Werken met diepgang

Levensbeschouwelijke communicatie in de praktijk van onderwijs, zorg en kerk

Onder redactie vanAndré Mulder en Hans Snoek

Werken met diepgang

Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Bij de productie van dit boek is gebruikgemaakt van papier dat

het keurmerk Forest Stewardship Council (FSC) draagt.

Bij dit papier is het zeker dat de productie niet tot bosvernietiging heeft geleid.

Ook is het papier 100% chloor- en zwavelvrij gebleekt.

www.uitgeverijmeinema.nl

Boekverzorging: Mulder van Meurs

isbn 978 90 211 4423 8nur 810

© 2012 Uitgeverij Meinema, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze,hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of op enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

InhoudWoord vooraf

Hoofdstuk 1: Werken met diepgang: Een introductie André Mulder1. Werken met diepgang zit in de lucht2. Werken met diepgang in een veranderende levensbeschouwelijke en religieuze

context3. Levensbeschouwelijke communicatie door professionals in onderwijs, zorg en kerk4. Reflecteren op casuïstiek: laveren tussen spanningsvelden

DEEL 1: ONDERWIJS

Hoofdstuk 2: Leren voor het leven. Naar nieuwe vormen vanlevensbeschouwelijk onderwijs op de basisschool Ton Zondervan1. De vragen van de leerkrachten2. Van eenrichtingsverkeer naar communicatie3. Spanningsvolle perspectieven doordacht 4. De praktijk van hermeneutisch-communicatief levensbeschouwelijk onderwijs5. Nieuwe vragen

Hoofdstuk 3: Literatuur als spiegel en lamp. Hoe literatuur kanbijdragen aan bestaansverheldering en levensbeschouwelijkeontwikkeling Henk de Lange1. Jonge moslima leest roman over verstoten moslima2. Achtergronden bij de effecten van lezen3. Het gebruik van literatuur als middel tot bestaansverheldering4. Literatuur als gezelschap en gereedschap: hoe geef je begeleiding vorm? 5. Raakvlakken met andere vormende activiteiten

Hoofdstuk 4: Identiteitsontwikkeling met managers in het onderwijsErik de Jongh1. Met managers naar een klooster2. Organisatieparadigma’s, organisatie-identiteit en corporate communication3. Reflectie: de keuze voor benedictijnse spiritualiteit4. Praktische implicaties voor de begeleiding bij ontwikkeling van organisatie-identiteit5. Conclusie

9

15

17

21

30

42

47

49

51

54

65

70

75

81

83

88

94

97

102

109

110

115

125

128

131

DEEL 2: ZORG

Hoofdstuk 5: Present zijn in de zorg en toch jezelf blijven.Levensbeschouwelijke communicatie van geestelijk verzorgersHans Snoek1. Geestelijk verzorger Heleen in gesprek met orthodoxe cliënten2. Omgang van geestelijk verzorgers met de diverse verwachtingen in de praktijk3. Achtergronden van de spanningen bij geestelijk verzorgers 4. Inzichten voor de dagelijkse praktijk van de geestelijke verzorging5. Enkele vragen aan Andries Baart

Hoofdstuk 6: Hopen met de dood voor ogen. Communi catie overhoop in de palliatieve zorg Erik Olsman, Carlo Leget & Dick Willems1. Hoop in de polikliniek en het hospice2. Drie perspectieven op hoop in de context van de instelling3. Goed communiceren over hoop met de patiënt4. Rollen in de communicatie over hoop5. Conclusie en thema’s voor verdere reflectie

Hoofdstuk 7: Zorg voor zin in de jeugdzorg Ton Zondervan1. Zingeving in de praktijk van de jeugdzorg : Habbo Hotel en iPod2. In de zorgrelatie zoeken naar zin3. Zingeving in de jeugdzorg: het belang van een zorgethisch perspectief4. Mogelijkheden voor speelruimte van zin in de praktijk 5. Vragen voor verder onderzoek

