Zaanstreek-Waterland Almere-Lelystad Amsterdam Kennemerland · 2.1 Bevolking 35 2.2...

Gooi enVechtstreek

Amstelland-Meerlanden

Zuid- Kennemerland

Amsterdam

IJmond Zaanstreek-Waterland

Almere-Lelystad

Kerngegevens Metropoolregio Amsterdam2012 2013 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

Nederland

Bbp in mrd euro (marktprijzen, nominaal) 678,9 678,0 687,7 701,1 716,5 737,0 756,9

Reële bbp groei in % (CBS, CPB) –1,0 –0,1 1,4 2,0 2,2 2,9 2,7 1,5 1,5

Metropoolregio Amsterdam

Brp in mrd euro (marktprijzen, nominaal) 126,9 129,0 134,2 138,8 144,1 149,1 154,2 158,5 162,1

Reële brp groei in % –0,6 1,6 4,1 3,4 3,8 3,5 3,4 2,8 2,3

Werkgelegenheid

Werkzame personen (x 1.000) 1.379 1.382 1.386 1.440 1.453 1.485 1.537 1.573 1.594

Groei in % 0,2 0,2 0,3 3,9 0,9 2,2 3,5 2,4 1,3

Bevolking (x 1.000) 2.376 2.393 2.412 2.434 2.458 2.482 2.505 2.530 2.551

Groei in % 0,8 0,7 0,8 0,9 1,0 1,0 0,9 1,0 0,9

Bevolking 15-74 (x 1.000) 1.792 1.816 1.830 1.841 1.860 1.879 1.898 1.920 1.939

Als % van de bevolking 75,4 75,9 75,9 75,6 75,7 75,7 75,8 75,9 76,0

Beroepsbevolking (x 1.000) 1.281 1.302 1.300 1.309 1.336 1.338 1.356 1.384 1.407

Participatiegraad 71,5 71,7 71,0 71,1 71,8 71,2 71,4 72,1 72,5

Werkloosheid (x 1.000) 81 102 104 91 80 65 54 53 57

Als % van de beroepsbevolking 6,3 7,8 8,0 7,0 6,0 4,9 4,0 3,8 4,0

* Prognose. Voor werkzame personen is 2018 ook een prognose.Bron: CBS, CPB (bewerking en prognose TNO/NEO Observatory)

Inhoudsopgave

Voorwoord 1

Samenvatting 3

1. De economie van de MRA in vogelvlucht 91.1 Economischegroei 101.2 Werkgelegenheidenwerkloosheid 161.3 Toegevoegdewaardeenwerkgelegenheidpersector 181.4 Economischevooruitzichtenendynamiekvanbedrijven 221.5 Investeringen 28

2. Bevolking en arbeidsmarkt 312.1 Bevolking 352.2 Bruto-arbeidsparticipatie 382.3 Werkloosheid 482.4 Veranderingenopdearbeidsmarkt 522.5 Woon-werkverkeer 54

3. Economische structuur en concurrentiekracht 593.1 Economischeontwikkelingpersectorenspecialisatie 603.2 Structuurveranderingentussen1995en2017 673.3 Arbeidsproductiviteitsontwikkeling 73

4. Kerncijfers per deelregio 794.1 Almere-Lelystad 914.2 Amstelland-Meerlanden 974.3 Amsterdam 1034.4 GooienVechtstreek 1084.5 IJmond 1134.6 Zaanstreek-Waterland 1184.7 Zuid-Kennemerland 126

BijlagenBijlage1Begrippenlijst 132Bijlage2GemeentenindeMRAperregio,2019 137Bijlage3Afbakeningeconomischesectoren 138Bijlage4Woon-werkbalansenwoon-werkverkeer 142Bijlage5Referenties 146Bijlage6Verantwoording 149

Voorwoord

VooruligtalweerdeachtsteeditievandeEconomische Verkenningen Metropoolregio Amsterdam. Deze Verkenningen geven opnieuween positief beeld van de economische ontwikkeling van deMetropoolregioAmsterdam(MRA).Maarwaarvorigjaarwerdgewe-zen op enkele donkere wolken aan de horizon, zien wij nu dat deeconomischegroeidaadwerkelijkopverschillendemanierenknelt.Zovormendearbeidsmarktendewoningmarktzichtbare–enonderlingsamenhangende–knelpunten.Ookzijneruitdagingeninhetvormge-venvandeenergietransitieeneencirculaireeconomie,hetversnellenvandeproductiviteitsontwikkelingenhetervoorzorgendatiedereenkandelenindewelvaartsgroei.

Hiermee wordt nogmaals onderstreept dat gezamenlijk optrek-ken van overheden, ondernemingen en maatschappelijke organisa-ties indeMRAnoodzakelijk is.Wezijndaaromblijdatookdit jaarde Economische Verkenningen MRA gepresenteerd worden op hetsymposium State of the Region, waar tevens het startschot wordtgegevenvoorhetfestivalWeMakeThe.Citydatindeweekvan17juni2019opveleplekkenindeMRAwordtgehouden.

AlsvanoudszijndeEconomische Verkenningen MRAdébetrouwbareinformatiebronvooriedereendiedetoekomstvandemetropoolregioterhartegaat.Naasteenanalysevanrecenteontwikkelingen,wordenookprognosesgegevenvoor2019en2020.Hoofdstuk1beschouwtde economie van de MRA in vogelvlucht en gaat in op de krach-tigeeconomischeontwikkelinginderecentejaren.Inhoofdstuk2iseruitgebreidaandachtvoordeontwikkelingenopdearbeidsmarkt.Hoofdstuk3belichtdestructureleveranderingenindeeconomieindeperiode1996-2017.Inhoofdstuk4wordendekerncijfersperdeelre-giobesproken,zoalseconomischegroei,sector-ontwikkeling,ontwik-kelingvandewerkgelegenheidenforensenstromen.

Economische Verkenningen MRA 2019 1

Omtevoldoenaandetoenemendekennisbehoefte,publicerenweditjaardrieextrauitgaven:• FactsheetsvandegemeentenindeMRA.• Aan de reeks MRA Beleidsonderzoek voegen we twee nieuwe

publicatiestoe: • Destandvandedigitaleconnectiviteit,digitaliseringendigitale

transformatiesindeMRA; • RoutesnaareenenergietransitieindeMRA.

Wijwensenutijdenshetlezenveelinspiratietoeenhopendatdezepublicatiebijdraagtaanhetontwikkelenvanevidencebasedbeleidenevidencebasedbusinesscases.

NamensdeStuurgroepEconomischeVerkenningenMetropoolregioAmsterdam,

Martijn van VlietJuni2019

Samenvatting

De economie van de Metropoolregio Amsterdam in vogelvluchtDe economie van de Metropoolregio Amsterdam (MRA) draait opvolletoeren.Naarhetzichlaataanzien,groeitderegioin2020voorhetachtstejaaroprij.Degroeiligtzowelbovenhetlandelijkgemid-delde als boven dat van de grootstedelijke regio’s in de EuropeseUnie.DeregioheeftzichdaarmeezeerkrachtighersteldvandeGroteRecessie.Degrenzenvandezegroeizijnechterinzicht:deverwach-tingisdatdegroeiin2019en2020zaluitkomenindebuurtvanhetlangjariggemiddeldevandeMRA(2,7procent),respectievelijk2,8en2,3 procent. Daarmee ligt de verwachte economische groei van deMRAdekomendetwee jaarongeveer1procentpunthogerdandedoorhetCentraalPlanbureau(CPB)verwachtegroeivanNederland.

Dewerkgelegenheid is in2018met3,5procent (52duizendbanen)toegenomen.Ookdearbeidsmarkt looptmetdezegroeitegenzijngrenzenaan.Dewerkloosheidisuitzonderlijklaagenbestaatvrijweluitsluitend nog uit frictie- (mensen die tussen twee banen in zitten)en structurele werkloosheid (mismatch). De werkloosheid is in 2018met11duizendpersonengedaald tot4procentenstabiliseert zichnaarverwachtingop3,8procentin2019en4procentin2020.Doordekrapteoparbeidsmarkt,diezichuitinhethogeaantalopenstaandevacatures,neemtdebrutoparticipatie(beroepsbevolkingalspercen-tagevandepotentiëleberoepsbevolking,dat isdebevolking indeleeftijdvan15 totenmet74 jaar)naar verwachtingbescheiden toetot72,1procentin2019en72,5procentin2020.Hetmerendeelvanhetgroeiendaantalvacatureswordtvervulddoorvoormaligwerklo-zenen immigranten. In relatiefbeperktemate leidtdevraagopdearbeidsmarkt ook tot een toename van de participatie van – voor-heen–inactieven.Departicipatiegraadkomtbovendebandbreedtewaartussen deze zich bewoog tussen 2008 en 2018 (70-72 procent).Dezeontwikkelingiseenoptelsomvaneenlageendalendepartici-patievaneensteedskleinerwordendegroeplaagopgeleideneneenhogeenstijgendeparticipatievaneensteedsgroterwordendegroephoogopgeleiden.Overigens isdeeffectieveomvangvandepoten-tiëleberoepsbevolkingkleinerdanhij lijktdoordateen substantieeldeel ouder is dan de pensioengerechtigde leeftijd. Deze factorendragen,bijelkaaropgeteld,forsbijaanoplopendetekorteninonderanderedesectorenZorgenwelzijnenOnderwijs.Doordedalende

2 Economische Verkenningen MRA 2019 Economische Verkenningen MRA 2019 3

Bevolking en arbeidsmarktDeomvangvandebevolkingvandeMRAbereiktein20182,5miljoeninwoners.Stedenmethoogwaardigevoorzieningenblijvenbijzonderaantrekkelijkeplekkenvoormensenomzichtevestigen.Aanhoudendebevolkingsgroei in de MRA houdt in de huidige, aflopende hoog-conjunctuur de groei van de potentiële beroepsbevolking in stand.Echter,opdeachtergrondspeeltzichdevergrijzingafwaardoordekomende jarendeberoepsbevolkingzalkrimpen.Tegelijkertijd is indeafgelopenjarenhetbinnenlandsmigratiesaldovandeMRAnega-tiefgeworden,gedrevendoordehogeprijzenopdewoningmarkt.Deinkomendewoon-werkpendelnamdeafgelopen jarendanook forstoe (steeds meer mensen die in de MRA werken, wonen buiten deMRA).Debuitenlandse immigratiebleekevengoedhoger,zodatdebevolkingvandeMRApersaldoisgegroeid.

DewerkloosheidindeMRAkomtuitophetniveauvandelagewerk-loosheidvanvlakvoordeGroteRecessie–namelijk4procentin2018–enstabiliseertzichin2019en2020oprespectievelijk3,8en4procent.Het is een optelling van frictie- en structurele werkloosheid. Er zijnduidelijkeverschilleninwerkloosheidtussenregio’sengroepenopdearbeidsmarkt.Dedalingvandewerkloosheidishetsterkstonderlaag-enmiddelbaaropgeleiden.Inspecifiekesegmentenvandearbeids-marktzienweduidelijkkrapteontstaan.DaarbijgaathetmetnameomdesectorenInformatieencommunicatie,Overigezakelijkedien-sten en Vervoer en opslag. Hoger opgeleiden kennen een structu-reellagewerkloosheidenhogeparticipatie;zijzijnpraktischvolledigbezet.Deflexibiliteitvandearbeidsmarkt,datwilzeggendeconjunc-tuurcyclus,wordtgeleverddoorlaag-enmiddelbaaropgeleiden.Dearbeidsmarktblijktbeperkt instaatdetekortenoptevangen,deelsdoorkwantitatievemismatches(totalevraagisgroterdanhetaanbod)endeelsdoorkwalitatievemismatches(deaardvandevraagsluitnietaanbijdeaardvanhetaanbod).Hetvormgevenvaneen inclusievearbeidsmarktblijft lastig,ondanksdegunstigestandvandeecono-mie.Dezemoeilijkheidwordtonderstreeptdoordelageparticipatievanlaagopgeleidenenerzijdsendoorimmigratievanwerknemersmetdejuistekwalificatiesanderzijds.Dearbeidsmarktisimmersinternatio-nalergeworden.Ditbeperktweliswaardekrapteopdearbeidsmarkt,maar onderstreept bovenal het grote belang van investeren doorwerkgevers,kennisinstellingen,overhedenenwerknemersinscholingensocialerelaties(human capital)gedurendedehelelevensloopvaneenwerknemer.

beroepsbevolkingtengevolgevanvergrijzinghoudendezetekortennaarverwachtingookopdemiddellangetermijnaan.Doordeflexi-belewerkingvandearbeidsmarktendebuitenlandsearbeidsmigra-tie,dienteenloon-prijsspiraalzichvooralsnognietaan.

De economische groei wordt zowel nationaal als regionaal vooralgedragendoorstabieleinvesteringenenconsumptie.Degroeivandewereldhandel daalt door toenemend protectionistisch beleid eldersin de wereld. Dit remt de ontwikkeling van de exporterende indus-trieindeMRA.Dewoningmarktendeconsumptiediemetwoning-transactiessamenhangt(denkaanmeubelsennieuwekeukens)koelenookenigszinsaf,eenontwikkelingdie relatiefsterkdoorwerkt indeeconomievanMRA.DebevolkingvandeMRAgroeidein2018met9,5duizendpersonen.Dewoningmarktvormtintoenemendemateeenknelpuntvoorzoweldegroeiendewerkgelegenheidalsdebevolkings-groeiinderegio.Zoalsblijktuithetrelatieflageaandeelvaninveste-ringeninwoningbouwindeMRA,reageertdewoningbouwtraagopdeoplopendeprijzeninderegio.Incombinatiemetdeaantrekkelijk-heidvanderegioinzowelnationaalalsinternationaalopzicht,uitditzich ineenvoortdurendvraagoverschotopdewoningmarkten forsstijgendewoningprijzen.

Ondanks het relatief gunstige beeld, zijn de prognoses omgevenmet substantiële onzekerheden. De wereldhandel staat onder drukenzalnaarverwachtingnietmeerzosnelgroeienalsinhetverleden.DeimpulsuitdeontwikkelingvanChinaendeintegratievanEuropa,lijktinovergrotematealtezijnverzilverd.DeEurozonekenmerktzichdoorstructureleonevenwichtighedentussendenoordelijkeenzuide-lijkelidstaten,diein2018metnameinItaliëtotspanningenhebbengeleid en tot op de dag van vandaag voortduren. In Frankrijk zijnsociale spanningen ontstaan als gevolg van hervormingsbeleid (de‘gelehesjes’).DeaanhoudendediscussieoverBrexitendetoekom-stigepositievanGroot-Brittannië inEuropa,houdenonzekerheid instand.DeDuitseauto-industrievoertherstructureringendoordiedekomendejarenzullenaanhouden.InheelEuropa,ookinNederland,zienweeenversplinteringvanhetpolitiekelandschapmetonzeker-heidoverdetevareneconomischekoersalsgevolg.Zonderuitzonde-ringworstelenlidstateninEuropametdeinvullingvandeambitiesdieinhetKlimaatakkoordvanParijszijnvastgelegd.


Economische structuur en concurrentiekrachtDeeconomischestructuurvandeMRAisindeafgelopentweedecen-niafundamenteelveranderd.HetbelangvanIndustrieenVervoerenopslagisstructureelafgenomentengunstevanZakelijkedienstenenInformatie en communicatie. De relatief hoge groei in de MRA tenopzichtevanderestvanNederland indeperiode1995-2018,wordtinbelangrijkemategedragendoorFinanciëleenzakelijkediensten,Groothandel,InformatieencommunicatieenandereICT-gerelateerdedienstverlening.DeICT-activiteitenindeMRAzienweweeraantrekkenenzich(nog)sterkerclusterenindeMRA.Detoenamevanwerkgele-genheidindezesectorresulteertnuookineengroeivantoegevoegdewaarde.IneenseparatepublicatieindereeksMRA BeleidsonderzoekgaanwedieperinopdebetekenisvandigitaleconnectiviteitvoordeMRA.DetransformatievandeFinanciëledienstverleningdaarentegenzetzichvoort,waarbijdekrimpvandezesectorindegrotestedennogrelatiefwordtbeperktdooreensterkeruimtelijkeconcentratiealdaarensluitingvankleine,lokalekantoreninderegio.

Naastdevergrijzingvandebevolkingzienweeenanderebelangrijkeontwikkeling: een afzwakkende groei van de arbeidsproductiviteit.Decombinatievandalendarbeidsaanbodenvertragendegroeivanarbeidsproductiviteit, zet de toekomstige economische groei onderdruk.Dezedalendearbeidsproductiviteitisoverigenseen(inter)nati-onaalverschijnsel.TenopzichtevanNederlandendeEuropeseUniedientdedalingindeMRAzichvertraagdaandoordecombinatievan(i)eentoenemendaandeel(hoogproductieve)hoogopgeleidenindeberoepsbevolking, (ii)een relatief tragevergrijzingdoordeaantrek-kelijkheidvandeMRAvoorjongerenen(iii)deverstedelijkingdiederegioeenproductiviteitsbonusheeftbezorgdindevoorbijedecenniatengevolgevanzogenoemdeagglomeratie-effecten.MaarookvoordeMRAwijzende trendsopeenafnemendegroeivandearbeids-productiviteit.Ditonderstreepthetbelangvanhetvoortdurendinzet-tenophetinnovatiepotentieelvanNederlandendeMRA(ooktegendeachtergrondvansnelleontwikkelingeninAzië)enhetinvesterenindekwaliteitvanmenselijkkapitaalopalleniveausvia(eenlevenlang)scholing.

Eenanderbelangwekkendstructuurkenmerkvanderegioisdehogeenergie-intensiteit van de industriële productiestructuur door onderanderedeaanwezigheidvanbasismetaalenzwareindustrierondomdehavensinderegioendeluchtvaart.Dezeafhankelijkheidishistorischgegroeidenzaldekomendedecennia,alsNederlandzichdaadwer-

kelijkwilcommitterenaandedoelstellingenvanhetKlimaatakkoordvanParijs,forsetransformatiesmoetenondergaan.Dehuidigeplan-nenrondomhetKlimaatakkoordzijnslechtseenstapinderichtingdienodigis.IneenseparatepublicatieindereeksMRA Beleidsonderzoekgaanwedieperinopditthema.

Ontwikkelingen in deelregio’s Binnen de MRA zien we sinds 2008 een sterkere concentratie vanzowel de groei van de bevolking als de toegevoegde waarde rondAmsterdamenAmstelland-Meerlanden(metdaarbinnenhetzwaarte-puntindeelgebiedregioHaarlemmermeer).Dezeconcentratielijktopditmomentaftezwakkendoordatdesterkegroeiwordtgeconfron-teerdmethardegrenzen.Hierdoorspreidtdegroeizichwatbrederuitoverdeheleregio.

Maarookzonderdezemeergelijkmatigeverdelingvandeproductieenwerkgelegenheid,hebbendeanderedeelregio’sdeafgelopentweedecenniageprofiteerd(enprofiterennogsteeds)vandenabijheidvandezichsnelontwikkelendekernregio’svandeMRA.Dezevoordelenblijkenonderandereuitdedalingvandewerkloosheidinalleregio’sendeforsegroeivandewoon-werkpendelstromenindeMRA(deel-regio’sbuitenhetkerngebiedkrijgensteedsmeereenwoonfunctie).Voortgaande samenwerking op het terrein van zowel arbeidsmarkt,woningmarktals infrastructuuropgaven isdanookessentieelomdeuitdagingenvandekomendejarenhethoofdtebiedenenscherpekeuzestekunnenblijvenmakendiehetgebiedalsgeheelnogsterkerenveerkrachtigermaken.HetschaalniveauvandeMRAiseenuitste-kendniveauomhandenenvoetentegevenaanhetformulerenvanantwoordenopdebeleidsuitdagingenwaarvoorregio’ssteedsmeerverantwoordelijkwordengehoudenénaanhetorganiserenvansolida-riteittussenregio’sdiewordengekenmerktdooreenuiteenlopendeeconomischedynamiek.


1. De economie van de MRA in vogelvlucht

• DeeconomievandeMRAdraaitopvolletoeren.Dehogegroeivandelaatstejarenlooptechtertegengrenzenaan:deverwachtingisdatdezevertraagtnaar2,8procentin2019en2,3procentin2020.

• HetherstelvandeGroteRecessiewasvanaf2014relatiefkrachtig.Deeconomiegroeitsindsdienweerruimbovenhetlandelijkgemid-deldeendatvandegrootstedelijkeregio’sindeEuropeseUnie.

• DewerkgelegenheidindeMRAnamin2018toemet3,5procent,wat overeenkomt met 52 duizend personen. Voor 2019 en 2020wordtaanhoudendemaarafvlakkendegroeivandewerkgelegen-heidverwacht.

• Dewerkloosheidwasin2018met4,0procentuitzonderlijklaag.Dekrapteopdearbeidsmarktneemt toe,maareen loon-prijsspiraaldientzichnognietaandankzijdeflexibelearbeidsmarktenbuiten-landsearbeidsmigratie.

• De politieke en internationaal-economische onzekerheden blij-vensubstantieel.Ditverklaart,incombinatiemetdekrapteopdearbeidsmarkt en afnemende groeivooruitzichten, de gematigdeinvesteringeninvasteactiva.

In dit hoofdstuk bespreken we in vogelvlucht de recente economi-sche ontwikkeling en de verwachtingen voor 2019 en 2020 van deMetropoolregio Amsterdam (MRA). We beschrijven de ontwikkelingvanhetbrutoregionaalproduct(brp),dewerkgelegenheidenwerk-loosheid. Ook bekijken we welke sectoren in het bijzonder bijdra-gen aan de economische groei en werkgelegenheid in de MRA enwelkeinvesteringenbijdragenaandegroeivandeMRA.Denationaleeconomische context en internationale ontwikkelingen hebben eengroteinvloedophetreilenenzeilenvandeMRA.Daaromwordenookenkele,voordeMRArelevanteontwikkelingeninNederland,Europaendewereldbesproken.


1.1 Economische groei

De groei van het reële brp van de MRA bedroeg in 2017 en 2018respectievelijk3,5en3,4procent.DeeconomievandeMRAbevindtzichdaarmeesinds2014ineenhoogconjunctuur.HetgroeitempovandeMRAligtindezeperioderuimbovenhetlandelijkgemiddeldeenhetgemiddeldevangrootstedelijkeregio’sinEuropa.Deverwachtingisdatdegroeidekomendejarenafzwakt.

Het groeipad van de aflopende hoogconjunctuur heeft drie bijzon-derekenmerken.Teneersteheeftde recente lange reeks van jarenmetbovengemiddeldegroeigeengrotepiekenzoalstijdensdevoor-laatsteovertuigendeperiodevanhoogconjunctuurvan1995-2001(ziefiguur1.1).Destijdswarenerdriejarenmeteentoenamevanhetbrpvanmaarliefst5à6procent.TentweedeishetverschilmetNederlandnogverder toegenomenna2008.DeMRA is in termenvanecono-mischeontwikkelingeenhoogvliegerinEuropageworden,terwijldatveelmindervoorNederlandalsgeheelgeldttenopzichtevanandereEU-landen.Invergelijkingmetanderegrootstedelijkeregio’sinEuropadoetdeMRAhetbijzondergoed.Indiennaardegemiddeldegroeivan laatstevijf jaarwordtgekeken,staatdeMRAderde inderang-lijst van Europese grootstedelijke regio’s: Praag en Warschau staanaankopenKopenhagen,BarcelonaenStockholmstaanrespectievelijk

vierde,vijfdeenzesde. Inheteurogebied isdeMRAbovendiendegrootstedelijke regio met de hoogste groei. Ten derde is er sprakevan een grote ruimtelijke concentratie van economische ontwikke-ling binnen de MRA in de ‘kernregio’s’ Amsterdam en Amstelland-Meerlanden(ziefiguur1.2).

DegroeiwordtgedrevendoorvoordeMRAkenmerkendeenbelang-rijkeactiviteiteninInformatieencommunicatie,Groothandel,Overigezakelijke diensten en Specialistische zakelijke diensten. Deze secto-renhebbenvanaf2014insterkematebijgedragenaanhetgroeiver-schilvandeMRAmetNederland(ziehoofdstuk3).Dezeactiviteitenhebben bij uitstek baat bij de agglomeratievoordelen die de nabij-heidvanendichtheid instedenbieden,zoalsde fysiekeconcentra-tievan(veel)klanten,gekwalificeerdpersoneelendemogelijkhedenvoorkennisuitwisselingtussendiversesectoren.BovendienprofiterenDetailhandelenHorecavandebestedingenvanconsumenten–zowelvan inwoners van de MRA als bezoekers uit binnen- en buitenland.Ruimtelijke concentratie van bedrijven en huishoudens in de MRAversterkenbovengenoemdevormenvaninteractie.

Bedrijvigheid vindt in toenemende mate plaats buiten de offici-ele bedrijfsterreinen en kantoorlocaties. Deze vindt vaker plaats opinformele werklocaties, zoals gemengde terreinen en woonwijken.

Figuur 1.1 Economische groei zwakt naar verwachting afBrp en bbp; groei in procenten; MRA, Nederland en EU28; 1996-2020*

MRA Nederland EU28

–6

–4

–2

0

2

4

6

8

202020152010200520001996

*Prognose2019en2020Bron:CBS,CPB,Eurostat,EuropeseCommissie(bewerkingTNO/NEOObservatory)

Figuur 1.2 MRA en Amsterdam groeien sneller dan Nederland en Europese stedelijke regio’sOntwikkeling brp en bbp; MRA, Amsterdam, Nederland, Europese grootstedelijke regio’s en EU28; 1995-2018; index: 2008=100

MRA Amsterdam Nederland Stedelijke EU-regio's EU28

20182015201020052000199560

70

80

90

100

110

120

130

140

Bron:CBS/Eurostat(bewerkingTNO/NEOObservatory)


DeaantrekkelijkheidvandeMRAals vestigingsplaats voorhuishou-densenbedrijventenopzichtevanoverigNederlandisforstoegeno-menindeloopvandejaren.

Het Centraal Planbureau (CPB) verwacht voor Nederland een afne-mendegroei vanhetbbpvan2,7procent in2018naar1,5procentinzowel2019als2020.Hetuitgangspuntvandezeramingisdatdeeconomischegroeiterugkeertnaareen,oplangetermijnbezien,stan-daardgroeitempo.Internationaleontwikkelingenzijnmindergunstiggeworden: ‘de koudere wind uit het buitenland doet de economieafkoelen’.Zovertraagtdeonzekerheiddievoortvloeituitdeverslech-terde handelsbetrekkingen tussen de VS en China, de ontwikkelingvan de wereldhandel. Hierdoor loopt de groei van de Nederlandseexportterug(ziekader1.1).OokbenadrukthetCPBdeneerwaartseherzieningvandestructurelearbeidsproductiviteitdieslechtsgedeel-telijkwordtopgevangendooreentoenamevanhetarbeidsaanbod.Detoenamevandeproductieisgerealiseerddooreensterkestijgingvanhetaantalgewerkteurenvanreedswerkzamepersoneneninveelminderematedooreentoenamevanextraproductiepergewerktuur(zieookhoofdstuk3).

Consumptievanhuishoudenseninvesteringeninvasteactivaleverendegrootstebijdrageaandeeconomischegroei,schrijfthetCPB. Invoorgaandejarenwasdebuitenlandsehandeldemotorvanecono-mischegroei.JuistdeconsumptieisrelatiefbelangrijkvoordeMRA.Consumptieve bestedingen komen de economie van de MRA metnametengoededoorderelatiefhogebevolkingsgroei.DerestvanNederlandbesteedtindeMRAgeldaandagrecreatieenookbuiten-landsetoeristenspenderenerveel.Hetzijnnietalleendegebruikelijkebestedingen door consumenten aan allerlei diensten en goede-ren die de economie van de MRA ten opzichte van Nederland tengoedekomen.Ookdefinanciëleafwikkelingvannieuwehypotheken,inbelangrijkemateuitgevoerddoordefinanciëlesectorindeMRA,draagthieraanbij.Daarnaastkomenvakantie-uitgaven,bijvoorbeeldaanvliegreizen,vanhuishoudensingeheelNederlanddeeconomievandeMRAtengoede.Deomzetvandeluchtvaartisnamelijkvoorhetgrootstedeelafkomstigvanhuishoudens.

In tegenstelling tot de export blijven binnenlandse consumptie eninvesteringen volgens het CPB op peil. De groei van de consump-tievebestedingenkomtnietzozeervoortuitloonstijgingen,maaruitde toenamevanhetaantalwerkenden.Deaanhoudendegroei van

dewerkgelegenheid,diemetvertragingdegroeivanhetbrpvolgt,stuwt de aantrekkende consumptie in de huidige hoogconjunctuur.Hetaantalopenstaandevacaturesisomvangrijkendespanningopdearbeidsmarktishoog.

Hetconsumentenvertrouwenisindetweedehelftvan2018overigenssnel gedaald. Diverse ontwikkelingen hebben daaraan bijgedragen,waaronder berichtgeving over tegenvallende groeicijfers, handels-oorlogen,Brexit,eenstijgendeenergierekening,eenafnemendestij-gingvanhuizenprijzen,debeursdipaanheteindvan2018enmogelijkookeentegenvallende(voorspelde)koopkrachtontwikkelingvanhuis-houdens.Hetproducentenvertrouwenlaatdezestemmingswisselingechterniet zien (ziefiguur1.3).Het sentiment vandeconsumentenlooptvooropdeeconomischeontwikkelingeniseenpijleronderdeprognosevandeverwachteafvlakkendegroeivanhetbrpvandeMRA.Eennegatiefconsumentenvertrouwenhoeftechterniettebetekenendatdeeconomieweerineenrecessiebelandt.Dehuidigeprognosehoudthetopeengroeivertraging.

Ookisgeblekendatconsumentenin2019terughoudenderzijngewor-deninhunbereidheidomaankopentedoen.Hetvertrouweninzowel

Figuur 1.3 Consumentenvertrouwen slaat om naar pessimisme, maar producenten blijven optimistischConsumentenvertrouwen en producentenvertrouwen industriële bedrijven; saldo optimisten en pessimisten; Nederland; 2005-2019

–50

–40

–30

–20

–10

0

10

20

30

2019201520102005

Consumentenvertrouwen Producentenvertrouwen

Bron:CBS


deeconomischesituatiealsdefinanciëlesituatieindekomendetwaalfmaanden,draagthieraanbij.UitdeonderliggendeCBS-cijfersblijkenconsumentenopbeideaspectenpessimistischertezijngeworden.Inoktober2018isbovendiendewaarderingoverdefinanciëlesituatieindeafgelopentwaalfmaandenomgeslagennaarpessimisme.

DegroeiinhetkerngebiedvandeMRAbeginttegenzijngrenzenaantelopen.In2017lijktervoorheteerstsindslangetijdsprakevaneenvertragingvandegroeiinAmsterdameneenversnellinginalleanderedeelregio’s.ZoisdeschaarsteopdewoningmarktduidelijktotuitinggekomenindeprijsontwikkelinginmetnamehetkerngebiedvandeMRA,waardoordemogelijkhedenomeenhuistekopenoftehureninAmsterdamofzijndirecteomgevingvoorsteedsgroteregroepenbeperktzijn.DitversterktdedagelijksependelnaarhetkerngebiedvandeMRA.Ookbijdeinrichtingofhetgebruikvanruimtestrijdendiversebelangenenfuncties(zoalswoningbouw,bedrijfsactiviteiten,groenendebalanstussenbewonersenbezoekers)omvoorrang.

Kader 1.1 Internationale context: onevenwichtigheden en handelsspanningen creëren onzekerheid

De Eurozone kent structurele onevenwichtigheden die een risicovormenvoordeeconomievanEuropa,NederlandéndeMRA.ZoslaagtItaliëernietinomstructurelehervormingendoortevoeren,met als gevolg dat de groei structureel laag is, het begrotings-tekort boven afgesproken normen uitkomt, en de toch al hogestaatsschuldverderoploopt.OokzijnernogsteedsdelenvandeEuropesebankensectornietoporde,ookbuiten Italië.Deonze-kerheid die voortvloeit uit de verslechterde handelsbetrekkingentussendeVSenChinavertragendeontwikkelingvandewereld-handel,waardoordegroeivandeNederlandseexportterugloopt.DeherstructureringenindeDuitseauto-industrie,ingegevendoorhetdieselschandaalenhetverliezenvanconcurrentiekrachtvandeDuitsetopmerkentenopzichtevanTeslaopdeAmerikaansemarkt,wordentastbaardoorhetinvesteringsprogrammavanVolkswagenvancirca40miljardeuroindeontwikkelingenproductievanelek-trischeautomodellen.DitwerktoptermijndooropdeNederlandseeconomieviateruglopendeleveringenvanNederlandsebedrijvenaan de Duitse auto-industrie en via de handelsstromen die doorNederlandlopen.DaarnaastiserweliswaaropnieuwuitstelvandevoorgenomenBrexittot31oktober2019,maarhetgevaarvaneen‘NodealBrexit’isnogsteedsnietgeweken.

