Dit magazine was verpakt in bioplastic gemaakt van maïs en anDere groene gronDstoffen

Jaargang 4 • nummer 1

Win

g w

erkt

!

De biobased economy Succesfactoren voor de regio

Johan Sanders De biobased economy heeft de toekomst

Een groene provincie vol energie Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Win

g w

erkt

!

3

project

De provincie Gelderland en haar zes regio’s hebben de afgelopen twee jaar het Gelders netwerk voor duurzame regionale energie opgebouwd. Doel is het versnellen van de energietransitie door met alle betrokken partijen kennis te delen, kansen te benutten en belemmeringen weg te nemen. Wing faciliteert dit netwerk sinds 2010.

Win

g w

erkt

!

Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

Win

g w

erkt

!

Inhoud 3 project Gelders netwerk voor duurzame regionale energie

7 Impressies Van bijeenkomsten

8 thema De biobased economy

12 Wing Actueel

13 column Lambert Verheijen

14 Interview johan Sanders

16 Impressies Van bijeenkomsten

18 Wing Actueel

Schaarste als bron van creativiteitBegin 2012 bestond Wing vijf jaar als zelfstandig bureau. In die periode groeiden we van zeven naar vijftien Wingers. Met u als relatie bouwden we in vele uitdagende trajecten nieuwe kennis en ervaring op. Zo konden we Wing ontwikkelen tot wat het nu is. Ik ben daar best trots op.

terugkijkend naar onze opdrachtenportefeuille van vijf jaar geleden realiseer ik me ook hoe de wereld sindsdien is veranderd. De huidige economische toestand en bezuinigingen, de decentralisatie van natuur, ruimtelijke ordening en regionale economie naar de provincies: ineens zitten we midden in de

maatschappelijke transitie die we enkele jaren geleden nog in toekomstscenario’s doordachten. en de grootste veranderingen moeten waarschijnlijk nog komen!

Wing investeert dit jaar extra in een aantal vernieuwingen waar wij veel van verwachten. In onze nieuwe Wing Werkplaats op de eerste etage van ons kantoor houden we dit jaar diverse thema- en reflectiebijeenkomsten. Het is fantastisch hoeveel waardevolle inzichten, ideeën en kennis in die bijeenkomsten worden gedeeld en ontwikkeld. In de volgende Wing werkt! leest u hier meer over.

In deze uitgave zetten we de schijnwerpers op de biobased economy. een transitie met enorm potentieel voor de kwaliteit van de fysieke leefomgeving, maar vooral ook met heel nieuw economisch perspectief. In het artikel op pagina 8-11 betogen we dat regio’s daarin het verschil kunnen maken. Wat mij vooral treft, is de positieve energie die dit onderwerp opwekt: oprecht geloof in de kracht van technologische innovaties, in nieuwe kansen voor bedrijven en in partijen die elkaar vinden. een geschenk in tijden van crisis.

Het zijn spannende tijden. We hebben allemaal te maken met schaarse middelen en lastige keuzes. De uitdaging aan ons allen is om schaarste tot een bron van creativiteit en verbondenheid te maken. Wij zetten daar graag samen met u op in.

Henk SmitManaging partner Wing

Voor

woo

rd

2

jaar Wing

54

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

Gelders netwerk voor duurzame energieprovincie Gelderlandprogramma Leren voor Duurzame ontwikkelingVanaf 2010coördinatie en facilitatie van het netwerk en realisatie nieuwsbrief, digitale kaart en website

Project Opdrachtgever

FinancieringLooptijd

Wing-aanpak

De provincie Gelderland wil het aandeel duurzame of groene energie laten stijgen van 6% in 2010 naar 10% in 2015 tot 20% in 2020. Gelderland is een provincie met een grote diversiteit aan natuur en landgebruik. De provincie concen-treert zich dan ook in eerste instantie op duurzame energie uit regionaal geproduceerde biomassa. Zo kan afvalhout uit land-schapsonderhoud omgezet worden in warmte en kan mest uit de agrarische regio’s energie leveren via vergisting. In steden kunnen groene reststromen worden ingezet als grondstof voor bijvoorbeeld schoner stadsvervoer.

Samen vormgeven aan de energie van de toekomst De ambitie voor verduurzaming van de energietoelevering in Gelderland wordt gedragen door zowel overheden als door enthousiaste en gemotiveerde ondernemers, maatschappe-lijke organisaties, burgerinitiatieven, onderszoeksinstellingenen adviesbureaus. Het gaat om een fundamentele systeem-verandering: consumenten worden ook producenten, er worden nieuwe technieken ingezet die andere distributiestromen teweeg-brengen, het heeft consequenties voor ruimtelijke planning en vergunningverlening en het vraagt nieuwe vormen van organisatie.

De weg naar duurzame energie is omgeven met onzekerheden, risico’s en barrières, zoals bij iedere fundamentele systeem-verandering. Het is een proces van innoveren en leren, zowel technisch als institutioneel en organisatorisch.

Een proces van leren … om dit proces van leren te ondersteunen, hebben de provincie en de zes Gelderse regio’s samen een platform opgebouwd. Deelnemers zijn afkomstig uit beleid, praktijk en onderzoek. Zij gaan op regelmatige basis met elkaar in gesprek rond veel-belovende nieuwe werk- en denkwijzen. jaarlijks vinden drie tot vier netwerkbijeenkomsten plaats met gemiddeld zo’n 60-80 deelnemers. Aan de orde komen concrete onderwerpen rond techniek, logistiek en vergunningverlening. ook worden ervaringengedeeld rond beleidsinstrumenten en nieuwe vormen van samen-werking tussen overheid en private partijen.

De eerste bijeenkomst dit jaar vond plaats in de DrU cultuur-fabriek in Ulft en had als thema ‘ruimtelijke planning met energie als pijler’. Na een serie voorbeelden uit binnen- en buitenland werden in werkgroepen praktijkervaringen uitgewisseldover afvalwater als energiefabriek, energieproductie op braak-liggende terreinen, inrichten van bedrijventerreinen op basis van ‘synergie in energie’ en vormen van bovengemeentelijke samenwerking die nodig zijn voor de ‘energieplanologie’.