DEEL 3: KERK

Hoofdstuk 8: De theologische professional als herdershond.Hermeneutische rollen in het gesprek over een bijbeltekstHans Snoek1. ‘De roeping van Abram’ in Molenbeek2. Bijbelgebruik in Nederland: enkele trends 3. Hermeneutische rollen van de theologische professional4. Praktijksuggesties om een doordachte hermeneutische rol te ontwikkelen5. De moeite om zich aan de eigen haren op te trekken

135

137

138

141

145

155

158

165

166

170

177

180

184

189

191

193

203

207

212

217

219

220

224

232

238

241

Hoofdstuk 9: De pastor als loods en tolk. Morele communicatie ineen inloophuis Marjan Kip1. Toiletgebruik in het inloophuis2. Missie, visie, organisatie en leiderschap3. Integratie van wat organisatie en medewerkers ten diepste beweegt4. De beroepsrollen van loods en tolk5. Conclusie en vervolgvragen

Hoofdstuk 10: Het verlangen van reli-ondernemers.Levensbeschouwelijke communicatie tussen passie enportemonnee Angela Stoof, André Mulder, Leo van der Tuin & Teus van de Lagemaat1. Cisca, een energieke reli-ondernemer2. Reli-ondernemerschap als gestalte van verlangen3. Reflecties over ondernemerschap en levensbeschouwelijk werken4. Een oriëntatiemodel voor reli-ondernemers5. Conclusies en vragen voor nadere reflectie en onderzoek

Literatuur

Personalia

247

248

252

257

263

265

271

273

278

286

290

296

302

319

Woord voorafSoms kom je stellingen tegen die half waar, half onwaar zijn. Een aardigvoorbeeld daarvan is de secularisatiestelling, die rond de jaren zeventig vande vorige eeuw opeens erg populair werd. De kern van deze stelling luidde:in samenlevingen die een proces van modernisering doormaken, neemtzowel de invloed van religieuze instituten op het publieke leven als de rolvan religie in het persoonlijke leven af.

Anno 2012 is evident welk deel van de stelling wel/niet klopt. In deafgelopen veertig jaar is inderdaad de positie van de kerk in de Nederlandsesamenleving geërodeerd. Minder mensen voelen zich betrokken bij een ge-loofsgemeenschap, kerkleiders hebben steeds minder gezag in het publiekedebat en de overheid kiest nadrukkelijker voor een beleid dat religieuze in-stituten op afstand houdt. Vanuit dat oogpunt bekeken heeft de secularisa-tiestelling op bewonderenswaardige wijze ontwikkelingen voorspeld diezich ook daadwerkelijk hebben voltrokken.

Het tweede deel van de stelling – de rol van religie neemt af in het per-soonlijke leven – lijkt echter volstrekt niet bewaarheid geworden. Ondanks deontkerkelijking zijn er in de Nederlandse samenleving veel mensen die reli-gieuze ervaringen hebben, flirten met God of ‘iets’ geloven, al heeft dat ‘iets’een ander karakter dan vroeger. De een verdiept zich in reiki, de ander bezoekteen gebedsgenezer en een derde besluit om een pelgrimstocht naar Santiagode Compostella te maken. Het lijkt er op dat mensen niet minder, maar an-ders religieus zijn geworden en dat ze bij andere leveranciers dan de afge-brokkelde kerken, zoals markt en media, religieuze producten afnemen.

De wonderlijke secularisatiestelling die wel/niet klopt, heeft tot gevolgdat vroeg of laat haast alle HBO’ers in zorg, onderwijs of kerk te maken krij-gen met twee uitdagingen. Ten eerste ondervinden ze dat de visie op de roldie zij als professional kunnen vervullen als het gaat om levensbeschou-welijke communicatie, minder helder is dan vroeger en zij veelal zelf zoe-kend hun weg moeten weten te vinden. Ten tweede staan ze voor deuitdaging om kennis van en belangstelling voor hun doelgroep te hebben,die op het terrein van religie, levensbeschouwing en/of spiritualiteit onge-twijfeld zeer veelkleurig is. Het betekent dat de HBO-professional van velemarkten thuis moet zijn, wil hij op levensbeschouwelijk terrein aansluitenbij de doelgroep.