HetInternationaalMonetairFonds(IMF)wijstinderecenteWorld Economic Outlook (april 2019) op verschillende factoren die deontwikkeling van de mondiale economie belemmeren. De groeiwassterkin2017enindeeerstehelftvan2018,maarzwakteafindetweedehelft.DeChineseeconomiegroeidemindersneldoorinternefactoren(zoalstegenvallendebedrijfsresultatendieleiddentotkoersdalingenopdebeursenvoorzichtigeweerstandtegendelangewerkdagenindeChineseICT-sector1)enalsgevolgvandehandelsspanningenmetdeVerenigdeStaten.Deeconomievanheteurogebiedverloormeervaartdanvoorzien,hetgeeninNederlandzichtbaarwerddoordedalingvanhetconsumentenvertrouwen(ziefiguur1.3).DeAmerikaanseCentraleBank (FED) voert inmiddelseenmeeraccommoderendfinancieelbeleid.HetIMFverwachteengroeivertragingvoordeontwikkeldeeconomieënomdatdeimpactvandefiscalestimulering inmiddels isuitgewerkt.HetbeleidvandeFEDomderentestapsgewijsteverhogen,isinmiddelsverlatenwaardoorderenteverwachtingenzijngetemperd.

DeEuropeseCommissie(EC)verwachtvoor2019eenzelfdebeeld(European Economic Forecast, februari 2019). Voor Nederlandverwacht de EC aanhoudende economische groei, maar in eentrager tempo dan voorheen. Deze groei wordt gedreven doorde binnenlandse vraag. Werkgelegenheidsgroei en loonstijgin-gen stimuleren het beschikbare loon, hetgeen de consumptievebestedingen stimuleert. Bedrijfsinvesteringen lopen terug alsreactieopdeonzekerheidoverendevertragingvandewereld-handel. Investeringen in woningen nemen ook af als reactie opverminderdenieuwbouwenhetdalendaantalwoningtransacties.Overheidsbestedingenbevorderen debinnenlandse vraag,maar,zo stelt de EC en daarin gevolgd door het CPB, dit betreft eeninhaalslagopreedsbegroteoverheidsuitgavendieachterlopenopdeplanning(onderuitputting).Hetzijndusgeenadditioneleover-heidsuitgaven.Deverwachtingisdatdeinflatiegematigdblijft.

1 Ziebijvoorbeeldde Volkskrant reportagevan10mei2019.


https://www.volkskrant.nl/nieuws-achtergrond/van-9-uur-s-morgens-tot-9-uur-s-avonds-6-dagen-per-week-chinese-ict-er-pikt-slaafse-werktijden-niet-meer~b00c3be8/

1.2 Werkgelegenheid en werkloosheid

Door de aanhoudende, bovengemiddelde groei van het brp in deMRA, is de werkgelegenheid de afgelopen jaren fors toegenomen.In2017groeidedewerkgelegenheid(uitgedruktinvoltijdseenheden)met2,2procentenin2018meteengeraamde3,3procent.Deverwach-tingisdatdewerkgelegenheidin2019toeneemtmet2,3procentenin2020met1,4procent.Dewerkgelegenheidreageertmetvertragingopdegroeivanhetbrp.OmdatersprakeisvaneenlangereeksvanjarenmeteenbovengemiddeldegroeiindeMRA,houdtdetoenamevandewerkgelegenheidookeenaantaljarenaan.Dewerkgelegen-heidgroeidein2014enalsdeprognosetotenmet2020uitkomt,heeftdeMRAindatjaarzevenachtereenvolgendejarenvanaanhoudendewerkgelegenheidsgroeigekend.Ditissindsdejarennegentigvandevorigeeeuwnietmeervoorgekomen.HetblijktdatdegroeivandewerkgelegenheidindenuvertragendehoogconjunctuurzichinhogemateinAmsterdamenAmstelland-Meerlandenconcentreert(zieookhoofdstuk4).Indeoverigedeelregio’svandeMRAisdetoenamevandewerkgelegenheidgematigder,hoeweleraanwijzingenzijndatdetoenamevandewerkgelegenheidonderdrukvanoplopendeprijzenenruimtegebrekzichverspreidtnaaranderedeelregio’s.

HetCPBwijsteropdatdeextravraagnaararbeidzichvertaaltinzowelextrawerknemersalsinextragewerkteurenvanmensendiealwerken.Beideleidentotmeerbesteedbaarinkomenendathoudtmomenteelde(vertraagde)groeivandeeconomieinstand.Vanbelangisechterdatdoordeuitbreidingvanhetaantalgewerkteuren(doorextrawerk-nemersenextraurenvanmensendiealwerken)dearbeidsproductivi-teitpergewerktuurslechtsbeperkttoeneemt.

Hetarbeidsaanbodismomenteelkrapendearbeidsmarktisgespan-nen.Dewerkloosheid indeMRAis in2018gedaaldtot4,0procentvandeberoepsbevolking.Dezezalzichnaarverwachtingvoorditenkomend jaarstabiliserenenuitkomenop3,8procent in2019en4,0procent in 2020. Zulke lage percentages bestaan vrijwel uitsluitenduit structurele en frictiewerkloosheid. Dat betekent dat er enerzijdsstructurele mismatches resteren (voortkomend uit grote verschillenin gevraagde en aangeboden kwaliteiten en vaardigheden die nieteenvoudigzijnoptelossen)enanderzijdsdatersprakeisvantijdelijkewerkloosheidvanpersonendiezichtussentweebaneninbevinden.

De vacaturegraad in Nederland is hoog: in het vierde kwartaal van2018warenergemiddeld80vacaturesper100werklozen.Hetaantalwerknemersneemt sinds2015 sneller toedanhet aantal zelfstandi-gen,wateropwijstdatwerkgeversweerarbeidscontractendurvenaftesluiteninplaatsvanzelfstandigenzonderpersoneel(zzp’ers)intehuren.Vastecontractenzijnechternietevenwichtigverdeeldoverdeverschillende groepen op de arbeidsmarkt: vooral hoogopgeleidenkrijgensteedsvakereenvastcontractterwijlhetaantalvastecontrac-tenondermiddelbaarenlaagopgeleidenveelmindersnelstijgt.Voordearbeidsmarktpositievandezegroepenisdatongunstig.Zijdragenmeerdanhoogopgeleidenderisico’sdieconjunctuurwisselingenmetzichmeebrengen.Bovendienheeftdeonzekerheidvanhunbaaneennegatiefeffectopkennisopbouwenopderelatiemetdewerkgever;eenvastebaanmaakthetjuistgunstigeromteinvestereninkennis.Ookbemoeilijkthetbijvoorbeeldhetverkrijgenvaneenhypotheekenzethetlangetermijnconsumptievebestedingenonderdruk.Omdatde arbeidsmarkt momenteel gespannen is door de aanhoudendegroei van de werkgelegenheid, nam arbeidsimmigratie toe (zie ookhoofdstuk2).

Figuur 1.4 Werkgelegenheid MRA ontwikkelt zich stabiel en positiefBrp en arbeidsvolume (fte’s); groei in procenten; MRA; 1996-2020*

Brp Arbeidsvolume (fte)

–6

–4

–2

0

2

4

6

8

202020152010200520001995

*Prognose2018(arbeidsvolume),2019en2020Bron:CBS(bewerkingenprognoseTNO/NEOObservatory)


1.3 Toegevoegde waarde en werkgelegenheid per sector

Indezeparagraafkijkenwenaardeontwikkelingvandetoegevoegdewaarde en werkgelegenheid per sector in de periode 2014-2017.Dit betreft de ontwikkeling van sectoren in de MRA in het recenteverleden:deperiodewaarindeNederlandseeconomieineenhoog-conjunctuurterechtkwam.2IndezeperiodegroeidedeeconomievandeMRAgemiddeldmet3,6procentperjaar.Daarbijnamdewerkge-legenheidindeMRAgemiddeldmet1,9procentperjaartoe.InbeidegevallenwasdegroeiindeMRAhogerdaninderestvanNederland.InOverigNederlandgroeidedetoegevoegdewaardeenwerkgele-genheid in dezelfde periode met respectievelijk 1,6 en 1,0 procentperjaar.

2 Inhoofdstuk2enhoofdstuk3beschrijvenwedeeconomischeontwikkelingenpersectoroverdelangstmogelijketermijnwaarvoorgegevensbeschikbaarzijn:depe-riode1996-2017.

Figuur 1.5 Economische groei leidt tot meer werkgelegenheid in loondienstBrp, arbeidsvolume (fte’s, totaal werkzame personen, werknemers en zelfstandigen); index: 2013=100; MRA; 1995-2017

Brp Arbeidsvolume werknemers (fte)

Arbeidsvolume totaal werkzame personen (fte) Arbeidsvolume zelfstandigen (fte)

20172015201020052000199560

70

80

90

100

110

120

Bron:CBS(bewerkingTNO/NEOObservatory)

Figuur1.6laatziendatervanaf2014invrijwelalledienstensectorenindeMRAsprakeisvangroeiintoegevoegdewaardeénwerkgelegen-heid.IndenasleepvandeGroteRecessie,diebegoninhetnajaarvan2008eneen‘tweededip’kendetussen2011en2013,warenwerkge-versnogterughoudendmethetaannemenvannieuwemedewerkers.Inveelsectorenwaserdaarom–ondankshetkrachtigeeconomischeherstel in2014endeaanhoudendegroei inde jarendaarna–nogsprakevaneengemiddeldnegatievewerkgelegenheidsontwikkeling.Diteffectisinfiguur1.6zichtbaarindeBouw.Metdegoedgevuldeorderportefeuillesvanbouwbedrijveniservanaf2017indezesectorechterooksprakevaneenkrachtigewerkgelegenheidsgroei.

Figuur 1.6 In vrijwel alle dienstensectoren groeien toegevoegde waarde én werkgelegenheidToegevoegde waarde en arbeidsvolume (fte’s) per sector; gemiddelde groei in procenten; MRA; 2014-2017

Arbeidsvolume (fte)Toegevoegde waarde

–4 –2 0 2 4 6 8 10 12

Totaal economische activiteiten

Overheid

Onderwijs

Industrie

Zorg

Cultuur, sport en recreatie

Financiële diensten

Landbouw

Overige diensten

Onroerend goed

Vervoer en opslag

Specialistische zakelijke diensten

Detailhandel

Groothandel

Horeca

Energie, water en afval

Overige zakelijke diensten

Bouw

Informatie en communicatie



In de sectoren Financiële diensten en Landbouw is met de tegen-gestelde economische en werkgelegenheidsgroei sprake van eenbijzondere onderliggende dynamiek. De gemiddeld positieve jaar-lijkse ontwikkeling van de toegevoegde waarde die gepaard gaatmeteendalingvandewerkgelegenheidwordtindezetweesectorenprimairveroorzaaktdoorherstructureringeninnovatie.Erissprakevanzogenoemde jobless growth. Indefinanciële sector iseendalendetrendvanhetaantalarbeidsplaatseningegevendoordeopkomstvannieuwe concurrenten (zoals fintech-bedrijven die via IT-platformendienstenaanbieden)enverdereefficiencyslagendooronlinedienst-verleningenautomatiseringvanadministratieveprocessen.Deland-bouw wordt steeds kapitaalintensiever door toepassing van nieuwetechniekenzoalsdronesenrobotsvoorprecisielandbouw,waardooreen steeds grotere landbouwproductie met minder mensen kanwordengerealiseerd.

Indeperiode2014-2017groeidedesector Informatieencommuni-catie ineenruimbovengemiddeldtempo.Hierbij issprakevaneenduidelijkeconcentratievanaandezesectorgerelateerdebedrijfsacti-viteitenindeMRA.IndezesectorengroeidezoweldetoegevoegdewaardealsdewerkgelegenheidaanzienlijksnellerdaninderestvanNederland. IT-diensten leveren een grote bijdrage aan de recenteeconomischeontwikkelingvandeMRA.VoordeMRAkenmerkendeactiviteiten in Informatie en Communicatie, Groothandel, OverigezakelijkedienstenenSpecialistischezakelijkediensten(zieookhoofd-stuk3)hebbenvanaf2014ookinsterkematebijgedragenaandebrp-groeivandeMRA.MetnameGroothandel iseenhoogproductievesectorwaardewerkgelegenheidopeenveellagertempomeegroeitmetdeextraproductie.IndewerkgelegenheidsontwikkelingvandeMRA hebben Detailhandel en Horeca een belangrijke rol. Dit zijnarbeidsintensieveactiviteitendievanaf2014inhetbijzonderprofite-renvandebestedingenvanconsumenten–zowelvaninwonersvandeMRAalsvanbezoekersuitbinnen-enbuitenland.


1.4 Economische vooruitzichten en dynamiek van bedrijven

Dynamiek bij bedrijvenDegunstigeeconomischesituatieindeMRAkomtooktotuitingindeontwikkelingvanhetaantalvestigingenvanbedrijven.Sinds2014iserindeMRA,inhetbijzonderinAmsterdam,sprakevaneenversneldetoenamevanhetaantalgevestigdebedrijven.Indevorigeeditievande Economische Verkenningen MRA hebben we hier uitvoerig bijstilgestaan en beschreven we hoe de groei van het aantal bedrijfs-vestigingenmetnamewordtgedrevendoorgroeivanhetaantalvesti-gingenmetéénwerkzaampersoon (waartoeook zzp’ersbehoren).3Dezetrendisnogaltijdgaande.

Vanuit het oogpunt van innovatie en diversificatie naar nieuwebedrijfsactiviteiten, is de onderliggende dynamiek van oprichtin-gen en opheffingen van bedrijven relevant. Volgens het proces vancreatieve destructie zullen bedrijfsactiviteiten die aan het eindevandeproductlevenscyclus zijn,oftewelalenige tijd inde fasevanvolwassenheidverkeren,het indeconcurrentiestrijdafleggen tegenbedrijfsactiviteitendiezichbaserenopnieuweinzichtenenwerkwijzen,

3 Ziebijvoorbeelddefiguren1.8en1.9uitdeEconomische Verkenningen MRA 2018.

nieuwetechnologieënofnieuwebusinessmodellen.Eengrotedyna-miek in het aantal oprichtingen (startups), doorgroei (scale-ups) enhetaantalopheffingenvanbedrijven,duidtopeen‘gezond’innova-tie- en vernieuwingsproces waarin economische groei kan gedijen.Opheffingenvanbedrijvenkunnentemakenhebbenmethetstakenvan activiteiten (bijvoorbeeld omdat mkb-bedrijven geen opvolgingkunnenvinden),overnameswaarbijkleinerebedrijvenopgaanineengroterconcernoffaillissementen.IndezeeditievandeEconomische Verkenningen MRA gaan we dieper in op de ontwikkeling van hetaantal faillissementen, omdat deze een interessante link heeft metmacro-economischeontwikkelingen.

Figuur 1.7 toont dat na een piek in 2013 – die gedreven werddoor de ‘tweede dip’ van de Grote Recessie vanaf eind 2008 – hetaantaldoorderechteruitgesprokenfaillissementenindeMRAelkjaarisgedaald.Enerzijdsisditeenpositiefgegevendatsamenhangtmethetaanhoudendeeconomischherstelendeintredevandehoogcon-junctuur inNederlandwaardoorhetveelbedrijvensimpelweggoedis gegaan. Anderzijds vermoeden wij dat er een link is met eenminder gunstig gegeven, namelijk dat het proces van creatievedestructie van bedrijven is afgeremd door het ‘goedkoopgeldbe-leid’inEuropa.Ditprocesisbovendienversterktdoordegematigdeloonontwikkeling. Minder productieve bedrijfsactiviteiten hebbenzichzodoendewetentehandhaven indeconcurrentiestrijd,metalsgevolg dat er minder faillissementen zijn uitgesproken. In hoofd-stuk 3 gaan we nader in op de langetermijngevolgen van dezeontwikkelingen.

Krapte op de arbeidsmarktDe positieve economische ontwikkelingen zorgen voor opti-misme onder ondernemers. Eerder in dit hoofdstuk benoemdenwe het producentenvertrouwen, waarbij er per saldo meer opti-misten dan pessimisten zijn onder ondernemers. Dit beeld blijktook uit de vacature-indicator4 van het CBS, zoals weergegeven infiguur1.8.In2014ishetsentimentonderondernemersinallesecto-ren die hierin worden onderscheiden, omgeslagen naar optimisme.OndernemersinNederlandzijnsindsdienoptimistischgestemdoverderichtingwaarindevacaturegraadzichzalontwikkelen.Inlijnmetde

4 Ditbetrefteenindextenopzichtevandenullijn.Deindexbeweegttussen–3en+3.Eenvacature-indexscoregroterdan0duidtoppersaldomeerondernemersdieeenpositievevacatureontwikkelingverwachten.

Figuur 1.7 Aantal uitgesproken faillissementen daalt na intrede hoogconjunctuur in 2014Aantal uitgesproken faillissementen van bedrijven, instellingen en eenmanszaken; Nederland en MRA; 2009-2018

20182017201620152014201320122011201020090

250

500

750

1.000

1.250

1.500

1.750

Bron:CBS(bewerkingTNO)


werkgelegenheidsontwikkelinginNederlandendeMRAzijnbedrijvenmeermensengaanaannemenenhebbenzijdusvacatures.

Detoenamevanhetaantalvacaturesincombinatiemetdeaanhou-dende daling van de werkloosheid, heeft geleid tot krapte op dearbeidsmarkt.Zoalsgezegd,warenerinhetvierdekwartaalvan2018gemiddeld80vacaturesper100werklozen.OokhetINGEconomischBureaunoemt ineenpublicatievan januari2019overkrapteopdearbeidsmarktdatereind2018ongeveer1,3werklozenpervacaturewaren. Tussen januari 2014 en het eerste kwartaal van 2019 gavenondernemers in toenemende mate aan dat zij problemen ervoerenmethetvindenvangeschiktpersoneel.Figuur1.9laatditzien.Dezefiguurtoonthettotalegewogenpercentageondernemersdatbelem-meringenervaart (doorkrapteopdearbeidsmarkt) indehoofdsec-toren Industrie en Diensten.5 Bovendien is een uitsplitsing gemaaktnaar de meest in het oog springende subsectoren. Het gaat daar-bij om IT-personeel voor de sector Informatie en communicatie,PostenkoeriersdienstenbinnendesectorVervoerenopslagenom

5 VoorzoverbeschikbaarindeCBS-statistieken.

Figuur 1.8 Sinds 2014 duidt de vacature-indicator op positieve verwachtingen bij bedrijvenVacature-indicator (optimisme of pessimisme over de richting van vacatureontwikkeling bij bedrijven); Nederland; 2005-2019

–4

–3

–2

–1

0

1

2

2019201520102005

Alle economische activiteiten Industrie

Bouw Commerciële dienstverlening

Bron:CBS

BeveiligingenopsporingenArbeidsbemiddelingenuitzendbureausbinnendesectorOverigezakelijkediensten.

Voor al deze bedrijfsactiviteiten is onmiskenbaar zichtbaar dat hetaantal ondernemers dat belemmeringen ervaart, substantieel istoegenomen. Overigens betekent dit niet dat bedrijven helemaalgeengeschiktpersoneelkunnenvinden. Inveelgevallenmoetenzijlangerzoekenofbeterhunbestdoenomnieuwemedewerkersaan

Figuur 1.9 Krapte op de arbeidsmarkt met name een last voor specifieke dienstensectorenGewogen percentage ondernemers dat belemmeringen ervaart door tekorten op arbeidsmarkt; per sector; januari 2014 en 2019

0 10 20 30 40 50 60 70

Informatie en communicatie:Diensten op het gebied van informatie

Informatie en communicatie:IT-dienstverlening

Overige zakelijke diensten:Beveiligings- en opsporingsdiensten

Overige zakelijke diensten:Uitzendbureaus en arbeidsbemiddeling

Vervoer en opslag:Post en koeriersdiensten


Detailhandel

Onroerend goed

Overige diensten



Vervoer en opslag


Industrie

Totaal Diensten

januari 2014 januari 2019



tetrekken.HetINGEconomischBureaunoemthiervoor,opbasisvanhunenquêteonderbedrijven,alsoorzakendemismatchinkennisenvaardighedenenhetfeitdatgebodenarbeidsvoorwaardenleidentoteengebrekaaninzetenmotivatievanwerkzoekenden.Debereidheidomakkoordtegaanmetonregelmatigedienstenenflexibelecontrac-tenneemtaf.DitgeldtonderanderevoordesectorenHandel,HorecaenTransport.

In lijn met het beeld uit figuur 1.9 geeft het UWV aan dat, andersdan een paar jaar geleden, het personeelstekort nu veel brederverspreid is over verschillende beroepen. Voorheen was de kraptevooral geconcentreerd in het segment van ingenieurs en ICT’ers,zoals programmeurs en securityspecialisten. Hierbij ging hetveelal om specialistische beroepen waarvoor minimaal een hbo-opleiding als ingangseis gold. Inmiddels is er sprake van krapteop alle niveaus. Zo is er volgens het UWV in de sector Logistieken Transport een tekort aan transportplanners, declaranten,vrachtwagen-, heftruck- en buschauffeurs. Daarnaast zijn ook vaklie-den in de bouw en installatiebranche, hoveniers, glazenwassers enverzorgenden schaars. Voor arbeidsmarktregio’s in de MRA rappor-teert het UWV daarnaast ook moeilijk vervulbare vacatures in dekinderopvang,een tekort aan restaurantkoksenaan leerkrachten inhetbasisonderwijs.

Vooralsnog is de verwachting dat de arbeidsmarkt krap blijft doorzoweleconomischegroeialsvergrijzing.Totophedenwasdeloon-ontwikkeling gematigd en kon de krapte voor een deel wordenopgevangen met internationale migranten. Op het moment dat deconcurrentiestrijdompersoneelhevigerwordt,isereenrisicodatklei-nerebedrijvenhetonderspitdelven.6Ditkomtonderandereomdatzijinvergelijkingmetgroteorganisatiesminderfinanciëleruimtehebbenomloonsverhogingendoortevoeren.

6 HetINGEconomischBureaunoemtditineenrapportagevanapril2019overkrapteopdearbeidsmarkt.


1.5 Investeringen

HetaandeelvandeinvesteringenindeMRAinhettotaleinvesterings-volumevanNederland,was20,2procentin2016(zietabel1.1).DatispraktischgelijkaanhetaandeelvanhetbrpvandeMRAinhetnati-onalebbp.Decijfersoverde jaren2014-2016betreffendeaanloopnaardehoogconjunctuur.De investeringenindezeperiodevormendebronvangroeivandeMRA.Omdezebronnennaderteduidenispertypeactiva–datgenewaarinwordtgeïnvesteerd–hetaandeelvandeMRA inNederlandbepaald (ziefiguur1.10).Duidelijk isdatin vier soorten activa bovengemiddeld is geïnvesteerd: hardware intelecomeninformatica(computers), leaseauto’senvliegtuigen,soft-ware en databanken en in onderzoek en productontwikkeling. Ditlaat zien waar de kapitaalgoederenvoorraad van de MRA zich naar-toebeweegt,namelijkrichtingkennis,ICT,telecom,hetinternationaledataverkeerknooppuntAMS-IXende luchtvaart. InvesteringendoorNederlandsebedrijveninleaseauto’skomeninbelangrijkematetengoedeaanAlmere.

Deze cijfers tonen ook knelpunten: de investeringen in de MRA inwoningenzijn18,3procentvandeinvesteringeninwoningeningeheel

Nederland, terwijl het aandeel van de MRA in alle investeringen inNederland op 20,2 procent ligt. Dit illustreert een belangrijk knel-puntvandeMRA:eengroteschaarsteaanwoningen incombinatiemetdekennelijkeonmogelijkheidomdeinvesteringeninwoningenoptevoerentoteenaandeeldatjuistbovengemiddeldis(dusmeerdanhetMRA-gemiddeldevan20,2procentinplaatsvandehuidige18,3procent).Ditzouverwachtmogenworden,geziendehogeprij-zenvoorwoningen.Eenbovengemiddeldaandeelvanbijvoorbeeld22procentzoubetekenendatdeinvesteringeninwoningenbijna6,5miljardeuromoetenbedragen.Datisruimeenmiljardeuromeerdanin2016werdgeïnvesteerd.

Tabel 1.1 Investeringen in vaste activa naar type Omvang en aandeel in 2016; gemiddelde jaarlijkse groei 2014-2016 en 2016; MRA en Nederland

2016 2014-2016 2016

mld euro aandeel in % % %

Nederland* 144,6 100 4,5 –12,0

Metropoolregio Amsterdam 29,2 20,2 15,0 14,6

aandeel MRA in NL

Woningen 5,3 18,3 22,0 40,8

Bedrijfsgebouwen 2,1 11,5 –6,2 –12,4

Grond-, weg- en waterbouwkundige werken 1,9 10,7 –4,5 –3,5

Vervoermiddelen 5,2 35,1 43,1 1,0

Machines en installaties 2,2 12,9 –1,3 8,0

In cultuur gebrachte activa 0,0 4,1 15,4 –0,4

Overdrachtskosten op grond 0,5 19,8 16,7 32,1

Computerprogrammatuur en databanken 4,7 22,3 11,6 9,1

Onderzoek en ontwikkeling 2,3 21,3 8,6 2,0

Overige investeringen 5,0 37,0 35,2 53,8

* De negatieve ontwikkeling in 2016 heeft te maken met een incidenteel hoge R&D-investering in 2015. In 2016 is vervolgens sprake van een daling naar een ‘normaal’ niveau.Bron: CBS

Figuur 1.10 ICT en vervoersmiddelen grootste investeringsposten in de MRAInvesteringen in de MRA als percentage van de investeringen in Nederland naar type activa; in procenten; 2016

0 5 10 15 20 25 30 35 40

Totaal investeringen

In cultuur gebrachte activa

Grond, -weg- enwaterbouwkundige werken

Bedrijfsgebouwen

Machines en installaties

Woningen

Overdrachtskosten op grond

Onderzoeken ontwikkeling

Computerprogrammatuuren databanken

Vervoermiddelen

Computers, telecom en overig

Bron:CBS


2. Bevolking en arbeidsmarkt

• De bevolking van de MRA groeide in 2018 met 9,5 duizendpersonen, met name als gevolg van netto instroom vanbuitenlandseimmigranten.

• DewerkloosheidindeMRAdaaldein2018met11duizendperso-nenenkwammet54duizendpersonenuitop4,0procentvandeberoepsbevolking.

• Dewerkloosheidisrelatiefhoogonderlaag-enmiddelbaaropge-leiden,maardedalingvandewerkloosheidisvoordiegroepenhetsterkst.

• Ondanksdehogeeconomischegroei,steegdebrutoparticipatiein2018nauwelijksenkwamuitop71,4procentvandebevolkingvan15totenmet74jaar,evenhoogalsin2009.Voor2019en2020wordteentoenameverwachtnaar72,5procentin2020.

• Dekrapteopdewoningmarktbemoeilijktsteedsmeerhetwervenvan nieuw personeel en is daarmee in potentie een rem opdeeconomischegroei.SteedsmeerwerkzamenwonenbuitendeMRA.Deinkomendependelneemtdanooktoe.

De economie van de Metropoolregio Amsterdam (MRA) groeide in2017en2018relatiefsterkmetrespectievelijk3,5en3,4procent.Deverwachtingisdatdezegroeiin2019en2020vertraagdenuitkomtop2,8procentin2019en2,3procentin2020.Daarmeeligtdehoogcon-junctuur–dievijfjaarduurde–achterons.Dewerkgelegenheidnamindezevijfjaarineengemiddeldlagertempotoe,metuitschietersin2015en2017.Eendeelvandeeconomischegroeiisnamelijkvoort-gekomenuit een toenamevandearbeidsproductiviteit (waar we inhoofdstuk3naderopingaan).

In welke mate leidden de toegenomen productie en daaruit voort-komendevraagnaararbeidtotminderwerkloosheideneenhogerearbeidsparticipatie?Zoalsverwachtmagworden,daaldedewerkloos-heiddankzijdehogeeconomischegroei vandeafgelopenvijf jaar.Echter,debrutoparticipatieisnauwelijkstoegenomen(waarovermeerinparagraaf2.2).Dithoofdstukbeschrijftderecenteontwikkelingvanwerkloosheidenbrutoparticipatie.Daarbijwordenverklaringengege-venvoorhetstabiliserenvandebrutoparticipatiena2008.Vervolgens


wordtingegaanopdevraagnaarwiedeextrabanenzijngegaan.Omantwoordenteformuleren,wordendegroeiendesamenstellingvande beroepsbevolking van de MRA beschreven. Vervolgens bespre-kenwedebrutoparticipatieenwerkloosheid,telkensopgesplitstnaaropleiding,etniciteit,geslachtenleeftijd.

Kader 2.1 Definities arbeidsmarktOm de ontwikkeling van de beroepsbevolking in beeld te bren-gen, wordt de totale bevolking in de volgende categorieënonderscheiden:

BevolkingallepersonenongeachtleeftijdPotentiële beroepsbevolkingallepersonenvan15totenmet74jaarBeroepsbevolkingallepersonenvan15totenmet74jaardiewerkenofofficieelwerklooszijnBruto-arbeidsparticipatieberoepsbevolkingalspercentagevandepotentiëleberoepsbevolkingBrutoparticipatieafkortingvanbruto-arbeidsparticipatie;ziehierbovenWerkzame beroepsbevolkingallepersonenvan15totenmet74jaardiewerken,ongeachtdearbeidsduurperweekWerkloze beroepsbevolkingallepersonenzonderbetaaldwerk,dierecentnaarwerkhebbengezochtendaarvoordirectbeschik-baarzijnWerkloosheidaantalwerklozenalspercentagevandeberoepsbevolkingNiet-actieve bevolkingallepersonenindeleeftijd15totenmet74jaardienietwerkenofofficieelwerklooszijnOverige bevolkingpersonenvan0totenmet14jaaren75jaarenouder

Figuur 2.1 Bevolking MRA naar positie op arbeidsmarkt

Bron:CBS(bewerkingNEOObservatory)

Werkenden: 1,3 miljoen

Werkenden: +32 duizend

Werklozen: 54 duizend Werklozen: –11 duizend

Overige bevolking: 0-14 jaar en 75 jaar en ouder 606 duizend

Overige bevolking: 0-14 jaar en 75 jaar en ouder+3 duizend

Niet-actieven: 542 duizend

2018 Verandering t.o.v. 2018

Niet-actieven: +1 duizend

Totaal inwoners 2018:

2,5 mlnToename inwoners 2018:

22 duizend


2.1 Bevolking

Deze voorlopige cijfers laten zien dat de bevolking van de MRA in2018isgegroeidtotruim2,5miljoeninwoners(zietabel2.1).VolgensdeprognosesvanhetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS)enhetPlanbureau voor de Leefomgeving (PBL), blijft de bevolking van deMRAstabieltoenemenmetcirca1procentperjaarin2019en2020.DebevolkingvandeMRAgroeitalvelejarenongeveertweemaalsnellerdanhetlandelijkgemiddelde,ookindeprognosevoor2019en2020.

Detoenamevandebevolkingbestaatuithetsaldovangeboorteensterfte (natuurlijk verloop) en de saldi van binnenlandse en buiten-landse migratie. Het natuurlijk verloop is al enige decennia eenbelangrijke,stabielecomponentindebevolkingsgroeivandeMRA.Vanaf1997ishetsaldovanhetnatuurlijkverloopvandeMRAgroter

Tabel 2.1 Omvang bevolking MRA naar regio en periode Bevolking; jaargemiddelde x 1.000, 2018; gemiddelde jaarlijkse groei per tijdvak/jaar, 2005-2020*

2018 2005-2008 2009-2013 2014-2018 2017 2018 2019* 2020*

x 1.000 gemiddelde jaarlijkse groei

Nederland 17.220 0,3 0,4 0,5 0,6 0,5 0,5 0,3

Metropoolregio Amsterdam 2.505 0,6 0,9 0,9 1,0 0,9 1,0 0,9

Amsterdam 859 0,4 1,4 1,3 1,2 1,1 . .

Amstelland-Meerlanden 341 1,4 0,9 0,9 0,9 1,0 . .

Zaanstreek-Waterland 336 0,5 0,5 0,6 0,7 0,6 . .

Almere-Lelystad 284 1,3 1,0 0,9 1,2 1,4 . .

Gooi en Vechtstreek 254 0,1 0,2 0,7 0,9 0,8 . .

