naaste. Zij geven aan dat zorgen voor een ander zwaar kan zijn, maar ook veel

voldoening geeft en zin aan hun leven.

Casus

Thea van der Steeg zorgt voor haar 100-jarige moeder. “Het zorgen zelf geeft me veel voldoening, ik

heb er plezier in. Ik ervaar het als zin, doel van mijn leven nu om voor haar te zorgen. Vrienden

begrijpen soms niet dat ik er veel vreugde en voldoening door ervaar. Het is niet altijd gemakkelijk, er

zijn soms ook moeilijke momenten. Maar ik zorg vanuit mijn hart voor mijn moeder. Het zit, denk ik, in

de genen: mijn moeder was (en is nog) een heel zorgzame vrouw. Zij zorgde goed voor ons gezin, nu

geven wij dat aan haar terug. Als mensen zijn we afhankelijk van elkaar. Er is sprake van wederzijdse

afhankelijkheid. Bij ouderdom uit afhankelijkheid zich meer zichtbaar. Mijn moeder geeft mij veel

liefde. Zo hebben we elkaar veel te bieden.” 8

Uit goede bedoelingen zijn hulpverleners vaak te sterk gericht op de belastende kant van mantelzorg,

terwijl mantelzorgers het ook prettig vinden erkend te worden in de voldoening die het geeft. Wmo-

consulenten en andere ondersteuners kunnen gericht aandacht geven aan deze positieve kant van de

mantelzorg: de zin en betekenis die het heeft voor de mantelzorger. Dit kan bijdragen aan de

draagkracht en veerkracht van de mantelzorger.

Natuurlijk krijgen mantelzorgers in het zorgen voor hun naaste ook te maken met zingevingsvragen

rond de belasting die de mantelzorg met zich meebrengt. Aandacht voor zin en het ‘bewust zoeken

naar nieuwe krachtbronnen, kan helpen om de mantelzorg langer vol te houden en om meer

voldoening te vinden.’9 Een voorbeeld is een vrouw die naast de mantelzorg voor haar kind met een

handicap vrijwilligerswerk in een kinderboerderij doet. Uit dit vrijwilligerswerk put zij nieuwe energie,

wat bijdraagt aan haar draagkracht als mantelzorger.

Vrijwilligerswerk

In Nederland zetten miljoenen vrijwilligers zich dagelijks in voor de samenleving. Een aanzienlijk deel

hiervan doet dat in de zorg, welzijn en sport. Vrijwilligerswerk vormt dus een belangrijk onderdeel van

een lokale samenleving waarin zelfredzaamheid en zorg voor elkaar belangrijk is. Het zijn heel

verschillende mensen met heel verschillende motieven. Het werk biedt hen zin, draagt bij aan hun

leefplezier, heeft een doel en geeft veelal ook structuur in het leven. Daarnaast kunnen vrijwilligers in

hun werk mogelijkheden vinden om zich te ontwikkelen en talenten te benutten. In al het

8 Vermaas, M., Zorgen voor mijn moeder geeft voldoening en zin aan het leven, in: De mantelzorger - Mezzo (juli 2011).

9 Kruijswijck, W. en Cuijpers, M., De relatie centraal, over zingeving en mantelzorg, in: Maatwerk (2013) p. 12.

11

vrijwilligerswerk schuilt een element van klaar staan voor een ander en van betekenis willen zijn.

Mensen ervaren door het doen van vrijwilligerswerk dat zij hun talenten kunnen inzetten ten dienste

van anderen, wat voldoening geeft. Ze ervaren dat ze ertoe doen.

Casus

In het project Een luisterend oor van SWO de Bilt gaan vrijwilligers op bezoek bij een oudere met

zingevingsvragen. Een oudere vrijwilligster vertelt: “Een 84-jarige meneer vroeg om een persoonlijk

gesprek, omdat hij contactarm geworden was. Hij had een aantal jaren gezorgd voor zijn ernstig zieke,

hulpbehoevende vrouw. Nu zijn vrouw was overleden ervoer hij twee verliezen: dat van zijn vrouw,

maar ook van zijn rol als mantelzorger. Hierdoor was hij het zicht op een zinvolle dagbesteding kwijt.