De kerndoelstelling van dit boek is dan ook om, tegen de achter-grond van deze twee uitdagingen, lezers te helpen bij de vraag hoe zij kun-

9

nen reflecteren op hun rol als professional in het omgaan met religi-euze/levensbeschouwelijke/spirituele vragen en behoeften van hun doel-groep. Meer kennis en inzicht op beide terreinen zullen de professionalongetwijfeld aanknopingspunten bieden om het eigen functioneren meerdiepgang te geven.

Dit boek is geschreven met het oog op professionals in mensgerichteberoepen. Dit betekent dat vooral voorbeelden van praktijksituaties uit de be-roepen van onderwijzers en leraren, geestelijk verzorgers, kerkelijk wer-kers, diaconaal werkers, jeugdhulpverleners, verpleegkundigen, managersen reli-ondernemers aan de orde komen.

Sinds 2007 verricht het Lectoraat Theologie en Levensbeschouwingvan Windesheim onderzoek naar vraagstukken rond zingeving, levensbe-schouwing en theologie. De meeste onderzoeksprojecten richten zich opvragen van professionals. Allereerst ging het om theologisch geschooldeprofessionals, maar al gauw kwamen vragen van andere professionals uit dewerkvelden van bijvoorbeeld zorg en educatie in het vizier. In de meesteprojecten cirkelen de vragen rond het thema ‘hermeneutische communi-catie’: hoe kun je in een levensbeschouwelijk gezien pluralistische contextop een zinvolle wijze communiceren over zingevingsvragen, waarbij je re-kening houdt met de levensbeschouwelijke en/of religieuze tradities die inonze cultuur van grote invloed zijn?

Bij de afsluiting van de eerste periode van het lectoraat (september2012) lijkt het ons goed, in een overzichtsboek casuïstiek te presenteren uitons onderzoek waarin we perspectieven aanreiken hoe op levensbeschou-welijke communicatie in onze huidige cultuur gereflecteerd kan worden.Tijdens de vele lezingen en presentaties die de leden van de kenniskringvan het lectoraat hebben gehouden, bleek dat er behoefte is aan reflectie-materiaal en aan perspectieven die professionals kunnen helpen om in dedynamische levensbeschouwelijke context van vandaag bewust en verant-woord bij te dragen aan op zingeving gericht communicatie.

De casuïstiek is afkomstig uit de werkvelden van onderwijs, zorg enkerk. Ze wordt besproken door de onderzoekers van het lectoraat. Omdatnog geen eigen onderzoek beschikbaar was in de palliatieve zorg, en geengeschikt onderzoek op het terrein van het diaconaat, hebben we enkele ex-terne auteurs gevraagd een casus in te brengen. Het gaat om hoofdstuk 6over palliatieve zorg (Olsman, Leget en Willems) en hoofdstuk 9 over het in-loophuis (Kip). We zijn deze auteurs bijzonder dankbaar voor hun bijdragenaan dit boek.

10

Inhoud en leesadviesWe geven een kort overzicht van wat u te wachten staat. De indeling vanhet boek volgt de ondertitel: we starten met een deel over het onderwijsveld,daarna volgt de zorgsector en tenslotte de kerk. Aan deze drie meer bekendesectoren voegen we een hoofdstuk over de reli-ondernemer toe, een relatiefnieuwe professional op levensbeschouwelijk terrein.

Het eerste hoofdstuk vormt een introductie op het gehele boek en be-antwoordt de vragen wat ‘werken met diepgang’ is, hoe de huidige levens-beschouwelijke situatie in Nederland er uitziet, en wat dat betekent voorprofessionals die met diepgang willen werken. Het bespreekt een stappen-plan voor reflectie op levensbeschouwelijke communicatie dat in dit boekook wordt gevolgd, en illustreert de spanningsvelden waarin een norma-tieve professional kan terechtkomen bij waardenreflectie.