Zuid-Kennemerland 234 0,1 0,6 0,8 0,7 0,8 . .

IJmond 198 0,5 0,3 0,4 0,6 0,5 . .

* Prognose 2019 en 2020, alleen voor de gehele MRA1

Bron: CBS (bewerking TNO/NEO Observatory)

1 IndezeEconomische Verkenningen MRAisgebruikgemaaktvanvoorlopigemaandcijfersvoorhetvoorgaandejaar(2018)enhetcijfervoorhetkomendejaar(1januari2019).Indeeditievanvorigjaar(2018)wasniet2017maar2016hetlaatstbekendejaar.Indehuidigeeditieis2017gebaseerdopbasisvandefinitievejaarcijfers,terwijldecijfersvoor2018en1januari2019gebaseerdzijnopvoorlopigejaarcijfers.Wegevengeenprognosesvoordebevolkingsgroeinaarcomponentendeelregio’s.DeredenhiervoorisdatdeCBS/PBL-prognosesbe-staanuitabsolutecijfers(eenverwachteeindstand)voor2019en2024.Indienhieruitjaarlijksegroeicijfersvoor2019en2020wordenafgeleid,ontstaatvoordebevolkingsgroeinaarcomponentendeelregioopditmomenteenvertekendbeeld.Recenterealisatiesvandebevolkingsgroeiwijkennamelijksterkafvanditgeprognos-ticeerde jaarlijkse groeipad. Dit zou nu in sommige gevallen een bevolkingsdaling impliceren. Met anderewoorden:dewerkelijkheidpastzichdanaandemodeluitkomstaan.Ditisnietplausibel.Deruimtelijkeverde-lingvandebevolkingsgroeidieisvoorzienindeCBS/PBL-prognoses,wijktafvanderecenterealisatie.DaarombeoordelenwealleenhetgehelegroeipadvandebevolkingvandeMRAvoor2019en2020alsplausibel,enisalleendezeintabel2.1weergegeven.


dandatvangeheelNederland.Kennelijkzien jongegezinnenvanafmiddenjarennegentigvandevorigeeeuw,deMRAintoenemendematealseenaantrekkelijkereplekomtewonenentewerkendanderest van Nederland. Het weerspiegelt de trend van verstedelijkingdieweindehelewestersewereldzienendiegedrevenwordtdooragglomeratiekrachten(ziedeEconomische Verkenningen MRA 2016).Absoluutgeziennamhetnatuurlijkverloopna2009overigensvoort-durendaf.Deeconomischestagnatiediena2009optrad, lijktdaar-voordebelangrijkstedrijfveer.

Hetbinnenlandsmigratiesaldodaaltna2010voortdurend.Vanaf2014,alsdehoogconjunctuuraanbreekt,wordthetbinnenlandsmigratie-saldozelfsnegatief.HoeweldebinnenlandsemigratienaardeMRAtoeneemt onder invloed van diezelfde hoogconjunctuur, groeit hetaantaluitdeMRAvertrekkendemensensneller.Hetgevolgisdathetbinnenlandsmigratiesaldovanaf2017negatiefis:ervertrekkenmeermensenuitdeMRAdandatzichervestigenuitderestvanNederland.HetbinnenlandsmigratiesaldovandeMRAisvoorheteerstsindsdevroegejarentachtigvandevorigeeeuwweernegatief.

Mede dankzij de hoogconjunctuur is de MRA aantrekkelijk voorwerkendenvanbuitenNederland.Vanaf2012neemthetbuitenlandsmigratiesaldoderhalve sterk toeendragenbuitenlandsemigrantenhet meest bij aan de bevolkingsgroei in de MRA. Internationale enEuropeseontwikkelingen(Brexit)bevorderendit,maarookdeaantrek-kende economie speelt hierbij een rol. Internationale migratie vanwerknemershoudtdearbeidsmarktvandeMRArelatief ruim,waar-doorhogeinflatieenloonstijgingenuitblijven.Keerzijdeisdekrappewoningmarkt,metalsgevolgdatinwonersvanuitdeMRAnaaranderedelen van Nederland verhuizen. Hun werk blijft echter in de MRA,zodatdeinkomendependeltoeneemt(zieparagraaf2.4).

Figuur 2.2 Bevolking MRA neemt vooral toe door buitenlandse immigratie Toename bevolking per 1.000 inwoners; MRA en Nederland; natuurlijk verloop (geboorte min sterfte), binnenlands migratiesaldo (saldo verhuizingen MRA met Nederland) en buitenlands migratiesaldo (saldo verhuizingen MRA met buitenland); 1970-2018*

Natuurlijk verloop MRA

Suburbanisatie MRA vergroent, Nederland vergrijst

Natuurlijk verloop NL

Binnenlands migratiesaldo MRA

Buitenlands migratiesaldo MRA

–15

–10

–5

0

5

10

15

20182015201020052000199519901985198019751970

*Derealisatieistotenmet1januari2019.Decijferstotenmet31december2017zijndefinitief.Hetcijfervoor2018isgebaseerdopvoorlopigemaandcijfers.Bron:CBS/PBL(bewerkingNEOObservatory)


2.2 Bruto-arbeidsparticipatie2

Arbeidsparticipatie (ook wel ‘brutoparticipatie’) geeft aan in welkematemensendeelnemenaanhetarbeidsprocesofdaaractiefnaarstreven.Demaatstaf isdeberoepsbevolkingalspercentagevandebevolkingvan15totenmet74jaar.Degenendiedaarniettoebeho-ren, zijn de niet-actieven. De brutoparticipatie geeft daarmee eenbeeldvandematewaarinmensenbetrokken(willen)zijnbijbetaaldearbeidindesamenleving.In2018isdebrutoparticipatievandeMRA71,4procentvandebevolkingvan15totenmet74jaar.Datismargi-naalhogerdanin2017(71,2procent).Hoewel2018hetvijfdejaaroprijwasmeteenbovengemiddeldegroeivandeeconomie,blijftdebruto-participatieindeMRAalvanafongeveer2009stabielopditniveau.

Figuur2.1geeftdeherkomstweervandeextrawerkzameberoepsbevol-kingindeMRAtenopzichtevan2017.Hetaantalwerkzamenisnamelijktoegenomenmet32duizendpersonen.DitzijnpersonendieindeMRAwonenenbetaaldwerkvanminimaal1uurperweekhebben,inofbuitendeMRA.Figuur2.1laatziendathetaantaltoegenomenwerkzamenener-zijdsafkomstigisuitdecategoriewerklozen(min11duizendpersonen)enanderzijdshetgevolgisvaneentoenamevandebevolkingvan15totenmet74jaar(plus18duizendpersonen).Dooronnauwkeurigheidindesteekproeftellendezecijfersnietoptot32duizend,maarzegevenwelaandatdeextrawerkgelegenheidtengoedekomtaanwerklozenenvooralaandebevolkingindecategorie15totenmet74jaar,maarnietaaninactieven.Deinactievebevolkingvan15totenmet74jaarbleefnagenoegconstant(plus duizend personen). Het betekent dat de extra werkzamen in deMRAvanbuitendeMRAafkomstigzijnennahetvindenvanhunnieuwebaanzijnzijindeMRAgaanwonen.DeextravraagnaarbanenkomtdusvooraltengoedeaanwerklozenindeMRA,maarnietaandeinactievenindeMRA.Ineenhoogconjunctuurisdateenbijzondereontwikkeling.Omdezeontwikkelingbeterteduiden,nemenwederuimereperiode,namelijk1995-2018,inogenschouw.

2 IndezeEconomische Verkenningen MRAzijndataoverarbeidsparticipatieenwerk-loosheidvandejaren2003-2018aangevuldmetdatavandejaren1995-2012.Dezecijfersvaneenvroegereperiodehebbeneenanderedefinitie,namelijkdebevolking15totenmet64jaarenpersonenmeteenbaanvanmeerdan12uur.Dehuidigedefinitieisruimer,namelijkdeleeftijdsgroep15totenmet74jaarenpersonenmeteenbaanvanmeerdan1uurperweek.Voordekernvariabelen(potentiëleberoeps-bevolking,beroepsbevolking,werkzameberoepsbevolkingenwerkloosheid)zijndedatavoor2003gecorrigeerdvoordezebreukzodateenaansluitendetijdreeks1995-2018voorNederland,MRAenAmsterdamisverkregen.

Inhetalgemeenisdebrutoparticipatiehogerdandezecijfersaange-ven.Inhetlichtvandepensioengerechtigdeleeftijd,zoudedefinitievan ‘potentiële beroepsbevolking’ de leeftijdsgroep 15- tot 67-jari-genmoetenbetreffen.Debrutoparticipatiezoudanhogeruitkomen.Deleeftijdsgroep67-totenmet74-jarigenomvat11procentvandebevolkingvan15totenmet74 jaar.Dus,uitgaandevandehuidigedefinitievan‘15totenmet74jaar’,ligtdemaximalebezettingnietop100procent,maarop89procent.Deruimtediehetarbeidsaanbodbiedt,isduskleinerdanzijlijkt.Bovendienneemtdoorvergrijzinghetdeelvandebevolkingvan15totenmet74jaardatmetpensioenis,toe,zodatdemaximaleparticipatiedoordevergrijzingverderdaalt.

Alswenaardeontwikkelingvandearbeidsparticipatieindeafgelo-pendertigjaarkijken,valteenaantalzakenop.Teneerstevertoontdearbeidsparticipatievanaf1995eenstijgendelijn.Vanafdejarentach-tigvandevorigeeeuwwerdbeleidgevoerddatgerichtwasophetverhogenvandearbeidsparticipatie.Vakbondenenwerkgeversorga-nisatieswarenalsuitvloeiselvanhetAkkoordvanWassenaaruit1982overeengekomendeloongroeibeperkttehoudenzodatdewinstenstegenenhetaantrekkelijkerwerdomwerknemersindiensttenemen.Tevens werd de arbeidsmarkt flexibeler, deeltijdwerk bevorderd ennamdearbeidsparticipatievanmetnamevrouwenforstoe.Ditleiddeertoedatdearbeidsparticipatievoortdurendsteeg(ziefiguur2.3).InNederlandsteegdezevan–naarschatting–62procentin1995naarmeer dan 70 procent in 2010 en daarna. Deeltijdwerk had hier eenstevigaandeelin:binnenEuropaisNederlandkampioendeeltijdwer-ken. Enerzijds houdt dit in dat er een aanzienlijke reserve aan urenverborgenisbijdegenenmetwerk,anderzijdsbetekentditdatveelmensennaasthunformelewerkopdearbeidsmarktandereactivitei-tenhebbendieeveneensbijdragenaanhetalgemeenwelzijnenindi-vidueelgeluk,zoalsvrijwilligerswerk,gezinstakenofmusiceren.

Tentweedevaltopdatdetoenamevandearbeidsparticipatievanaf2009stagneert.HetligtvoordehanddezeontwikkelingteverbindenaandeGroteRecessie.Dehoogconjunctuurindejaren2014-2018laatevenwelziendatdezeverklaringnietgeheelopgaat:dearbeidsparti-cipatiestijgtdannietverder,ondanksdeaantrekkendewerkgelegen-heid.DitgeldtvoorNederlandenvoordeMRAalsgeheel.Opdevraagwaaromdearbeidsparticipatiena2014nietstijgt,bestaatnoggeensluitendantwoord.Tenderdeiseenregionalefactorvanbelang.Hetvaltopdatdebruto-participatieindeMRAvoortdurendhogerisdandenationalebrutopar-


ticipatie.Hoeweldeverschillenkleinzijn,komtdebrutoparticipatievandeMRAinderecentehausseweerhogeruitdandievanNederlandinvergelijkingmetdevoorafgaandejaren.Eenalgemeneverklaringhier-voorisdatingrotestedendeconcentratievaneconomischeactiviteittoeneemtendestedenalswoonomgevingaantrekkelijkerzijngewor-denindeafgelopendecennia.Werkendenzijnweerindestadgaanwonenendehogeinactiviteitenwerkloosheidisweggesmoltenonderdrukvandevraagnaarwerknemers.Ookzijndegevolgenvandevergrij-zingindeMRAvertraagdzichtbaardoorderelatiefjongebevolking.

AlsweAmsterdamvergelijkenmetdeMRA,zienwedatdearbeids-participatievandeelregioAmsterdam in1995nogbeduidend lagerwasdandievandegeheleMRA.DeachterblijvendebrutoparticipatievanAmsterdamverminderdezeersneltussen1997en2005.Daarnablijft deze geruime tijd in de pas lopen met de ontwikkeling vangeheelNederland,omna2010nogwatteversnellenenhogeruittekomendandenationalebrutoparticipatieenzelfskortstondighogerdandievandeMRAuittekomen.Deverdereconcentratievanwerk-gelegenheidinAmsterdamendevoorkeurvanwerkendenomweerindestadtewonenverklarendit.IndeloopvandetijdisAmsterdamvoorwerkendensteedsaantrekkelijkergewordenomerooktewonen.

De afvlakkende arbeidsparticipatieFiguur2.4toontvoordrieperiodesmethoeveelpersonendebevol-kingvan15totenmet74jaar,deberoepsbevolkingendeniet-actie-vengemiddeld jaarlijks zijn toe-enafgenomen.Terherinnering (ziekader2.1):depotentiëleberoepsbevolkingishettotaalvandewerk-zame beroepsbevolking, de werkloosheid en de niet-actieven in deleeftijdvan15totenmet74jaar.Vóór2009namdeberoepsbevolkingjaarlijks forssneller toedandebevolkingvan15 totenmet74 jaar.Indejarendaarnaishetomgekeerd,waarbijonderscheidisgemaakttussendejarenmeteenlagegroei,2009-2013endehaussein2014-2018.Debevolkingvan15totenmet74jaarneemtdaninvergelijkingmetdeperiode1995-2008juistsnellertoedandeberoepsbevolking.Ditmaaktduidelijkwaaromvóór2009debrutoparticipatiestijgt:jaar-lijkslooptdeberoepsbevolkinginopdebevolkingvan15totenmet74jaar.Daarnaontwikkelendeberoepsbevolkingendebevolkingvan15totenmet74jaarzichongeveerindeverhoudingvandebrutopar-ticipatie.Bijvoorbeeld:vanaf2009behorenvanelke100extraperso-nenindeleeftijdvan15totenmet74jaar,ergemiddeldcirca70totdeberoepsbevolking.Alsdearbeidsparticipatiedanoverhetgeheelal70procentis,neemtdezenietmeertoe.

Kortom,derelatieveversnellingvandebevolkingsgroei(endaarmeedebevolkingvan15 totenmet74 jaar)na2009 incombinatiemeteenbeperktergroeivandeberoepsbevolking,geefteendeelvandeverklaringvandestagnatievandebrutoparticipatie.

OpleidingDeafgelopendriedecenniaishetopleidingsniveauvandeberoeps-bevolking in de MRA voortdurend toegenomen, zowel in absolutezinals invergelijkingmetNederland. In1995wasdeberoepsbevol-kingvandeMRAoverwegendmiddelbaaropgeleid(44procentvandeberoepsbevolking), laagopgeleidenvolgdendaarnamet ruim30procent en hoogopgeleiden maakten 25 procent van de beroeps-bevolking uit. In 2018 bestaat de beroepsbevolking van de MRAgrotendeelsuithoogopgeleiden,namelijk45procentvandeberoeps-bevolking. Het aandeel middelbaar opgeleiden is afgenomen naarruim35procent.Hetaandeellaagopgeleidenisafgenomennaarcirca18 procent van de beroepsbevolking. Laagopgeleiden zijn relatiefsterkvertegenwoordigdondersenioren,omdatmetelkejaarganghetgemiddeldeopleidingsniveautoeneemt(iederjaarkomenerrelatiefveelhoogopgeleide jongerenbij).Deze trend is inAmsterdamnogsterkerzichtbaardanindeMRAalsgeheel.

Figuur 2.3 De toename van de arbeidsparticipatie stagneert vanaf 2009 Brutoparticipatie; in procenten; Nederland, MRA en Amsterdam; 1995-2020

AmsterdamMRA Nederland

56

60

64

68

72

76

202020152010200520001995

*Prognose2019en2020Bron:CBS(bewerkingNEOObservatory)


Debrutoparticipatievanhoogopgeleidenismet85procentstructu-reelhogerdandievanmiddelbaarenlaagopgeleiden(ziefiguur2.6).Debrutoparticipatievoorelkopleidingsniveauverandertjaarlijksnietzoveel.Middelbaaropgeleidenhebbeneenbrutoparticipatietussen70en75procent, laagopgeleidentegenwoordig50procent.Opdelange termijn heeft de brutoparticipatie van middelbaar en laagop-geleidendeneiginglichttedalen.Bijlaagopgeleidenisdeeconomi-schecyclushetduidelijkstteherkennen.Zijstaanachteraaninderijalserbanenzijn,envooraanalsdewerkgelegenheidkrimpt.Deverde-lingvandearbeidsparticipatie suggereertdatdevraagnaararbeidkwalitatief ontoereikend is om de inactiviteit onder middelbaar enlaagopgeleidentedoenverminderen.Dearbeidsvraagindehuidigeconjunctuur gaat in belangrijke mate aan hen voorbij. Opvallend isdatin2018debrutoparticipatieonderhoogopgeleidenlichtstijgtenonder laagopgeleidenzelfsdaalt.Deoorzaakdaarvanisnietduide-lijk.Mogelijkisersprakevanversneldearbeidsvervanginginhoogcon-junctuurdoorherstructureringinbijvoorbeelddedetailhandel.

EtniciteitIndeMRAwasdebrutoparticipatievanpersonenmeteenNederlandseachtergrondin20181procentpunthogerdanhetMRA-gemiddeldevan71procent(zietabel2.2).Personenmeteenwesterseachtergrondhebben in vergelijking met inwoners met een Nederlandse achter-grondeenhogerebrutoparticipatie:respectievelijk74procenttegen-over72procent.Personenmeteenniet-westerseachtergrondhebbeneenbrutoparticipatiedie3procentpuntonderhetMRA-gemiddeldeligten6procentpuntonderdievanpersonenmeteenwesterseachter-grond. Opvallend is dat de brutoparticipatie in de MRA van zowelpersonenmeteenwesterse(plus4procent)alsniet-westerse(plus2procent)achtergrondhogerligtdanhetlandelijkgemiddelde.DeMRAbiedtkansenvoormensenuitalledelenvandewereld.Tegelijkertijdisduidelijkdatmensenuit landendiequaontwikkelingen inkomenvergelijkbaar zijn met Nederland, succesvoller op de arbeidsmarktzijndanmensenuitlandenmeteenlagerniveauvanontwikkelingeninkomen.Opleiding,taalbeheersing,cultureleverschillenendiscrimi-natiespelenhierinmogelijkeenrol.

Figuur 2.4 Beroepsbevolking groeit jaarlijks minder snel, in tegenstelling tot aantal inactievenBevolking 15-74 jaar, beroepsbevolking en niet-actieve bevolking 15-74 jaar; gemiddelde jaarlijkse verandering per tijdvak in aantal personen x 1.000

–10

–5

0

5

10

15

20

2014-20182009-20131995-2008

Bevolking 15-74 jaar Beroepsbevolking Inactieven 15-74 jaar


Figuur 2.5 De beroepsbevolking van de MRA is steeds hoger opgeleidAandeel hoger, middelbaar en lager opgeleiden in de beroepsbevolking 15-74 jaar; in procenten van de gehele beroepsbevolking; 1995-2018

Middelbaar opgeleid

Hoogopgeleid Hoogopgeleid Amsterdam

Laagopgeleid

0

10

20

30

40

50

60

70

2015 20182010200520001995



GeslachtDebrutoparticipatieondermannenenvrouwenwasin2018respec-tievelijk76en67procent(zietabel2.2enfiguur2.7).Detoenamevandewerkgelegenheidleiddeniettoteengroeivandebrutoparticipatieondervrouwenzoalsineerderejaren.Opdelangetermijnneemthetverschiltussenbrutoparticipatievanmannenenvrouwenaf.Echter,inrecentejarenblijfthetverschilinbrutoparticipatietussenmannenenvrouwenminofmeergelijk.Kennelijkisderelatievegroeivanbedrijfs-takkendievoorvrouwenaantrekkelijk zijnom in tewerken,gestag-neerdenisheteindevandeinhaalslagdievrouweninkwantitatievezinhebbengemaakt,inzicht.Deextrabrutoparticipatievanvrouwenmoet wellicht eerder komen uit een aanpassing van de verhoudingman-vrouwindezelfdeberoepsgroep,zoalsdebouwofdeadvocatuur.

LeeftijdFiguur2.8laatziendat25-tot45-jarigenhetmeestactief(87procentin 2018) en 45-plussers het minst (61 procent in 2018) actief zijn opdearbeidsmarkt.Voordesenioregroepgeldtdateengrootdeelvanhenisgepensioneerd.Dejongerenvan15tot25jaarhebbeneenminofmeergemiddeldebrutoparticipatie,namelijk4procentonderhetgemiddeldevandeMRA.Opdelangetermijnzaldebrutoparticipatieonder45-tot75-jarigenmogelijkenigszinsverdertoenemendoorhetoplopenvandepensioengerechtigdeleeftijd.

Figuur 2.6 De arbeidsparticipatie naar opleidingsniveau is nagenoeg constantBrutoparticipatie; in procenten; naar opleidingsniveau; 2003-2018

Totaal

Middelbaar opgeleid

Laagopgeleid

Hoogopgeleid

40

50

60

70

80

90

20182015201020052003


Figuur 2.7 Verschil arbeidsparticipatie mannen en vrouwen geslonken, maar recent stabiliserendBrutoparticipatie; in procenten; naar geslacht; 2003-2018

Totaal Mannen Vrouwen

60

65

70

75

80

20182015201020052003



Figuur 2.8 Brutoparticipatie steeg het meest onder 45-plussers en vlakt nu afBrutoparticipatie; in procenten; naar leeftijd; 2003-2018

Totaal 25 tot 44 jaar15 tot 24 jaar 45 tot 74 jaar

40

50

60

70

80

90

20182015201020052003


Tabel 2.2 Brutoparticipatie, werkloosheid en niet-actieven naar opleidingsniveau, etniciteit, geslacht en leeftijdParticipatie en werkloosheid in procenten; niet-actieven en werklozen in aantal personen x 1.000; 2018

Brutoparticipatie Werkloosheid Niet-actieven Werklozen

MRA Nederland MRA Nederland MRA MRA

% % x 1.000

Totaal 71 71 4,0 3,8 542 54

Laagopgeleiden 50 52 7,8 6,6 245 19

Middelbaar opgeleiden 73 74 3,9 3,6 189 19

Hoogopgeleiden 86 84 2,9 2,5 101 18

Nederlandse achtergrond 72 71 3,0 3,1 336 26

Niet-westerse achtergrond 68 66 6,8 8,0 131 19

Westerse achtergrond 74 70 3,5 4,9 68 7

Mannen 76 75 3,9 3,7 226 28

Vrouwen 67 66 3,9 4,0 317 25

15-24 jarigen 67 69 6,6 7,2 99 13

25-44 jarigen 87 88 3,1 2,8 88 19

45-74 jarigen 61 60 3,8 3,6 352 21

Bron: CBS (bewerking NEO Observatory)


2.3 Werkloosheid

DewerkloosheidindeMRAisdoorderobuustegroeivandearbeids-markt–eenplusvan32duizendwerkzamepersonen–flinkafgeno-menvan65naar54duizendpersonen.Dewerkloosheidbedroegin20184procentvandeberoepsbevolking.In2019en2020zaldewerk-loosheidnaarverwachtingafnementot3,8procentin2019enlichtstij-gentot4procentin2020.DaarmeekomtdewerkloosheidindeMRAindebuurtvanhetniveauvandejaren1999-2001.Hetlaagterecordvandeafgelopentwintigjaaris3procentin2001.Destijdswasdatnogbijeensubstantieellagerearbeidsparticipatie(eenhogereinactiviteit,dusveelmensenaandezijlijn).

DewerkloosheidindeMRAnamafvanruim100duizendpersonenin2014naar54duizend in2018. In2019komthetaantalwerklozennaarverwachtinguitop49duizendpersonenenin2020op57duizendpersonen.

De werkloosheid wordt hiermee dusdanig laag dat er schaarste opdearbeidsmarktontstaatenwerkgeversmetelkaarmoetenconcur-rerendoorhogerelonentebetalen.Ditgebeurdeookindelatejarennegentigvandevorigeeeuw,watdestijdsbijdroegaandeinflatie.Dietoenamevandeinflatiewasooktoeteschrijvenaan,onderandere,het expansieve begrotingsbeleid van de Nederlandse overheid indietijd.Momenteelisderijksoverheidprudenterwaardoorerminderopwaartsedrukopdeinflatieis.

Niettemin zal de werkloosheid in 2019 en 2020 respectievelijk 3,8 en4 procent bedragen, een percentage waarbij doorgaans looninflatieoptreedt.Diteffectisechter(nog)nietduidelijkzichtbaardankzijdiversefactoren.Inkomendependel,immigratie,deopenerwordendeEuropesedienstenmarktenEngelsalsvoertaalinsteedsmeerbedrijven,biedendearbeidsmarktvandeMRAeenomvangrijk, internationaalreservoirvanwerknemers.Daarnaast isereengrootreservoiraanbeschikbareurenbijdeeltijdwerkersenzzp’ers.HetgemiddeldaantalgewerkteurenisinNederlandhetopeen-na-laagstevanalleEuropeselanden.Eenenanderwordtversterktdoordegroeiendegroepzzp’ers,dieperdefinitienietkanterugvallenopcollectievearbeidsovereenkomstenendaarmeeeenslechteonderhandelingspositieheeft.Veelvoormaligewerknemerszijnzzp’ergewordendieopprijsconcurreert.Vakbondenkunnenzoweiniguitrichten.Kortom,hoeweldewerkloosheidrichtingrecordlaagtegaat,isernoggeensprakevangrotespanningopdearbeidsmarktdiezichuitinsubstantiëleloonstijgingenenmogelijkookineenloon-prijsspiraal.

OpleidingIn de afgelopen jaren is de werkloosheid onder laagopgeleidengedaaldvan15procentin2014tot7,8procentin2018.Nietteminisdewerkloosheidonderlaagopgeleidenstructureelhogerdanbijanderegroepen en is de variatie in samenhang met de conjunctuurcyclushoog.Devooreeneconomienoodzakelijkeflexibiliteitopdearbeids-markt wordt in belangrijke mate door laagopgeleiden geleverd –zij vangendeconjuncturele schokkenop.Datgeldtnogmeervoorlaagopgeleiden in deelregio Amsterdam; daar daalde de werkloos-heidonderhenvanbijna20procenttotnetonder10procentin2018.

Voormiddelbaaropgeleidenishettrendmatigebeeldgelijkaandatvanlaagopgeleiden,alleendanopeenlagerniveau.Dewerkloosheidonderhen isgedaaldvanongeveer9procent in2013en2014naarafgerond4procentin2018.Echter,opdelangetermijnbeweegtdewerkloosheidondermiddelbaaropgeleiden,opdezelfdemanierals

Figuur 2.9 Werkloosheid in de MRA stabiliseert en stijgt daarna lichtWerkloosheid; in procenten; Nederland, MRA en Amsterdam; 2003-2020*

MRA Amsterdam Nederland

0

2

4

6

8

10

12

14

16

202020152010200520001995

*Prognose2019en2020Bron:CBS(bewerkingNEOObservatory)


bijlaagopgeleiden,meemetdeconjunctuur.Ookzijvormen,hoewelinbescheidenermate,eenflexibelreservoirvanarbeiddatdeconjunc-tureleschokkenopvangt.

Dewerkloosheidonderhoogopgeleidenbedroegin2018afgerond3procent–veellagerkandezenietworden.Opvallendisdatdewerk-loosheidvanhoogopgeleideninveelgeringeremateeenrelatiemetdeconjunctuurlaatzien.Devariatievandewerkloosheidonderhoog-opgeleiden is zeer gering. Hoogopgeleiden hebben relatief vakervastearbeidscontractenenhebbendoorhunkennisenvaardighedenmeeralternatieven.

Opgemerktwordtdatdewerkloosheidnaaropleidingsniveauabsoluutgezienpraktischgelijkis:elkopleidingsniveauheeftcirca18duizendwerklozen(zietabel2.3).Hetgroteverschilontstaatdoordearbeids-participatieendeinactiviteit.Laatstgenoemdeisonderlaagopgelei-deninabsolutezinomvangrijk,namelijkbijna250duizend.Eengrootdeeldaarvanbestaatvermoedelijkuitgepensioneerden(personenuitjongerejaargangenzijnvakerhoogopgeleid),maardesondanksishetbewerkstelligenvandeinclusievesamenlevingeenuitdaging.

EtniciteitDewerkloosheidonderpersonenmeteenniet-westerseachtergrondindeMRAismet8procentrelatiefhoog(zietabel2.2).Ditisonge-veertweekeerzohoogalsdewerkloosheidonderpersonenmeteenNederlandseenwesterseachtergrond.

Het is helaas niet goed mogelijk deze cijfers te duiden omdat zesamenhangen met opleiding, leeftijd en migratieachtergrond. Zo ishet opleidingsniveau van (jonge) mensen met een migratieachter-grondgestegenenisindeloopderjarenhetwerkloosheidspercen-tageondermensenmeteenmigratieachtergrondgedaald.Nietteminisdewerkloosheidonderdezegroepnogrelatiefhoog.Hetwerkloos-heidspercentageonderpersonenmeteenNederlandseachtergrondindeMRA(3procent),isgelijkaanhetlandelijkecijfer.Dewerkloos-heidonderpersonenmeteenwesterseenniet-westerseachtergrondisindeMRAietslagerdanlandelijkhetgevalis,namelijk4en7procentvergelekenmet,respectievelijk,5en8procentinNederland.Metdehuidigegegevenskandezesamenhangtussenleeftijd,opleidingenachtergrondnietinbeeldwordengebracht.Ditisechterwelgewenstomzichttekrijgenophetfunctionerenvandeinclusievesamenleving.

GeslachtHetaantalwerklozemannenenvrouwenwasin2018ongeveergelijkmet,respectievelijk28en25duizendpersonen.Ookisdewerkloos-heidalspercentagevandeberoepsbevolkingondermannenenvrou-wengelijkaanelkaarin2018(4procent).Invoorgaandejarenwasdewerkloosheidondervrouwenveelalhogerinsamenhangmetderela-tiefsnellertoegenomenarbeidsparticipatievanvrouwen.

LeeftijdOnderjongerenonderde25jaarisdewerkloosheidindeMRAbijnatweekeerzohoogalsonderoudereleeftijdsgroepen.Hetwerkloos-heidspercentageonderjongerenbedraagt7procent,vergelekenmet3respectievelijk4procentinzoweldegroep25 tot enmet 44jaarals45 tot enmet 74jaar.Dezehogerewerkloosheidonderjongerenhangtsamenmetdewachttijdtussenafstuderenendeeerstebaan.

Figuur 2.10 Werkloosheid onder laagopgeleiden en middelbaar opgeleiden daalt snelWerkloosheid als percentage van de beroepsbevolking; naar opleidingsniveau; 2003-2018

Laagopgeleid, Amsterdam

Middelbaar opgeleid Hoogopgeleid

Laagopgeleid

0

5

10

15

20

20182015201020052003



2.4 Veranderingen op de arbeidsmarkt

De aantrekkende vraag naar arbeid heeft in 2018 geleid tot eentoename van de werkzame beroepsbevolking in de MRA met 32duizendpersonen.Hiermeekwamdetotaleomvangvandewerkzameberoepsbevolkinguitopruim1,3miljoenpersonen.Intabel2.3isdeopbouw van het arbeidsaanbod in de MRA weergegeven, inclusiefditgetal.Tabel2.4toontvervolgenshoedetoenamein2018overdeverschillendecategorieënopdearbeidsmarkt is verdeeld.Absoluutgezienzijnhethoogopgeleidendiehetmeestvandeextrawerkge-legenheidhebbengeprofiteerd;erkwamen19duizendextrawerkza-menbinnendezecategoriebij.Demiddelbaaropgeleidewerkzameberoepsbevolking nam toe met 9 duizend personen, de laagopge-leidewerkzameberoepsbevolkingmetslechtsduizend.

