Dit is geen verdediging!

Francis Spufford

Dit is geen verdediging!

Vertaald door Karl van Klaveren

Oorspronkelijk verschenen onder de titel Unapologetic bij Faber and Faber Limited, Londen, 2012© Francis Spufford, 2012© Nederlandse vertaling: Karl van Klaveren en Uitgeverij Ten Have, 2013www.uitgeverijtenhave.nl

Omslag bureau van den toorenFoto auteur Bart KoetsierOpmaak binnenwerk ZetSpiegel, BestISBN 978 90 259 0306 0ISBN e-book: 978 90 259 0307 7NUR 700

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveel voudigd,opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbe stand, of openbaar gemaakt, inenige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën,opnamen, of op enige andere ma nier, zonder vooraf gaande schriftelijke toe stem -ming van de uitgever.

All rights reserved. No part of this publica tion may be reprodu ced, stored in aretrieval system, or transmitted, in any form or by any means, electronic, me-chanical, photocopying, recording, or otherwise, without the prior written per-mission of the publisher.

AanJessicaJudithDavid

mijn drie eerbiedwaardige doctors

1

Geen verdediging

Mijn dochter is net zes geworden. Volgend jaar zal ze gaanontdekken dat haar ouders raar zijn. We zijn raar omdat wenaar de kerk gaan.

Dat betekent – tja, dat als ze ouder wordt stemmen haarzullen influisteren wat dat betekent, stemmen die steedsharder zullen klinken en de boodschap in haar tienerjarenin haar oren zullen toeteren. Het betekent dat we in prehis -torische onzin geloven. Het betekent dat we niet in dino -saurussen geloven. Het betekent dat we dogmatisch zijn.Dat we onszelf beter vinden dan de rest. Dat we geobse-deerd zijn door pijn en lijden. Dat we van weke lievigheidhouden. Dat we de onderdrukten na hun dood luchtkastelenbeloven. Dat we sentimentele sukkels zijn die niet snappendat we onze welvaart te danken hebben aan het krachten-spel van de vrije markt. Dat we te dom zijn om in te zienhoe irrationeel ons geloof is. Dat we belachelijk ingewik-kelde constructies bedenken vol zinloze begrippen, die webouwen op de boterzachte fundamenten van een zinsbe-goocheling. Dat we het gezin verdedigen met al zijn huise-lijke dwingelandij en bekrompen stereotypen. Dat we inkamelenhaar gehulde tegenstanders zijn van alledaagse ge-noegens zoals ouderschap, winkelen, seks en autobezit. Datwe primitief en intolerant zijn. Dat we moordenaars vrij-

laten en opnieuw laten toeslaan. Dat we iedereen die hetniet met ons eens is voor eeuwig willen laten branden in dehel. Dat we net zo erg zijn als de moslims. Dat we ergerzijn dan de moslims, aangezien moslims uit een achterlijkecultuur komen en niet beter weten. Dat we beter zijn dande moslims, omdat we niet meer durven uit te komen vooronze overtuiging. Dat we infantiel zijn en niet zonder eeningebeelde pappa in de hemel kunnen. Dat we de sponta-niteit en het optimisme van kinderen bederven door ze tehersenspoelen met een zieke mythologie. Dat we tegenvrijheid zijn. Tegen mensenrechten, homorechten, indi -viduele morele autonomie, het zelfbeschikkingsrecht vanvrouwen, stamcelonderzoek, het gebruik van condooms inde strijd tegen aids, het onderwijzen van evolutiebiologie.Tegen de moderniteit. Tegen vooruitgang. Dat we mensenhet liefst laten kruipen voor het gezag. Dat we elke vormvan hiërarchie heilig verklaren. Dat we onze neus ophalenvoor transseksuelen en zeggen dat ze walgelijk zijn, terwijlwe het volstrekt normaal vinden als mannen van middel-bare leeftijd paarse jurken dragen. Dat we kindermisbruikverzwijgen, omdat we meer geven om macht dan om ge-rechtigheid. Dat we een kwalijke rol hebben gespeeld inde geschiedenis en ons verzetten tegen minderheden dieopkomen voor hun rechten. En dat als we een keer aan degoede kant streden, we daar niet echt achter stonden; ofbleek dat er eigenlijk iets anders op het spel stond; of datwe het één zeiden en het ander deden. Dat we racisme, im-perialisme, oorlogen, slavernij en uitbuiting van een vromedekmantel hebben voorzien. Dat we levensechte menseningebeelde redenen hebben verschaft om elkaar uit te moor-den. Dat we vastzitten in het verleden. Dat we oude cultu-