De tweede bijeenkomst vond eind mei plaats op het Bouw & Infra Park in Harderwijk, waar ook de biomassacentrale werd bezocht. op deze netwerkbijeenkomst werd verder ingezoomd op organisatievormen die structuuur geven aan de publiek-private samenwerking rond lokale en regionale energie. Voorbeelden uit de Noord-Veluwe, Apeldoorn en Drenthe kwamen aan de orde.

5

Het Planbureau voor de Leefomgeving presenteerde haar visie op ‘de energieke samenleving’.

Met een digitale nieuwsbrief en een website worden de kennis en inzichten verder verspreid onder ruim 450 geïnteresseerden in Gelderland.

… én doen Naast de bijeenkomsten en de nieuwsbrieven worden de initiatieven die in Gelderland worden genomen letterlijk op de kaart gezet. Het gaat om een online kaart van actoren die laat zien wie waarmee bezig is. Welke lessen zijn er geleerd? Wat zijn do’s and don’ts? Behalve de locatie en een korte beschrijving van het project, biedt de kaart de contact-gegevens van de initiatiefnemers. Daar kan men met vragen terecht en zo kunnen nieuwe projecten voortbouwen op reeds bestaande ervaringen.

Wing verbindt kennis en partijenWing coördineert het netwerk, faciliteert de bijeenkomsten en excursies, schrijft de nieuwsbrieven en beheert kaart en website. Maar misschien wel het belangrijkst is dat Wing partijen bijeen weet te brengen die elkaar niet vanzelfsprekend tegenkomen. De transitie naar duurzame energie in Gelder-land wordt door bijzonder veel en heel verschillende partijen vormgegeven en vraagt nieuwe vormen van samenwerking in de keten, tussen sectoren en op verschillende schaalniveaus.

De actorenkaart van Gelderse initiatieven op het gebied van duurzame regionale energie.

eén van de grote uitdagingen is dan ook om de uiteenlopende partijen uit beleid, praktijk en onderzoek, werkzaam binnen verschillende werkvelden en schaalniveaus, op een goede manier met elkaar te verbinden. Daar draagt Wing graag een steentje aan bij.

Info: Dorien Brunt t 0317 – 46 52 05 e dorien.brunt@wing.nl

Voor meer informatie kijk op Duurzameenergiegelderland.wing.nl

Netwerkbijeenkomst met bezoek aan de biomassacentrale op het Bouw & Infra Park in Harderwijk

Noordzeevisserij in boe-iende transitie naar duurzaamheid

“Het Gelders netwerk voor duurzame regionale energie levert mij veel op. Door de bijeenkomsten ben ik altijd meteen op de hoogte van de laatste ontwikkelingen. Maar de betekenis gaat veel verder. je hoort toonaangevende sprekers die hun visie geven op duurzame energie. Voor gemeenten die vorm willen geven aan hun eigen duurzaamheidsdoelstelling is dat heel waardevol. Gemeenten zijn druk met technologie en vergunningverlening en komen vaak onvoldoende toe aan visievorming.

en natuurlijk is ook het leggen van nieuwe contacten een belangrijk aspect. Binnen zo’n netwerk gaat dat drempelloos. Bijvoorbeeld contacten tussen marktpartijen en overheden zijn erg waardevol. Het is een kwestie van aan elkaar snuffelen, zoeken naar kansen. onlangs hadden we een workshop over zonnepanelen op braakliggende grond. er gebeurde

6

Win

g w

erkt

!

Marco VellemaBeleidsmedewerker duurzaamheid Regio Rivierenland

Win

g w

erkt

!

IMpreSSIeS

7

nog niets op dat vlak, maar doordat we in gesprek raakten met een leverancier van panelen, zijn we nu ineens een heel nieuwe vorm van ruimtegebruik aan het verkennen, inclusief de financiering daarvan.

een netwerk is een hele geschikte werkvorm om een beweeglijkonderwerp als duurzame energie bij de kop te pakken. Bijvoorbeeld zonnepanelen zijn recent enorm in prijs gedaald. Daardoor verandert het hele speelveld. Zo’n ontwikkeling is nauwelijks te voorzien, maar met een netwerk heb je de flexibiliteit om er wel meteen op in te springen. En zulke verschuivingen vinden momenteel dagelijks plaats.

Wing zorgt in opdracht van de provincie voor de facilitatie en de organisatie van het netwerk. Zo’n drijvende kracht heb je nodig om te zorgen dat het lóópt!”

waterbad of stoomoven gekookt. Dit verlengt de houdbaarheid mét behoud van smaak en voedingswaarde. De maaltijdbeleving kan vooral worden verbeterd door maaltijdkeuze uit te stellen, liefst tot het moment van eten. Dit kan leiden tot een betere gezondheid, minder sociaal isolement en minder restjes.

Het tegengaan van voedselverspilling staat hoog op de maat-schappelijke agenda. Het Leger des Heils wil hieraan bijdragen en vroeg de Wetenschapswinkel van Wageningen Ur hoe het reststromen uit de voedselindustrie kan benutten bij de productie van maaltijden. ook wil het Leger waar mogelijk de maaltijd-beleving verder verbeteren.

Vraag van de opdrachtgeverop verzoek van de Wetenschapswinkel verzorgde Wing de projectleiding van het onderzoek.

Wing-aanpakWing liet studenten van Wageningen Ur onderzoek doen naar geschikte kooktechnieken. De bevindingen werden uitgewerkt in samenwerking met onderzoeksinstituut Food & Biobased research van Wageningen Ur en een begeleidingscommissie. Het belangrijkste advies betreft het gebruik van ‘sous vide’. Bij deze kookvorm worden vacuümverpakte producten in een

Begeleiding onderzoekstrajectHet beste recept tegen voedselverspilling 2010 – 2012

Vraag van de opdrachtgeverDe programmadirectie Natura 2000 van het ministerie van eL&I vroeg Wing een traject te begeleiden ter voorbereiding van de bestuurlijke afstemming tussen rijk en provincies.