Verdeeldnaarherkomstontstaateenbeelddataansluitbijdeontwik-kelingvandebevolkingnaarcomponent:eennegatiefbinnenlandsmigratiesaldoeneensterkpositiefbuitenlandsmigratiesaldo(ziehetbeginvandithoofdstukoverdedemografischeontwikkelingvandeMRA)ineenmateenverhoudingdienieuwzijn.HetaantalwerkzamenmeteenNederlandseachtergrondbleefin2018constantindeMRA(zietabel2.4),terwijlhetaantalpersonenmeteenbuitenlandseachter-grondin2018intotaaltoenammet34duizend,meteenniet-westersemet 21 duizend en met een westerse achtergrond met 13 duizend

personen. Het stabiel blijvende aantal werkzamen van Nederlandsekomaf geeft aan dat zij de vaste banen invullen; benadrukt wordtdatookpendelenbinnenlandsemigratieeengroterolspelenindatgelijkblijvendeaantalin2018.

Dezecijfersonderstrepenhetbeelddatindehuidigehoogconjunc-tuurdewerkgelegenheidkantoenemendoorhetaanbodvanarbeiduithetbuitenland.Deextrabanenkomenweliswaardeelsterechtbijwerklozen,maarvooreengrootdeelbijwerkzamenmeteenbuiten-landse achtergrond. Zij kunnen al in de MRA gevestigd zijn, zoalsbuitenlandsestudenten,maareenforsdeelverhuistuithetbuitenlandnaardeMRA(buitenlandsemigratie).

Hetaantalextrabanenvoorjongerenisbeperkt.Hunbrutoparticipa-tienamenigszinsaf.Weliswaarzijnjongereneenrelatiefkleinegroepop de arbeidsmarkt, vanwege vergrijzing en de definitie van dezegroep(eencohortvantienjaar,namelijk15totenmet24jaar,terwijldeanderegroepen20 (25 totenmet44 jaar) respectievelijk30 jaar(45totenmet74jaar)beslaan).Niettemingingenerslechts3duizendbanennaardezegroep,een toenamevan1,7procent in2018.Het

Tabel 2.3 Opbouw arbeidsaanbod naar opleidingsniveau in de MRAAantal personen x 1.000; als percentage van de potentiële beroepsbevolking; 2018

Totaal Laag Middelbaar Hoog

x 1.000

Potentiële beroepsbevolking 1.898 489 686 713

Beroepsbevolking 1.356 244 498 612

Werkzamen 1.304 226 479 595

Werklozen 54 19 19 18

Niet-actieven 542 245 189 101

%

Potentiële beroepsbevolking 100 100 100 100

Brutoparticipatie 71,4 49,8 72,5 85,8

Nettoparticipatie 68,7 46,2 69,8 83,5

Werkloosheid 4,0 7,8 3,9 2,9

Niet-activiteit 28,6 50,2 27,5 14,2


Tabel 2.4 Verandering opbouw werkzame beroepsbevolking naar categorie in de MRAAantal personen x 1.000, 2017 en 2018; verschil x 1.000; groei in procenten

2017 2018 Verschil

x 1.000 x 1.000 %

Totaal 1.272 1.304 32 2,5

Laagopgeleid 225 226 1 0,3

Middelbaaropgeleid 471 479 9 1,8

Hoogopgeleid 576 595 19 3,2

Nederlandse achtergrond 848 848 0 0,0

Niet-westerse achtergrond 241 262 21 8,7

Westerse achtergrond 177 190 13 7,3

Mannen 668 684 16 2,4

Vrouwen 600 617 17 2,8

15-24 jarigen 180 183 3 1,7

25-44 jarigen 570 583 13 2,3

45-74 jarigen 522 534 12 2,3



duidenhiervanisnietgoedmogelijk,omdatdeomvangvanditabso-luteaantaldegrensvansteekproefmargebenadert.

Beziennaargeslachtwerdenerpraktischevenveelvrouwenalsmannenaangenomen:17duizendrespectievelijk16duizend.

2.5 Woon-werkverkeer

In 2018 woonden 1.304 duizend werkzame personen in de MRA enwerkten 1.537 duizend mensen bij bedrijven en instellingen die indeMRAgevestigdzijn.Ditbetekentdusdater233duizendarbeids-plaatsenmeerzijndandaterwerkzamenwonen.Ditisdenettoinko-mendependelstroom.DeMRAheeftduspersaldoeenwerkfunctie.DetotaleinkomendependelindeMRAbedroegin2018naarschat-ting457duizendpersonen.Ditishetverschiltussenhetaantalwerk-zamepersonen indeMRA (1.537duizend)enhetdeelvanhendatindeMRAzelfwoont(1.080duizendpersonen).DetotaleuitgaandependelstroombevatdemensendieindeMRAwonen,maarerbuitenwerken.Datwarenin2018naarschatting224duizendpersonen.Hetverschiltussendezebrutostromenisgelijkaandenettoinkomendependel:233duizendpersonen.

DegrootstependelstroomdievanbuitendeMRAinkomtisafkom-stiguitdesamengestelderegioUtrecht-OverigFlevoland(ziefiguur2.11enbijlage4). Iederedaggaaner185duizendpersonenuitditgebiednaarhunwerkindeMRA.DaarnavolgtZuid-Holland,vanwaardagelijks 101 duizend personen naar hun werk in de MRA gaan,gevolgd door Holland boven Amsterdam, bestaande uit de Kopvan Noord-Holland (Den Helder, Wieringermeer), West-Friesland(Hoorn, Enkhuizen, Medemblik) en de regio Alkmaar (Alkmaar,Heerhugowaard)waar100duizendmensenwonendieemplooiindeMRAhebben.DaarnavolgenOost-Nederland(Gelderland,Overijssel)metintotaal38duizendpersonendienaardeMRApendelenomerte werken, gevolgd door Zuid-Nederland (22 duizend personen) enNoord-Nederland(10duizendpersonen).

Deomvangvandependelstroomwordtbepaalddoorverschillendefactoren. De meest bepalende zijn de omvang van de regio en deafstand/bereikbaarheid. Zuid-Holland en Utrecht/Overig Flevolandliggendichtbij, zijnomvangrijkencreërenvoordeMRAgrote inko-mendependelstromen.Aanvullendefactorenzijndearbeidsmarkten

indieregio’sendekwaliteitvanwonen.Alsineenregioweinigwerkis,zoektmenelderswerk,bijvoorbeeldindeMRA.Ofalsdeprovinciecentraalligt,zoalsdeprovinciesUtrechtenFlevoland,eneenprettigwoonklimaatbiedt,zullenveelmensendieregioalswoonomgevingkiezenendeMRAalswerkomgeving.HollandbovenAmsterdamlijkteen prettige woonomgeving te bieden met relatief weinig werkge-legenheid, zodatdeze regioprimaireenwoonfunctieheeftvoordeMRA.

De huidige hoogconjunctuur wordt onder andere gekenmerkt dooreen aanhoudende vraag naar werknemers en een steeds krapperwordendewoningmarkt.Deextravraagnaararbeidenwoonruimteisruimtelijknietuniformverdeeld.Hetverschilinpendelstromentussen2014en2018laatzienhoedeextrawerkgelegenheiddependelstro-men ruimtelijk beïnvloedde. Het aantal werkzame personen in de

Figuur 2.11 Pendelstroom naar de MRA is groter dan de uitgaande pendelInterne en externe pendelstromen van de MRA; aantal personen x 1.000; 2018*

Gooi enVechtstreek


Zuid- Kennemerland

Amsterdam


Almere-Lelystad

Metropoolregio AmsterdamTotaal woont- en werkt in MRA: 1,080 miljoen personenTotaal woont- en werkt in eigen deelregio: 655 duizend personenTotaal interne MRA pendel: 424 duizend personenTotaal inkomende pendel: 457 duizend personenTotaal uitgaande pendel 224 duizend personen

woont- en werkt in dezelfde regiogetal x 1.000

Pendel tussen twee regio’s

Tussen 1 en 3 duizend personen

45

24

10

3296

8

20

26

1057

58

6

6

12

6

3

8

7

56

302

43

81

55

70

6017

8

9

13

100

26

38 39

18557

101

80

Holland bovenAmsterdam

Zuid-Holland

19

22

Zuid-Nederland

Noord-Nederland

Oost-Nederland

3

10

Utrecht

3

4

*Opbasisvanrealisatiewerkzameberoepsbevolking(Enquêteberoepsbevolking)enschattingarbeidsplaatsen(RegionaalEconomischeJaarcijfers)Bron:CBS/bewerkingNEOObservatory/TNO)


MRAnamindezeperiodemet151duizendtoe;82duizenddaarvanwonenindeMRAen70duizenderbuiten.Figuur2.12maaktduide-lijkdatdeextraarbeidsplaatsentussen2014en2018,praktischalle-maal terechtkwamen in deelregio Amsterdam (plus 86 duizend) enAmstelland-Meerlanden(plus43duizend).Delocatievandezenieuwearbeidsplaatsen is dus sterk ruimtelijk geconcentreerd, want in deanderedeelregio’svandeMRAkwamener22duizendarbeidsplaat-senbij.Vande86duizendextraarbeidsplaatseninAmsterdamwordener maar 22 duizend opgevuld door mensen die ook in Amsterdamwonen.DependelnaarAmsterdamnamdaarmeesubstantieel toe,netalsdedrukopdewoningmarkt.Echter,ookindeoverigedeelre-gio’svandeMRAzijnwoningenschaarsenisdedrukopdewoning-marktduseveneensgroot.

DeinkomendependelvandegeheleMRAnamtussen2014en2018toemet70duizendpersonen.DeextrainkomendependelisafkomstiguitdeprovincieUtrecht/OverigFlevoland(plus33duizendpersonen),Holland boven Amsterdam (plus 19 duizend personen) en Zuid-Holland (plus 10 duizend personen). Interessant is dat de toenamevandeinkomendependeluitHollandbovenAmsterdamenUtrecht/Overig Flevoland op deelregio Amsterdam is gericht en die vanuitZuid-Holland op Amstelland-Meerlanden. Schiphol en Amsterdam-ZuidzijnvanuitZuid-Hollandbeterbereikbaar, terwijlvanuitHollandbovenAmsterdamenUtrecht/FlevolanddeelregioAmsterdambeterbereikbaaris.

In de gehele MRA is de werkzame beroepsbevolking tussen 2014en 2018 toegenomen met 107 duizend personen. Van hen gingen82duizendpersonenindeMRAwerkenen25duizenderbuiten.Dewoonplaats van deze 107 duizend personen is meer over de MRAgespreiddandelocatievanhunwerkgever.IndeelregioAmsterdamnamdewerkzameberoepsbevolkingmet41duizendpersonentoe.Driekwart vanhenwerktook indeelregioAmsterdam.Dewerkplekvan de overige extra werkzame Amsterdammers ligt veelal buitendeMRA.Debeschouwingnaardeelregio’s inhoofdstuk4 laatdezeontwikkeling gedetailleerder zien. Hierdoor is de uitgaande pendelvanwoonregioAmsterdamnaarregio’sbuitendeMRAmet12duizendpersonentoegenomen.DezependelrichtzichinsterkemateopdestedenRotterdam,DenHaagenUtrecht.Vooraljongerewerknemersen hoogopgeleiden kiezen voor woon-werkrelaties tussen de grotestedenenprefererendaarbijhetopenbaarvervoerendesnelletrein-verbindingentussendehoofdstationsvandezesteden.3

3 Manshanden,W.J.J.,O.Koops,F.vanOortenJ.vanHaaren(2019):DienstenmotorvoorRotterdamseeconomie.In Economische Verkenning Rotterdam 2019: Groei van de stad,pagina12-23.

Figuur 2.12 Sterkere concentratie van wonen en werken in deelregio AmsterdamInterne en externe pendelstromen van de MRA; verandering 2014-2018; aantal personen x 1.000

Gooi enVechtstreek


Zuid- Kennemerland

Amsterdam


Almere-Lelystad

Metropoolregio AmsterdamToename woont- en werkt in MRA: 35 duizend personenToename interne MRA pendel: 46 duizend personenToename inkomende pendel: 70 duizend personenToename uitgaande pendel: 25 duizend personen afname, toename




3

3

0

1

–1

11

8

–2

1

4

1 1

8

-4

22

–1

7

0

1

3

2

19

0

-0,5

8 8

33

5

1012

Holland bovenAmsterdam

Zuid-Holland

1Zuid-Nederland

Noord-Nederland

Oost-Nederland

–1

Utrecht

*Opbasisvanrealisatiewerkzameberoepsbevolking(Enquêteberoepsbevolking)enschattingarbeidsplaatsen(RegionaalEconomischeJaarcijfers)Bron:CBS/bewerkingNEOObservatory/TNO)


3. Economische structuur en concurrentiekracht

• DeMRAbiedtbijuitstekeengoedbedrijfsklimaatvoordesecto-ren Informatie en communicatie, Groothandel, Overige zakelijkediensten,FinanciëledienstenenSpecialistischezakelijkediensten.Samenzijndezesectorengoedvoor50,8procentvande toege-voegdewaardeen41,2procentvandewerkgelegenheid(in2017).

• De MRA ontleent zijn sterke groei ten opzichte van Nederlanddoordatjuistdeze,voorMRAkenmerkendesectoren,snellergroei-dendaninderestvanNederland.

• ICT-enZakelijkedienstenzijnmetdienstverleningaanconsumen-tenenrecreantendedrijvendekrachtachterdewerkgelegenheids-ontwikkelingindeMRA.

• In de afgelopen twee decennia is het belang van Industrie enVervoerenopslagstructureelafgenomentengunstevanZakelijkedienstenenICT.

• Zoweldetoenamevandearbeidsproductiviteitalsvandewerkge-legenheid(vergrijzing)vlaktaf.DitvormteenpotentiëleremopdeeconomischegroeivandeMRA.

In dit hoofdstuk analyseren we de economische structuur van deMetropoolregioAmsterdam(MRA).DezeeditievandeEconomische Verkenningen MRA richtzichinhetbijzonderopdelangetermijn,endaartoe wordt de langst beschikbare tijdreeks van cijfers benut: deperiode1995-2017.1Inparagraaf3.1kijkenwenaardejaarlijksegroeivansectorenindeperiode1996-2017enhetspecialisatiepatroonvandeMRA.Het resultaathiervangeeftweer inhoeverrevoordeMRAkenmerkende en belangrijke sectoren hebben bijgedragen aan deeconomischeontwikkelingvandeMRA.Hierbijrichtenweonsopgroeiin termenvantoegevoegdewaardeenwerkgelegenheid.Daarnaast

1 OpbasisvandoorTNOgereviseerdeCBS-cijfers.In2018heefthetCBSeenrevisiedoorgevoerd in de nationale en regionale economische jaarcijfers. Daardoor is ervanaf2015eenbreukindetijdreeksontstaan.TNOheeftdaaromderevisie‘terug-gelegd’ tot verslagjaar 2015, waardoor een consistente analysereeks is verkregenvoordegeheleperiode1995-2017.DoordezerevisiekandeabsoluteomvangvanbijvoorbeeldtoegevoegdewaardeenwerkgelegenheidafwijkenvaneerdereeditiesvandeEconomische Verkenningen MRA.Ontwikkelingenvanjaar-op-jaarzijnzoveelmogelijk in lijngebrachtmetontwikkelingen indeoude reeks (vóór revisie).NaarverwachtingpubliceerthetCBSeind2019eenofficiëlegereviseerde tijdreeksvanregionaleeconomischejaarcijfers.


bekijkenwewelkesectorenindeeconomievandeMRAindeperiode1996-2017snelleroflangzamergroeidendaninderestvanNederland.

Inparagraaf3.2beschrijvenwedeeconomische-structuurveranderin-gendiezichtussen1995en2017hebbenvoltrokken.Weplaatsenditinhetbredereperspectiefvandestructureleveranderingendieinveelsteden hebben plaatsgevonden. Het langetermijnperspectief in dithoofdstukdientmedeommogelijke toekomstigeuitdagingenvoorderegioinkaarttebrengen.Inparagraaf3.3staatdevraagcentraalhoeindeMRAdearbeidsproductiviteitzichheeftontwikkeldalseenvan de belangrijkste motoren van economische groei, met name ineenperiodevaneenvergrijzendebevolking.Weanalyserendaartoedeontwikkelingvandearbeidsproductiviteitindeperiode1995-2008endeperiodevanaf2009.

3.1 Economische ontwikkeling per sector en specialisatie

WekijkenindezeparagraafnaarhetspecialisatiepatroonvandeMRAincombinatiemetdegroeivandetoegevoegdewaardeendewerk-gelegenheid van sectoren in de periode 1996-2017. Dit stelt ons instaat te analyseren (i) wat de kenmerkende en belangrijke sectorenbinnendeeconomievandeMRAzijnen(ii)hoedezesectorenzichindeperiode1996-2017hebbenontwikkeld.

Welkesectorenzijnkenmerkenden/ofbelangrijkvoordeMRA?Dezevraagkunnenwebeantwoordendoordeomvangvan iederesectorindetotaleeconomievandeMRAtevergelijkenmetdeomvangvandedesbetreffendesectorinderestvanNederland:despecialisatie-graad.2HiermeekunnenwebepaleninhoeverreersprakeisvaneenconcurrentievoordeelvandeMRAtenopzichtevanOverigNederland.Eenspecialisatiegraadmetdewaarde100betekentdathetaandeelvandesectorindeMRAgelijkisaanhetaandeelvandiezelfdesectorin de rest van Nederland. In figuur 3.3 is de specialisatiegraad vandeMRAin2017berekendopbasisvandetoegevoegdewaardeper

2 Deberekeningisalsvolgt:

sector; infiguur3.4 isdezeberekendopbasisvandewerkgelegen-heid.InbeidefigurenisteziendatdeMRAtenopzichtevanOverigNederland relatiefgespecialiseerd is inde sectorenaande rechter-zijdevandeverticalestippellijn.Hierishetaandeelvandesector(intoegevoegdewaardeofwerkgelegenheid) indeMRArelatiefgroottenopzichtevanOverigNederland.Aandelinkerzijdevandestippel-lijnissprakevaneenrelatieveondervertegenwoordigingvandeMRAtenopzichtevanOverigNederland.DegroottevandebolreflecteerthetaandeelvaniederesectorindeeconomievandeMRA.

Kader 3.1 De specialisatie-indexDespecialisatie-indexgeeftaanhoehetaandeel vaneen sectorin de economie van de MRA zich verhoudt tot het aandeel vandezelfdesector indeeconomievanOverigNederland.WanneereensectorrelatiefgrootisindeMRA,duidtditopeensterkeposi-tievandeMRAindezebedrijfsactiviteit.Eendergelijkeconomischzwaartepunt komt tot uiting in een indexscore hoger dan 100.Omgekeerddrukteen score lagerdan100een relatiefbeperktevertegenwoordigingvaneensectorindeMRAuit(tenopzichtevanOverigNederland).

In de praktijk betekent een hoge specialisatie-indexscore veelalookdater sprake is van fysiekeconcentratie vandebetreffendebedrijfsactiviteitenindeMRA.HiermeebedoelenwedateengrootdeelvandesectorindeMRAisgevestigd.

De gedachte achter de specialisatie-index is dat een sectoraleoververtegenwoordiging het resultaat is van kostenvoordelen enproductiviteitsvoordelendiesamenhangenmetspecifiekegunstigeregionalefactoren.Ineconomischjargonsprekenwevancompa-ratievevoordelen, zoalsuniekekennis, kunde,menselijk kapitaal,(internationale) bereikbaarheid, vertrouwen, etc. Deze voordelenbepaleninbelangrijkematedeconcurrentiepositievanbedrijfsac-tiviteitenbinnenderegio.

Ofsectorentussen1995en2017hardofminderhardzijngegroeid,is infiguren3.1en3.2af te lezenuitdepositie tenopzichtevande horizontale stippellijn. Deze stippellijn geeft de groei van degemiddelde toegevoegde waarde, respectievelijk werkgelegen-heid,vandeMRAweer.Voorsectorenboven(onder)destippellijngeldtdatzebovengemiddeld(benedengemiddeld)snelgegroeidzijntussen1995en2017.Zoontstaanvierkwadrantendiegevormd

aandeelsector(in%)intotaletoegevoegdewaarde(ofwerkgelegenheid)MRA

aandeelsector(in%)intotaletoegevoegdewaarde(ofwerkgelegenheid)OverigNederlandx100


wordendoor(i)degroeivandegemiddeldetoegevoegdewaardevandeMRA(dehorizontalestippellijn)en(ii)hetvoorNederlandop100genormaliseerdeaandeelvan iederesector (verticalestippel-lijn)indetotaletoegevoegdewaarde(figuur3.1)ofwerkgelegen-heid(figuur3.2).SectorenwaarindeMRAsterkisgespecialiseerdéndiebovengemiddeldsnelgroeidentussen1995en2017,bevin-denzichinhetkwadrantrechtsboven.

DeMRAisintermenvantoegevoegdewaarderelatiefsterkgespeci-aliseerdinFinanciëlediensten,Informatieencommunicatie,Cultuur,recreatieensport,Horeca,Vervoerenopslag,Specialistischezakelijkediensten,OverigezakelijkedienstenenGroothandel.Ditzijntevensbelangrijke, want grote, sectoren binnen de MRA-economie.3 DitgeefthetbeeldvandeMRAweerdatwekennenuiteerdereedities

3 Ditkomttotuitdrukkingindegroottevandebol.

van de Economische Verkenningen MRA: de MRA als hoogwaar-dige diensteneconomie met aantrekkelijke stedelijke voorzieningen(zoalsbioscopen,restaurantsentheaters).Informatieencommunica-tie,Groothandel,Overigezakelijkediensten,FinanciëledienstenenSpecialistischezakelijkedienstenkendenbovendieneen(ruim)boven-gemiddeldegroeivandetoegevoegdewaardetussen1995en2017(ziefiguur3.1).CommerciëledienstenzijndusaltweedecennialangbelangrijkepijlersonderdeeconomischegroeivandeMRA.

Gemeten in werkgelegenheid zijn kenmerkende sectoren van deMRA(invergelijkingmetOverigNederland)Informatieencommuni-catie,Financiëlediensten,Cultuur,recreatieensport,Specialistischezakelijke diensten, Horeca, Vervoer en opslag, en Onroerend goed(zie figuur 3.2). Specialistische zakelijke diensten zijn vanwege hun

Figuur 3.1 Groei MRA werd afgelopen twee decennia gedreven door commerciële diensten Toegevoegde waarde; specialisatie-index, 2016 (horizontale as); gemiddelde groei, 1996-2017 (verticale as); omvang toegevoegde waarde (grootte van bol), 2017

Toegevoegde waarde 1996-2017Gemiddelde groei in %

Specialisatie-index (tw)

Gemiddelde groei MRA1996-2017 (2,8%)

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 260

–2

–1

0

1

2

3

4

5

6

7

8


Lagere specialisatie Hogere specialisatieAandeel sector in overig Nederland = 100

Landbouw

Industrie


Onroerend goed

Groothandel

Specialistische zakelijkediensten

Horeca

Vervoer enopslag


Informatie encommunicatie


Overige dienstenOnderwijs

Zorg

BouwOverheid

Detailhandel


Figuur 3.2 Werkgelegenheid MRA leunde afgelopen twee decennia op ICT, zakelijke dienstverlening en consumentendienstenArbeidsvolume (fte’s); specialisatie-index, 2016 (horizontale as); gemiddelde groei 1996-2017 (verticale as); omvang (grootte van bol), 2017

Werkgelegenheid (fte's) 1996-2017Gemiddelde groei in %

Specialisatie-index (arbeid)

Gemiddelde groeiMRA 1996-2017 (1,3%)

0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5

Lagere specialisatie Hogere specialisatieAandeel sector in overig Nederland = 100

Horeca



Zorg



Vervoer en opslag

Onroerend goed


Bouw

Industrie

Landbouw


Groothandel

Onderwijs

Overheid

Overige diensten

Detailhandel



omvang ook belangrijk binnen de regio. Informatie en communica-tieenSpecialistischezakelijkedienstenzijndeafgelopentweedecen-nia sterk gegroeid in termen van werkgelegenheid. De combinatievanomvangengroeimaaktdatditbelangrijkesectorenzijnvoordewerkgelegenheidsontwikkelingindeMRA.OokvoordeMRAkenmer-kendedienstverlenendesectorendiebelangrijkzijnvoorconsumen-tenenrecreanten–zoalsHorecaenCultuur,sportenrecreatie–zijngemiddeldgenomensterkgegroeidindeperiode1995-2017.Hierbijmoetwordenopgemerktdathunbijdrageaandegroeivandetotalewerkgelegenheid in de MRA wat kleiner is vanwege hun geringeomvang.

Ontwikkelingen per sector in vergelijking met Overig NederlandDe ontwikkeling van toegevoegde waarde en werkgelegenheid persector (zoals afgebeeld in figuren 3.1 en 3.2 hiervóór), is in figuur3.3 afgezet tegenover de groei van diezelfde sectoren in OverigNederland.Incombinatiemetdespecialisatiegraadgeeftditeennogbeter inzicht in de mate waarin de MRA een concurrentievoordeelheefttenopzichtevanOverigNederland.

Figuur 3.3 laat zien dat de vijf commerciële-dienstensectoren die altwee decennia lang belangrijke pijlers vormen onder de economi-schegroeivandeMRA–Informatieencommunicatie,Groothandel,Overigezakelijkediensten,FinanciëledienstenenSpecialistischezake-lijkediensten–tussen1995en2017alleeensnelleregroeidoormaak-tendaninderestvanNederland.AgglomeratievoordelenmakendatdeMRAdezespecifiekebedrijfsactiviteitenproductieverkanuitvoerendaneldersinNederland.Ditblijktvoorelkvandezesectorenuithetgroteregroeiverschil intoegevoegdewaardeinvergelijkingmethetgroeiverschilinwerkgelegenheid.

Diteffectwerktverdereclusteringindehand,watbijvoorbeeldzicht-baar is in de sector Informatie en communicatie. Met het aanhou-dende economische herstel en de versnelling van de economischegroeiin2014,isdezesectormetnameindeMRAextrasnelgegroeid.Overigens ontstaan hierdoor ook uitdagingen. Zo is er in toene-mende mate behoefte aan datacentra om IT-diensten mogelijk temaken.Ditleidttoteentoenemendberoepopschaarseruimteinderegio.Daarbovenopkomtdatdatacentraeengroteenergiebehoeftehebben (grote datacentra hebben zelfs een directe aansluiting ophoogspanning nodig, welke netbeheerders niet zonder meer ruim-telijkkunnen inpassen). InhetkadervandeRuimtelijkEconomische

Ontwikkel Strategie (REOS) heeft het ministerie van BinnenlandseZakensamenmetderegionaleREOS-partnersdaaromeenRuimtelijkeStrategieDatacentersgepubliceerd.Dehierbovengeschetsteuitda-gingkomtdaarinuitgebreidaanbod.ParallelaandezeeditievandeEconomische Verkenningen MRAwordtookineenapartcahieringe-gaanopdedigitaleconnectiviteitvandeMRA.

Figuur 3.3 Commerciële-dienstensectoren zijn motor achter relatief snelle groei van MRAVerschil MRA en Overig Nederland in gemiddelde groei toegevoegde waarde en werkgelegenheid (fte’s) per sector; in procentpunten; 1996-2017

–2 –1 0 +1 +2 +3

Totaal economische activiteiten

Industrie

Vervoer en opslag


Zorg

Detailhandel


Overheid

Bouw

Onderwijs

Landbouw

Overige diensten

Onroerend goed

Horeca

Groothandel





Lagere groei MRA Hogere groei MRA 0=Gemiddelde groei

Overig Nederland

Groeiverschil toegevoegde waarde

Groeiverschil arbeidsvolume (fte's)



3.2 Structuurveranderingen tussen 1995 en 2017

Indevorigeparagraafbesprakenwedespecialisatiegraaden (rela-tieve)omvangvansectoren indeMRA in termenvan toegevoegdewaarde en werkgelegenheid. Die gegevens hebben betrekking op2017.Verderuitzoomengeeftmeerinzicht:watwarendestructuurver-anderingentussen1995en2017?

Figuren 3.4 en 3.5 tonen het aandeel van sectoren in de economievandeMRA,respectievelijkintermenvantoegevoegdewaarde(hunbijdrageaanhetbrutoregionaalproduct(brp))enwerkgelegenheid.Inbeidefigurenisdestandopgenomenzoalsdiewasin1995en2017,zodateconomische-structuurveranderingenineentijdsbestekvan23jaarzichtbaarworden.Beide figuren laten onmiskenbaar de structurele transformatie ziendie heeft plaatsgevonden in de MRA en in veel steden en stede-lijkeregio’swereldwijd,waaronderNewYork,SanFrancisco,Londen,Parijs.Hetbetrefthierdeopkomstvaneennieuwegeneral purpose technologyaanheteindevandetwintigsteeeuw:desnelleontwik-kelingenvermarktingvan ICT-diensten,die totuitingkomen ineenzeersnellegroeivandezakelijkediensten,financiëledienstenendecreatieve industrie. Deze activiteiten hebben bij uitstek baat bij deagglomeratievoordelendiegebodenwordendoordenabijheidvanstedelijke gebieden. Het gaat daarbij om nabijheid van (veel) klan-ten,gekwalificeerdpersoneel,toeleveranciersenmogelijkhedenvoorkennisuitwisselingtussendiversesectoren.Ditgaatgepaardmeteenherwaardering van steden als centra van stedelijke voorzieningen,zoalsrestaurants,hotels,theatersenbioscopen,dieophunbeurteenbelangrijkeaantrekkingskrachtuitoefenenopmensen,waardoordezehetaantrekkelijkvindenomineenstedelijkeomgevingtewonen.

Indeperiodevanaf1995hebbenaanICTgerelateerdedienstenzichin sterkemategeconcentreerd indeMRA.Hieraanhebbendiversefactoren bijgedragen, waaronder het internetknooppunt AMS-IX,het aan land komen van internationale kabels voor dataverkeervanuit de Noordzee en de kennis en kunde die op het tegenwoor-dige Amsterdam Science Park is ontwikkeld (zoals de computertaalPython).4HetdominantesectorprofielvandeMRAisdaarmeeopge-schoven richting zakelijke, ICT- en handelsdiensten, zeker wanneerwordtgekekennaarhunbijdrageaanhetbrp.

4 IndeEconomische Verkenningen MRA 2016ishierinkader3.3uitgebreideropingegaan.


TegenwoordigwordtdegrootstebijdrageaanhetbrpgeleverddoorFinanciëlediensten.Dezerelatievegroeigingechternietgepaardmeteentoenamevanhetaandeelvandezesectorindetotalewerkgele-genheidvandeMRA.Alsgevolgvantoegenomenoperationeleeffi-ciency (gedreven door de implementatie van ICT in administratieveprocessenenalgehelebedrijfsvoering),isdewerkgelegenheidindefinanciëlesectorafgenomen.Onderanderedoordeverschuivingnaaronlinedienstverlening, sluiten steeds meer (lokale) bankfilialen hundeuren.Nadefinanciëleeneconomischecrisisvan2008isdefinanci-elesectoraanhetherstructureren.Ditproceswordtversterktdoordeopkomstvannieuwe technologieën (zoalsfintech en blockchain)enbijvoorbeeld regelsomtrent toegang totbankrekeningen.Daardoorkunnennieuweconcurrentenviaplatformdiensten–oftewelbedrijfs-activiteitendietot IT-dienstengerekendkunnenworden–financiëledienstenaanbieden.

Al met al is de financiële dienstverlening veranderd in een hoog-productieve sector met een groot verdienvermogen, waarin steedsminder mensen werkzaam zijn. In toenemende mate zijn deze acti-viteiten zich in de MRA gaan clusteren. In 1995 werd ongeveer 28procentvandetotale toegevoegdewaardevanFinanciëlediensteninNederlandvoortgebrachtindeMRA;in2017wasditaandeelvandeMRAinNederlandopgelopentot38procent.Hetwerkgelegen-heidsaandeelvandeMRAinallefinanciëlediensteninNederlandistoegenomenvan23,5procentin1995naarbijna28procentin2017.Ter vergelijking: het totale aandeel vandeMRA indeNederlandseeconomie(toegevoegdewaarde)wasin2017ongeveer20procentenhettotaleaandeelindewerkgelegenheid17procent.Erisdusduide-lijksprakevaneenruimtelijkeconcentratievanfinanciëledienstenindeMRA.