8 GEEN VERDEDIGING

ren vernietigen. Dat we denken dat het einde van de wereldnabij is. Dat we hopen dat het einde van de wereld nabij is.Dat we willen dat mensen bang zijn. Dat we willen datmensen zich schamen. Dat we een ingebeelde vriend heb-ben die in ons hartje woont; dat we geloven in een oudeman die op een wolk zit; dat we neerknielen voor een godmet de realiteitswaarde van Sinterklaas. Dat we de Bijbelverkiezen boven romans, preken boven verhalen, zekerheidboven twijfel, geloof boven rede, geboden boven mededogen,zwart en wit boven grijstinten, censuur boven debat, stilteboven welsprekendheid, en de dood boven het leven.

Maar... dat is niet het slechte nieuws. Het zijn slechtsde bezwaren van mensen die genoeg om religie geven omertegen te protesteren – of om vrolijk wat bedenkingenvan Richard Dawkins of Christopher Hitchens te lenen.Want ook al vormen al die beschuldigingen een mengel-moes van hele en halve waarheden en onwaarheden, een al-legaartje dat uit volstrekt verschillende delen van de chris-telijke geschiedenis en de christelijke wereld is geplukt,waarbij delen worden aangezien voor het geheel (als dat on-gunstig uitpakt) of het geheel voor een deel (als dat gunstiguitpakt) – ze gaan er in ieder geval nog van uit dat er zoietsals religie bestaat en dat het genoeg samenhang en beteke-nis heeft om te worden bestreden. Ja, uit de manier waaropde aanhangers van Dawkins van andermans denken overhet geloof een interessante hobby weten te maken spreekteen zekere toewijding. Dawkins-aanhangers in Groot-Brit-tannië zijn vast jaloers op de felheid waarmee de strijdtegen de godsdienst wordt gevoerd in de Verenigde Staten,al voelen sommigen van hen zich evengoed onderdrukt doorde Anglicaanse Kerk, wat niet gemakkelijk is – ja, daar is

9GEEN VERDEDIGING

werkelijk een bijzonder soort fijngevoeligheid voor nodig,zoals bij borduren, het spelen van vingervoetbal of het op-bergen van een modelspoorbaan in een attachékoffer.

Nee, de écht pijnlijke boodschap die onze dochter zalmeekrijgen is dat we lachwekkend zijn. De meeste mensenrekenen zichzelf niet tot de Nieuwe Atheïsten of de oudeatheïsten en maken zich niet druk over het onderwerp. Zevinden gelovigen niet raar omdat ze kwaadaardig zijn. Wezijn raar omdat we ons onbegrijpelijk gedragen. Omdat we– hoewel daar voor een zinnig mens geen enkele reden toeis – een aantal onpraktische en absurde opvattingen huldi-gen die opdringerig zijn, die afsteken tegen het moderneleven. Niet op een relevante, respectvolle of principiële ma-nier, maar meer zoals bij mensen die er belachelijk uitzien,die kleding dragen die je tenen doen krommen. Mensenvan wie je het liefst wegkijkt en je je afvraagt of ze wel goedbij hun hoofd zijn. Gelovigen zijn mensen met bloempot-kapsels, die in de zomer houtje-touwtjejassen dragen of grof-gebreide truien in braakselachtige kleuren. Of, om van dekledingmetafoor terug te keren naar het gedrag waar ditoordeel feitelijk op is gebaseerd: gelovigen zijn mensen dietijdens feestjes proberen om over Jee-zus te praten; die zichalleen sidderend van schaamte kunnen overgeven aan gedragdat anderen volstrekt normaal vinden; die voortdurend eenplechtige stilte laten vallen die smeekt om een scheet, eenboer of ander recalcitrant gedrag. Gelovigen zijn mensendie, áls je ze een keer moet aanhoren, zoals bij een begrafenisof een trouwerij, meteen hun kans schoon zien om je orente vullen met een verwaterde variant van het kerstspel vande basisschool zonder dat ze in de gaten hebben dat hunkindertijd voorbij is. We zijn niet alleen kinderachtig, ver-