Hij vertelde ononderbroken over wat zijn vrouw voor hem betekend had. Ik luisterde alleen maar, zijn

verdriet mocht er zijn. Hij bedankte me hier meerdere keren voor. Vanaf het eerste gesprek maakte hij

van het theedrinken een ritueel: Engelse kopjes en cake. Dit ritueel herhaalde zich alle keren dat ik

kwam en ik merkte hoe belangrijk het voor hem was om op deze manier dienstbaar aan mij te zijn.

Toen ik deze indruk aan meneer terug gaf, beaamde hij deze. Geven is ontvangen, zei hij. Meneer

bedankte me voor de gesprekken. Ik bedankte meneer voor zijn openheid en gastvrijheid. We hadden

zo een tijdlang contact en uiteindelijk vonden we een bepaalde activiteit waardoor hij zijn leven weer

als zinvol kon ervaren. Toen ik na een jaar bericht kreeg dat meneer overleden was, kreeg ik een klein

krasje op mijn ziel… Meneer was ook voor mij van grote betekenis geweest.” 10

Bij het werven van vrijwilligers is het heel belangrijk om te laten zien hoe zinvol vrijwilligerswerk is: niet

alleen voor de samenleving maar ook voor vrijwilligers zelf. Omdat veel vrijwilligers hun werk vanuit

een behoefte aan zin in hun leven verrichten is het heel belangrijk om daar in hun begeleiding

aandacht aan te geven. Door hen expliciet te waarderen en ruimte te geven zich te ontwikkelen. Veel

mensen willen ondanks een drukke baan en gezin best klaar staan voor een ander, juist om van

betekenis te zijn breder dan voor hun eigen kringetje. Daar zijn tegenwoordig gemakkelijk

mogelijkheden voor via websites die lokale koppelingen tot stand brengen.

Casus

Simeon heeft een drukke kantoorbaan. Af en toe heeft hij wel wat tijd over, en wil dan graag van

betekenis zijn. Hij wil graag ‘iets nuttigs doen’, waarbij hij snel resultaten ziet. Een concreet,

afgebakend project past daarom het beste bij hem. Hij is graag bereid voor een zinnig project zijn

handen uit de mouwen steken. Op Facebook ziet hij regelmatig oproepen van de lokale Stichting

Present voorbijkomen van concrete projecten. Als hij kan, is hij erbij en pakt hij afhankelijk van de aard

van het project een kwast of gaat met iemand een stuk wandelen. Dit levert hem bijzondere

ontmoetingen op in zijn eigen buurt. Hierdoor heeft Simeon het gevoel dat hij in zijn vrije tijd snel en

gemakkelijk zinvol bezig is.11

10

Meer over het project van SWO de Bilt: http://www.netwerklevensvragen.nl/enl/Zingeving-(De-Bilt).html. 11

Bekijk de volgende websites voor meer informatie: www.stichtingpresent.nl of www.nederlandcares.nl.

12

4. De rol van professionals bij zingeving in de Wmo

De rol van de Wmo-consulent en het keukentafelgesprek

Hulpvragers komen bij de Wmo terecht met een geschiedenis; vaak hebben ze al heel wat achter de

rug voordat ze zich melden.

Elke cliënt heeft zijn eigen unieke wensen en behoeften, zijn netwerk en zijn (on)afhankelijkheid. Goed

luisteren naar dit verhaal van de cliënt is essentieel voor het vinden van een goede match tussen

hulpvraag en ondersteuning. Wanneer in het contact tussen Wmo-consulent en de cliënt duidelijk

wordt welke betekenis de cliënt aan zijn beperking geeft en wat er voor hem werkelijk toe doet,

kunnen zij samen trefzeker de juiste ondersteuning kiezen.