Wing-aanpakIn samenspraak met inhoudelijk en juridisch deskundigen van rijk en provincies schreef Wing een samenvatting van de pAS. centraal stond de vraag naar de implicaties van ondertekening. ‘Waar zegt u eigenlijk ja tegen?’ en: ‘Wat kunt u ermee en waar verplicht u zich toe?’ In een serie workshops werden per provincie lastige kwesties in beeld gebracht. Het resultaat was een duidelijke en gedragen samenvatting van de pAS en een heldere gespreksagenda voor het verdere bestuurlijke overleg.

De programmatische Aanpak Stikstof (pAS) zorgt via een door-dacht systeem van generiek beleid en gebiedsgerichte maat-regelen voor een krachtige bescherming van stikstofgevoelige natuur én voor ruimte voor nieuwe economische activiteiten. Voordat het systeem in de praktijk kan worden ingezet, moeten rijk en provincies de pAS onderschrijven.

Voorbereidingstraject bestuurlijke besluitvormingMet de PAS op pad februari – maart 2012

De biobased economy

De regio als draaischijf

Electriciteit, warmte

Transportbrandstoffen

Materialen

Bulkchemie

VoedselDiervoeders

FarmaFijn-chemie

Toeg

evoe

gde

waa

rde Volum

e

Win

g w

erkt

!

8

tHEma

Het hart van de biobased economy wordt gevormd door groene grondstoffenstromen die op slimme wijze worden uit-eengerafeld en opgewaardeerd tot vermarktbare producten en halffabrikaten (zie figuur). Diverse technologieën worden al op grote schaal toegepast, zij het nog vooral onderaan de waardepiramide. De uitdaging voor de komende decennia is om ook grootschalige toepassingen te realiseren in de hogere segmenten, zoals voeding en chemicaliën (zie ook het interview met johan Sanders op pagina 14-15). Voor de vitaliteit van de Nederlandse economie en een duurzamer gebruik van energie en grondstoffen is een dergelijke door-braak heel belangrijk.

De kracht van de regioDiverse voorbeelden laten zien dat juist op het regionale schaalniveau de ingrediënten aanwezig zijn om de biobased economy tot ontwikkeling te laten komen. Zo wordt in de pro-vincie Zeeland het Bioparkterneuzen ontwikkeld. Ingrediënten zijn hier de zeehaven, de sterke chemische industrie, de inno-vatieve landbouwsector en goed ontwikkelde logistieke facili-teiten. De haven garandeert bijvoorbeeld continuïteit omdat bij tegenvallende oogsten import, en bij overdadige oogsten export mogelijk blijft. In Noord-Nederland timmert de eemsdelta aan de weg. twee zeehavens en het eemskanaal staan garant voor uitstekende logistieke afhandeling en infrastructuur. De regio

DE rEGIo aLS DraaIScHIjf

De biobased economy is een van de pijlers van het topsectoren beleid van het rijk. Kennisinstellingen en bedrijfsleven bereikten de afgelopen jaren grote doorbraken in het benutten van biomassa als vervanging van fossiele grondstoffen. Voor opschaling van deze technologieën is een maatschappelijke transitie nodig die ook nieuwe arrangementen vereist op het gebied van financiering, wet- en regelgeving en samenwerking tussen overheden, producenten en consumenten. In dit artikel betogen wij dat het regionale schaalniveau in zo’n omslag instrumenteel kan zijn.

Win

g w

erkt

!

heeft een groot chemiecluster dat zich richt op vergroening. er zijn kennisinstellingen aanwezig, zoals de rijksuniversiteit Groningen, de Hanzehogeschool en de netwerkorganisatie energy Valley. er is sprake van een sterk agrarisch achterland dat op grote schaal biomassa kan produceren en afvalstromen kan verwerken tot onder meer methaan. Gasunie heeft er een uitgebreide infrastructuur en onlangs heeft de regio een Green Deal gesloten voor de productie van groen gas.

ook Bioport rotterdam presenteert zich sinds kort als centrum van biobased economy en biedt bedrijven hiervoor tal van mogelijkheden. In Bergen op Zoom bieden private en publieke partijen topfaciliteiten aan bedrijven op de Groene chemie campus. In Greenport Venlo krijgt het BiotransitieHuis een belangrijke rol in het verwaarden van groene reststromen uit de land- en tuinbouw. Via een Innovatiecontract topsectoren op het gebied van geïntegreerde bioraffinage krijgt dit initiatief nationale steun.

Deze voorbeelden laten zien dat juist in de regio de voorwaarden – grondstoffen, infrastructuur en kennis – bij elkaar komen waardoor de biobased economy zich krachtig kan ontwikkelen. De regio functioneert als een draaischijf waar partijen grond-stoffen, halffabricaten, reststromen en eindproducten opzetten en afhalen.

Regionale succesfactorenDe draaischijf draait echter niet vanzelf. een aantal factoren is cruciaal om partijen in de keten succesvol te verbinden en zo de transitie naar een biobased economy te stimuleren.

1. Heldere regionale ambitie. Het neerzetten van een heldere en aansprekende ambitie voor de regio is het startpunt om mensen, kennis, beleid, regelgeving en private en publieke investeringen te bundelen. We zien dit als een publiek-private verantwoordelijkheid, met een regiefunctie voor de regionale overheid. Daarbij zijn leiderschap, inspirerende verhalen en een pro-actieve samenwerking van groot belang.

2. Uitgekiende logistiek. transportkosten vormen een belang-rijk obstakel voor het gebruik van grondstoffen van eigen bodem. Zolang regionaal duurder is dan import komt de biobased

9

economy niet van de grond. Uitgekiende ketenlogistiek kan hierin de oplossing bieden door de vele kleine biomassa-stromen efficiënt bijeen te brengen. De sleutel kan ook liggen bij het zoeken naar nieuwe, goedkopere organisatievormen en het combineren van vervoerbewegingen. De samenwerking tussen producenten onderling en met ketenpartijen komt wellicht niet spontaan tot stand, maar heeft een zetje nodig. We zien dit als een private taak, met actieve facilitatie van publieke partijen.