De volgende drie hoofdstukken focussen op educatie. Ton Zonder-van introduceert een hermeneutisch-communicatieve benadering voor le-vensbeschouwelijk onderwijs op de basisschool. Hij bespreekt de doelenvan levensbeschouwelijk leren en de rollen die leerkrachten kunnen inne-men in een levensbeschouwelijk plurale context (H2). In het volgendehoofdstuk bespreekt Henk de Lange welke impact het lezen van een romanheeft op de identiteit van een studente met een Marokkaanse achtergrond.Van daaruit presenteert hij theorie en methodieken die kunnen bijdragenaan bewuster lezen als bijdrage aan levensbeschouwelijke ontwikkeling(H3). Erik de Jongh laat in het afsluitende hoofdstuk van dit deel over on-derwijs zien, voor welke vragen een professional komt te staan wanneer hijmanagers in het voortgezet onderwijs wil begeleiden bij identiteitsontwik-keling. De Jongh schetst identiteitsontwikkeling als een proces van beteke-nisgeving en zoekt aansluiting bij bronnen van spiritualiteit in de christelijketraditie om een weg ‘van binnenuit’ te gaan (H4).

In het deel over het werkveld van de zorg start Hans Snoek met eenzoektocht naar de authenticiteit van de geestelijk verzorger. Daarbij gaat hijkritisch na wat de merites zijn van de presentietheorie in de zorg (H5). ErikOlsman, Carlo Leget & Dick Willems nemen de lezer mee naar het terreinvan de palliatieve zorg. Ze bespreken hoe verpleegkundigen in verschillendewerksettings kunnen communiceren over hoop en welke typen van hoopvoorhanden zijn (H6). Tot slot introduceert Ton Zondervan een visie op zin-geving in de context van de jeugdzorg. Hij laat zien hoe in een onder-zoeksproject wordt gezocht naar de ontwikkeling van zingerichte interactietussen hulpverleners en jongeren, naar speelruimten van zin (H7).

In het laatste deel van dit boek belanden we via kerk en inloophuis

11

middenin de samenleving. Hans Snoek schetst een aantal hermeneutischemodellen voor het lezen van de Bijbel in de context van een gesprekskring.Hij relateert het gebruik van deze modellen aan actuele bijbelopvattingen enaan de biografie van de kerkelijk werker (H8). Het daaropvolgende hoofd-stuk, geschreven door Marjan Kip, presenteert een discussie over moreleafwegingen bij het omgaan met een bezoeker in de zeer diverse levensbe-schouwelijke situatie van een inloophuis. Met de metaforen van loods entolk beschrijft ze hoe een pastor kan laveren tussen conflicterende moreleposities (H9). In het tiende hoofdstuk presenteren Angela Stoof, AndréMulder, Leo van der Tuin & Teus van de Lagemaat ten slotte het nieuwe be-roep van reli-ondernemer. Ze laten zien waarnaar het verlangen van dezezzp’er uitgaat en voor welke dilemma’s of uitdagingen deze komt te staan.

De hoofdstukken 2 tot en met 10 zijn los van elkaar en in willekeu-rige volgorde te lezen. Om echter de begrippen uit en de gang van de denk-stappen in deze hoofdstukken te begrijpen, is het zeer aan te raden tebeginnen met hoofdstuk 1, waar een introductie op ‘werken met diepgang’te vinden is. De basisbegrippen en modellen die daar worden besproken,komen in verschillende hoofdstukken terug.

We hopen dat dit boek herkenning bij de lezers zal oproepen als hetgaat om de vragen en dilemma’s uit de praktijk. Daarnaast wil dit boek eenbijdrage leveren aan de professionele bezinning op de diverse handelings-alternatieven bij levensbeschouwelijke communicatie.

Dit boek is eerder een leerboek dan een leesboek. We hopen dat hetop literatuurlijsten van mensgerichte opleidingen zal komen te staan. Hetoverdenken van de verschillende hoofdstukken zal lezers stap voor stap hel-pen om meer diepgang in werk of stage te krijgen.

Zwolle, november 2012André Mulder & Hans Snoek

12