Figuur 3.5 Werkgelegenheid in de MRA verschoof van Industrie naar Zakelijke diensten, Zorg en ICTAandeel van sectoren in de werkgelegenheid van de MRA; in procenten; 1995 en 2017

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Landbouw

Overige diensten



BouwHoreca

Onderwijs

Detailhandel

Overheid

Vervoer en opslag

Industrie

Onroerend goed

ZorgInform

atie en comm

unicatie


Groothandel



1995 2017


Figuur 3.4 Aandeel dienstensectoren nam toe in de economie van de MRA, ten koste van IndustrieAandeel van sectoren in brp van de MRA; in procenten; 1995 en 2017

0

2

4

6

8

10

12

14

16

Landbouw

Overige diensten



BouwHoreca

Onderwijs

Detailhandel

Overheid

Vervoer en opslag

Industrie

Onroerend goed

ZorgInform

atie en comm

unicatie


Groothandel



1995 2017



InsectorenalsSpecialistischezakelijkedienstverlening,Overigezake-lijkedienstverlening,Zorgendetailhandel,ligtdematevanverande-ringinrelatievebijdrageaanhetbrpenwerkgelegenheiddichterbijelkaar.Ditzijnsectorendieprimairafhankelijkzijnvanhetmenselijkkapitaal:hunkennis,kundeen–letterlijk–hunhanden.Demogelijk-hedenvoorarbeidsproductiviteitsstijgingen,zoalsinFinanciëledienst-verlening en Groothandel, zijn in deze sectoren daarom beperkter.Economischegroeienwerkgelegenheidsgroei lopenhiermeermetelkaarindepas.

Parallelaandeopkomstvandiensten,namhetrelatievebelangvandeindustrieindeeconomievandeMRAaf(zowelintermenvanbrp-bijdragealswerkgelegenheid).In1995leverdedesectorIndustriedegrootstebrp-bijdrageenwarenindustriëlebedrijventevensdegroot-stewerkgeverindeMRA.Medealsgevolgvaneentransformatienaarkapitaalintensievereproductie(zoalsautomatiseringenrobotisering),nam het werkgelegenheidsaandeel van Industrie continu af gedu-rendede23onderzochtejaren.Demeestomvangrijkeindustriëleacti-viteit (in termenvanwerkgelegenheid) indeMRAvindtnogsteedsplaats in voedingsmiddelen, basismetaal, drukkerijen, chemischeproducten,machinesenapparaten(onderanderevoordevoedings-middelenindustrie en bouw van hef- en hijsvoertuigen), productievan (onderdelen voor) trams en vliegtuigen alsook de sociale werk-voorziening.Inspecifiekesubsectorenheefttussen1995en2017welwerkgelegenheidsgroei plaatsgevonden. Voorbeelden hiervan zijnDrankenindustrie(ditheeftvooraltemakenmetdeopkomstvanklein-schaligebierbrouwerijen),Rubber-enkunststofindustrie,Productievanmotorenenturbines (nietvoorvliegtuigen),Meubelindustrieen– inrelatiefsterkemate–Reparatieeninstallatievanmachinesenappa-raten.Deopkomstvankleinschaligeambachten,zoalsdebrouwerijenvoorspeciaalbierenmeubelmakers,bevestigtdetransformatiediedeMRAheeftdoorgemaakt.Dittypeproductieismetamegerichtopdewelvarende, stedelijke,professioneleklassediebereid isgelduit tegevenaanluxeconsumptiegoederen.

OokvoordesectorVervoerenopslaggeldtdatersprakeisvaneenstructurele daling van de relatieve bijdrage aan het brp en werk-gelegenheid in de MRA. Hier speelt enerzijds dat groothandel enlogistiek steeds meer met elkaar vervlochten zijn en groothandels-bedrijvenzodoendehuntransportenopslagineigenbeheeruitvoe-ren.Daarmeeiserfeitelijksprakevaneenverschuivingvandezelfdeeconomischeactiviteitnaareenanderesector.TegelijkertijdhebbenbijvoorbeeldEuropesedistributiecentrazichmeer inderichtingvanhetEuropeseachterlandverplaatst(onderanderelangsdeuitvalswe-genrichtingdegrenzenmetBelgiëenDuitsland).5Nietteminwerdin2017nogaltijd zo’n27procent vande totale toegevoegdewaardevandesectorVervoerenopslag inNederlanddoorbedrijven indeMRAgerealiseerd.Hiermeehangtongeveer22procentvandetotaleNederlandsewerkgelegenheid inVervoerenopslagsamen.MetdehavenvanAmsterdamenluchthavenSchipholbinnenderegiogren-zenisdaarmeenogsteedssprakevaneenruimtelijkeconcentratievantransport-enlogistiekeactiviteitenindeMRA.

5 ZiebijvoorbeelddebeschrijvingindeEconomische Verkenningen MRA 2015.


3.3 Arbeidsproductiviteitsontwikkeling

De groei van arbeidsproductiviteit is cruciaal voor economischewelvaart. Dankzij hogere arbeidsproductiviteit kan met eenzelfdeinzetvanarbeideenhogeremateriëlewelvaartwordenbereikt.Diegroeikanvoortkomenuitzowelinzetvanmeerkapitaalalshetslimmerproduceren(doorbeteretechniekenenprocessenenookdooreentoenamevanmenselijkkapitaal).Arbeidsproductiviteitbepaaltookinbelangrijkematedeconcurrentiepositievaneenlandtenopzichtevananderelandenendaarmeehetgemakwaarmeeweviainternationalehandeldewelvaartvaneenlandkanwordenvergroot.

RecentheeftzowelhetCentraalPlanbureau(CPB)alsdeOrganisatievoorEconomischeSamenwerkingenOntwikkeling(OESO)gewezenopeeninNederlandvertragendegroeivandearbeidsproductiviteit.6HetCPBverwijstnaareendalingvan1,5procentindeperiode1996-2007(vlakvoordeGroteRecessie)ennaareendalingvan0,8procentindeperiode2014-2017.DitverklaartvolgenshetCPBookderelatieflagegroei vande reële lonen. Internationaal zienweeveneenseenvertraging van de groei van de arbeidsproductiviteit, bijvoorbeeldinOESO-landen.7Juist ineensnelvergrijzendesamenleving,waaringroeivanwerkgelegenheidnietlangereenbronvanhogeeconomi-schegroeikanzijn,verdienteendergelijkeontwikkelingaandacht.Erzijnveelpotentiëleverklaringendenkbaarvoordezeontwikkeling(endaarmeeookveeloplossingsrichtingen).

EenvandeverklaringenkangelegenzijninhetruimefinanciëlebeleidvandeECBincombinatiemetdebeschermingvanwerknemers.Ditbeleidheefthetprocesvancreatievedestructievertraagd8,endoorditbeleidkunnenrelatiefslechtfunctionerendebedrijvenhetlangervolhouden.Werknemersblijvendaardoorindienstopplekkendierela-tiefweinigwaardetoevoegen.Degematigdegroeivanlonenversterktditverderenreduceertookdeprikkelbijbedrijvenomviatechnolo-gischeontwikkelingentebesparenoparbeid.DeOESOzietditook

6 CPB(2018):VertraagdeLoonontwikkelinginNederlandOntrafeld,CPB Policy Brief,2018/12.ZieookVanTilburg,I.enW.Suyker(2018)vooreenanalysenaardemoge-lijkeverklaringenvoorhetdalendeaandeelvanarbeidsinkomeninhettotalebnp.

7 ZieCPB (2017):ProductivitySlowdown–Evidence for theNetherlands,CPB Com-munication,March7,2017.ZieookOECD(2019):Compendium of Productivity Indi-cators.

8 Zie bijvoorbeeld Bartelsman, E.J., P.A. Gautier en J. de Wind (2016): Employmentprotection, technology choice, and worker allocation, International Economic Re-view,57(3),787-826.


zo inhaar recentepublicatieoverproductiviteit.Eenanderemoge-lijkeverklaringvoordevertragendearbeidsproductiviteitsgroeiisdetrageregroeivanmenselijkkapitaal,diezichtevenskanuitenineenslechterekwalitatieveaansluitingvanvraagenaanbodopdearbeids-markt(resulterendinzogenoemdemismatches).Eenvierdeverklaringwijstopdevergrijzingzelfalsbronvanlagerearbeidsproductiviteits-groei.Ditheeftdeelstemakenmethetfeitdatmensenrondhunvijf-enveertigste levensjaar op de top van hun productiviteit zitten. Hetkleinerwordenvandezegroeptenopzichtevanzowel jongerenalsouderen, leidt via een samenstellingseffect tot tragere groei. Ookkanrelatiefgroteweerstandvanouderentenaanzienvantechnologi-scheveranderingenleidentotlagereproductiviteitsgroei.9Entotslotkentgroeivanarbeidsproductiviteitop langetermijneengolfbewe-gingdiegedrevenwordtdoordeopkomstvanzogenoemdegeneral-purposetechnologieën(ziedeEconomische VerkenningenMRA2017waarinwebesprakenwatalsnormalegroeikanwordengezien).10

HetvaltbuitenhetbestekvandezeVerkenningenomdeoorzakenvandetrageregroeiuitvoerigteanalyseren.Welwillenweinbeeldbren-geninhoeverredekleinereproductiviteitsgroeiookindeMRAzicht-baariseninwelkesectorendiezichhetsterkstmanifesteert.

9 De geïnteresseerde lezer verwijzen we naar J. Feyrer (2007): Demographics andProductivity,Review of Economics and Statistics, 89(1), 100-109;Canton,E.J.F.,DeGroot,H.L.F.enR.Nahuis(2002):VestedInterests,PopulationAgeingandTechno-logyAdoption,European Journal of Political Economy, 18(4),631-652.

10 ZieookJ.Fernald(2015):ProductivityandPotentialOutputBefore,DuringandAftertheGreatRecession,NBER Macroeconomics Annual,29(1),1-51.

Figuur3.6 laatvoorde totaleeconomiedevertragingvandegroeizien indeMRAenOverigNederland indeperioden1996-2008en2009-2017.HetbeeldvoorOverigNederlandisinlijnmetdeanalysevanhetCPB (hoeweldeperiode-indeling ietsanders is).Ook indeMRA zien we de groei van arbeidsproductiviteit afzwakken, maarmindersterkdaninOverigNederland.Bovendienligtinbeideperi-odendearbeidsproductiviteitsgroeiindeMRAbovendievanOverigNederland.Eensluitendeverklaringvoordezeverschillenhebbenweniet.Tegendeachtergrondvandeeerdergenoemdemogelijkeverkla-ringen,dienenzichdriepotentiëleverklaringenaan:(i)hetprocesvanvergrijzinggaatindeMRAtragerdaninderestvanNederlandwaar-doordebijdragevanvergrijzingaande tragereproductiviteitsgroeizich wellicht later manifesteert; (ii) de relatief sterke verstedelijkinglevertnogsteedseenpositieveboostaandeproductiviteitsontwikke-lingindeMRAen(iii)desamenstellingvandebevolkingindeMRAwijzigtnog steeds ten faveure vanhoogopgeleidendieeen relatiefhogearbeidsproductiviteitkennen.

Figuur 3.6 Vanaf 2008 vertraagt de groei van arbeidsproductiviteit in de MRA en Overig NederlandArbeidsproductiviteit; toegevoegde waarde per fte; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten; MRA; 1996-2017

0,0

0,4

0,8

1,2

1,6

2,0

Overig NederlandMRA

1996-2008 2009-2017



Vervolgenskijkenweinfiguur3.7naardesectorenenhunproductivi-teitsontwikkeling.Dezefiguurlaatziendatdeeconomieovervrijweldevollebreedtedoordeproductiviteitsvertragingwordtgekenmerkt.Ineenmeerderheidvandesectoren isdegroeivandearbeidspro-ductiviteitindeperiode2009-2017lagerdanindeperiodeervoor.DitbetreftookbelangrijkegroeimotorenindeMRAzoalsInformatieencommunicatie en Groothandel (zie paragraaf 3.1 en eerdere editiesvandeEconomische Verkenningen MRA).Binnendezegroepsecto-renweetalleenOverigezakelijkediensteneenstructurelegroeivandeproductiviteitterealiseren.DesectorenBouwnijverheidenOnroerendgoedwetenhunproductiviteitnadecrisisteverbeteren.DitismedehetgevolgvanhetherstelvandewoningmarktinNederlandenindeMRAinhetbijzonder.

Figuur 3.7 Vertraging productiviteitsgroei MRA breed gedragenArbeidsproductiviteit per sector; toegevoegde waarde per fte; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten; MRA; 1996-2017

–3 –2 –1 0 1 2 3 4 5 6 7

Totaal economie

Landbouw, bosbouw en visserij

Groothandel

Financiële dienstverlening


Industrie

Detailhandel

Verhuur en overige zakelijke diensten

Openbaar bestuur en overheidsdiensten

Energie, water en afvalbeheer

Vervoer en opslag

Bouwnijverheid



Horeca

Onderwijs

Onroerend goed

Gezondheids- en welzijnszorg

Overige dienstverlening

1996-2008 2009-2017



4. Kerncijfers per deelregio

• Degroeiinhetkerngebied(AmsterdamenAmstelland-Meerlanden)vandeMRAloopttegengrenzenaan,watleidttoteenvoorzichtigetreknaardeperiferie.Ditgeldtmetnamevoordebevolkingsomvangeninminderematevoordewerkgelegenheid.DedagelijksependelnaarhetkerngebiedvandeMRAneemtdanooktoe.

• Dewerkloosheidisinalledeelregio’svandeMRAuitzonderlijklaag.Devraagnaarwerknemerswordtinbelangrijkemateingevulddoorbuitenlandsewerknemers.

• HetaandeelvandeMRAindeNederlandsebevolkingenecono-mienamtussen1995en2017toe.

• In de periode 1995-2008 was de economische groei in Almere-Lelystad binnen de MRA het grootst, vooral gedreven doorde sterke bevolkingsgroei in deze periode. Na de GroteRecessie van 2008 zien we een sterke concentratie van groei inAmsterdamenAmstelland-Meerlanden.

• Desterkesamenhangtussendedeelregio’svandeMRAbiedteenidealebasisvoorvergaandesamenwerkingophetschaalniveauvandeMRA,metnamevooringrijpendeontwikkelingenalsdeenergie-transitie,deschaarstevanwoningen,duurzamebereikbaarheidendeinclusievearbeidsmarkt.

In dit hoofdstuk beschrijven we de economische ontwikkeling perdeelregiovandeMetropoolregioAmsterdam(MRA).Elkeparagraafiseenkorte,opzichzelfstaande,economischeverkenningvandebetref-fendedeelregio. Leidraadhiervoor vormendebelangrijkste kerncij-fers, zoals het bruto regionaal product (brp), de werkgelegenheid,bevolking,beroepsbevolking,brutoparticipatieenwerkloosheid.Ookkomendeeconomischeontwikkelingpersector(opbasisvanzoweltoegevoegde waarde als werkgelegenheid) en pendelstromen vanforensenaanbod.Voordebeschrijvingvaneconomischeontwikke-lingenpersectorstaatookindithoofdstukdelangstmogelijkeanaly-seperiode(1996-2017)centraal.Voorhetbrpendewerkgelegenheidwordtvoorelkedeelregioeenprognosevoor2019en2020gegeven.Het brp-groeicijfer over 2018 betreft de voorlopige raming die hetCBSinapril2019heeftgepubliceerd.Deontwikkelingvanhetarbeids-volume(fte’s)envanhetaantalwerkzamepersonenin2018zijnprog-noses.Inelkedeelregioparagraafwordendeverwachtingenvoorde


ontwikkelingvanhetbrpendewerkgelegenheidkwalitatiefgeduid(opbasisvandeindicaties–,––,0,+of++).1

Een aantal van de zeven deelregio’s bestaat uit een samenstellingvantweegroteregemeentenofgebieden,tewetenAlmere-Lelystad,Amstelland-MeerlandenenZaanstreek-Waterland.Omrecht tedoenaanhetuniekeprofielvandeverschillenderegiocomponentenindezedeelregio’s,zijnextrafigurenopgenomenmetinformatieoverdiegroteregemeentenofgebieden.Daarnaastwordenindebeschrijvingvandeeconomische ontwikkelingen in deze regio’s de relevante verschillentussenderegiocomponentenuitgelicht.Ditbetreftinparagraaf4.1destedenAlmereenLelystad,inparagraaf4.2deregioHaarlemmermeer(de gemeenten Aalsmeer, Haarlemmermeer en Uithoorn) en OverigAmstelland-Meerlanden (de gemeenten Amstelveen, Diemen enOuder-Amstel) die samen de deelregio Amstelland-Meerlandenvormen,entotslotinparagraaf4.6deregio’sZaanstreekenWaterland,diededeelregioZaanstreek-Waterlandvormen.

Voorééndeelregioisrecenteennaamswijzigingdoorgevoerd:Zuid-Kennemerland (paragraaf 4.7) heette voorheen Regio Haarlem.Een andere wijziging betreft de samenstelling van Amstelland-Meerlanden.Per1januari2019zijndooreengemeentelijkeherinde-lingdegemeentenHaarlemmerliedeenSpaarnwoudeopgegaan indegemeenteHaarlemmermeer.DaardoorvallenHaarlemmerliedeenSpaarnwoudenuineenandereMRA-deelregio,namelijkAmstelland-Meerlanden(waarbinnenregioHaarlemmermeervalt).IndezeeditievandeEconomische Verkenningen MRAisdezegemeentelijkeherin-delingnognietdoorgevoerd.

Voordat we de ontwikkelingen in de zeven MRA-deelregio’s afzon-derlijkbeschrijven, vergelijkenwededeelregio’sonderlingopbasisvan de ontwikkeling van toegevoegde waarde en werkgelegenheidtussen1995en2017,waarbijdezeperiodeisopgesplitstintweetijd-vakken.Hierbijgaatspecialeaandachtuitnaarhetruimtelijkepatroonvandeeconomischeontwikkeling.Vervolgensvergelijkenwededeel-regio’sopeenaantalarbeidsmarktindicatoren.Tot slot iser indezeintroductieookaandachtvoorhetwoon-werkverkeertussendedeel-regio’svandeMRAendependelstromenvanennaargebiedeneldersinNederland.

1 Debetekenisvandezesymbolenvoordeeconomischeontwikkelingisonderelketabelmetkerncijfersweergegeven.

Vergelijking economische ontwikkeling van deelregio’sFiguur4.1toontdeontwikkelingenintoegevoegdewaardeenwerk-gelegenheidvanaf1995tot2009.Inhetnajaarvan2008brak,metdeval van Lehman Brothers, de grootste financieel-economische crisis(vaakaangeduidalsdeGroteRecessie)uitsindsdejarendertigvandevorigeeeuw. Indeperiode1995-2008breiddendebevolkingendeeconomievanAlmere-Lelystadsterkuit,inbelangrijkemategesti-muleerd door het groeikernenbeleid van het Rijk. De regio’s Gooien Vechtstreek en Zuid-Kennemerland bleven achter bij het gemid-delde van de MRA. De vier andere regio’s groeiden in deze peri-odeminofmeergelijkmethetgemiddeldevandeMRAalsgeheel,waarbij Amstelland-Meerlanden net iets bovengemiddeld groeide,IJmondietsachterbleefinvooraldegroeivantoegevoegdewaardeenZaanstreek-Waterlandeennetwatsterkeregroeivandewerkgele-genheidkende.

Figuur4.2toontvervolgensdeeconomischeontwikkelinginelkedeel-regiovandeMRAvanaf1januari2009totenmet2017.Dezeperiodewordtgekenmerktdoorhetvolledigekalenderjaar2009waarindeGroteRecessiederegiodiepraakte,een ‘tweededip’ indeperiode2011-2013eneenaanhoudendeeconomischegroeivanaf2014waarmeedeeconomievandeMRAineenhoogconjunctuurterechtisgekomen.

Wanneer het economisch groeipatroon van de deelregio’s binnendeMRA indeperiode1996 totenmet2008wordtvergelekenmethetgroeipatroonvanaf2009,valtopdatdeeconomischeontwikke-lingindeMRAzichna2008sterkisgaanconcentrerenindeelregio’sAmsterdamenAmstelland-Meerlanden.Totenmet2008groeidendetoegevoegdewaardeenwerkgelegenheid inZaanstreek-Waterland,IJmond en Gooi en Vechtstreek in ongeveer gelijk tempo als inAmsterdam en Amstelland-Meerlanden. Vanaf 2009 kenmerkte derecessieenhetdaaropvolgendeherstelzichdooreenongelijkruimte-lijkpatroonbinnendeMRA.Amsterdamisdeenigedeelregiowaarindegemiddeldegroeivantoegevoegdewaardeenwerkgelegenheidindeperiode2009-2013positiefwas,ondankshetcrisisjaar2009ende‘tweededip’in2012en2013.Indeanderedeelregio’svandeMRAwassprakevankrimp,diezichhetsterkstmanifesteerdeinIJmondenGooienVechtstreek.DeeconomievanIJmondisvanwegehetindus-triëleprofielgevoeligvoorschokkenindewereldhandel,enhadindieperioderelatiefveellastvandewereldwijdevraaguitval.DeindustrieinZaanstreek-Waterlandhadhierookmeetemaken,maarinminderematedaninIJmond.


Dankzij aanhoudend economisch herstel ontwikkelde de economievandeMRAzichvanaf2014naardehoogconjunctuurvandeafge-lopenjaren.Zo is inelkedeelregiovandeMRAdegroeivanzoweltoegevoegde waarde als werkgelegenheid gemiddeld weer posi-tief.Inalledeelregio’svandeMRAhebbendegunstigeeconomischeontwikkelingen geleid tot een verdere daling van de werkloosheid,waardoor deze overal op een uitzonderlijk laag niveau is komen teliggen.Buitenlandsewerknemersvullendekrapteopdearbeidsmarktop,waardoorhetrisicoopeenloon-prijsspiraalbescheidenblijft(zieook paragraaf 2.1). Het lage werkloosheidsniveau in alle deelregio’svandeMRAligtdichttegenhetevenwichtsniveauaan(ofzelfsdaar-onder).Dezematevan‘frictiewerkloosheid’zalervolgenseconomenaltijdzijnvanwegedenatuurlijkedynamiekopdearbeidsmarkt.

In2017iseroverigensvoorheteerstsindslangetijdsprakevaneenvertragingvandegroeiinAmsterdameneenversnellinginalleanderedeelregio’s.Ditpatrooniseveneenszichtbaarindevoorlopigegroeicij-fersover2018vanhetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS).Daaruitblijkteenafzwakkingvandebrp-groeiinAmsterdamenAmstelland-Meerlanden die dichter bij het gemiddelde groeipad van de MRAkomt te liggen. Tegelijkertijd is voornamelijk in Almere-Lelystad enZuid-Kennemerlandsprakegeweestvaneenversnellingvandegroei.KennelijkwordendegrenzenvandegroeiinhetkerngebiedvandeMRAbereiktenverplaatstdezezichnaarnaburigeregio’s.2

2 In het persbericht bij de voorlopige groeiraming van 16 april 2019 geeft het CBSaandatdeeconomischegroeivanAlmerein2017en2018hethoogstwasvanallestedelijkeregio’s(COROP-plusgebieden)inNederlandendatdezegroeivooralhetgevolgisvanbevolkingstoenameendeontwikkelingbijleasebedrijven.

Figuur 4.1 Tussen 1995 en 2009 groeiden meerdere deelregio’s in hetzelfde tempoToegevoegde waarde (verticale as) en werkgelegenheid in fte’s (horizontale as); gemiddelde groei in procenten, 1996-2008; omvang toegevoegde waarde (grootte van bol), 1995


Gemiddelde groei TW MRA1996-2008 (3,3%)

Gemiddelde groei fte's MRA 1996-2008 (1,7%)

–1 0 1 2 3 4 5 6

–1

0

1

2

3

4

5

6

7

Amsterdam

IJmond

Zuid-Kennemerland

Gooi en Vechtstreek


Almere-Lelystad

Zaanstreek-Waterland

Werkgelegenheid (fte’s) 1996-2008Gemiddelde groei in %

0


Figuur 4.2 Amsterdam en Amstelland-Meerlanden dragen vanaf 2009 de economische groei van de MRAToegevoegde waarde (verticale as) en werkgelegenheid in fte’s (horizontale as); gemiddelde groei in procenten, 2009-2017; omvang toegevoegde waarde (grootte van bol), 2017


Gemiddelde groei TW MRA2009-2017 (1,9%)

Gemiddelde groei fte's MRA 2009-2017 (0,8%)

–1,0 –0,5 0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5Amsterdam

IJmond

Zuid-Kennemerland Gooi en Vechtstreek


Almere-Lelystad


Werkgelegenheid (fte’s) 2009-2017Gemiddelde groei in %

0,0



Hetisnogprematuuromaandezeruimtelijkeverdelingvan(voorlo-pige) groeicijfers stellige conclusies te verbinden. Wel past het omte wijzen op toenemende spanningen die ontstaan door de sterkeconcentratievaneconomischegroeiindekernregiovandeMRAdiewordtgevormddoordestadAmsterdamendedeelregioAmstelland-Meerlanden. Zo leidt de schaarste op de woningmarkt duidelijk tothogereprijzen,waardoorsteedsmeermensen(noodgedwongen)opgrotereafstandvanAmsterdamwoonruimtemoetenzoeken.Ookvoorhetgebruikvanruimtestrijdendiversebelangenenfunctiesomvoor-rang,zoalswoningbouw,bedrijfsactiviteiten,datacentra,groenendebalanstussenbewonersen(toeristische)bezoekers.Ruimtevragendebedrijfsactiviteiten zullendaarmee naar verwachting in toenemendemateuitwijkennaaranderedelenvandeMRA.Ditstrooktmetbevin-dingenindeMonitor Plabeka 2017-2018,waarinverhuisbewegingenvanbedrijvenbinnendeMRAinbeeldzijngebracht.Indetop10vangrootsteverhuisstromenbevindenzich relatief veel verhuisbewegin-genvanAmsterdamnaareldersindeMRA.

Saillant zijn de ontwikkelingen rondom luchthavens Schiphol enLelystad,endanmetnamehettegengesteldebelangtussenenerzijdsuitbreidingvanhetaantalvluchtenendaaraangekoppeldeeconomi-scheactiviteitenanderzijdshindervooromwonendenendeuitvoe-ringvanhetklimaatbeleid.OphetmomentvanopstellenvandezeeditievandeEconomische Verkenningen MRAzijndepolitiekeendemaatschappelijkediscussiehierovernogvolopgaande.

Omvang economie MRA en deelregio’sDeeconomievandeMRAgroeidetussen1995en2017gemiddeldineenhogertempodandievanderestvanNederland.HetlogischegevolgisdathetaandeelvandeMRAinNederlandistoegenomen.Ditgeldtzowelvoorbevolkingsomvangenwerkgelegenheidalsvoortoegevoegdewaarde.Vanwegedeconcentratievanenkelehoogpro-ductieve sectoren, voortbouwend op agglomeratievoordelen in deMRA(ziehoofdstuk3),ishetaandeelvandeMRAinhetbrutobinnen-lands product (bbp) van Nederland sneller toegenomen dan in dewerkgelegenheid.

HetaandeelvandeMRAindetotalewerkgelegenheidinNederlandisopzijnbeurtmeertoegenomendanhetaandeelindetotalebevol-king.DeMRAisdusookingroteremateeenconcentratievanbedrijvig-heidgewordenwaarnaarinwonersvanuitanderedelenvanNederlandpendelenomtewerken.Bovendienweerspiegeltdezeontwikkeling

de relatief jongesamenstellingvandeMRA.Hetwoon-werkverkeervanuit heel Nederland naar de MRA is dus toegenomen (waaroverlatermeer,incombinatiemeteenbeschrijvingvandependelstromentussendeelregio’svandeMRA).

ZojuistbeschrevenwedatdeeconomischegroeibinnendeMRAzichindeperiode1995-2017naarverloopvantijdmeerisgaanconcentre-renindeelregio’sAmsterdamenAmstelland-Meerlanden.Gezamenlijkbrachten Amsterdam en Amstelland-Meerlanden in 2017 bijna 72procent van het brp voort. In 1995 was hun gezamenlijk aandeelongeveer64procentindetotaleeconomischeomvangvandeMRA.Dezelfdetrendkomt(inbeperkteremate)totuitingindeconcentra-tievanwerkgelegenheid.HetgezamenlijkaandeelvanAmsterdamenAmstelland-MeerlandeninhettotalearbeidsvolumeindeMRA(fte’s)istoegenomenvanbijna60procentin1995naarruim64procentin2017.Tegelijkertijd ishetgezamenlijkaandeelvanbeidedeelregio’sindetotalebevolkingvandeMRAafgenomentenopzichtevan1995.DezedalingkomtvooralvoorrekeningvanAmstelland-Meerlanden.HetaandeelvanAmsterdamindetotalebevolkingsomvangvandeMRAislichtgestegentenopzichtevan1995.

Figuur 4.3 Aandeel MRA in economie, werkgelegenheid en bevolking van Nederland neemt toeAandeel MRA in Nederland; in procenten; 1995, 2008, 2017

0

5

10

15

20

25

BevolkingWerkgelegenheid (fte's)Toegevoegde waarde

1995 2008 2017



In Amsterdam en Amstelland-Meerlanden is sprake van een sterkeconcentratievaneconomischeactiviteitmeteengroteaantrekkings-krachtoparbeidskrachtenvanuitheelNederland (endaarbuiten). Inbeide deelregio’s is het aantal werkzame personen (inclusief inko-mendeforensen)groterdandeomvangvandewerkzameberoepsbe-volking(inwoners).Bovendienzijnhoogproductievebedrijfsactiviteitenhier oververtegenwoordigd. Als gevolg daarvan is het aandeel vanzowel Amsterdam als Amstelland-Meerlanden in het brp en totalewerkgelegenheidindeMRAgroterdanhetaandeelindebevolking.Indeanderedeelregio’svandeMRA isditpreciesandersom:dezedeelregio’shebbeneenrelatiefsterkewoonfunctie.

AlsgevolgvandeuitbreidingvanAlmere-LelystadishetaandeelvandezedeelregioindetotaleomvangvandeMRA(opalledriedevari-abelen: toegevoegde waarde, werkgelegenheid en bevolking) logi-scherwijsgrotergeworden.Hetaandeel indebevolkingnamhierbijsneller toe dan het aandeel van Almere-Lelystad in de economi-scheomvangvandeMRA.Voordeoverigedeelregio’sgeldtdatde

concentratie van economische groei in Amsterdam en Amstelland-Meerlanden in combinatie met de uitbreiding van Almere-Lelystadtussen1995en2017,heeftgeleidtoteenkleineraandeelindetotaleeconomischeenbevolkingsomvangvandeMRA.

Vergelijking arbeidsmarktindicatoren deelregio’sIn de paragrafen voor elke deelregio die hierna volgen worden debelangrijkste arbeidsmarktindicatoren weergegeven (telkens in detabel met kerngegevens). Tabel 4.1 vergelijkt de belangrijkste indi-catoren (de brutoparticipatie, werkloosheid en onderverdeling vandeberoepsbevolking naaropleiding) vooralledeelregio’s. Uitdezevergelijking valt op dat de participatiegraad van inwoners tussende15en75jaarindeMRAhogerisdaninNederland,maarbinnendeMRAongelijk isverdeeld. InGooienVechtstreekenZaanstreek-WaterlandligtdebrutoparticipatieonderhetMRA-gemiddelde.OokinAmsterdamisereenrelatiefgrotegroepmensendienietpartici-peertopdearbeidsmarkt.

Zoalsbesprokeninhoofdstuk1en2, isdewerkloosheidindeMRAdeafgelopenjarengedaaldtoteenuitzonderlijklaagniveauvanrondde4procentvandeberoepsbevolkingin2018.Dezedalingdeedzichvoorinalledeelregio’s,onderanderedoordetoegenomenforensen-stromennaardeelregio’smeteenhogeconcentratievanwerkgelegen-heid.InAlmere-LelystadenAmsterdamisdewerkloosheidhogerdanhet MRA-gemiddelde; in Amstelland-Meerlanden, IJmond en Zuid-Kennemerlandishetwerkloosheidspercentagein2018bijzonderlaag.Deberoepsbevolking vandeMRA is in vergelijkingmetNederlandhoogopgeleid.VerhoudingsgewijswoonthetgrootstedeelvandezehoogopgeleideninAmsterdam.OokZuid-KennemerlandenGooienVechtstreekhebbeneenrelatiefhoogopgeleideberoepsbevolking.

Woon-werkverkeer in de MRAIn2018warener indeMRAnaarschatting1.537duizendwerkzamepersonen.Dezearbeidsplaatsenwerdenvervulddoorzowelinwonersvandezevendeelregio’svandeMRAalsdoormensendieeldersinNederlandwonen.DeomvangvandewerkzameberoepsbevolkingvandeMRAbedroeginhetzelfdejaar1.304duizendpersonen.EendeelvandezemensenwerktindeMRAzelfeneendeelpendeltnaareenwerklocatiebuitendeMRA.PersaldohaddeMRAin2018eennettoinkomendependelstroomvan233duizendpersonen.