3. Ketensamenwerking. Wanneer uit biomassa nieuwe producten worden gewonnen, komen automatisch ook nieuwe partijen in beeld. een voorbeeld is de verwerking van mest. In ‘Markt voor Mest’ laat Innovatiewerk (2011) zien dat samenwerking tussen de afnemers en tijdelijke steun van de overheid nodig zijn om het procedé van cascadering rendabel te maken. Dus ook hier een private taak met actieve facilitatie van publieke partijen.

4. Ondersteuning door beleid en regelgeving. Veel innovaties lopen vroeg of laat aan tegen bestaande regelgeving op het gebied van ruimtelijke ordening en milieu. Dit gebeurt bijvoorbeeld bij het opzetten van biomassawerven en nieuwe duurzame

De biobased economy gaat over het verwerken van gewassen en groene reststromen tot een verscheidenheid aan producten, halffabricaten en energie. Waardevolle componenten worden benut voor hoogwaardige producten als geneesmiddelen, dier- en humane voeding en bulkchemi-caliën voor bijvoorbeeld plastics. Wat overblijft wordt omgezet in elektrici-teit en warmte. Een voorbeeld is de bioraffinage van gras tot eiwitten voor diervoeders, mineralen, en vezels voor de papier- en kartonindustrie.

10

Win

g w

erkt

!tHEma

bedrijventerreinen, het oogsten van biomassa uit de natuur en het herdefiniëren van afvalstoffen en grondstoffen. Intensieve samenwerking tussen overheden en innoverende partijen is nodig om regelgeving te flexibiliseren en het transitieproces te stimuleren. regionale bestuurders zullen hierover ook met nationale overheden in de slag moeten.

5. Van kennis naar innovatief product. In diverse regio’s ontmoeten vertegenwoordigers van bedrijfsleven, overheden en kennisinstellingen elkaar in zogenoemde competence centres, communities of practice of andere vormen van regio-nale netwerken. Het bevorderen van de onderlinge kruis-bestuiving blijkt heel effectief om innovaties verder te helpen. Zie ook het artikel over het Gelders netwerk voor duurzame regionale energie op pagina 3-6 in dit blad.

6. Financiering. Bij het opschalen van nieuwe technologie is de kans van slagen en het rendement vaak nog onzeker. Dit maakt financiers terughoudend. Garantstelling door een regionale over-heid kan ervoor zorgen dat de betreffende onderneming toch tegen een aantrekkelijke rente kan lenen.

7. Grondstoffenmanagement. Als we de regio zien als één groot productie- en verwerkingsgebied, dan komt zowel bio-massa uit de landbouw in beeld als organische (rest)stromen uit natuurgebieden en het stedelijk gebied. De uitdaging is om het totale potentieel te benutten. Zo kan de productiefunctie van natuurgebieden een aanzienlijke revival krijgen als we deze weer volledig onderdeel laten zijn van de beheeropgave. De huidige discussie over de financiering van natuur kan ertoe leiden dat biomassa uit natuurgebieden snel een plek krijgt in de biobased economy. Dit sluit ook aan op de breed ervaren noodzaak om het natuurbeleid meer te verweven met economische functies.

Innovatief samenwerkenUit bovengenoemde voorbeelden en succesfactoren blijkt dat de regio het optimale schaalniveau vertegenwoordigt voor een succesvolle transitie naar een biobased economy. Wij zien een grote toekomst voor regio’s die deze uitdaging pro-actief oppakken, als samenwerking tussen overheden, bedrijfsleven, kennisinstellingen en maatschappelijke organisaties. Wing heeft de nodige expertise bij het vormgeven van inno-vatieve samenwerking en denkt graag mee.

Info: Henk Smit t 0317 – 46 52 04 e henk.smit@wing.nl

10

Win

g w

erkt

!

“ons geheim om innovaties en new business te bevorderen, is de koppeling tussen kennisinstellingen en bedrijfsleven. een belangrijke pijler van kieMt is het scouten en screenen van nieuwe ideeën op het gebied van de energietransitie. We onderzoeken of de ideeën werkelijk duurzaam zijn, of ze commercieel haalbaar zijn en onder welke voorwaarden. Komt bijvoorbeeld een Willie Wortel met een goed idee, dan zetten wij er een ondernemer bij. Samen kunnen ze succes-vol zijn.

Goede ideeën komen in aanmerking voor kredietfacilitatie die mogelijk wordt gemaakt door het ministerie van eL&I en de rabobank. Zo kom je van een idee naar een bv. Uit de 300 ideeën die we inmiddels hebben doorgelicht zijn zo’n 30 nieuwe bedrijven voortgekomen.

In ons werkgebied oost-Nederland zie ik veel kansen voor de biobased economy. Denk aan rijden op regionaal gepro-duceerd groen gas en huishoudens die volledig draaien op regionale groene energie. tekenend is de belangstelling vanuit Noordrijn-Westfalen voor onze innovaties. We beseffen nog veel te weinig dat we goud in handen hebben.”