Casus

Twee mensen hebben een dwarslaesie. De eerste was een fervent sporter en kan nu niets meer. Hij

wil eigenlijk niet meer verder leven; de hele dag thuis is een verschrikking. De tweede vindt zijn

situatie wel uit te houden. Hij hield altijd al van lezen en schaken. De wereld gaat door; wel zoekt hij

nog een schaakmaatje. Twee mensen met dezelfde beperking. Het gesprek erover en een passend

vervolg is heel verschillend omdat de situatie voor beide mensen een heel verschillende betekenis

heeft. De één wordt doorverwezen naar een maatschappelijk werker terwijl voor de tweede een

telefoonnummer van een maatjesproject al genoeg is.12

Tijdens het keukentafelgesprek kunnen bijvoorbeeld de volgende vragen gesteld worden om te

achterhalen wat voor de cliënt van betekenis is en wat de beperking/situatie betekent:

• Wat geeft u energie? Wat maakt voor u een dag de moeite waard?

• Welke hobby’s of passies heeft u?

• Wat betekent deze situatie voor u, nu u …? (bijv. niet meer kunnen lopen)

• Welke gewoontes, bezigheden of rituelen zijn belangrijk voor u?

• Heeft u iemand met wie u een vertrouwelijk gesprek kunt voeren?

• Voor wie bent u van betekenis?

12

Naar: casus in ‘Het Gesprek een stap verder’, deel 3, p.8, VNG (2012).

13

Casus

Mieke is moeder van drie kinderen. Zij klopt aan bij het Wmo-loket en vertelt daar dat haar jongste

kind leukemie heeft. De Wmo-consulent denkt in eerste instantie direct te weten wat Mieke nodig

heeft: huishoudelijke hulp. Toch reageert Mieke daar afwijzend op: “Ik heb helemaal niets in de hand

over het ziekteverloop van mijn kind. Mijn kind heeft geen weerstand, het kan van een klein beetje

viezigheid al ernstig ziek worden. Het enige dat ik zelf kan doen, is zorgen dat mijn huis zo goed

mogelijk schoon is. Wilt u het beetje dat ik zelf in de hand heb van me af nemen? Ik zou zodra de

huishoudelijke hulp weg is, alles opnieuw doen om te weten dat het echt goed gebeurt!” Het zelf

schoonmaken van haar huis helpt Mieke om een plek te geven aan de ziekte.

Na een goed gesprek blijkt dat Mieke het liefste lotgenotencontact wil. Zodat ze weet hoe andere

moeders omgaan met een ziek kind. De Wmo-consulent helpt haar bij het vinden van een geschikte

lotgenotengroep.

Wat kunnen andere professionals doen?

Ook in het contact van overige professionals binnen de Wmo met hun cliënten geldt, dat aandacht

voor zingeving een belangrijke sleutel is om de zelfredzaamheid en participatie te vergroten. Denk

hierbij bijvoorbeeld aan maatschappelijk werkers, ouderenwerkers/adviseurs, jongerenwerkers en

MEE-consulenten. Het meeste dat hierboven beschreven staat voor de Wmo-consulent geldt dan ook

voor de overige professionals. Het leven van cliënten is niet statisch: vaak treden er veranderingen op

in de gezondheidssituatie die ook een verandering in de zinsbeleving met zich meebrengen. Door

aandacht te hebben voor wat de (veranderde) situatie voor de cliënt betekent, kunnen professionals

hem helpen om zijn leven zo in te richten dat hij zoveel mogelijk welbevinden ervaart en zich van

waarde voor een ander kan blijven voelen.

Casus

Marcus heeft MS en wordt van anderen afhankelijk voor het aan- en uitkleden. Hij heeft daar veel

moeite mee en wordt depressief. Zijn maatschappelijk werkster neemt de tijd om met hem door te praten wat hij daar precies zo moeilijk aan vindt. Marcus vertelt dat hij er doodongelukkig van wordt dat anderen zoveel van hem overnemen, hij voelt zich minder waard. Al pratend komt naar boven dat Marcus behoefte heeft om meer voor anderen van betekenis te zijn. De maatschappelijk werkster en hij verkennen daar mogelijkheden voor. Het lijkt hem misschien wel wat om te helpen bij huiswerkbegeleiding op een school. De maatschappelijk werkster vertrekt met de afspraak dat Marcus daar contact over opneemt met de vrijwilligerscentrale; over een week spreken ze elkaar weer.