Figuur 4.4 Amsterdam en Amstelland-Meerlanden hebben relatief groot aandeel in de economie van de MRAAandeel deelregio’s in MRA; in procenten; 2017

0

10

20

30

40

50

60

IJmondZuid-Kennemerland


Almere-Lelystad

Gooi enVechtstreek


Amsterdam

Toegevoegde waarde Werkgelegenheid Bevolking

Situatie in 1995

Bron:CBS(bewerkingNEOObservatory/TNO)


In hoofdstuk 2 is al kort beschreven dat door de concentratie vanwerkgelegenheidsgroei in Amsterdam en Amstelland-Meerlanden,dependelstromenvanuitanderedelenvanNederlandnaardeMRAtussen2014en2018zijn toegenomen.Diteffect ismetnamezicht-baarindeforensenstromentussendeMRAenanderegrotestedeninNederland(metnamestedeninZuid-Holland,maarookinderegio’sUtrecht en Overig Flevoland) en tussen de MRA en Holland bovenAmsterdam(waartoeAlkmaar,West-FrieslandendeKopvanNoord-Holland behoren). Ook binnen de MRA heeft de sterke concentra-tie van werkgelegenheid in Amsterdam en Amstelland-Meerlandengeleid tot grotere forensenstromen vanuit andere deelregio’s naardezetweedelenvandeMRA.Figuur4.5geefteenoverzichtvandeomvangenrichtingvanpendelstromenvan,naarenbinnendeMRAin2018.Dezefiguurdientalsbasisvooreenbeschrijvingvandebelang-rijksteforensenstromenvanuitelkedeelregio.Aanheteindvanelkeparagraafindithoofdstuk,isdezebeschrijvingvoordedesbetreffendedeelregioopgenomen.

Tabel 4.1 Arbeidsmarktindicatoren deelregio’s MRABrutoparticipatiegraad, werkloosheidspercentage, 2018; beroepsbevolking naar opleiding, 2017

Brutopartici-patiegraad

Werkloosheid Beroepsbevolking naar opleiding

Hoogopgeleid Middelbaar opgeleid

Laag opgeleid

% % % % %

Nederland 70,5 3,8 36,3 42,4 21,3

Metropoolregio Amsterdam 71,4 4,0 44,3 37,1 18,6

Almere-Lelystad 72,0 5,2 33,5 44,5 21,9

Amstelland-Meerlanden 72,7 2,2 32,9 44,7 22,4

Amsterdam 71,4 4,8 57,6 28,2 14,2

Gooi en Vechtstreek 69,7 3,9 42,2 39,1 18,8

IJmond 71,6 2,8 31,1 45,3 23,6

Zaanstreek-Waterland 70,6 3,9 37,0 42,4 20,6

Zuid-Kennemerland 72,1 3,2 48,0 34,1 17,9


Figuur 4.5 Grote netto inkomende pendelstroom naar Amsterdam en Amstelland-MeerlandenInterne en externe pendelstromen van de MRA; aantal personen x 1.000; 2018*

Gooi enVechtstreek


Zuid- Kennemerland

Amsterdam


Almere-Lelystad

Metropoolregio AmsterdamTotaal woont- en werkt in MRA: 1,080 miljoen personenTotaal woont- en werkt in eigen deelregio: 655 duizend personenTotaal interne MRA pendel: 424 duizend personenTotaal inkomende pendel: 457 duizend personenTotaal uitgaande pendel 224 duizend personen




45

243

168

71

296

8

20

26

1057

58

4

4

12

6

3

8

7

56

302

43

81

55

70

6017

8

9

13

27

15

45

22

50

43

26

92

16

26

3

20

4

50

31

OverigNederland

OverigNederland

OverigNederland

OverigNederland

OverigNederland

OverigNederland

OverigNederland

*Opbasisvanrealisatiewerkzameberoepsbevolkingenschattingvanhetaantalwerkzamepersonen(arbeidsplaatsen).Bron:CBS(bewerkingNEOObservatoryenTNO)


4.1 Almere-Lelystad

De economie van Almere-LelystadDeelregioAlmere-Lelystadmaaktedankzijeensnellebevolkingstoe-name een relatief sterke economische groei door. Het zwaartepuntvandezeontwikkeling lag indeperiodevoorafgaandaandeGroteRecessie.NaeenrelatieftrageontwikkelingindeeerstejarennadeGroteRecessie,waserin2017en2018weersprakevaneensnellereeconomische ontwikkeling dan gemiddeld in de MRA. Volgens hetCBShebbenbevolkingsgroeienleasebedrijvenhierinhetbijzonderaanbijgedragen.DeeconomievanAlmere-Lelystadwordtnaastdeaanwezigheidvan leasebedrijvengekenmerktdoordevestigingvanlogistiekebedrijvendie,afgaandopcijfersovertoegevoegdewaardeenwerkgelegenheid,vallenonderdesectorGroothandel.VolgensdeMonitor Plabeka 2017-2018 draagt de beschikbaarheid van (betaal-bare) ruimte in combinatie met relatief goede ontsluiting per weg,spoorenwaterhieraanbij.

Tabel 4.2 Kerngegevens Almere-Lelystad2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)

jaarlijkse groei in %

Bruto regionaal product mln euro 9.138 6,1 3,0 2,8 1,9 4,1 4,1 ++ ++

Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 89,8 7,3 0,0 0,8 0,4 2,0 ++ ++ ++

Werkzame personen x 1.000 112,2 7,6 –3,3 –0,9 –1,1 2,1 ++ ++ ++

Bevolking x 1.000 280 11,3 0,4 0,5 0,8 1,2 1,4 . .

Potentiële beroepsbevolking x 1.000 211 11,2 0,5 0,0 1,0 1,4 1,4 . .

Beroepsbevolking x 1.000 150 11,2 –2,0 –0,7 2,7 0,0 2,7 . .

Werkzame beroepsbevolking x 1.000 141 11,1 –3,0 2,3 3,0 2,2 3,5 . .

Beroepsbevolking naar opleiding MRA

Hoogopgeleid in % 33,5 44,3

Middelbaar opgeleid in % 44,5 37,1

Laagopgeleid in % 21,9 18,6

aandeel in %

Brutoparticipatiegraad in % 71,1 71,2 71,4 70,9 72,1 71,1 72,0 71,4 72,0

Werkloosheid in % 6,0 4,9 10,9 8,2 8,0 6,0 5,2 4,9 5,1

* Prognose (0 betekent omvang economie en werkgelegenheid blijven naar verwachting ongeveer gelijk; + betekent positieve groeiverwachting; ++ betekent bovengemiddeld sterke groeiverwachting; – betekent nega-tieve groeiverwachting; – – betekent bovengemiddeld sterke negatieve groeiverwachting). De ontwikkeling van het arbeidsvolume (fte’s) en werkzame personen in 2018 betreffen een prognose. Overige cijfers voor 2018 zijn (voorlopige) realisaties.Bron: CBS (bewerking en prognose TNO/NEO Observatory)


In figuur 4.6 is de versnelling van de economische ontwikkeling inAlmere-Lelystadgoedzichtbaar.Vanaf2014wasernahetintredenvaneconomischherstelsprakevaneenredelijkstabielegroeiineentempoonderhetMRA-gemiddelde.In2017en2018isdeeconomischegroeiinAlmere-LelystaduitgekomenbovenhetgemiddeldevandeMRA.IndiejarennaminAlmere-LelystaddebevolkingsomvangooksnellertoedaneldersindeMRA.Metdepositieveeconomischeontwikke-lingoverdeafgelopenjarenisdewerkgelegenheidinderegiotoege-nomenendewerkloosheidverderafgenomen.InAlmere-LelystadishetwerkloosheidspercentagehogerdanhetMRA-gemiddeldevan4procent.

Figuur4.7laatzienhoedegemiddeldejaarlijkseeconomischeontwik-keling is verdeeld over de gemeenten Almere en Lelystad. Tussen1995en2017isdeeconomievanAlmeregemiddeldsnellergegroeiddandievanLelystad.Ditzelfdepatroongeldtvoordeeconomischeontwikkelingvanaf2014.In2017isdeabsoluteeconomischeomvang(toegevoegdewaarde)vanAlmereruim2,5keergroterdandievanLelystad.AlmereenLelystadmakensamenongeveer6,1procentvandeeconomievandeMRAuit.

Economische ontwikkeling per sectorDeeconomievanAlmere-Lelystadheefteensterkendiversdiensten-profiel. Groothandel en Overige zakelijke diensten (waartoe lease-bedrijven behoren) zijn daarin relatief omvangrijk en kenden in deperiode1996-2017eengemiddeldsterkegroeivanhuntoegevoegdewaarde.OokdesectorInformatieencommunicatiegroeidesnel,maarisinvergelijkingmetanderesectorennogrelatiefgeringinomvang.Dezesectornamin2017ongeveer5,8procentvanhetbrpvanAlmere-Lelystad voor zijn rekening. Samen brengen Groothandel, Overigezakelijke diensten, Overheid en Zorg bijna de helft van de toege-voegdewaardevanAlmere-Lelystadvoort.

HetfeitdatdeeconomievanAlmereongeveer2,5keergroterisdandie van Lelystad, is ook terug te zien in de verdeling van de werk-gelegenheidpersectortussenbeidesteden.Figuur4.9toontdathetgrootste deel van de werkgelegenheid (ongeveer 70 procent) zichin Almere bevindt. Vooral Financiële diensten en Informatie en

Figuur 4.6 Economische groei in Almere-Lelystad versnelt in 2017Bruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; Almere-Lelystad; 1996-2017


–8

–6

–4

–2

0

2

4

6

810

12

201720152010200520001996

Bron:CBS(bewerkingenprognoseTNO/NEOObservatory)

Figuur 4.7 Economie Almere groeide sneller dan die van LelystadToegevoegde waarde (verticale as) en werkgelegenheid fte’s (horizontale as); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten, 1996-2017; omvang toegevoegde waarde (grootte van bol*), 2017

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0 2,5 3,0 3,5 4,0

0

1

2

3

4

5

6Gemiddelde groei fte's Almere-Lelystad (2,4%)

Gemiddelde groei TW Almere-Lelystad (3,8%)

Groei toegevoegde waarde (in %), 1996-2017

Lelystad

Almere

Groei werkgelegenheid (in %), 1996-2017



communicatiezijnbinnendeelregioAlmere-LelystadsterkinAlmeregeclusterd.AlleenvoordeLandbouwishetbeeldomgekeerd–dezesector is overwegend nabij Lelystad gevestigd. Ook overheid enIndustriezijnrelatiefgrootinLelystad.

DesectorenZorg,OverigezakelijkedienstenenDetailhandelzijndegrootste werkgevers in Almere-Lelystad. Tezamen maken deze driesectoren ongeveer 37 procent van de totale werkgelegenheid uit.Indeperiode1996-2017namdewerkgelegenheidhetsnelst toe inInformatieencommunicatie.Metnameinde laatstevijf jaarvandevorigeeeuwwarendezeICT-gerelateerdedienstensterkinopkomst.Naeenperiodevanstagnatieindecrisisperiode2009-2013(nietweer-gegeven indefiguur) ligtdewerkgelegenheidsgroei indezesectorvanaf2014weer ruimbovenhetgemiddelde inAlmere-Lelystad. In2017hadInformatieencommunicatieeenaandeelvanbijna5,5procentinhettotaalaantalfte’svanwerkzamepersoneninAlmere-Lelystad.

Het tempo van werkgelegenheidsgroei in Almere-Lelystad is afge-zwakt invergelijkingmetdeperiodevoorafgaandaandefinanciëleen economische crisis van 2008. Met de sterke uitbreiding van debevolkinginAlmereenLelystadgroeidedewerkgelegenheidtussen1995en2008metgemiddeld4,3procentperjaar.Indecrisisperiode2009-2013waservervolgenssprakevaneendalingmetgemiddeld1,2procent.Vanaf2014namdewerkgelegenheidmetgemiddeld0,8procentperjaartoe.DezerecentewerkgelegenheidsgroeiinAlmere-Lelystad vond vooral plaats in de sectoren Horeca, Informatie encommunicatie,Overigezakelijkediensten,Cultuur,sportenrecreatie,OverigedienstverleningenOnroerendgoed.Zoalsaanhetbeginvandeze paragraaf is vermeld, versnelde de economische ontwikkelingvanAlmere-Lelystadin2017en2018,waarmeedegroei indiejarenuitkwambovenhetgemiddeldevandeMRA(enNederland).

Figuur 4.8 Groothandel en Overige zakelijke diensten domineren economische ontwikkelingToegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

Toegevoegde waarde per sector 1996-2017Gemiddelde groei in %

Aandeel sector in MRA (in %)

Gemiddelde regionale groei ,1996-2017(3,8%)

Aandeel regio in MRA 6,1%0 2 4 6 8 10 12

–1

0

1

2

3

4

5

6

7

8

Landbouw

Industrie


Onroerend goed


Groothandel


Horeca

Vervoer en opslag




Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid

Detailhandel

*Debolgroottegeeftuitsluitenddeverhoudingbinnendeeigenregioweer.Deomvangvandesectoreniszodoendenietvergelijkbaarmetdievananderedeelregio’s.Bron:CBS(bewerkingTNO/NEOObservatory)

Figuur 4.9 In Almere bevindt zich de meeste werkgelegenheidArbeidsvolume (fte’s) per sector; aandeel Almere en Lelystad in procenten; 2017

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100

Totaal werkgelegenheid (fte)



Vervoer en opslag


Overige diensten

Onderwijs

Horeca

Groothandel


Detailhandel

Bouw


Onroerend goed

Zorg


Industrie

Overheid

Landbouw

Almere Lelystad Aandeel in %



Forensen (woon-werkverkeer)Deelregio Almere-Lelystad heeft een negatieve woon-werkbalans:er zijn meer werkzame inwoners dan arbeidsplaatsen in Almere enLelystadtezamen.In2018wasereennettouitgaandependelstroomvan ongeveer 28 duizend personen. Van de ongeveer 146 duizendwerkzameinwonerswerkenerzo’n60duizendinAlmereofLelystadzelf.Derestvandewerkzameinwonerspendeltvooralnaarwerklo-catiesbuitendeMRA(43duizendpersonen),Amsterdam(24duizendpersonen), Amstelland-Meerlanden (9 duizend personen) en Gooien Vechtstreek (8 duizend personen). De omgekeerde pendelstro-menvanuitdeelregio’svandeMRAnaarAlmereenLelystadzijnklein.Almere-Lelystad is wel netto-ontvanger van forensen die elders inNederlandwonen.HetgaatdanvooralommensenvanuitUtrechtenOverigFlevolandenommensendieinOost-Nederlandwonen.

4.2 Amstelland-Meerlanden

De economie van Amstelland-MeerlandenNadegemeentelijkeherindelingper1januari2019omvatAmstelland-Meerlanden een groter oppervlak binnen de MRA: de gemeentenHaarlemmerliedeenSpaarnwoudewerdonderdeelvandegemeenteHaarlemmermeer.Amstelland-MeerlandenbestaatuitdegemeentenAalsmeer,Amstelveen,Diemen,Haarlemmermeer,Ouder-AmstelenUithoorn.Sinds2016isookdegemeenteDeRondeVenen(gelegenindeprovincieUtrecht)onderdeelvandebestuurlijkesamenwerking.3

3 NetalsHaarlemmerliedeenSpaarnwoudeisDeRondeVenennietmeegenomeninde indezeparagraafgepresenteerdekwantitatieveeconomischeanalysevanAm-stelland-Meerlanden.Indeperiode1995-2017behoordeeerstgenoemdegemeentetotMRA-deelregioZuid-Kennemerland(COROP-regioAgglomeratieHaarlemindeCBS-statistieken).

Figuur 4.10 De zorgsector is grootste werkgever in Almere-LelystadArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

Werkgelegenheid (fte) per sector 1996-2017Gemiddelde groei in %


Aandeel regio in MRA 7,3%

Gemiddelde regionale groei,1996-2017 (2,4%)

0 2 4 6 8 10 12

–4

–2

0

2

4

6

8

Landbouw

Industrie


Onroerend goed

Groothandel


Horeca

Vervoer en opslag




Overige diensten


Onderwijs

Zorg

Bouw Overheid

Detailhandel


Tabel 4.3 Kerngegevens Amstelland-Meerlanden2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)



Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 231,9 18,9 2,3 4,0 –0,1 2,6 ++ ++ ++

Werkzame personen x 1.000 275,8 18,6 2,1 8,5 0,7 2,5 ++ ++ ++

Bevolking x 1.000 338 13,6 0,8 1,0 0,8 0,9 1,0 . .


Beroepsbevolking x 1.000 182 13,6 –0,6 2,3 1,1 0,0 1,1 . .






aandeel in %


Werkloosheid in % 3,8 4,9 6,8 6,7 4,9 3,8 2,2 2,6 2,4

* Prognose (0: omvang economie en werkgelegenheid blijft naar verwachting ongeveer gelijk; +: positieve groei-verwachting; ++: bovengemiddeld sterke groeiverwachting; –: negatieve groeiverwachting; – –: bovengemiddeld sterke negatieve groeiverwachting). De ontwikkeling van het arbeidsvolume (fte's) en werkzame personen in 2018 betreft een prognose. Overige cijfers over 2018 zijn (voorlopige) realisaties.Bron: CBS (bewerking en prognose TNO/NEO Observatory)


De economie van Amstelland-Meerlanden is internationaal sterkverbonden,metnamedankzij luchthavenSchiphol,groothandelsac-tiviteiten en de productie en export van agrofoodproducten (onderandereviadeveilingenGreenportinAalsmeer).Vervoerenopslag-activiteitenzijnsamenmetDetailhandelenOverigezakelijkediensten(zoalsreisorganisatiesenbeveiliging)kenmerkendvoordeeconomi-sche activiteiten in Amstelland-Meerlanden. Door de internationaleverbondenheid is de economie van Amstelland-Meerlanden relatiefgevoeligvoorschokkenindewereldhandeleninternationaalvakan-tieverkeer.Infiguur4.11isdaardooreenwatschoksgewijzeontwikke-lingvanhetbrpendewerkgelegenheidtezientussen1995en2017.Vanaf2014concentreertdeeconomischegroeibinnendeMRAzichnaastAmsterdamooksterkinAmstelland-Meerlanden.

Binnen deelregio Amstelland-Meerlanden zijn de economi-sche omvang en ontwikkeling niet gelijk verdeeld over de regioHaarlemmermeer en Overig Amstel-Meerlanden, zoals figuur 4.12laat zien. Het eerstgenoemde deelgebied (waartoe de gemeen-tenAalsmeer,HaarlemmermeerenUithoornbehoren) isbeduidendgroter dan Overig Amstel-Meerlanden (de gemeenten Amstelveen,Diemen en Ouder-Amstel). Regio Haarlemmermeer brengt bijna

twee derde van de toegevoegde waarde voort en had in 2017 eenwerkgelegenheidsaandeelvanruim71procent.Indegeheleperiode1996-2017namdewerkgelegenheidinbeidedeelgebiedeninonge-veergelijkematetoe(gemiddeldmet1,5procentperjaarinOverigAmstel-Meerlandenen1,3procentperjaarinregioHaarlemmermeer).HettempovandegroeivandetoegevoegdewaardeverschiltmeertussenbeidedeelgebiedenbinnenAmstelland-Meerlanden,waarbijdegroeigemiddeldsnellerwas inregioHaarlemmermeer.Ditdeel-gebiedherbergtmeerhoogproductievesectorenzoalsGroothandel.Vanaf2014 iseroverigenssprakevaneensterkereeconomischeenwerkgelegenheidsgroeiinOverigAmstel-Meerlanden.

Economische ontwikkeling per sectorDedominantievanbedrijfsactiviteiteninvervoer,logistiekenhandelis duidelijk zichtbaar in figuur 4.13. Dit zijn omvangrijke sectorenin de economie van Amstelland-Meerlanden, die stuk voor stuk inruime mate vertegenwoordigd zijn in vergelijking met het totale

Figuur 4.11 Economie Amstelland-Meerlanden groeit forsBruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; Amstelland-Meerlanden; 1996-2017

Bruto regionaal product Arbeidsvolume (fte)

–10

–8

–6

–4

–2

0

2

4

6

810

12

201720152010200520001996


Figuur 4.12 Werkgelegenheid groeide tussen 1995 en 2017 sneller in Overig Amstel-MeerlandenToegevoegde waarde (verticale as) en werkgelegenheid fte’s (horizontale as); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten, 1996-2017; omvang toegevoegde waarde (grootte van bol), 2017

Gemiddelde groei TWAmstelland-Meerlanden (3,1%)

Groei toegevoegde waarde (in %,) 1996-2017

Overig Amstel-Meerlanden

Regio Haarlemmermeer

Groei werkgelegenheid (in %),1996-2017

Gemiddelde groei fte's Amstelland-Meerlanden (1,4%)

0,0 0,5 1,0 1,5 2,0

0

1

2

3

4

5



aandeelvan20,6procentinhetbrpvandeMRA.Vervoerenopslag,Groothandel, Overige zakelijke diensten en Detailhandel brengensamenongeveerdehelfthetbrpvanAmstelland-Meerlandenvoort.Desector Informatieencommunicatiemaakte tussen1995en2017inAmstelland-Meerlandeneenbovengemiddeldsnelleeconomischegroeidoor.DebijdragevandezesectoraanhetbrpvanAmstelland-Meerlandenkwamin2017uitopongeveer7procent.

Land- en tuinbouwactiviteiten zijn binnen de MRA ook zeer sterkgeconcentreerd in deelregio Amstelland-Meerlanden. Gemeten ineconomische omvang is deze sector in verhouding tot alle anderesectorenechterklein.NetalsVervoerenopslagisdeLand-entuin-bouwsectorzeersterkgeconcentreerdinregioHaarlemmermeer,zoblijktuitfiguur4.14.Financiële,ICT-enSpecialistischezakelijkedien-stenzijnjuistoverwegendgevestigdinOverigAmstel-Meerlanden.

De werkgelegenheidsontwikkeling in Amstelland-Meerlanden drijftin sterke mate op dienstensectoren die op of rondom luchthavenSchipholplaatsvinden,maarnietnoodzakelijkerwijsbetrekkinghebbenophetvervoerzelf.Weliswaarvalthetgrootsteaandeelindewerkge-legenheidvanAmstelland-MeerlandenindesectorVervoerenopslag(17procentvanhettotaalaantalfte’s),maardesterkstewerkgelegen-heidsgroeivindtplaatsinInformatieencommunicatie,Overigezake-lijkediensten(zoalsreisbureaus,beveiligingenschoonmaakbedrijven)en Detailhandel. Met name Groothandel is een hoogproductievesectorwaarindewerkgelegenheidineenveellagertempomeegroeitmetdetoegevoegdewaardedanindehiervoorgenoemdesectoren.

Forensen (woon-werkverkeer)InAmstelland-Meerlandenwerktenin2018naarschatting289duizend

Figuur 4.13 Groei Vervoer en opslag blijft achter bij GroothandelToegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017





0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 55 60 65 70 75 80

–2

0

2

4

6

8

10

Landbouw

Industrie

Energie, wateren afval

Onroerend goed

Groothandel



Horeca

Vervoer en opslag

Cultuur, sporten recreatie


Financiëlediensten

Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid

Detailhandel


Figuur 4.14 Dominante sectoren het sterkst vertegenwoordigd in regio HaarlemmermeerArbeidsvolume (fte’s) per sector, aandeel regio Haarlemmermeer en Overig Amstel-Meerlanden in procenten; 2017

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100


Vervoer en opslag

Landbouw

Horeca

Industrie



Detailhandel

Groothandel

Overheid

Overige diensten


Onderwijs

Zorg


Onroerend goed



Regio Haarlemmermeer Overig Amstel-Meerlanden



personen.Deomvangvandewerkzameberoepsbevolking(werkzameinwoners)ismet180duizendpersoneneenstukkleiner.PersaldoheeftAmstelland-Meerlandenduseennettoinkomendependelstroomvan109duizendpersonen.DezearbeidskrachtenkomenvoorhetgrootstedeeluitdeMRA,inhetbijzonderuitAmsterdam,Zuid-Kennemerland,Zaanstreek-Waterland en IJmond. Er komt daarnaast ook dagelijkseengrotegroepmensenuitderestvanNederland,vooraluitUtrecht,Overig Flevoland en Zuid-Holland. Van de 180 duizend werkzameinwonersvanAmstelland-Meerlanden,werkenerongeveer81duizendmensenindeeigenregio.Ongeveer99duizendinwonerspendelendusvoorwerknaaranderegebiedenindeMRAofeldersinNederland.HetgrootstedeelvandezeuitgaandependelaarswerktinAmsterdam.Ditbetreftongeveer58duizendinwonersuitAmstelland-Meerlanden.Daarnaastpendelenongeveer26duizendmensenvanuitAmstelland-Meerlanden naar werklocaties buiten de MRA. Deze werklocatiesliggendanhetvaakstinZuid-Holland,UtrechtenOverigFlevoland.

4.3 Amsterdam

De economie van AmsterdamDestadAmsterdamisheteconomischzwaartepuntvandeMRAenheefteensterkeuitstralingnaarderestvanNederland.Vanuitanderedeelregio’s binnen de MRA én de rest van Nederland reizen foren-sen in grote getalen voor werk naar Amsterdam. Het aandeel vanAmsterdaminhetbrpenwerkgelegenheidvandeMRAiszodoendeaanzienlijkgroterdanhetaandeelindetotalebevolkingvandeMRA.Door veel vraag en in verhouding weinig aanbod van woonruimte,zijnkoop-enhuurprijzen inAmsterdamdusdaniggestegendathetvoorveelmensensteedsmoeilijkerwordtominofnabijAmsterdameen geschikte woning te vinden. Deze ontwikkeling draagt bij aande toenemende forensenstromen naar Amsterdam. In de Monitor Plabeka 2017-2018 wordt Amsterdam als cultureel centrum aange-duid.VanuitdiehoedanigheidisAmsterdamintrekvoorbezoekersen

Figuur 4.15 Handel, transport en logistiek bieden veel werkgelegenheidArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017




Gemiddelde regionale groei, 1996-2017 (1,4%)

0 10 20 30 40 50 60

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5

6

7

Landbouw

Industrie

Energie, wateren afval

Onroerend goed


Groothandel


Horeca

Vervoer en opslag



Financiëlediensten

Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid

Detailhandel


Tabel 4.4 Kerngegevens Amsterdam2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)



Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 559,6 45,5 2,2 4,4 2,6 2,0 ++ + ++

Werkzame personen x 1.000 656,1 44,2 0,5 6,3 1,8 2,1 ++ + ++

Bevolking x 1.000 849 34,2 1,4 1,4 1,4 1,2 1,1 . .


Beroepsbevolking x 1.000 474 35,4 1,1 0,9 3,3 –0,2 1,5 . .

Werkzame beroepsbevolking x 1.000 447 35,1 1,5 1,9 4,5 0,7 2,5 . .





aandeel in %


Werkloosheid in % 5,7 4,9 8,6 7,6 6,5 5,7 4,8 4,5 4,8



recreantenuitbinnen-enbuitenland.Ookdaaromneemtdehoeveel-heidmetelkaarconcurrerendeclaimsopschaarseruimtetoe.

AmsterdamisdebelangrijksteaanjagervaneconomischegroeiindeMRA.HetbrpendewerkgelegenheidgroeidensnellerdangemiddeldindeMRAenbovendienineensnellertempodandeNederlandseeconomieeninandereEuropesegrootstedelijkeregio’s.Welishetzodatdegroeivoorsprongkleinerwordt:degroeivanhetAmsterdamsebrpligtvanaf2017dichterbijdegemiddeldegroeivandeMRA.Erkomenfysiekegrenzenvandegroeiinzicht.Amsterdamheeftintoene-mendematemoeiteomdeverschillendeenmetelkaarconcurrerendeclaimsopschaarseruimteinelkaartepassen.DitleidtvoorzichtigtotvertrekuitAmsterdam,zowelvanbedrijvenalsvanhuishoudens.ZobrachtdeMonitor Plabeka 2017-2018bedrijfsverhuizingenbinnendeMRAinbeeld,waaruitblijktdaterondanksgroeivanhettotaalaantalbedrijfsvestigingenenbanenerookrelatiefveelverhuizingenvanuitAmsterdamnaarbuitengebiedenhebbenplaatsgevonden.Ditzal inhetbijzondergeldenvoorbedrijfsactiviteitendieveelruimtevragen.Daarnaast wordt het, met name voor starters zonder eigen spaar-geldenmiddenklassegezinnendiezijnaangewezenopdekoopsec-tor of huurmarkt in de vrije sector, steeds minder betaalbaar om inAmsterdamtewonen.Zij leggenhetaf tegenkapitaalkrachtigenengoedverdienenden,waaronderinternationalemigranten.

NetalseldersindeMRAisdewerkloosheidinAmsterdamdeafge-lopen jaren verder gedaald. Wel ligt het werkloosheidsniveau inAmsterdam boven het MRA-gemiddelde. In eerdere hoofdstukkenvandezeEconomische Verkenningen MRA isbenoemddatondanksde krapte op de arbeidsmarkt de participatiegraad slechts beperkttoeneemt.ErisindeMRAeenrelatiefgrotegroepmensendienietinstaatisomteprofiterenvandekrapteopdearbeidsmarkt,eneensubstantieel deel van deze groep bevindt zich onder de inwonersvan Amsterdam. Een groot deel van de gecreëerde werkgelegen-heidwordtopgevulddoorforensenvanuitandereMRA-deelregio’sofvanuiteldersinNederland.ExtrabaneninAmsterdamleidendusnieteen-op-eentoteenhogereparticipatiegraadvanAmsterdammers.

Economische ontwikkeling per sectorDeeconomievanAmsterdamdrijftinbelangrijkemateopICT-dienstenen de toepassing hiervan in de sectoren Financiële en Zakelijkediensten en Groothandel. In de 23 jaar tussen 1995 en 2017 heeftde sector Informatie en communicatie veruit de hoogste groei in

toegevoegdewaardeenwerkgelegenheidgerealiseerd.Naeenperi-odevangematigdeontwikkeling tussen2009en2013,groeide juistdezesectorvanaf2014bijzonderhardenisersprakevanverdereclus-teringvanICT-gerelateerdebedrijvigheidindeMRAendaarbinneninsterkemateinAmsterdam.Eenuitdaginghierbijvormtderuimtelijkeinpassingvandatacentra.DezezijnhardnodigomalleICT-dienstentekunnenaanbieden,maarvragenveelruimteeninsommigegevallenbovendienaansluitingophethoogspanningsnet.DitkannietzondermeergeaccommodeerdwordeninAmsterdamendeMRA.4

Deeconomischeontwikkelingvanaf2014werdbreedgedragendoorvrijwel alle commerciële-dienstensectoren en de Bouw. Los van desnelle toename van werkgelegenheid in Informatie en communica-tie, werd de werkgelegenheidsgroei gedreven door Specialistischezakelijke diensten, Horeca, Detailhandel, Overige zakelijke dienstenenZorg.Ditzijn,kortom,desectorendieinminderemateeenhogearbeidsproductiviteitkunnenrealiserendoordatzijprimairafhankelijkzijnvandekennisenkundevanspecialistenofdoordatproductieenconsumptievandebetreffendedienstgelijktijdigplaatsvinden.

4 IneenseparateeditievandereeksMRA Beleidsonderzoekoverdigitaleconnectivi-teitvandeMRAwordtdieperopditonderwerpingegaan.

Figuur 4.16 Economie Amsterdam groeit forsBruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; Amsterdam; 1996-2017


–4

–2

0

2

4

6

8

20172010200520001996



Forensen (woon-werkverkeer)DeAmsterdamsearbeidsmarktbiedtveelwerkaanmensendiebuitendestadwonen.In2018hadAmsterdamnaarschattingeennettoinko-mendependelstroomvan222duizendpersonen.Ruimdehelftvandeongeveer680duizendarbeidsplaatsen inAmsterdamwordtvervulddoorinkomendeforensen.DezekomenvooreenbelangrijkdeeluitdeMRA,metnameuitAmstelland-MeerlandenenZaanstreek-Waterland.Maar ook vanuit Zuid-Kennemerland, Gooi en Vechtstreek, Almere-Lelystad en IJmond zijn er substantiële forensenstromen richtingAmsterdam. In totaalkomenervanuitMRA-deelregio’s211duizendforensen voor werk naar Amsterdam. Vanuit de rest van Nederlandkomenerdagelijksnogeens168duizendforensennaarAmsterdam.Ongeveer 302 duizend werkzame Amsterdammers werken in huneigenstad.Erzijnzo’n156duizendAmsterdammersdieergensbuitende stad werken. Het grootste deel hiervan werkt in Utrecht, Overig

FlevolandofZuid-Holland.BinnendeMRApendelteengrotegroepAmsterdammers naar een werkplek in Amstelland-Meerlanden. Ditbetreft ongeveer 57 duizend personen. Forensenstromen vanuitAmsterdamnaaranderedeelregio’svandeMRAzijndaarmeeverge-lekeneenstukkleiner.