Harry de VriesDirecteur Stichting kiEMT,

kennis en innovatie in energie- en milieutechnologie

11

DE rEGIo aLS DraaIScHIjf

De succesfactoren voor de regio als draaischijf

5 Van kennis naar innovatief product 4 Verankering

in beleid en regelgeving

6 Financiering 3 Keten-samenwerking

7 Grondstoffen-management 2 Uitgekiende

logistiek

1 Heldereregionale ambitie

“Kenmerkend voor biobased grondstoffen is dat ze vaak beschikbaar zijn op lokale schaal, in kleine hoeveelheden, gedurende een beperkte tijd van het jaar en in wisselende kwaliteit. De grote hoeveelheid water in plantaardige grondstoffen maakt het transport bovendien kostbaar. Dit zijn belangrijke factoren die ervoor zorgen dat de biobased economy zich vooral ontwikkelt op regionaal schaalniveau.

een goed voorbeeld is eendenkroos, waar ik zelf samen met drie Gelderse bedrijven aan werk. eendenkroos bevat zeer waardevol eiwit dat we eruit willen halen om er hoog-waardige diervoeding en zelfs humane voeding van te maken. We zijn nu in de fase om een proeffabriek te starten. Uiteindelijk verwacht ik dat productie en verwerking op regionale schaal zullen plaatsvinden. Ideaal zijn locaties waar restwarmte beschikbaar is en digestaat (restproduct van mestverwerking red.) om het kroos te bemesten. om kostbaar transport te vermijden, zul je het kroos binnen de regio willen verwerken en alleen het eindproduct transporteren. organiseer je dit binnen een coöperatie van agrariërs, dan hebben zij bovendien economisch voordeel van het toevoegen van waarde aan hun grondstof.”

Hans DerksenLector, onderzoeker, adviseur en ondernemer op het gebied

van de biobased economy

Win

g w

erkt

!W

ing

wer

kt!

Win

g w

erkt

!

Schoon en voldoende water. In een land als Nederland lijkt het zo vanzelfsprekend. Water uit de kraan, water om het toilet mee door te spoelen, water om in te zwemmen. Water om landbouwgewassen mee te beregenen, water om bier mee te brouwen, en ga zo maar door. Als we ons al zorgen maken over water, is dat vooral omdat we bang zijn voor teveel water: dijkdoorbraken, overstromingen, zeespiegelstijging.

Maar er is ook een andere kant. Net als vorig jaar, en in 2003, hebben we ook dit jaar weer te maken met een droog voorjaar. Klimaatverandering zorgt ervoor dat we in de toe-komst vaker met dit soort, of nog extremer perioden van droogte geconfronteerd zullen worden. In 2050 zal de gemiddelde zomer even droog en warm zijn als de extreme

zomer van 2003. Voldoende schoon water is dan ineens helemaal niet meer zo vanzelfsprekend.

De maatschappelijke en econo-mische gevolgen van droogte en watertekorten zijn verstrekkend. Denk aan opbrengstderving in de land- en tuinbouw en schade aan unieke en kwetsbare natuur-gebieden. Maar ook aan beperkingen voor de voedingsmiddelenindustrie die afhankelijk is van proceswater, de energievoorziening die afhanke-lijk is van koelwater, de binnenvaart die te maken krijgt met langere

wachttijden bij lage waterstanden. en niet te vergeten de gevolgen van blauwalgen en bacteriële verontreinigingen voor waterrecreatie en -toerisme.

Kortom, water is niet alleen verre van vanzelfsprekend, het is ook enorm kostbaar als grondstof voor onze economie en leefbaarheid. Blauw goud!

op onze hoge zandgronden beschikken we dankzij de natuur over een bijzondere bron van helder en schoon grondwater. Bescherming van de kwaliteit en kwantiteit van deze bron ligt voor de hand.

Zuinig(er) omgaan met water is dus een must. Water besparen, water hergebruiken, water vasthouden. Als water-beheerders en watergebruikers moeten we alles uit de kast halen om de beschikbaarheid van deze kostbare grondstof voor de lange termijn veilig te stellen. overheden, bedrijfsleven, kennisinstituten, de topsector Water, we zijn gezamenlijk aan zet om te investeren en te innoveren. Als Waterschap Aa en Maas zetten we ons in om deze samenwerking via het Deltaplan Hoge Zandgronden vorm en inhoud te geven. Gelukkig vinden steeds meer partijen dat belangrijk. De samenwerking krijgt een impuls door het symposium Hoog & Droog dat samenwerkende regio’s op de hoge zandgronden op 6 juni samen met Wing organi-seerden. Laat ons internationaal naam maken, niet alleen met polders, molens, dijken en Deltawerken, maar ook met technische en organisatorische hoogstandjes op het gebied van onze watervoorziening.

Het blauwe goud

Eo Wijers-prijsvraag VeenkoloniënTweede prijs voor 7sprong

col

umn

Lambert Verheijen Dijkgraaf Waterschap Aa en Maas

13

De negende editie van de eo Wijers-prijsvraag speelde zich af in de Veenkoloniën met krimp en energie als centraal thema. Uit 36 inzendingen wist de combinatie Wing - terra Incognita met ‘7sprong’ de tweede prijs binnen te halen. tijdens de prijsuitreiking op 22 maart maakte burgemeester Galama van Stadskanaal bekend dat de Stuurgroep Agenda Veenkoloniën 7sprong en haar inzenders wil adopteren. Die samenwerking krijgt inmiddels vorm.

7sprong constateert dat de functies die het landschap van de Veenkoloniën hebben gevormd uit elkaar zijn gegroeid. Boeren en burgers kennen elkaar niet meer en basale voor-zieningen en producten komen steeds minder uit de eigen omgeving. marktmechanismen vragen om de efficiency van de grote schaal, maar ondertussen blijft behoefte aan leef-comfort en menselijke maat.

7sprong ziet kansen om groot en klein te combineren in collec-tieven waarin burgers, boeren en middenstanders vanuit wel-begrepen eigenbelang tot samenwerking komen. 7sprong ziet het nieuwe europese landbouwbeleid als katalysator om collectieven op gang te brengen. In ruil voor subsidie zullen boeren 7% van degrond uit productie moeten nemen en aanwenden voor bredere maatschappelijke doelen. Arrangementen tussen boeren onder-ling, met lokale partijen of individuele burgers bieden een

interessant perspectief. collectieven kunnen op 7% van de grond een sprong maken om het aanwezige streekkapitaal in te zetten voor meer leefkwaliteit én rendement.

Vier collectieven zijn als voorbeeld uitgewerkt: het kachelcollectief, de waterboer, een marktplaats voor collectief vervoer en de voedsel-landerij.