In bijna alle gemeenten in Nederland wordt gewerkt aan het inrichten van sociale wijkteams waarin

professionals samenwerken om zo goed mogelijk ondersteuning te geven bij de versterking van

zelfredzaamheid en eigen kracht. Aandacht voor zingeving moet een geïntegreerd onderdeel zijn van

de werkwijze van deze teams. Een belangrijke voorwaarde daarvoor is dat professionals de

gelegenheid krijgen om zich daarin te verdiepen om meer vertrouwdheid en deskundigheid te

ontwikkelen hiervoor. Ditzelfde geldt overigens ook voor de Wmo-consulent.

14

Casus

In Nijmegen heeft het Centrum voor Ontmoeting in Levensvragen

(www.ontmoetinginlevensvragen.nl) de laatste jaren trainingen en intervisies ontwikkeld, o.a. een

training voor welzijnsprofessionals, een training voor buurtbeheerders van woningcorporaties, en

starttrainingen en terugkombijeenkomsten voor vrijwilligers van het COiL.

Het COiL wil met eraan bijdragen dat kwetsbare mensen zich bij professionals die ‘sensitief zijn voor

zin’ beter gehoord en gezien voelen in hun zoeken naar zin en eigen kracht, waardoor zij betere

ondersteuning krijgen.

De resultaten zijn:

• De cliënt is ondersteund in het (her)vinden van de eigen kracht, namelijk dat wat ‘zin heeft’

voor deze cliënt. Het appèl op de eerstelijnszorg vermindert.

• De eerstelijnsprofessional en sociale professionals (huisarts, paramedicus, verpleegkundige,

maatschappelijk werker, ouderenadviseur, welzijnswerker) die sensitief is ten aanzien van

zinvragen, heeft meer (eigen) handelingsruimte, meer bevrediging in het dagelijks werk,

minder ervaren werkdruk.

5. Tips voor Wmo-raden en cliëntenorganisaties

Op welke manier kunnen Wmo-raden en cliëntenorganisaties aandacht voor zingeving binnen de

Wmo bevorderen? Hieronder een aantal concrete tips.

• Tip 1: Spreek de gemeente aan

Gemeentes zijn zich lang niet altijd bewust van het belang van aandacht voor zingeving in de

Wmo. Wijs – als dat niet het geval is - uw gemeente op het maatschappelijk belang ervan:

• meer onderlinge betrokkenheid tussen burgers;

• betere ondersteuning en meer draagkracht van mantelzorgers;

• andere mogelijkheden voor werving en begeleiding van vrijwilligers;

• mogelijk minder beroep op Wmo-voorzieningen.

Dit thema leent zich erg goed voor een werkconferentie met lokale betrokkenen (zoals

vrijwilligersorganisaties, kerken, welzijnsorganisaties, buurtverenigingen, zorgorganisaties13

)

om het samen concreet handen en voeten te geven. Gebruik hierbij goede voorbeelden uit het

land: goed voorbeeld doet volgen en overtuigt dat het werkt.

• Tip 2: Versterk burgers in hun kracht

Pleit voor mogelijkheden voor de empowerment van burgers, ook wanneer zij een beperking

hebben. Onderzoek of er binnen de in opkomst zijnde sociale wijkteams aandacht is voor

levensvragen/zingeving van de cliënten waar men contact mee heeft. Stimuleer

gespreksgroepen over zingevingsthema’s, zoals omgaan met ziekte en tegenslag, stress, tijd

voor jezelf, omgaan met verlies. En stimuleer dat mensen hun talenten gebruiken. Wanneer

mensen zich bewust worden van hun talent, de mogelijkheid hebben het talent in te zetten en

te ontwikkelen, dan geeft dat voldoening. Dagbesteding moet zinvolle activiteiten aanbieden

die aansluiten bij de behoefte, vraag en mogelijkheden van de burger. De gemeente kan dit

stimuleren door eisen te stellen aan de dagbestedingscentra. Zinvolle vrijetijdsbesteding laat

mensen ervaren dat zij iets bij te dragen hebben, dat zij van betekenis kunnen zijn. Dit draagt

bij aan positief zelfbeeld en een gevoel van welbevinden.