Figuur 4.17 De economische groei van Amsterdam leunt sterk op ICT- en financieel-zakelijke dienstenToegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

Aandeel regio in MRA: 50,9%




0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100–1

0

1

2

3

4

5

6

7

8



Industrie

Groothandel

Detailhandel

Onroerend goed

BouwVervoer en opslag

Zorg


Specialistischezakelijke diensten

Overige diensten

Onderwijs

Overheid



Horeca


Figuur 4.18 Financiële diensten dragen beperkt bij aan werkgelegenheidsgroei in AmsterdamArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5

6

7Aandeel regio in MRA: 45,5%





HorecaOverige zakelijkediensten

Zorg

Overheid

Onroerend goed





Detailhandel

Groothandel

Industrie

Bouw

Vervoer en opslag

Onderwijs

Overige diensten



4.4 Gooi en Vechtstreek

De economie van Gooi en VechtstreekDe deelregio Gooi en Vechtstreek is centraal gelegen tussenAmsterdam,Almere,AmersfoortenUtrechtenheefteengrotediver-siteitaanlandschap,cultuurhistorieencreativiteit.Daarmeewordtderegio gezien als aantrekkelijk vestigingsgebied met een hoog voor-zieningenniveau.5 Gooi en Vechtstreek bestaat uit zeven gemeen-ten: Blaricum, Gooise Meren, Hilversum, Huizen, Laren, Weesp enWijdemeren.Metongeveer252duizendinwonersin2017heeftGooien Vechtstreek een aandeel van ongeveer 10 procent in de totalebevolkingsomvangvandeMRA.Hierbinnen isHilversummetonge-veer 90 duizend inwoners de grootste gemeente en Blaricum metongeveer 11 duizend inwoners de kleinste. Het aandeel van Gooi

5 OnderandereindeMonitor Plabeka 2017-2018wordtGooienVechtstreekalszoda-nigaangeduid.

enVechtstreekinhetbrpendewerkgelegenheidis ietskleinerdanhetaandeelindebevolkingsomvangvandeMRA.MetHilversumals‘mediastad’hebbenICT-diensteneenprominenteplekindeeconomievanGooienVechtstreek.DaarnaastzijnGroothandel,DetailhandelenZorgomvangrijkesectoreninderegionaleeconomie.

De economie van Gooi en Vechtstreek ontwikkelde zich vanaf 2014positief, waarbij het tempo van brp- en werkgelegenheidsgroei watlagerlagdanhetMRA-gemiddelde.Hierbijisdewerkloosheidverderafgenomenenkwam in2018netonderhetgemiddeldeniveauvandeMRA(4procent)uit.Opvallendishetrelatiefgroteverschiltussenhetaantalwerkzamepersonenenhetaantalvoltijdbanen(fte’s);veelwerkgelegenheidindezeregiobetreftdusdeeltijdwerk.Geletophetdominante sectorprofiel van Gooi en Vechtstreek, met veel ICT- enmedia gerelateerde diensten, zal de werkgelegenheidsontwikkelinginrelatiefsterkematesamenhangenmetflexibelecontracten. Indemediasectorwordtimmersveelgebruikgemaaktvaninhuurvanzelf-standigenopprojectbasis.

Economische ontwikkeling per sectorDedominantievanICT-enmediadienstenindeeconomievanGooien Vechtstreek blijkt onmiskenbaar uit de positie van de sector

Tabel 4.5 Kerngegevens Gooi en Vechtstreek2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)


Bruto regionaal product mln euro 10.412 7,0 2,3 2,4 0,4 2,7 3,4 + +

Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 99,2 8,1 0,0 2,8 –0,3 2,4 + + 0

Werkzame personen x 1.000 124,7 8,4 –0,3 0,5 0,1 2,4 + + 0

Bevolking x 1.000 252 10,1 0,3 0,7 0,8 0,9 0,8 . .


Beroepsbevolking x 1.000 128 9,6 –0,8 0,0 1,6 0,8 0,8 . .






aandeel in %


Werkloosheid in % 4,7 4,9 7,2 6,4 5,5 4,7 3,9 3,8 4,2


Figuur 4.19 Economie Gooi en Vechtstreek groeit in rustig tempoBruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; Gooi en Vechtstreek; 1996-2017

–5

0

5

10

15

20172010200520001996




Informatieencommunicatieinfiguren4.20en4.21.Detoegevoegdewaardeindezesectorgroeidetussen1995en2017gemiddeldsnel-lerdaninanderesectoren.Hetbetrefteenomvangrijkesectorgeziendebijdrageaanhetbrpendewerkgelegenheid.DaarnaastwasdewerkgelegenheidsgroeihogerdangemiddeldinGooienVechtstreek.In2017hingongeveer16procentvanhetbrpsamenmetInformatieencommunicatieenwasdezesectorvoorongeveer12procentgoedvoor de totale werkgelegenheid in Gooi en Vechtstreek. OverigensisdeZorgeengroterewerkgeverinderegio;dezesectorheefteenaandeelvanruim14procentindetotalewerkgelegenheid.

Derecenteeconomischeontwikkeling(nietweergegevenindebollen-figuren),vanaf2014,wordtgedragendoorOverigezakelijkediensten,Groothandel en Detailhandel. Daarnaast hebben de kleinere secto-ren Horeca, Bouw en Industrie een substantiële groei doorgemaaktindeperiodevanaf2014.DegroeiinInformatieencommunicatiewas

vergelekenmetdezesectorengematigden lagophetgemiddeldeniveauvanGooienVechtstreek(rond1,9procentperjaar).Derecentewerkgelegenheidsontwikkeling drijft vooral op de sectoren OverigezakelijkedienstenenGroothandel.

Forensen (woon-werkverkeer)HetaantalarbeidsplaatseninGooienVechtstreekisinbalansmetdeomvangvandewerkzameberoepsbevolking. In2018warenernaarschatting 3 duizend meer arbeidsplaatsen dan werkzame inwoners.Ongeveer55duizendvande125duizendwerkzameinwonersvanGooienVechtstreekhebbeneenbaanindeeigenregio.Vandeintotaal70duizenduitgaandependelaarswerkthetgrootstedeelbuitendeMRA(31duizendpersonen)enwerkenongeveer26duizendpersonen inAmsterdam.ForensenstromenvanuitGooienVechtstreeknaardezes

Figuur 4.20 Informatie en communicatie motor van economische groei tussen 1995 en 2017Toegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017





0 2 4 6 8 10 12 14 16

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5

6

Industrie

Onroerend goed

Groothandel



Horeca

Vervoer en opslag



Financiëlediensten

Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid

Detailhandel


Figuur 4.21 Zorg, Informatie en Communicatie en Zakelijke diensten zijn belangrijke werkgeversArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017





0 2 4 6 8 10 12 14 16

–5

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

Industrie

Onroerend goed

Groothandel



Horeca

Vervoer en opslag



Financiëlediensten

Overige dienstenOnderwijs

Zorg

Bouw

Overheid


Detailhandel



anderedeelregio’svandeMRA,metuitzonderingvanAmsterdam,zijnrelatiefgering.DegrootsteforensenstromennaarGooienVechtstreekkomenvanuitderestvanNederland(vooralvanuitUtrechtenOverigFlevoland)envanuitAmsterdam.Wel iservanwegedeomvangrijkeomgekeerdestroomeennegatiefpendelsaldometAmsterdam.TenopzichtevanAlmere-LelystadisGooienVechtstreeknetto-ontvangervanarbeidskrachten.

4.5 IJmond

De economie van IJmondIndeelregioIJmondwordtbestuurlijksamengewerktmetdegemeen-tenBeverwijk,HeemskerkenVelsen.6Industriëleactiviteitenzijndomi-nant indeeconomievan IJmond.Dezezijnvooralgevestigdopdezeehaventerreinen en langs het Noordzeekanaal met de staalin-dustrie in Velsen als boegbeeld. In de Monitor Plabeka 2017-2018wordt vermeld dat onder de vlag ‘Techport’ binnen de regio wordtsamengewerktaan innovatieenverduurzaming indemaakindustrie.Onder andere windenergie op zee is een kenmerkende activiteit inditverband.VanuitIJmondwordtbijvoorbeeldgewerktaanbouwenonderhoudvanoffshorewindmolens.Totenmethetvierdekwartaal

6 UitgeestenCastricumbehorenooktotdeadministratieveregioIJmondenzijndaar-omonderdeelvandeindezeparagraafgepresenteerdekwantitatieveeconomischeanalyse.UitgeestiswelonderdeelvandeMRA,maarwordtbinnendebestuurlijkesamenwerkinggezienalsonderdeelvandeelregioZaanstreek-Waterland.

Tabel 4.6 Kerngegevens IJmond2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)


Bruto regionaal product mln euro 6.815 4,6 4,3 –1,2 –2,4 2,8 2,7 + +

Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 67,1 5,5 1,6 –0,9 –0,9 2,1 + + 0

Werkzame personen x 1.000 84,3 5,7 1,1 –2,4 –0,4 2,1 + + +

Bevolking x 1.000 197 7,9 0,1 0,3 0,5 0,6 0,5 . .


Beroepsbevolking x 1.000 106 7,9 0,0 1,0 1,0 1,0 0,0 . .






aandeel in %


Werkloosheid in % 3,8 4,9 6,8 5,8 4,8 3,8 2,8 2,9 3,0



van2023wordenernogmeerderekavelsopdeNoordzee,voordekustvanIJmuiden,geveildomteontwikkelentotwindmolenpark.7

Na een periode van afkoeling van de IJmondse economie in 2015en2016, isdezeweergegroeid, zijhet ineen lager tempodanhetMRA-gemiddelde.Ontwikkelingenindeindustriehebbendeecono-mievanIJmondachteropdoenrakenbijdeoverigedeelregio’svande MRA. IJmond wordt in relatief sterke mate geraakt door onze-kerheden in het internationale handelsverkeer, zoals toegenomenprotectionisme en in het bijzonder de discussies over Amerikaanseimporttarieven voor staal. Ook is er onzekerheid over de gevol-genvanhetKlimaatakkoordvoorderegiometde (landelijkgezien)grootste industriële CO2-uitstoot. Niettemin is de werkloosheid inIJmondverdergedaald toteenbijzonder laagniveautotonderhetMRA-gemiddeldevan4procent.

7 ZiedeKamerbriefvan5april2019overdevoortganguitvoeringroutekaartwindener-gieopzee2030.

Economische ontwikkeling per sectorDe industrie in IJmond levertongeveereenkwartvanhetbrpen isgoed voor ongeveer 20 procent van de werkgelegenheid in 2017.NaastIndustriezijnZorg,Groothandel,DetailhandelenZakelijkedien-sten omvangrijke sectoren in IJmond. De Bouw is binnen de MRAin sterke mate gelokaliseerd in IJmond. Bouwbedrijven uit IJmonddragenzodoendeletterlijkhunsteentjebijaandebouwproductieindeMRAenmogelijkookdaarbuiten.Vanaf2014heeftdeBouwweereen sterke groei doorgemaakt, waardoor dit de snelst groeiendesector in IJmond was in de periode 2014-2017. Ook Groothandel,Detailhandel,ZorgenHorecahebbeninrelatiefsterkematebijgedra-genaanderecenteeconomischegroeiinIJmond.

Dewerkgelegenheidsontwikkelingwerdvanaf2014vooralgedrevendoorGroothandel,OverigeZakelijkediensten,HorecaenZorg.Dezeontwikkeling is in lijn met de ontwikkeling over de gehele periodetussen1995en2017,zoalsweergegeveninfiguur4.24.Figuur 4.22 Economische groei IJmond trok in 2017 aan

Bruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; IJmond; 1996-2017


–15

–10

–5

0

5

10

15

20172010200520001996


Figuur 4.23 Ontwikkelingen in de Industrie bepalen economie IJmondToegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20 22

–2

–1

0

1

2

3

4

5





Informatieen communicatie

Horeca


Zorg

Overheid

Onroerend goed


Cultuur,sport enrecreatie



Landbouw

Detailhandel

Groothandel

Bouw

Vervoer en opslag

Onderwijs

Overige diensten

Industrie



Forensen (woon-werkverkeer)VanwegederelatiefkleineomvangvandeeconomievanIJmondinverhouding tot de omvang van de werkzame beroepsbevolking, iseengrootdeelvandeinwoners(58procent)aangewezenopwerkinandereregio’s.DegrootsteforensenstromenvanuitIJmondgaannaarAmsterdam (17 duizend personen), Overig Nederland (15 duizendpersonen)enZuid-Kennemerland(12duizendpersonen).OokzijnersubstantiëleforenstromenvanuitIJmondnaarAmstelland-Meerlandenen Zaanstreek-Waterland. De omgekeerde stroom vanuit deze laat-stedeelregio isongeveerevengroot.MetAmsterdam,Amstelland-MeerlandenenZuid-Kennemerlandonderhoudtderegioeennegatiefpendelsaldo.VanuitwoonlocatiesbuitendeMRAisIJmondwelnetto-ontvangervanarbeidskrachten.DezekomenvooraluitHollandbovenAmsterdam.

Figuur 4.24 Zorg en Zakelijke diensten pijlers onder werkgelegenheidsontwikkeling IJmondArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

0 2 4 6 8 10 12 14 16 18 20

–2

–1

0

1

2

3

4





Horeca

Zorg

Overheid

Onroerend goed


Cultuur, sport enrecreatie



DetailhandelGroothandel

Bouw

Vervoer en opslag

Industrie


Overige dienstenInformatieen communicatie

Onderwijs



4.6 Zaanstreek-Waterland

De economie van Zaanstreek-WaterlandDeelregio Zaanstreek-Waterland bestaat uit negen gemeenten:Uitgeest,WormerlandenZaanstad(diesamendeelgebiedZaanstreekvormen), Beemster, Edam-Volendam, Landsmeer, Oostzaan,PurmerendenWaterland(deelgebiedWaterland).Metdeontwikke-lingen van woon- en werklocaties langs de Zaan en het IJ, groeienAmsterdam-Noord en Zaanstad steeds meer tegen elkaar aan enkrijgtdeeconomieZaanstreek-Waterlandeengroei-impuls.Vanouds-herisdezeregiosterkgeoriënteerdopdeagrofoodindustrieenhier-aangerelateerdelogistiekeactiviteitenlangsdenoordelijkeIJ-oevers.Ook zijn er relatief veel bouwbedrijven gevestigd in Zaanstreek-Waterland.Voordezebedrijvenbiedtdeenergietransitiewaarschijn-lijkextra(installatie)werkindetoekomst.

Naeenincidenteleneerwaartseschokin2015–waarvandeoorzaaknietexactbekendis,maarwaarbijontwikkelingenopdewereldmarktin industriëleproductenvermoedelijkeenrolspeelden–maaktedeeconomievanZaanstreek-Waterlandeenstabielepositieveeconomi-scheontwikkelingdoor.Zowelhetbrpalsdewerkgelegenheidgroeidedaarbij in een wat lager tempo dan het MRA-gemiddelde. Met dietoenamevandewerkgelegenheidinZaanstreek-Waterlandzelfalsookin omringende MRA-deelregio’s waar inwoners voor hun werk heenpendelen,isdewerkloosheidverdergedaaldnaareenbijzonderlaagniveau.DewerkloosheidinZaanstreek-Waterlandiszowelin2017alsin2018lagerkomenteliggendanhetgemiddeldeniveauvandeMRA(respectievelijk4,9en4procentvandeberoepsbevolking).8

Volgens veel economen ligt het natuurlijk werkloosheidspercentagerond4procentvandeberoepsbevolking.Veellagerdanditwordtde

8 Overigensdientbijdezestijginginachtgenomentewordendatdecijfersvoortko-menuitdeEnquêteBeroepsbevolkingvanhetCBS.Wijzigingen indesteekproefkunnenbijlageaantallenrelatiefgrotegevolgenhebbenvoorpercentageszoalshetwerkloosheidspercentage.Debetrouwbaarheidvanhet resultaatdatdewerkloos-heidistoegenomen,isdaaromlagerdandebetrouwbaarheidvanhetresultaatdatdewerkloosheidlaagis.

Tabel 4.7 Kerngegevens Zaanstreek-Waterland2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)


Bruto regionaal product mln euro 8.938 6,0 2,6 –0,4 2,8 3,3 2,5 + +

Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 101,9 8,3 –0,1 –0,8 1,7 2,2 + + +

Werkzame personen x 1.000 130,8 8,8 0,4 –2,4 0,9 2,3 + + +

Bevolking x 1.000 334 13,4 0,4 0,5 0,7 0,7 0,6 . .


Beroepsbevolking x 1.000 175 13,1 –1,1 0,0 1,1 –0,6 1,7 . .






aandeel in %


Werkloosheid in % 3,4 4,9 7,5 6,3 5,7 3,4 3,9 3,3 3,5


Figuur 4.25 Economische groei Zaanstreek-Waterland hield aan in 2017Bruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; Zaanstreek-Waterland; 1996-2017


–6

–4

–2

0

2

4

6

8

20172010200520001996



werkloosheidnietvanwegedealtijdaanwezigefrictietussenmensendievanbaanwisselenenin-enuitstromenopdearbeidsmarkt,zonderdatereen loon-prijsspiraalontstaatvanwegekrapteopdearbeids-markt. Gelet op de gematigde loonontwikkeling in 2017 en 2018 isvandergelijkekraptegeensprakeenkanhetwerkloosheidsniveauinZaanstreek-Waterlandin2018primairwordenopgevatalsdichttegenhet natuurlijke werkloosheidsniveau aan. Tegen de achtergrond vaneenwerkloosheidsniveaudatineerderejarenhogerlagdangemid-deldindeMRA,isditeenpositiefbeeld.

Over de gehele onderzoeksperiode van 23 jaar bezien, groeide deeconomievandeelgebiedWaterlandiederjaargemiddeldsnellerdandievanZaanstreek.Vooreendeelhangtditsamenmeteen‘inhaal-groei’ vanWaterland. In1995wasdeeconomischeomvangvanditdeelgebied namelijk kleiner dan van Zaanstreek. Echter, in 2017 isdeomvangvandetoegevoegdewaardeenwerkgelegenheidnage-

noeg gelijk verdeeld tussen Zaanstreek en Waterland. DeelgebiedZaanstreek had toen een aandeel van ongeveer 54 procent in deeconomie van de volledige MRA-deelregio Zaanstreek-Waterland.Dezegelijkeverdelingisinfiguur4.28ookterugtezienindeverde-lingvandewerkgelegenheidpersector.Overigensconcentreertvanaf2014dewerkgelegenheidsgroeizichsterkerinZaanstreek,terwijldetoegevoegdewaardejuistinWaterlandgemiddeldsnellergroeide.

Economische ontwikkeling per sectorDe economie van Zaanstreek-Waterland is divers. Industrie,GroothandelenZorgdragenrelatiefsterkbijaanhetbrp.DesectorenBouw,DetailhandelenOverigezakelijkedienstenhebbeninaanvul-lingdaaropeenbelangrijkerolalswerkgever.DaarnaastdraagtookdesectorSpecialistischezakelijkedienstensubstantieelbijaanhetbrpendewerkgelegenheidindezeMRA-deelregio.OokhadSpecialistischezakelijkediensteneendragenderolindeeconomischeontwikkelingtussen1995en2017.

Industrie, Landbouw en Bouw zijn binnen de MRA in relatief sterkemate gelokaliseerd in Zaanstreek-Waterland. Dit zijn echter nietde sectoren die de werkgelegenheidsgroei hebben aangedreven,ofwelvanwegedevraaguitvaltijdensdecrisisjarenindeBouw,ofwelvanwegehetkapitaalintensievekaraktervan IndustrieenLandbouw.NetalseldersindeMRAzijninZaanstreek-Waterlandzakelijkedienst-verlening,dienstengerichtopconsumentenenrecreanten(HorecaenCultuur,sportenrecreatie)endienstenmeteenmeerpersoonlijkenverzorgendkarakter (ZorgenOverigedienstenzoalswellness,haar-verzorging en de dienstverlening van uitvaartbedrijven), dominantgeweestindewerkgelegenheidsontwikkeling.

In de meest recente periode vanaf 2014, waarin de Nederlandseeconomiezichontwikkeldetoteenhoogconjunctuur,zijninhetbijzon-derGroot-enDetailhandel,HorecaenCultuur,sportenrecreatiedepijlersonderzoweldetoegevoegdewaardealsdewerkgelegenheids-ontwikkelinginZaanstreek-Waterland.Ookwaservanaf2014sprakevaneenrelatiefhogegroeivantoegevoegdewaardeindeIndustrie,BouwenZorg.

Forensen (woon-werkverkeer)In2018bedroegdeomvangvandewerkzameberoepsbevolking inZaanstreek-Waterland ongeveer 172 duizend personen tegenovereenarbeidsvraagvannaarschatting134duizendpersonen.Persaldo

Figuur 4.26 De economie van Waterland groeide tussen 1995 en 2017 gemiddeld sneller dan die van ZaanstreekToegevoegde waarde (verticale as) en werkgelegenheid in fte’s (horizontale as); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten, 1996-2017; omvang toegevoegde waarde (grootte van bol), 2017

0,0 0,5 1,0 1,5 2,00

1

2

3

4

Toegevoegde waarde (in %), 1996-2017Gemiddelde groei in %

Groei werkgelegenheid (in %), 1996-2017

Gemiddelde groei TW Zaanstreek-Waterland (2,1%)

Gemiddelde groei fte's Zaanstreek-Waterland (1,0%)

Waterland

Zaanstreek



had Zaanstreek-Waterland daarmee een netto uitgaande pendel-stroomvan38duizendpersonen.DemeesteforensenuitZaanstreek-Waterland werken in Amsterdam (56 duizend personen). Ongeveer22duizendwerkzameinwonerspendelennaarwerklocatiesbuitendeMRA,veelalinHollandbovenAmsterdam.Ookisereengroteforen-senstroomvanuitZaanstreek-WaterlandnaarAmstelland-Meerlanden.IetsmeerdandehelftvandearbeidsplaatseninZaanstreek-Waterlandwordtvervulddoorinwonersuitdeeigenregio.Overigearbeidsplaat-sen worden voor een groot deel vervuld door forensen uit HollandbovenAmsterdam.Vandeintotaal64duizendinkomendeforensen,komener45duizendvanwoonlocatiesbuitendeMRA.Dependelstro-menvanuitoverigeMRA-deelregio’szijnrelatiefklein.

Figuur 4.27 Industrie, Groothandel en Zorg domineren economie van Zaanstreek-WaterlandToegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017

0 5 10 15 20 25

–2

–1

0

1

2

3

4





Horeca

Zorg

Overheid




Detailhandel

Groothandel

Bouw

Overige diensten

Industrie


Informatieen communicatie

Onderwijs Landbouw

Onroerend goed

Specialistischezakelijke diensten

Vervoeren opslag


Figuur 4.28 Werkgelegenheid vrijwel evenredig verdeeld over Zaanstreek en WaterlandArbeidsvolume (fte’s) per sector; aandeel Zaanstreek en Waterland in procenten; 2017

0 10 20 30 40 50 60 70 80 90 100


Vervoer en opslag

Industrie


Onroerend goed

Overheid

Detailhandel

Onderwijs




Overige diensten

Bouw


Groothandel


Horeca

Zorg

Landbouw

Zaanstreek Waterland



Figuur 4.29 Zorg en Zakelijke diensten zijn belangrijk voor werkgelegenheidsontwikkelingArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017


Aandeel sector inMRA (in %)



0 5 10 15 20 25

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

5

Industrie

Onroerend goed

Groothandel



Horeca

LandbouwVervoer en opslag


Financiëlediensten

Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid Detailhandel




4.7 Zuid-Kennemerland

De economie van Zuid-KennemerlandDeeconomievanZuid-Kennemerland9maaktvanaf2014eengunstigeeconomischeontwikkelingdoor,waarinhetbrpendewerkgelegen-heidstabielgroeien ineentempodatnudichtbijdatvandeMRAalsgeheel ligt.DediensteneconomievanZuid-Kennemerlandheeftgeprofiteerdvandehoogconjunctuurenbevolkings-enbezoekers-groei. Uit de Monitor Plabeka 2017-2018 blijkt ook dat een aantalbedrijven is verhuisd van Amsterdam naar Zuid-Kennemerland.

9 DedeelregioZuid-KennemerlandwordtgevormddoordegemeentenBloemendaal,Haarlem,HeemstedeenZandvoort.InvoorgaandeeditiesvandeEconomische Ver-kenningen MRAwerdditgebiedaangeduidalsRegioHaarlem(naardeadministra-tievenaamAgglomeratieHaarlem).DegemeentenHaarlemmerliedeenSpaarnwou-dezijnper1januari2019onderdeelgewordenvandegemeenteHaarlemmermeerendaarmeevandeMRA-deelregioAmstelland-Meerlanden.IndeRegionaleEcono-mischeJaarcijferstotenmet2017dieindezeparagraafwordengepresenteerd,zijnHaarlemmerliedeenSpaarnwoudenoginbegrepen.

Tabel 4.8 Kerngegevens Zuid-Kennemerland2017 2014 2015 2016 2017 2018 2019* 2020*

aandeel in MRA (%)


Bruto regionaal product mln euro 7.182 4,8 –0,8 1,6 1,9 3,4 3,3 + 0

Arbeidsvolume (fte's) x 1.000 79,6 6,5 –1,7 0,1 1,6 2,1 + 0 0

Werkzame personen x 1.000 100,7 6,8 –1,4 1,5 –0,2 2,0 + 0 0

Bevolking x 1.000 232 9,4 0,9 0,9 0,9 0,7 0,8 . .


Beroepsbevolking x 1.000 123 9,2 0,0 0,8 0,8 1,7 0,8 . .






aandeel in %


Werkloosheid in % 4,9 4,9 6,7 5,8 5,0 4,9 3,2 3,4 3,6


Parallelaandezeontwikkelingisdewerkloosheidverdergedaaldnaareenbijzonderlaagniveau.

Zuid-Kennemerland iseengeliefdwoongebiedbinnendeMRA.HetaandeelindetotalebevolkingvandeMRAisdanookgroterdanhetaandeelindetotaleeconomischeomvang(brp).VanwegederelatiefgroterewoonfunctiedieZuid-Kennemerlandheeft,isdewerkloosheids-dalingmedeeeneffectvanwerkgelegenheidsgroeieldersindeMRA.

MetdeNoord-HollandseprovinciehoofdstadbinnendegrenzenheeftZuid-Kennemerland een sterke vertegenwoordiging van de sectorOverheid in de regionale economie. Daarnaast is de regio met dehistorischebinnenstadvanHaarlem,‘AmsterdamBeach’inZandvoortenaangrenzendenatuur in trekbijbezoekers, toeristenen recrean-ten.NaastOverheideneenomvangrijkeZorgsectorwordtdeecono-mie van Zuid-Kennemerland gekenmerkt door dienstverlening aanconsumentenen recreanten.Detailhandel,HorecaenCultuur, sportenrecreatiezijnrelatiefsterkvertegenwoordigd.

De economische groei van Zuid-Kennemerland is over de geheleonderzoeksperiodevan23jaar(1995-2017)gemiddeldlagerdanvan

Figuur 4.30 Economische groei Zuid-Kennemerland versnelt in 2017Bruto regionaal product (brp) en arbeidsvolume werkzame personen (fte); groei in procenten; Zuid-Kennemerland; 1996-2017

–8

–6

–4

–2

0

2

4

6

20172010200520001996




andere deelregio’s van de MRA. Dankzij het recente economischehoogtijiserwelsprakevaneengemiddeldpositieveontwikkelingvandetoegevoegdewaarde.NahetdieptepuntvandeGroteRecessie,kampteZuid-KennemerlandinvergelijkingmetanderedelenvandeMRAnoglangmeteendalingvantoegevoegdewaardeenwerkgele-genheid.Degemiddeldejaarlijkseontwikkelingvandewerkgelegen-heid is indeonderzochteperiodenogniptnegatief (−0,1procent).Vanaf2014iseroverigenswelsprakevaneentoenamevandewerk-gelegenheidinZuid-Kennemerland.

Economische ontwikkeling per sectorDe lange termijn economische ontwikkeling in Zuid-Kennemerlandwordt voornamelijk gedragen door Zakelijke diensten, GroothandelenDetailhandel.MedevanwegehunabsoluteomvangenbinnendeMRArelatiefsterkeconcentratieinZuid-Kennemerland,zijnpublieke

dienstenalsZorg,OverheidenOnderwijseveneensbelangrijk voorde economische ontwikkeling in deze deelregio. Vanaf 2014 groeitde toegevoegde waarde van de sectoren Informatie en communi-catie, Industrie, Horeca, Onroerend goed, Detailhandel, Overigezakelijke diensten en zorg in een bovengemiddeld tempo binnenZuid-Kennemerland.

Zorg, Specialistische zakelijke diensten, Overige zakelijke dien-sten, Overheid en Onderwijs zijn de grootste werkgevers in Zuid-Kennemerland. Daarnaast bieden ook Industrie en Horeca relatiefveel werk. De gemiddeld positieve werkgelegenheidsgroei vanaf2014wordtvoornamelijkgedrevendoorInformatieencommunicatie,Horeca,OverigezakelijkedienstenenOnroerendgoed.

Figuur 4.31 Consumenten en publieke diensten als zorg zijn belangrijk voor Zuid-KennemerlandToegevoegde waarde per sector; gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017


Aandeel sector inMRA (in %)



0 2 4 6 8 10

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

Industrie

Onroerend goed

Groothandel



Horeca

Energie,water en

afval

Vervoer en opslag Cultuur, sport en recreatie


Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid

Detailhandel



Figuur 4.32 Zorg en Zakelijke diensten domineren werkgelegenheidsontwikkeling Zuid-KennemerlandArbeidsvolume werkzame personen (fte); gemiddelde jaarlijkse groei in procenten (verticale as), 1996-2017; procentueel aandeel sector in MRA (horizontale as); omvang (grootte van bol*), 2017




Gemiddelde regionale groei,1996-2017 (–0,1%)

0 2 4 6 8 10 12

–4

–3

–2

–1

0

1

2

3

4

Industrie

Onroerend goed

Groothandel



Horeca


Vervoer en opslag



Overige diensten

Onderwijs

Zorg

Bouw

Overheid

Detailhandel




Forensen (woon-werkverkeer)DoordatdeomvangvandeeconomievanZuid-Kennemerlandkleinisinverhoudingtotdeomvangvandewerkzameberoepsbevolking,iseengrootdeelvandewerkzameinwoners(bijna63procent)afhankelijkvanwerkgeversinandereregio’s.InZuid-Kennemerlandzijnongeveer102 duizend arbeidsplaatsen tegenover een werkzame beroepsbe-volking van 120 duizend personen. Zuid-Kennemerland heeft daar-mee een netto uitgaande pendelstroom van 18 duizend personen.Veel inwoners van Zuid-Kennemerland werken in Amsterdam (29duizendpersonen)ofAmstelland-Meerlanden(20duizendpersonen).DaarnaastisdeuitgaandeforensenstroomnaarwerklocatiesbuitendeMRAookgroot.Ongeveer16duizendpersonenpendelennaarwerkinOverigNederland.Degrootstestroomhiervangaatnaarderegio’sZuid-Holland, Utrecht en Overig Flevoland. Overigens is de omge-keerde stroom vanuit Overig Nederland naar Zuid-Kennemerlandgroter, waardoor Zuid-Kennemerland netto-ontvanger van arbeids-krachtenisvanuitwoonlocatiesbuitendeMRA.DezearbeidskrachtenkomenvooraluitHollandbovenAmsterdam.BinnendeMRAisZuid-Kennemerlandnetto-ontvangervanarbeidskrachtenuitIJmond.

Toegevoegde waarde: het verschil tussen marktprijzen en basisprijzen

Hettotaalvanalletoegevoegdewaardeineeneconomie(omzetminusverbruik)wordtberekendinbasisprijzen.Alsdaarbijhetsaldovan productgebonden belastingen en subsidies, en het verschiltussentoegerekendeenafgedragenbtwwordenopgeteld,spre-kenweoverhetbrutobinnenlandsproductinmarktprijzen.Dejaar-lijkseprocentueleveranderingdaarvanisde‘economischegroei’.

Hetbbp/brpinmarktprijzenisalleengoedtraceerbaarindestatis-tiekenvoornationaleenregionaletotalen.Detoegevoegdewaardevansectoreninregio’sisinbasisprijzen.Hetbbp/brpisongeveer10tot15procenthogerdandetoegevoegdewaardeinbasisprijzen.Hetverschilingroeikanenigetiendenvaneenprocentzijn.Vooralleregio’sindeMRAzijnbeidetotaalcijfersbeschikbaar.