Kijk voor meer informatie op Wing.nl/nieuws of bestel de brochure van 7sprong via rianne.knoot@wing.nl

WING ActUeeLW

ing

wer

kt!

1212

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

14

Win

g w

erkt

!

De biobased economy is hot. Hoe lang bent u er al mee bezig?Ik ben gepromoveerd in de moleculaire biologie aan de Universiteit van Amsterdam. In 1977 heb ik bij Gist-Brocades, nu onderdeel van DSM, een research groep opgezet die zich bezighield met enzymen. Later werd ik directeur r&D bij aardappelzetmeelbedrijf AVeBe. Sinds 2003 ben ik hoogleraar in Wageningen.

Wat zijn de drijvende krachten achter de biobased economy?Fossiele grondstoffen raken uitgeput en zorgen voor klimaat-verandering. Daarom zullen we onze grondstoffen efficiënter moeten gaan gebruiken en hergebruiken. We zullen een flink deel van de fossiele grondstoffen moeten vervangen door hernieuwbare grondstoffen van plantaardige herkomst. Bedrijven die daarin investeren worden minder kwetsbaar voor fluctuaties in de prijs van fossiele grondstoffen en bouwen aan een stevige marktpositie voor duurzaam geproduceerde goederen.

Stel, alles en iedereen werkt mee aan de biobased economy. Wat voor producten zullen we dan over tien tot vijftien jaar kunnen maken?We zullen plantaardige grondstoffen steeds meer uiteen gaan rafelen en zo steeds hoogwaardiger producten verkrijgen (zie ook ‘De biomassa waardepiramide’ op pagina 9 red.). Nu wordt biomassa nog vooral gebruikt om warmte en elektriciteit te produ-ceren. Dat zijn laagwaardige toepassingen, net als het verbrandenvan steenkool. Grote groei is mogelijk in het benutten van biomassa voor de productie van bulkchemicaliën als bouwstenen voor bij-voorbeeld plastics, nylon en polyesters. Grote ontwikkelingen zijn ook onder handbereik vanuit het produceren van voedsel, met name diervoeding. We kunnen de grondstoffen voor veevoer raffi-neren, de eiwitten aan het vee geven en de cellulose en mineralen voor biobased toepassingen benutten.

Zijn er al kiemen zichtbaar van deze ontwikkelingen?Steeds meer. Zo neemt het aantal biogasinstallaties en hout-gestookte centrales toe. Ik zie dat als een goed begin van het leerproces om efficiënter om te gaan met grondstoffen. een beperkt aantal chemische industrieën is al bezig om hun producten biobased te maken. Zo worden bijvoorbeeld pet-flessen geproduceerd op basis van biomassa. En als je het hebt over uiteenrafelen van de grondstoffen voor veevoer, denk ik meteen aan Grassa!, een consortium van kleine bedrijven in Friesland dat al bezig is om dit met gras te doen.

Hoe zullen landbouw en landgebruik eruit zien in de biobased economy?We zullen meer tonnen van een hectare oogsten en er zal een verschuiving optreden richting gewassen voor non-food toepassingen. We zullen gewassen in hun geheel gaan ge-bruiken, dus niet alleen de knol van de suikerbiet, maar ook het loof. Verwerking zal veel kleinschaliger plaatsvinden dan nu het geval is, dichterbij de productie. Suikerbieten bevatten bijvoorbeeld vijf keer zoveel water als suiker. Niet slim om dat ver te transporteren. een kleine installatie in de schuur van een boer die de oogst van 500 hectare verwerkt kan dan kostenefficiënter zijn dan een grote fabriek die de oogst van 50.000 hectare verwerkt. op het eerste gezicht zal er dus niet veel veranderen op het platteland. Maar de organisatie van de agroketens verandert wel degelijk: de productie en verwerking van biomassa vraagt om meer samenwerking in de regio en een andere relatie met de logistieke sector en de maakindustrie.

Is de biobased economy geen bedreiging voor de voedselproductie? Ik ben van mening dat we af moeten van het food or fuel debat. alsof voedsel heilig is en inefficiëntie daar wel is toegestaan. Dat werkt erg polariserend en zorgt voor een negatieve houding van het publiek. Ik zou liever benadrukken dat het één het ander kan helpen. Neem raapschroot, een restproduct van de voedings-

INterVIeW

johan Sanders (1948) is hoogleraar Biobased commodity chemicals aan Wageningen Ur.

Wing interviewt Johan Sanders

15

De biobased economy heeft de toekomstolie-industrie. We gebruiken dat in veevoer, maar je zou er ook nog eerst de cellulose uit kunnen halen om die op te werken tot transportbrandstoffen en chemicaliën. Het eiwit kun je zonder over-maat aan ballaststoffen en mineralen aan de dieren aanbieden. Daardoor verminderen we tegelijk ook nog het mestprobleem. Wat er dan nog overblijft, kun je verbranden tot warmte of elektriciteit.

Hoe kunnen we de biobased economy stimuleren?De ontwikkeling van de biobased economy vraagt een zware transitie. een belangrijke rol is weggelegd voor de overheid, die meer regie zou moeten nemen bij het stimuleren van nieuwe initiatieven. Bijvoorbeeld door belemmerende regelgeving weg te nemen, een co 2 -taks in te voeren en voorwaarden te scheppen voor meer samenwerking in de keten.

Daarnaast is van belang dat bedrijven de kansen zien en pakken. partijen als AVeBe en Suiker Unie willen wel, want zij kunnen nieuwe markten gaan bedienen. Bedrijven die groot zijn geworden met fossiele grondstoffen zien echter hun bestaande belangen aangetast en zijn terughoudend. onze agrarische sector heeft de kansen nog onvoldoende in de gaten of is bang voor de veran-dering. Niet slim, want de eU-landbouwsubsidies worden steeds minder. De transitie kan op korte termijn op gang komen door met kleine en grote bedrijven een aantal inspirerende voorbeelden te laten zien en door zichtbaar te maken dat in het buitenland ook al veel gebeurt. Als we te lang wachten, verliezen we onze inter-nationale concurrentiepositie en komt het buitenland straks bij ons investeren en van onze achterstand profiteren.