• Tip 3: Investeer in de deskundigheid van Wmo-consulenten

Wanneer Wmo-consulenten in hun gesprek met cliënten aandacht voor zingeving hebben zijn

de kansen groter dat de eigen kracht van de burger wordt aangesproken en die ondersteuning

wordt ingezet die hem/haar helpt om zo zelfredzaam mogelijk te blijven. Wmo-consulenten

zijn zich niet altijd bewust van hoe belangrijk dat is. Investeren in hun deskundigheid14

, zodat

zij de vraag leren verstaan, helpt mee. Daarnaast is het belangrijk om in het

Keukentafelgesprek standaard een aantal vragen op te nemen over de betekenis van de

beperking van de burger en over de eigen kracht(bronnen). In de VNG brochure ‘Het Gesprek

een stap verder’15

staan voorbeelden.

13

Een mooi voorbeeld van een samenwerking tussen lokale partijen is de stedelijke werkgroep Zingeving en omgaan met verlies in Utrecht. Deze werkgroep heeft tot doel te zorgen dat de thema’s zingeving en omgaan met verlies de aandacht krijgen die ze verdienen binnen de maatschappelijke opvang, psychiatrie en verslavingszorg in Utrecht. Activiteiten werden gefinancierd door de gemeente Utrecht. Kijk op: www.zinwijzer.nl. 14

Het Expertisenetwerk Levensvragen en Ouderen biedt trainingen voor Wmo-raden en Wmo-adviseurs over cliëntgericht werken met aandacht voor zingeving. In de trainingen leren deelnemers komen tot de vraag achter de vraag, iemands drijfveren en krachtbronnen. Kijk op: www.netwerklevensvragen.nl/trainingswinkel. 15

Het Gesprek een stap verder (VNG, voor Wmo-adviseurs, over aandacht voor zingeving in het Gesprek) Kijk op:

http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/wmo-project-de-kanteling/publicaties/het-gesprek-deel-iii-

een-stap-verder.

16

• Tip 4: Onderzoek of er voldoende aandacht is voor zingeving bij de ondersteuning van

mantelzorgers en vrijwilligers

Adviseer organisaties voor mantelzorgondersteuning en vrijwilligersorganisaties om

mantelzorgers en vrijwilligers te versterken in het beleven van zin in hun rol en taak.

Bijvoorbeeld door:

• bij de werving van vrijwilligers goed aan te sluiten bij hun talenten en

ontplooiingswensen;

• hen te coachen in hun ontwikkeling in het werk;

• aan een Steunpunt Mantelzorg te vragen of ze aan de positieve beleving aandacht

schenken. Bijvoorbeeld door hierover op een website verhalen te plaatsen, het in hun

benadering van mantelzorgers te integreren en mantelzorgers te faciliteren om hier

onderling met elkaar over te praten.

Nodig deze organisaties uit daarover na te denken, bied eventueel aan daar een rol in te

willen spelen.

• Tip 5: Adviseer uw gemeente om vrijwilligersinitiatieven op het gebied van zingeving te

ondersteunen

• Er zijn in Nederland al dertig initiatieven van vrijwilligers en professionals die in nauwe

samenwerking zingevingsondersteuning aan kwetsbare mensen bieden: adviseer uw

gemeente om dergelijke initiatieven in de eigen lokale praktijk op te sporen en te

ondersteunen. Kijk voor meer informatie op www.netwerklevensvragen.nl/pril.nl.