Indezepublicatiezijnnationaleeninternationalecijfersaltijduitge-drukt alsbbp inmarktprijzen.Bijde vergelijking metNederland,Europaenanderegrootstedelijkeregio’swordteveneenshetbbpinmarktprijzengebruikt.Bijsectorale(cluster)vergelijkingenendecijfers per deelregio wordt de toegevoegde waarde in basisprij-zengebruikt.Desectorenvaniedereregiotellenoptotdetotaletoegevoegdewaardevande(deel)regioinbasisprijzen.

Bijlagen

Bijlage 1Begrippenlijst 132Bijlage 2GemeentenindeMRAperregio,2019 137Bijlage 3 Afbakeningsectoren 138Bijlage 4Woon-werkbalansenpendelmatrix 142Bijlage 5Referenties 146Bijlage 6Verantwoording 149


Bijlage 1 Begrippenlijst1

ArbeidsproductiviteitArbeidsproductiviteit is een maatstaf voor de efficiëntie waarmeewordtgewerkt.Voordeeconomiealsgeheelisdithetbrutobinnen-lands product (in marktprijzen) gedeeld door het arbeidsvolume (involtijdsequivalenten).Voordearbeidsproductiviteitvanbedrijfstakkenwordt inplaats vanhetbrutobinnenlandsproductdebruto toege-voegdewaarde inbasisprijzengebruikt.Deuitkomst isdevoortge-brachtehoeveelheidbbpoftoegevoegdewaardepervoltijdbaan.Dearbeidsproductiviteit is een belangrijke economische indicator: eengroeiende arbeidsproductiviteit verhoogt de welvaart van een land(of regio) en de winstgevendheid van ondernemingen. De arbeids-productiviteitkanbijvoorbeeldverhoogdwordendoormeerofbetergebruik temakenvanmachines.Sommigeberoepen, zoalsdat vankapperofviolist,zijnvannaturearbeidsintensiefenlastigteautoma-tiserenoftemechaniseren.Hiervaltdanookmaarweinigarbeidspro-ductiviteitswinsttebehalen.Ditverklaartvooreenbelangrijkdeeldegroteverschilleninarbeidsproductiviteit(sgroei)tussenbedrijfstakken.

ArbeidsvolumeDehoeveelheidarbeiddie is ingezet inhetproductieproces,uitge-drukt in arbeidsjaren. Arbeidsjaren zijn alle gewerkte uren in banen(voltijd en deeltijd) omgerekend naar voltijdbanen, ook wel voltijd-equivalenten(vteoffte)genoemd.

BevolkingAllepersonenwoonachtiginderegioongeachthunleeftijd.

BeroepsbevolkingAllepersonenvan15totenmet74jaardiewerkenofofficieelwerk-looszijn.

Bruto-arbeidsparticipatieBeroepsbevolking als percentage van de potentiële beroepsbevol-king.Ookwel‘brutoparticipatie’genoemd.

1 Bron:CBS(viawww.cbs.nl)enTNO

Bruto binnenlands product (bruto regionaal product), in marktprijzenHetbrutobinnenlandsproduct(bbp),ofvoorregio’sbinneneenlandhetbruto regionaalproduct (brp), iseenmaatvoordeomvangvandeeconomie.Dezewordt berekend uitde somvandewaarde diedoorondernemingen,huishoudensenoverhedenwordttoegevoegdaandegoederenendienstendiezijhebbenverbruiktomhunproduc-tentemaken.Dezesomstaatbekendalsdetoegevoegdewaarde‘inbasisprijzen’.Omtothetbbp‘inmarktprijzen’tekomen,wordthier-bijhetsaldovanproductgebondenbelastingenensubsidiesénhetverschiltussentoegerekendeenafgedragenbtwopgeteld.

Economische groeiDe voor inflatie gecorrigeerde groei van het bruto binnenlandsproduct (of bruto regionaal product). Economische groei kan ookwordenuitgedrukt intoegevoegdewaarde.Devoor inflatiegecorri-geerdegroeiwordtookwel‘volumegroei’of‘reëlegroei’genoemd.

Gewerkte urenHet totaal aantal feitelijk gewerkte uren van iemand die betaaldearbeidverricht.

HoogopgeleidPersoon met hoger onderwijs als hoogst genoten opleidingsni-veau. Het onderwijs op hoger niveau bouwt voort op onderwijs opmiddelbaar niveau en voorziet deelnemers van wetenschappelijkeofberoepsgerichtekennis,vaardighedenencompetenties (conformde Standaard Onderwijsindeling SOI). Dit betreft hbo (bachelor enmaster),wo(bachelorenmaster)endoctor.

Intermediair verbruikDeproductendie indeverslagperiodezijnverbruikt inhetproduc-tieproces, gewaardeerd tegen aankoopprijzen, exclusief aftrekbarebtw.Ditkunnenaldannietindeverslagperiodeaangekochtegrond-stoffen,halffabricatenenbrandstoffen zijn,maarookdiensten zoalscommunicatiediensten,schoonmaakdienstenendienstenvanexterneaccountants.

LaagopgeleidPersoon met lager onderwijs als hoogst genoten opleidingsniveau.Het onderwijs op lager niveau omvat zowel het basisonderwijs alsde eerste fase van het secundair onderwijs (conform de Standaard


http://www.cbs.nl

Onderwijsindeling, SOI). Dit betreft dus het gehele basisonderwijs(groep1 totenmet8),deeerste fasevanhetvoortgezetonderwijs(lbo,vbo,vmbo,mavoendeeerstedrieleerjarenvanhavoenvwo),plushetlaagsteniveauvanhetberoepsonderwijs(mbo1).

Middelbaar opgeleidPersoon met middelbaar onderwijs als hoogst genoten opleiding-sniveau. Het onderwijs op middelbaar niveau omvat de tweede oflaatste fase binnen het secundair onderwijs (conform de StandaardOnderwijsindeling,SOI).Ditbetreftmbo2totenmet4enhavoenvwo(bovenbouw).

Niet-actieve bevolkingAllepersonenindeleeftijd15totenmet74jaardiewoonachtigzijninderegioennietwerkenennietofficieelwerklooszijn.

Overige bevolking Personenvan0totenmet14jaaren75jaarenouderdiewoonachtigzijninderegio.

Pendelsaldo Hetverschiltussenhetaantalwerkzamepersonendatinderegiozijn/haarwerkadresheeftendewerkzameberoepsbevolkingdieinregiowoonachtigis.Inbeidegevallenbetrefthetpersonendieéénuurofmeerwerkenperweek.

Potentiële beroepsbevolkingAllepersonenvan15totenmet74jaardiewoonachtigzijninderegio.

ProductieDewaardevanallevoordeverkoopbestemdegoederen(ookdenognietverkochte)endeontvangstenvoorbewezendiensten,alsmedede waarde van producten met een marktequivalent die voor eigengebruikzijngeproduceerdzoalsinvesteringenineigenbeheer,eigenwoningdienstenenlandbouwproductenvooreigenconsumptiedoorlandbouwers.

SpecialisatiegraadDe specialisatiegraad (in vakjargon ook locatiequotiënt genoemd)toontofeensector ineenregioover-ofondervertegenwoordigd istenopzichtevanhetlandelijkofregionaalgemiddelde.Hetregionaleaandeelvaneensectorwordtafgezettegenhetnationaleaandeelvan

diesector.Alshetaandeelvandesectoropregionaalniveauhetzelfdeisalsopnationaalniveau,danisdespecialisatiegraad1.Ishetregio-naleaandeel lagerdanhetnationaleaandeel,danisdescore lagerdan1(ondervertegenwoordiging)enbijeenhogeraandeelinderegioisdespecialisatiegraadhogerdan1(oververtegenwoordiging).IndeEconomischeVerkenningenMRAwordendezewaarden(omwillevandeleesbaarheidvanfiguren)vermenigvuldigdmet100.

Toegevoegde waarde (bruto, basisprijzen)Hetverschil tussendeproductie (inbasisprijzen)enhet intermediairverbruik(exclusiefaftrekbarebtw).Eenbasisprijsishetbedragdateenproducentdaadwerkelijkoverhoudtvandeverkoopprijsvaneengoedof dienst. Dit is de verkoopprijs exclusief de handels- en vervoers-margeenexclusiefproductgebondenbelastingenensubsidies.

Vestiging van bedrijvenElkeafzonderlijkgelegen ruimte,elkafzonderlijk terreinof complexvanruimtenofterreinen,benutdooreenondernemingvoordeuitoe-feningvanhaaractiviteiten.Iedereondernemingbestaatuittenminsteéénvestiging.Meerderelocatiesvaneenbedrijfbinnenéénpostco-degebiedwordenalséénvestigingbeschouwd.

WerkgelegenheidDewerkgelegenheidbetrefthet totaal aanwerkzamepersonendatbijbedrijveneninstellingeninderegiozijnofhaarwerkadresheeft.Hetbetreftwerkvan1uurofmeerperweek,ineenofmeerbanen,alswerknemerofzelfstandige(zzp-erdanwelondernemer).Hettotaalaantalurendatdewerkzamepersoneninderegiowerken,isgelijkaanhetarbeidsvolumewerkzamepersonen(involtijdsequivalenten).


WerkloosheidAantalwerklozenalspercentagevandeberoepsbevolking.

Werkloze beroepsbevolkingAllepersonenwoonachtiginderegiozonderbetaaldwerk,dierecen-telijknaarwerkhebbengezochtendaarvoordirectbeschikbaarzijn.

Werkzame beroepsbevolkingAllepersonenwoonachtig inderegiovan15totenmet74 jaardiewerken,ongeachtdearbeidsduur.

Werkzame personenTot de werkzame personen behoren alle personen die in de regiobetaaldearbeidverrichten,ookalishetmaarvooréénuurofenkeleurenperweek.Werkzamepersonenkunnenwordenonderscheideninwerknemersenzelfstandigen(zzp’ers).

Bijlage 2 Gemeenten in de MRA per regio, 2019

Gooi enVechtstreek


Zuid- Kennemerland

Amsterdam


Almere-Lelystad

IJmond*BeverwijkHeemskerkVelsen

Amstelland-MeerlandenRegio HaarlemmermeerAalsmeerHaarlemmermeer**UithoornOverig Amstel-MeerlandenAmstelveenDiemenOuder-Amstel

Zaanstreek- WaterlandZaanstreekUitgeest*WormerlandZaanstadWaterlandLandsmeerOostzaanBeemsterEdam-VolendamPurmerendWaterland

AmsterdamAmsterdam

Zuid-Kennemerland**BloemendaalHaarlemHeemstedeZandvoort

Almere-LelystadAlmereLelystad

Gooi en VechtstreekBlaricumGooiseMerenHilversumHuizenLarenWeespWijdemeren

*IndegeanalyseerdedatabestandenzijnCastricumenUitgeestonderdeelvanIJmond.CastricummaaktechtergeendeeluitvandebestuursregioMetropoolregioAmsterdam.UitgeestwerktsamenindedeelregioZaanstreek-Waterland.**IndegeanalyseerdedatabestandenisgemeenteHaarlemmerliedeenSpaarnwoudetotenmet2017onderdeelvanZuid-Kennemerland.Per1januari2019isdezegemeentesamengegaanmetgemeenteHaarlemmermeer.


Bijlage 3 Afbakening economische sectoren

Standaard bedrijfsindeling van bedrijfstakken DesectoraleafbakeningvoordezeEconomischeVerkenningenMRAis gebaseerd op de Standaard Bedrijfsindeling (SBI 2008) van hetCentraalBureauvoordeStatistiek(CBS).In2012publiceerdehetCBSvoor het eerst regionale statistieken in deze indeling. Met behulpvanenkeleaanvullendedatabronnenisdezebasisindelingopenkelepuntenaangepast.CodeDenEzijnsamengevoegdtotEnergie,waterenafval.CodeG,Handel,isgesplitstinGroothandelenDetailhandel.Ten behoeve van de leesbaarheid zijn in figuren kortere namengebruiktenzijncodesB(Delfstoffen)enT(Huishoudens)indemeestefigurenbuitenbeschouwinggelaten.

Revisie broncijfers In2018heefthetCBSeenrevisiedoorgevoerdinderegionaleecono-mischejaarcijfers.DitdoethetCBS–conforminternationaleafspra-ken–elkevijfjaar,omaantesluitenopnieuwestatistischebronnenenmethoden.Doorderevisieisereenbreukindetijdreeksontstaan.BroncijfersvannáderevisiewarenviaCBS-StatLineophetmomentvanschrijvenalleenbeschikbaarvanafverslagjaar2015.Omeenvolle-dig consistente tijdreeks te verkrijgen ten behoeve van de analysesindeEconomischeVerkenningenMRA2019,heeftTNOdaaromeeneigen revisie doorgevoerd in de cijfers voor de periode 1995-2014.Hierdoor kunnende cijfers over toegevoegde waarde enwerkgele-genheid (per sector) enigszins afwijken van eerdere edities van deEconomischeVerkenningenMRA.Voordegroeicijfers(jaarlijksemuta-ties) isgeprobeerddeverschillenzokleinmogelijktehouden.NaarverwachtingpubliceerthetCBSeind2019eenvollediggereviseerdereeksvanderegionaleeconomischejaarcijfers.InvolgendeeditiesvandeEconomischeVerkenningenMRAzaldaaropaangeslotenworden(enontstaanmogelijkweerkleineafwijkingeninabsoluteniveaus).

Sectorindeling: SBI 2008

A. Landbouw • Landbouw,bosbouwenvisserij

B. Delfstoffen • Winningvanaardolieenaardgas• Winningvanoverigedelfstoffen

C. Industrie • Voedings-engenotmiddelen• Textiel,kleding,lederwarenenschoenen• Hout,kurk,riet,papierenkarton• Drukkerijen• Cokesoven,aardolieenchemischeproducten• Farmaceutischegrondstoffenenproducten• Rubber,kunststofenmineraleproducten• Metaal• Computersenelektronische,optischeenelektrischeapparatuur• Machinesenapparaten• Auto’senoverigetransportmiddelen• Meubelsenoverigegoederen• Reparatieeninstallatievanmachines

D. + E. Energie, water en afval • Productieendistributievanenhandelinelektriciteit,aardgas,

stoomenlucht• Winningendistributievanwater• Afvalwaterinzameling• Afvalinzamelingenrecycling• Saneringenoverigafvalbeheer

F. Bouw • Bouwnijverheid

G. Groothandel • Landbouwproducten• Voedings-engenotmiddelen• Consumentenartikelen• Medischeinstrumenten,laboratoriumbenodigdhedenenfarma-

ceutischeproducten• ICT-apparatuur


• Hightechsystemenen-machines• Overigegespecialiseerdegroothandel,vooralchemische

producten• Handelsbemiddeling

G. Detailhandel • Detailhandel

H. Vervoer en opslag • Vervoeroverland• Vervoeroverwater• Luchtvaart• Opslagendienstverleningvoorvervoer• Postenkoeriers

I. Horeca • Logiesverstrekking• Eet-endrinkgelegenheden

J. Informatie en communicatie • Uitgeverijen• Productieendistributievanfilms,tv-programma’sen

geluidsopnamen• Uitzendenvanradio-entelevisieprogramma’s• Telecommunicatie• Dienstenophetgebiedvaninformatietechnologie• Dienstenophetgebiedvaninformatie

K. Financiële diensten • Banken,beleggingsinstellingen,kredietverlenersenfinancieel

adviseurs• Verzekeringenenpensioenfondsen• Overigefinanciëledienstverlening

L. Onroerend goed • Verhuurvanenhandelinonroerendgoed

M. Specialistische zakelijke diensten • Juridischedienstverlening,accountancy,belastingadviseringen

administratie• Holdings(geenfinanciële),concerndienstenen

managementadvisering

• Architecten,ingenieurs,keuringencontrole• Speur-enontwikkelingswerk• Reclameenmarktonderzoek• Industrieelontwerpenvormgeving,fotografie,vertalingen

overigeconsultancy

N. Overige zakelijke diensten • Verhuurenleasevanauto’s,machines,consumentenartikelenen

overigeroerendegoederen• Arbeidsbemiddelingenuitzendbureaus• Reisorganisatiesenreserveringsbureaus• Beveiligingenopsporing• Facilitymanagementenreiniging• Overigezakelijkedienstenzoalssecretariëledienstverlening,call-

centers,incassobureausenveilingen

O. Overheid • Openbaarbestuur,overheidsdienstenenverplichtesociale

verzekeringen

P. Onderwijs • Primair,voortgezet,middelbaarenhogeronderwijs• Overigonderwijs

Q. Zorg • Gezondheids-enwelzijnszorg

R. Cultuur, sport en recreatie • Kunst• Cultureleuitleencentra,archieven,musea,dieren-enplantentui-

nen,natuurbehoud• Loterijenenkansspelen• Sportenrecreatie

S. Overige dienstverlening • Verenigingen,belangengroepenenpolitiekeorganisaties• Reparatievanconsumentenartikelen• Wellness,overigedienstenenuitvaartbranche

T. Huishoudens • Huishoudensalswerkgever• Productievooreigengebruik


Bijlage 4 Woon-werkbalans en woon-werkverkeer

Tabel B1 Woon-werkbalans MRA naar deelregioAantal werkzame personen (x 1.000, tenzij anders aangegeven); 2018

Am

ster

dam

Am

stel

land

- M

eerl

and

en

Zaa

nstr

eek-

W

ater

land

Go

oi e

n

Vec

htst

reek

Alm

ere-

Lely

stad

Zui

d-

Ken

nem

erla

nd

IJm

ond

MR

A, i

n

dee

lreg

io's

*

MR

A t

ota

al*

Werkzame personen 680 289 134 128 118 102 86 1.537 1.537

Woont in eigen regio 302 81 70 55 60 45 43 655 1.080

Inkomende pendel 378 209 64 72 58 57 43 882 457

Waarvan MRA 211 117 20 22 8 31 16 424 –

Waarvan buiten MRA 168 92 45 50 50 26 27 457 457

Werkzame beroepsbevolking 458 180 172 125 146 120 103 1.304 1.304

Werkt in eigen regio 302 81 70 55 60 45 43 655 1.080

Uitgaande pendel 156 99 102 70 86 75 60 649 224

Waarvan MRA 85 73 79 39 43 59 45 424 –

Waarvan buiten MRA 71 26 22 31 43 16 15 224 224

Inkomende – uitgaande pendel 222 109 –38 3 –28 –18 –17 233 233

(Woon-werkbalans)

Aandeel in %

Woont en werkt in eigen regio 44 28 52 44 51 44 50 43 70

Woont elders in de MRA 31 40 15 18 7 30 19 28

Woont buiten MRA 25 32 33 39 42 26 31 30 30

*Delaatstetweekolommenbeschrijvendeforensenstromenopeenhogeraggregatieniveau.Dekolom‘MRAtotaal’geefthetaantalenaandeelmensendatwoontenwerktindeMRA.Ruim1miljoenmensenwonenenwerkenindeMRA(70%).Dithogepercentageonder-streeptdatdeMRAeengeïntegreerdwoon-werkgebiedis.Indekolom‘MRAindeelregio’s’komtdewoon-werkdynamiekbinnendeMRAtotuiting.655duizendmensen(43%)wonenenwerkenindezelfdedeelregiovandeMRA.Voordezemensenblijfthetwoon-werkverkeerbinnendeeigendeelregio.Daarnaastwerken424duizendmensenineenanderedeelregiovandeMRAdanzijwonen(28%).Dezemensenverplaatsenzichdustussendeelregio’sbinnendeMRA.


Tabel B2 Woon-werkverkeer binnen de MRA en met Overig NederlandPendelmatrix; aantal werkzame personen x 1.000; 2018

Woo

nt in

:

Am

ster

dam

Am

stel

land

- M

eerl

and

en

Zaa

nstr

eek-

W

ater

land

Go

oi e

n

Vec

htst

reek

Alm

ere-

Lely

stad

Zui

d-

Ken

nem

erla

nd

IJm

ond

Ove

rig

Ned

erla

nd

Tota

al w

erkz

ame

per

sone

n

Amsterdam 302 58 56 26 24 29 17 168 680

Amstelland-Meerlanden 57 81 13 8 9 20 10 92 289

Zaanstreek-Waterland 7 2 70 1 1 4 6 45 134

Gooi en Vechtstreek 10 2 1 55 8 1 0 50 128

Almere-Lelystad 3 1 0 3 60 0 0 50 118

Zuid-Kennemerland 6 8 3 1 0 45 12 26 102

IJmond 2 2 6 0 0 6 43 27 86

Overig Nederland 71 26 22 31 43 16 15

Totaal werkzame beroeps-bevolking

458 180 172 125 146 120 103


Werkt in:


Tabel B3 Woon-werkverkeer binnen de MRA en met overige delen van NederlandPendelmatrix; aantal werkzame personen x 1.000; 2018Rijtotaal is het aantal arbeidsplaatsen in de werkregio. Kolomtotaal is de werkzame beroepsbevolking naar woonregio.

woo

nt in

:

Am

ster

dam

Am

stel

land

-Mee

rlan

den

Zaa

nstr

eek-

Wat

erla

nd

Go

oi e

n V

echt

stre

ek

Alm

ere-

Lely

stad

Zui

d-K

enne

mer

land

IJm

ond

Tota

al M

RA

Ho

lland

bo

ven

Am

ster

dam

Utr

echt

, Ove

rig

Fle

vola

nd

Zui

d-H

olla

nd

No

ord

-Ned

erla

nd

Oo

st-N

eder

land

Zui

d-N

eder

land

Tota

al w

erkz

ame

per

sone

n

Waa

rvan

inte

rn M

RA

Waa

rvan

ext

ern

MR

A

Amsterdam 302 58 56 26 24 29 17 28 73 37 4 15 10 680 512 168

Amstelland-Meerlanden 57 81 13 8 9 20 10 8 31 40 1 6 6 289 197 92

Zaanstreek-Waterland 7 2 70 1 1 4 6 35 4 3 1 1 1 134 90 45

Gooi en Vechtstreek 10 2 1 55 8 1 0 1 32 6 1 6 3 128 78 50

Almere-Lelystad 3 1 0 3 60 0 0 0 39 1 2 8 0 118 68 50

Regio Haarlem 6 8 3 1 0 45 12 8 4 11 1 1 2 102 76 26

IJmond 2 2 6 0 0 6 43 20 2 3 1 1 0 86 59 27

Totaal MRA 100 185 101 10 38 22

Holland boven Amsterdam 4 2 9 0 0 2 8 26 26

Utrecht, Overig Flevoland 29 8 4 20 12 4 2 80 80

Zuid-Holland 22 13 4 5 3 7 3 57 57

Noord-Nederland 2 0 0 0 1 0 0 3 3

Oost-Nederland 6 2 3 4 23 1 1 39 39

Zuid-Nederland 8 2 1 2 4 1 1 19 19Totaal werkzame beroepsbevolking

458 180 172 125 146 120 103

Waarvan intern MRA 387 154 150 94 103 104 88

Waarvan extern MRA 71 26 22 31 43 16 15 100 185 101 10 38 22

HollandbovenAmsterdam:RegioAlkmaar,KopvanNoord-HollandenWest-FrieslandNoord-Nederland:Groningen,FrieslandenDrentheOost-Nederland:OverijsselenGelderlandZuid-Nederland:Zeeland,Noord-BrabantenLimburgBron:CBS(bewerkingNEOObservatory/TNO)

Tabel B4 Verandering woon-werkverkeer binnen de MRA en met overige delen van NederlandVerandering pendelstromen van de MRA; aantal werkzame personen x 1.000; 2014-2018Rijtotaal is het aantal arbeidsplaatsen in de werkregio. Kolomtotaal is de werkzame beroepsbevolking naar woonregio.

woo

nt in

:

Am

ster

dam

Am

stel

land

-Mee

rlan

den

Zaa

nstr

eek-

Wat

erla

nd

Go

oi e

n V

echt

stre

ek

Alm

ere-

Lely

stad

Zui

d-K

enne

mer

land

IJm

ond

Tota

al M

RA

Ho

lland

bo

ven

Am

ster

dam

Utr

echt

, Ove

rig

Fle

vola

nd

Zui

d-H

olla

nd

No

ord

-Ned

erla

nd

Oo

st-N

eder

land

Zui

d-N

eder

land

Tota

al w

erkz

ame

per

sone

n

Waa

rvan

inte

rn M

RA

Waa

rvan

ext

ern

MR

A

Amsterdam 22 8 8 4 3 4 2 11 20 –1 0 6 –2 86 52 34

Amstelland-Meerlanden 11 7 0 1 2 0 3 0 5 9 0 2 2 43 24 19

Zaanstreek-Waterland –4 0 1 0 0 1 1 8 –1 –1 0 0 –1 5 0 5

Gooi en Vechtstreek 0 0 0 0 1 0 0 1 1 1 0 1 1 6 2 4

Almere-Lelystad 0 –1 –1 0 3 0 0 –1 5 0 0 0 –1 5 2 4

Regio Haarlem 0 0 –2 1 0 3 0 0 1 2 0 0 0 5 2 3

IJmond 0 0 1 0 0 0 –1 0 1 0 –1 0 0 1 0 0

Totaal MRA 19 33 10 0 8 0

Holland boven Amsterdam 0 0 1 0 0 –1 0 0 0

Utrecht, Overig Flevoland 8 1 0 1 1 1 0 12 12

Zuid-Holland 4 0 0 1 1 0 0 5 5

Noord-Nederland 0 0 0 0 0 0 0 –1 –1

Oost-Nederland 1 0 2 1 5 0 0 8 8

Zuid-Nederland 0 0 0 1 0 0 0 1 1

Totaal werkzame beroepsbevolking

41 16 11 9 15 9 6

Waarvan intern MRA 29 15 8 6 9 9 6

Waarvan extern MRA 12 1 3 3 6 0 0 19 33 10 0 8 0

HollandbovenAmsterdam:RegioAlkmaar,KopvanNoord-HollandenWest-FrieslandNoord-Nederland:Groningen,FrieslandenDrentheOost-Nederland:OverijsselenGelderlandZuid-Nederland:Zeeland,Noord-BrabantenLimburgBron:CBS(bewerkingNEOObservatory/TNO)

Werkt in: Werkt in:


Bijlage 5 Referenties

Geraadpleegde bronnen

BureauBuiten(2018).Monitor Plabeka: Ontwikkelingen werklocatie-markt MRA 2017-2018,Utrecht.

BureauBuiten(2018).Monitor Plabeka 2017-2018. Bijlagenrapport,Utrecht.

CentraalPlanbureau(2019).Centraal Economisch Plan 2019,CPBramingmaart2019,DenHaag.

CentraalPlanbureau(2018).Macro Economische Verkenning 2019,DenHaag.

EuropeseCommissie(2019).European Economic Forecast. Winter 2019,DGECFINInstitutionalPaperno.096,Brussel.

GemeenteAmsterdam(2011).Economische Verkenningen Metropoolregio Amsterdam 2011,Amsterdam.



GemeenteAmsterdam(2016).Economische Verkenningen Metropoolregio Amsterdam 2016, Amsterdam.



INGEconomischBureau(2018).De regionale economie in 2019,Amsterdam.

INGEconomischBureau(2019).Personeelskrapte zet rem op omzet-groei,Amsterdam.

INGEconomischBureau(2019).Technologie oplossing voor perso-neelskrapte,Amsterdam.

InternationalMonetaryFund(2019).World Economic Outlook Update January 2019,WashingtonDC.

MinisterievanEconomischeZakenenKlimaat(2019).Kamerbrief over de voortgang uitvoering routekaart windenergie op zee 2030.Kamerbrief05-04-2019,DenHaag.

UitvoeringsinstituutWerknemersverzekeringen(2019).Moeilijk vervul-bare vacatures. Regionaal overzicht van beroepen.UWV,AfdelingArbeidsmarktinformatieenAdvies,Amsterdam.

Statistische bronnen

CBS,ArbeidsrekeningenCBS,Banenvanwerknemersenafstandwoon-werk;woon-enwerkregio’sCBS,NationalerekeningenCBS,Regionalerekeningen(macro-economischekerncijfers,produc-tieproces,economischegroei)CBS,BevolkingsstatistiekCBS,EnquêteberoepsbevolkingCBS,BestandhoogsteopleidingenCBS,Zelfstandigen,inkomenenvermogen,regio.GemeenteAmsterdam,OnderzoekInformatieenStatistiekLISA(2018),Werkgelegenheids-envestigingenregisterEurostatOECD


Specifieke referenties ter verdieping voor de geïnteresseerde lezer

Inhoofdstuk3bestedenweuitgebreidaandachtaandevertragendegroeivanarbeidsproductiviteit.Degeïnteresseerdelezerkanindevolgendepublicatieslezenswaardigeachtergrondinformatievindenbijdezeontwikkeling.

Bartelsman,E.J.,Gautier,P.A.&DeWind,J.(2016).Employmentprotection,technologychoice,andworkerallocation.International Economic Review,57(3),787-826.

Canton,E.J.F.,DeGroot,H.L.F.&Nahuis,R.(2002).VestedInterests,PopulationAgeingandTechnologyAdoption.European Journal of Political Economy,18(4),631-652.

CentraalPlanbureau(2017).Productivity Slowdown – Evidence for the Netherlands. CPBCommunication,March2017,DenHaag.

CentraalPlanbureau(2018).Vertraagde Loonontwikkeling in Nederland Ontrafeld.CPBPolicyBrief,2018/12,DenHaag.

Fernald,J.(2015).ProductivityandPotentialOutputBefore,DuringandAftertheGreatRecession.NBER Macroeconomics Annual,29(1),1-51.

Feyrer,J.(2007).DemographicsandProductivity.Review of Economics and Statistics,89(1),100-109.

Manshanden,W.J.J.,Koops,O.,VanOort,F.&VanHaaren,J.(2019).DienstenmotorvoordeRotterdamseeconomie.In Economische Verkenning Rotterdam 2019: Groei van de stad,pp.12-23.Rotterdam:GemeenteRotterdam,Stadsontwikkeling.

OrganisationforEconomicDevelopmentandCo-operation(2019).OECDCompendium of Productivity Indicators 2019.OECDPublishing,Parijs(zieookhttps://doi.org/10.1787/b2774f97-en).

VanTilburg,I.&Suyker,W.(2018).De loongroei, een internationale macro-analyse.CPBAchtergronddocument,23november2018,DenHaag.

Bijlage 6 Verantwoording

Het Platform Economie van de Metropoolregio Amsterdam heeftgevraagdzorgtedragenvoordetotstandkomingvandeEconomische Verkenningen Metropoolregio Amsterdam 2019.Depublicatie is totstandgekomenmeteenfinanciëlebijdrageuithetRegionaalBudget.

Vervolgens is een stuurgroep gevormd bestaande uit Martijn vanVliet(voorzitter,tevenshoofdeconoomGemeenteAmsterdam),LindaKoeman(GemeenteAmsterdam),JeroenSlot(GemeenteAmsterdam),Mirko van Vliet (Amsterdam Economic Board), Martin Bekker enArjanOverbeek(MRABureau)enJanNijman(GemeenteZaanstad).Daarnaast is een brede klankbordgroep gevormd bestaande uitambtelijkevertegenwoordigersvanMRAenenkeleondernemingen.HetprocesisbegeleiddoorLindaKoeman.

Samenstelling KlankbordgroepMartijnvanVliet(voorzitter) GemeenteAmsterdam

EconomischeZakenLindaKoeman(coördinator) GemeenteAmsterdam

EconomischeZakenJeroenSlot GemeenteAmsterdamOnderzoek,

InformatieenStatistiekHinnePaulKrolis GemeenteAlmereHaydéeoptVeld GemeenteAmstelveenJanAppelman GemeenteHaarlemMichielOverkamp GemeenteHaarlemmermeerJoostdeKoning GemeenteHilversumRobert-JanMoorman GemeenteLelystadHarryBuseman GemeentePurmerendJanNijman GemeenteZaanstadThijmenRofekamp GemeenteVelsenMichelvanWijk ProvincieNoord-HollandJornBerends ProvincieFlevolandMartinBekker MRABureauVincentMeijsen MRABureauMirkovanVliet AmsterdamEconomicBoardGastonTchang HavenAmsterdamRicoLuman INGEconomischBureauEelcoGelauff RabobankAmsterdam


https://doi.org/10.1787/b2774f97-en).

150 Economische Verkenningen MRA 2019

Gooi enVechtstreek


Zuid- Kennemerland

Amsterdam


Almere-Lelystad

Zaanstreek-Waterland Almere-Lelystad Amsterdam Kennemerland · 2.1 Bevolking 35 2.2...

Documents

Transcript of Zaanstreek-Waterland Almere-Lelystad Amsterdam Kennemerland · 2.1 Bevolking 35 2.2...