Waar staan we in 2040?tegen die tijd zullen we 30 tot 40% van onze fossiele grondstoffen hebben vervangen door biomassa. We halen er dan producten uit met een veel hogere waarde. Diervoeding zal daar een groot deel van uitmaken. Nederland kan tegen die tijd een enorme proeftuin zijn voor de biobased economy en haar kennis exporteren.

Win

g w

erkt

!W

ing

wer

kt!

‘Grootschalig gebruik van biomassa voor bulkchemicaliën en

diervoeders is onder handbereik’

Steeds vaker worden kunstenaars betrokken bij ruimtelijke planvorming. Hun bijdrage varieert van tastbare kunstwerken in de openbare ruimte tot kritische reflectie op de opgave in planprocessen.

Vraag van de opdrachtgeverIn opdracht van Kunstenlab uit Deventer, het brabants kennis-centrum kunst en cultuur en Kunst & cultuur overijssel doet Wing onderzoek naar de maatschappelijke meerwaarde van kunstinbreng bij planvorming en inrichting van de openbare ruimte. De vraag is hoe het effect van kunstprojecten in het ruimtelijk proces kan worden geoptimaliseerd en hoe meer kan worden geanticipeerd op economische baten van kunst in ruimtelijke investeringen. Voor dit laatste werkt Wing samen met Witteveen+Bos.

Wing-aanpakWing selecteerde planprocessen waar kunstenaars een inbreng hebben geleverd: de A1, de A50, de A2 bij eindhoven,

2012

de overijsselse Vecht, de wijk Strijp S in eindhoven en land-bouwontwikkelingsgebieden in Noord-Brabant. Het onderzoek bestond uit o.a. expertmeetings, interviews en enquêtes met behulp van de Interactieve Netwerkomgeving (INo) van Wing.

De conclusie is dat kunst sterk kan bijdragen aan ruimtelijke kwaliteit en significante baten kan hebben voor onder meer bewoners,vastgoedeigenaren, recreatieondernemers en recreanten. Maar kunstinbreng blijkt nog veel meer op te kunnen leveren. Betrokkenheid van kunstenaars in vroege fasen van een plan-proces kan leiden tot een scherpere probleemstelling, beter zicht op de (dis)kwaliteiten van gebieden, een vernieuwende kijk op de gebiedsopgave en betrokkenheid van mensen bij hun leefomgeving. Dit betekent lagere proceskosten en betere resultaten in de planvorming. Met de inzichten uit het onder-zoek kan effectiever worden gestuurd op de inbreng van kunstenaars in ruimtelijke projecten en processen.

Onderzoek met expertmeetings en enquêtesKunstinbreng in ruimtelijke planvorming

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

1716

IMpreSSIeS

Noordzeevisserij in boe-iende transitie naar duurzaamheid

Ondersteuning planontwikkelingdecember 2011 – juni 2012

De gemeente Zandvoort heeft de ambitie tot herstructurering van de Middenboulevard, de zone tussen strand en dorp. De ruimtelijke kwaliteit is op dit moment onvoldoende. Besloten is om out of the box de mogelijkheden te verkennen voor ruimtelijke ontwikkeling, maar wel binnen de huidige filosofie over waterveiligheid. In het Deltaprogramma Kust

Herstructurering Middenboulevard Zandvoort

IMpreSSIeS

is dit project aangemerkt als pilot, omdat het als voorbeeld kan dienen voor kustontwikkelingen elders.

Vraag van de opdrachtgeverDeltaprogramma Kust heeft Wing gevraagd om het creatieve proces te organiseren voor de ontwikkeling van planvarianten die ruimtelijke (her-)ontwikkeling mogelijk maken en de veilig-heid van Zandvoort en het achterland duurzaam waarborgen.

Wing-aanpakWing organiseerde een werkatelier waarin betrokkenen en externe deskundigen verkenden hoe Zandvoort toekomst-bestendig ontwikkeld kan worden. In afwisselende rondes van informatie, inspiratie en brainstorming zijn drie kansrijke con-cepten bedacht die vervolgens door Wing werden uitgewerkt. Wing ondersteunt bovendien de ambtelijke werkgroep bij het adviestraject en de bestuurlijke behandeling van de varianten.

beleidsmakers en vertegenwoordigers van maatschappelijke organisaties. ook werden enkele succesvolle ondernemers uitge-nodigd van buiten de provincie. elk van de bijeenkomsten resul-teerde in aanbevelingen voor stappen die partijen zouden moeten zetten om natuurondernemerschap tot een succes te maken. In een samenvattende notitie werd het provinciebestuur aanbe-volen om hierover op bestuurlijk niveau concrete afspraken te maken.

provincie overijssel wil de zorg voor natuur en landschap een gedeelde verantwoordelijkheid maken van overheid en private sector. Daarvoor is behoefte aan ondernemers die de groen-blauwe hoofdstructuur meer integraal kunnen verbinden met andere maatschappelijke en economische functies.

Vraag van de opdrachtgeverprovincie overijssel vroeg Wing een proces te organiseren dat ondernemers, natuurorganisaties en beleidsmakers met elkaar in gesprek zou brengen en dat het provinciebestuur zou inspireren het ondernemen met natuur steviger te positioneren.

Wing-aanpakWing startte met een serie verkennende gesprekken. Dit leverde vier perspectiefvolle thema’s op: landbouw, recreatie, biomassa & energie en wonen, werken & zorg. per thema organiseerde Wing een bijeenkomst met een wisselende groep ondernemers,

Dialoog tussen maatschappelijke partijenNatuurondernemerschap Overijssel september 2011 – juli 2012

Win

g w

erkt

!

Win

g w

erkt

!