• Tip 6: Adviseer om een goede sociale kaart over ondersteuning bij levensvragen te

maken in uw gemeente

De deskundige Wmo-consulent die aandacht schenkt aan levensvragen is in staat om door te

verwijzen wanneer een burger meer aandacht nodig heeft dan de adviseur kan geven. Dat

kan door lotgenotencontact, vrijwilligers en professionals worden geboden en belangrijk is dat

duidelijk is welke organisaties dat doen: de consulent moet dus over een goede sociale kaart

beschikken over ondersteuning bij zingevingsvragen.

6. Praktijkvoorbeelden en literatuur

We beginnen dit hoofdstuk met een beschrijving van vier voorbeelden. In alle voorbeelden speelt

zingeving een rol in de Wmo. Voor wie verder wil lezen over zingeving is aan het einde van dit

hoofdstuk een kort overzicht met interessante publicaties opgenomen.

Vraagwijzer Rotterdam

Bij Vraagwijzer IJsselmonde (Wmo-loket Rotterdam) krijgt het thema zingeving extra de aandacht. De

Vraagwijzerconsulenten beschouwen het als hun taak om naast de praktische hulpvraag ook te kijken

naar de situatie waar de klant zich in bevindt. In de gesprekken wordt gewerkt met een ‘luisterraster’

waarmee verschillende levensdomeinen wordt afgetast, waaronder zingeving en inspiratie. Het gaat

daarbij om wat de hulpvrager motiveert, van betekenis vindt. Binnen dit domein kan door de consulent

zinverlies worden geconstateerd, of een worsteling met levensvragen. Merkt een consulent dat hulp of

begeleiding wenselijk of noodzakelijk is, dan informeert hij/zij de hulpvrager over MOTTO

(Meelevende Ondersteuning ten bate van Thuiswonende Ouderen. MOTTO is het lokale project waar

mensen terecht kunnen voor ondersteuning bij zingevingsvragen). Indien gewenst en in overleg met

de hulpvrager, wordt contact met MOTTO opgenomen. MOTTO heeft veel contact met ouderen met

zingevingsproblematiek. Het zijn ouderen met levensvragen, die met een praktische hulpvraag naar

de Vraagwijzer gaan en die daar door de consulent, in een persoonlijk gesprek, worden ‘gehoord’ in

waar zij ten diepste behoefte aan hebben. De ouderen die zo in contact met MOTTO komen zijn met

name ouderen die recent een of meerdere betekenisvolle naaste(n) zijn verloren, ouderen die bezig

zijn hun levensbalans op te maken, ouderen die worstelen met lichamelijke achteruitgang, of ouderen

voor wie de mantelzorg zwaar valt. 16

Ondersteuning van vrijwilligers bij zinbeleving in hun werk

Het Centrum Ontmoeting in Levensvragen (COiL) in Nijmegen beschikt over deskundigheid op het

gebied van geestelijke verzorging en heeft een groot netwerk van vrijwilligers die mensen thuis

bezoeken. Vrijwilliger zijn bij Centrum Ontmoeting in Levensvragen is een zinvolle maatschappelijke

bezigheid en biedt vrijwilligers mogelijkheid tot verdere ontwikkeling van hun deskundigheid in

persoonlijke aandacht geven rondom levensvragen. Het COiL zet gericht in op de coaching en

ontwikkeling: het COiL verzorgt scholing en training voor de eigen vrijwilligers én voor vrijwilligers van

andere organisaties in welzijn, zorg en wonen. Daarnaast biedt het COiL ook individuele begeleiding

en coaching aan de vrijwilligers.17

Ondersteuning van mantelzorgers

Het Steunpunt Mantelzorg Amersfoort is een voorbeeld van een steunpunt dat aandacht heeft voor

zingeving. Zij organiseerden in 2012 in samenwerking met de diaconie van de Protestante Gemeente

Amersfoort een themamiddag voor mantelzorgers over: 'Gevoelens van verlies bij het zorgen voor je

naaste’. Aan de orde kwamen vragen als: Wat betekent het om je naaste (onherkenbaar) te zien

veranderen en daarmee eigenlijk te verliezen als je vertrouwde partner, kind of ouder? Hoe (h)erken je

dit proces en hoe geef je het een plek in je eigen leven? Een geestelijk verzorger van een

verpleeghuis en een professioneel rouwbegeleider verzorgden inleidingen met voorbeelden en

handvatten om zo goed mogelijk met verlies om te gaan.

16

Kijk op: www.netwerklevensvragen.nl/pril, www.centrumvoorlevensvragenrotterdam.nl en www.ijsselwijs.nl. 17

Kijk op: www.ontmoetinginlevensvragen.nl.

18

Initiatief Zingevingsondersteuning Welzijnswerk

Door het gehele land zijn er initiatieven waarbij vrijwilligers ouderen ondersteunen bij hun

levensvragen. De stichting WijZ (welzijnswerk in Zwolle) is hier een voorbeeld van. Het welzijnswerk

werft vrijwilligers die ingezet worden als ‘ouderencoach’. De ouderencoach gaat regelmatig bij een

oudere op bezoek, om met hem/haar te praten over levensvragen. Het project richt zich met name op

de sociaal geïsoleerde oudere, die zichzelf heeft aangemeld of aangemeld is via het

signaleringsnetwerk. Voor de oudere die wordt bezocht helpen de gesprekken (opnieuw) zin in het

leven te vinden. De ouderencoaches zelf ervaren zin door dit vrijwilligerswerk te doen. Naast de

individuele gesprekken vinden er ook themabijeenkomsten plaats voor alle ouderen rondom

levensvragen. Ouderen vinden daar aansluiting bij ‘lotgenoten’ die de levensvragen (h)erkennen.18

18

Kijk op: www.netwerklevensvragen.nl/pril en www.wijz.nu.

19

Literatuur

Voor wie verder wil lezen is in dit hoofdstuk een kort overzicht met interessante publicaties

opgenomen.

Publicaties

a) Huizing, W., Begemann, C. en Bremer, E. (2012), Het Gesprek deel III: een stap verder. Den

Haag: VNG.

b) Maat, J.W. van de, Vermaas, M., Kruijswijk, W. (2012), Omgaan met eenzaamheid onder

mantelzorgers, herkennen, bespreken en aanpakken, Utrecht: Expertisecentrum Mantelzorg.

c) Cuijpers, M. en Kruijswijk, W. (2013), De relatie centraal, over zingeving en mantelzorg, in:

Maatwerk (2013).

d) Carbo, C. en Baart, A. (2013). De Zorgval, Amsterdam: Uitgeverij Thoeris.

e) Kirkels, V. (red.) (2000), Chronische zorg, zingeving en zinbeleving, op zoek naar de zin van

chronisch ziek zijn, Nijmegen: Valkhof Pers.

Hieronder staat de publicaties kort beschreven. Er staat ook waar u de publicaties kunt vinden.

a. Het Gesprek deel III: Een stap verder

Soort publicatie

Handreiking voor Wmo-ambtenaren, geschreven door drie auteurs.

Wat is de strekking van deze publicatie?

De handreiking geeft praktische tips over hoe zingeving een plek kan krijgen binnen de Wmo en het

keukentafelgesprek. Het gaat in op vragen als wat is zingeving, hoe heb je oog voor de uniciteit van

elke hulpvrager, hoe gaan mensen om met verlies en beperking? Thema's die aan de orde komen

zijn: In gesprek over betekenis: een aanpak, de basis van het gesprek, deskundigheid van de

gespreksvoerder, financiën en samenwerking.

Wat kunnen Wmo-raden en belangenbehartigers hiermee?

De publicatie biedt verdiepende kennis over het belang van aandacht voor zingeving in het

Keukentafelgesprek. De handreiking geeft concrete tips en voorbeelden voor Wmo-ambtenaren om in

het Keukengesprek aandacht aan zingeving te geven.

Waar is deze publicatie te vinden?