18

Wing werkt! is een uitgave van Wing, Wageningen Vierde jaargang, uitgave 1, juni 2012

Hoofdredactie Suzan Klein Gebbink

Concept, eindredactie en vormgeving communicatiebureau De Heer & co., in samen-werking met ontwerpbureau De Graaf & partners

Met tekstbijdragen van Dorien Brunt, mireille de Heer, jannemarie de jonge, Suzan Klein Gebbink, rianne Knoot, Harm Luisman, Henk Smit, joost tersteeg, Lambert Verheijen, Mark Wilmot

BeeldEo Wijers-stichting (12), Leger des Heils (7), Henk merjenburgh (4-6), Gerard til/Hollandse Hoogte (8-10), Irene Vijfvinkel (2, 18, 20), michiel Wijnbergh/Hollandse Hoogte (3), Z33 art centre (17)

Drukwerk Digigrafi, Veenendaal

Met dank aan Hans Derksen, johan Sanders, marco Vellema, Harry de Vries

Oplage1300

Overname artikelen Artikelen mogen alleen worden overgenomen met toestemming van Wing en met bronvermelding

Reacties, abonnementen en adreswijzigingenWingHollandseweg 7e

6706 KN Wageningen 0317 – 46 52 00 info@wing.nl www.wing.nl

Draagvlakonderzoek windenergie Wijk bij DuurstedeVoor de gemeente Wijk bij Duurstede onderzochten Wing en De Heer & co. het draagvlak voor windenergie. op 4 april bezochten zo’n 200 inwoners van Wijk de informatiemarkt met discussieforum. Met de Interactieve Netwerk omgeving (INo) van Wing werd een internetpeiling gehouden die door zo’n 1450 Wijkers werd ingevuld. een belangrijke bouwsteen voor de gemeenteraad om haar standpunt over windenergie te bepalen.

WING ActUeeL

papier vanverantwoorde herkomst

C016391

Green Deal Het Landgoedbedrijfeind 2011 sloot minister Verhagen een Green Deal met Het Land-goedbedrijf, een initiatief van vier landgoedeigenaren. Doel is het uitwerken van kansen voor maat-schappelijk ondernemerschap op het landgoed. Wing begeleidt de landgoedeigenaren en zal helpen om hun constructieve en positieve boodschap verder te ontwikkelen en te verspreiden. Meer informatie: Hetlandgoedbedrijf.nl

Groengarantieop de conferentie Financiering Landschap in december 2011 lanceerde jac. Meter van het Nationaal Groenfonds het nieuwe instrument Groengarantie. een Groengarantie is een afspraak tussen twee of meer partijen over het beheer, onderhoud of verbetering van een perceel. Wing heeft Groengarantie ontwikkeld in opdracht van de WerV gemeenten, InnovatieNetwerk en Nationaal Groenfonds. Meer informatie: Groengarantie.nl

Mark WilmotSinds 1 mei versterkt Mark Wilmot het team van Wing. Mark is de afgelopen jaren als software-architect en projectleider bij het ministerie van eL&I betrokken geweest bij grote nationale beleidsprogramma’s als de programmatische Aanpak Stikstof en het Nationaal Samenwerkingsprogramma Luchtkwaliteit. Zijn kracht is het verbinden van inhoud en praktijk aan het (beleids)proces.

Community website Platformlandschap.nlGeïnteresseerd in het landelijk gebied? Betrokken bij onze leef-omgeving? Werkend in of aan een mooi landschap? tien tegen één dat het platform Landschap dan een interessante ontmoetingsplek is voor uw organisatie of uzelf. Het Platform Landschap wil stake-holders in het landelijk gebied bij elkaar brengen en een ontmoetingsplek zijn in de brede betekenis van het woord. Via bijeenkomsten, excursies en op internet biedt het platform gelegenheid voor kennisuitwisseling en netwerken. Zo wil het platform mensen die betrokken zijn bij landschap informeren, inspireren en stimuleren.Wing heeft begin 2012 een community website ontwikkeld voor het platform Landschap. een plek die er niet alleen mooi uitziet, maar ook uitnodigt tot dialoog. Benieuwd naar het resultaat? Kijk dan op Platformlandschap.nl!

Wing begeleidt en ontwerpt processen in de groene ruimte. Zij brengt partijen bij elkaar en verbindt de verschillende belangen. Met creativiteit en kennis van zaken werktWing aan een inspirerend resultaat.

De mensen van Wing combineren passie voor processen met veel ervaring op het gebied van de groene ruimte. Zij spreken de taal van praktijk,

beleid, ontwerp en onderzoek. een aantrekkelijk profiel, zo blijkt, met name bij complexe en strategische vraagstukken waar partijen er zonder onafhankelijke begeleiding niet goed uit komen.

Wing heeft een eigen stijl en expertise. De procesbegeleiders brengen vertrouwen en commitment in processen. Samen met betrok-kenen zoeken zij naar nieuwe manieren om op-gaven aan te pakken en oplossingen te vinden.

Wing bij het kunstwerk ‘Groei’ van Piet Slegers. Het beeld staat op Wageningen Campus bij de gebouwen van Alterra, waar Wing in 2004 is ontstaan. In 2007 ging Wing als zelfstandig bureau verder.

Met enige nostalgie ging Wing in dit lustrumjaar terug naar haar geboortegrond. De lavasteen van dit kunstwerk is in droge perioden lichtrood, in vochtige perioden diep donkerrood. Meekleuren met de omgeving en de omstandigheden, zonder de eigen karakteristieke kleur te verliezen, laat staan kleurloos te worden: dat heeft Wing de afgelopen vijf jaar gedaan en zullen we blijven doen.

Eerste rij v.l.n.r.: Dorien Brunt, Lise Oosterveer, Charlot Teng, Anne Kruft, Suzan Klein Gebbink Tweede rij v.l.n.r.: Céline Hoon (stagiaire), Ingrid Versteegen, Joost Tersteeg, Willeke Huijer, Simone Mink, Jannemarie de Jonge, Mark Wilmot Derde rij v.l.n.r.: Harm Luisman, Rianne Knoot, Henk Smit, Ronald Lanters

Groei