De publicatie is gratis te downloaden via de website van de VNG:

http://www.vng.nl/onderwerpenindex/maatschappelijke-ondersteuning/wmo-project-de-

kanteling/publicaties/het-gesprek-deel-iii-een-stap-verder

b. Omgaan met eenzaamheid onder mantelzorgers, herkennen, bespreken en aanpakken

Soort publicatie

Handreiking geschreven door drie auteurs.


Deze handreiking geeft praktische tips over het herkennen van eenzaamheid onder mantelzorgers.

20


Wmo-ambtenaren komen veel in contact met cliënten en hun mantelzorgers. Deze brochure toont aan

dat het van belang is om aandacht te schenken aan eenzaamheid onder mantelzorgers. De

handreiking biedt praktische tips en concrete voorbeelden.


http://www.expertisecentrummantelzorg.nl/Site_EM/docs/pdf/Omgaan_met_eenzaamheid_onder_man

telzorgers.pdf

c. De relatie centraal

Soort publicatie

Artikel van twee auteurs.


Dit artikel laat zien hoe zingeving een rol speelt bij mantelzorgers.


Wmo-raden krijgen inzicht in het belang van stimuleren en aanspreken van zingeving bij

mantelzorgers. Door mantelzorgers hierop aan te spreken, voelen zij zich gezien en gewaardeerd,

waardoor zij de zorg mogelijk langer kunnen volhouden.


http://www.netwerklevensvragen.nl/enl/levensvragen-dossiers/Eenzaamheid.html

d. De Zorgval

Soort publicatie

Boek van twee auteurs.


In dit omkeerboek krijgt kritiek op de zorg twee gezichten. In een wetenschappelijk essay behandelt

prof. dr. Andries Baart de (on)mogelijkheden van zelfredzaamheid en eigen kracht en welke rol

kwetsbaarheid hierin speelt. Christa Carbo schetst aan de andere kant aansprekende

praktijkportretten van mensen.


Wmo-raden kunnen inzicht krijgen in het nabij-zijn bij kwetsbare mensen en het belang van luisterend

aanwezig zijn. Het boek biedt praktische voorbeelden over hoe zorg en hulpverlening vorm gegeven

kan worden.


http://www.bol.com/nl/p/de-zorgval/9200000010442082/

21

e. Chronische zorg, zingeving en zinbeleving, op zoek naar de zin van chronisch ziek zijn

Soort publicatie

Boek met artikelen van meerdere auteurs.


Dit boek geeft inzicht in de zinbeleving van zieke en kwetsbare mensen. Hoe ervaren zij hun ziekte en

wat hebben zij nodig om toch te kunnen (blijven) participeren in de samenleving?


Wmo-raden kunnen inzicht krijgen in de vraagstukken die spelen bij zieke en kwetsbare mensen. En

hoe iemand bij deze doelgroep nabij aanwezig kunt zijn en kunt stimuleren om in de maatschappij

mee te doen.


http://www.bol.com/nl/p/chronische-zorg-zingeving-en-zinbeleving/666875433/

Extra informatie

Naast de bronnen waar in de voetnoten naar verwezen wordt raden wij graag deze websites aan:

• www.netwerklevensvragen.nl De website van het Expertisenetwerk Levensvragen en Ouderen biedt informatie over zingeving en

levensvragen. Bijvoorbeeld wat zingevingsvragen zijn, ervaringsblog over zingevingsvraagstukken,

verdere literatuur en informatie over zingeving en de Wmo.


Een Wmo-dossier biedt informatie speciaal gericht op Wmo-professionals.

• www.expertisecentrummantelzorg.nl De website van het Expertisecentrum Mantelzorg biedt informatie over mantelzorg.


Verdiepende kennis over mantelzorg en zingeving.

Zin in zelfredzaamheid - Zorgbelang Inclusief · eigen manier inrichten en daarin zoveel mogelijk...

Documents

Transcript of Zin in zelfredzaamheid - Zorgbelang Inclusief · eigen manier inrichten en daarin zoveel mogelijk...