10 GEEN VERDEDIGING

achtelijk, serieus en merkwaardig, we sluiten onszelf ooknog eens uit vrije wil aan bij een ouderwetse en beschimmel -de doctrine, bij een instituut dat elk gezag verloren heeft.Er is niets zo sneu – sneu vanuit stilistisch standpunt – alsde mode van gisteren. Als je het dan toch niet kunt laten,als je dan zo nodig wilt winkelen in de wereld van zweef-molens en The-Force-Is-Strong-In-You-Young-Skywalker,dan zouden we op zijn minst iets nieuws en kleurrijks kun-nen uitkiezen. Iets met een sabbatical-achtige, spiritueleglans, zoals chanting of wellnesstherapie. Maar in plaatsdaarvan kiezen we voor oude gebouwen die naar verwelktebloemen ruiken, voor bejaarden die kuchend en piependanglicaanse hymnen zingen. Rebels en cool? Niet echt.

En het ergste is, zoals ik eerder al zei, dat het nergens voornodig is. Er is geen duidelijke behoefte die deze sneue schijn-vertoning zou kunnen bevredigen, hoe onbeholpen ook. Demeeste mensen hebben geen godvormige holte in hunhoofd die moet worden opgevuld, of de nieuw-atheïstischetegenhanger, het gebrek-aan-een-godvormige-holte gevuldmet de krachtige, kruidige dampen van de polemiek. Hetleven van de meeste mensen is vervuld van liefde en haat,vreugde en wanhoop. Ze beschikken over een moreel kaderwaarin ze die dingen prima een plaats kunnen geven, enwaarin ook ruimte is voor ontzag en transcendentie zonderdat ze daar religie voor nodig hebben. Gelovigen zijn men-sen die je een oplossing willen opdringen voor een pro-bleem dat niet bestaat. Een oplossing die gênant is, van ie-mand met klamme handen en een geforceerde glimlach dieniet kan dansen. In een houtje-touwtjejas.

Het is dan ook een raadsel wat er in gelovigen omgaat.Voor zover daarnaar te raden valt (mocht je het om de een

11GEEN VERDEDIGING

of andere reden willen weten), lijkt het op angstvallig deschijn ophouden, een soort onophoudelijk en nerveus ver-zet tegen de werkelijkheid. Het is alsof de dingen voor eengelovige nooit gewoon kunnen zijn wat ze zijn. Elke erva-ring moet worden geïnterpreteerd of gemoraliseerd – zeproberen steeds weer een overbodige en nogal sentimen-tele betekenis aan de dingen te geven. Een zonsondergangkan niet gewoon deel zijn van de absurde mengeling vanschoonheid, wreedheid en onverschilligheid van de wereld;het moet een zegen zijn. Een maaltijd moet iets zijn waarje dankbaar voor bent, ook al komt hij gewoon uit de super markt en kosten de ingrediënten maar 7 pond en 38cent. Seks kan niet iets zijn waar je als volwassene aan ge-wend raakt, een ervaring die varieert van een zeldzameblikseminslag tot milde vriendschappelijke voldoening;nee, het moet, o wee, o wee, iets speciaals zijn, iets van pap-pies en mammies die heel veel van elkaar houden. Al dievoorbeelden samen laten zien dat we weigeren om ons ge-zond verstand te gebruiken en dat we niet realistisch zijn.We hebben een beschamend gebrek aan onderscheidings-vermogen, iets waar iedere volwassene zich door zou moe-ten laten leiden. We zijn blind voor het verschil tussen din-gen die bestaan en dingen die zijn bedacht door mensen.We zien niet dat de magie in Harry Potter, de ringen enzwaarden en elven in fantasylectuur, de power-ups in video -games, de monsters en geesten van Halloween, gewoon geinig zijn. We nemen alles serieus, of, liever gezegd: wenemen onze eigen visie op de wereld serieus. We halen dedingen door elkaar en denken dat onze geesten, draken enFlying Spaghetti Monsters echt zijn en los van het papier ende computerprogramma’s van de animatiestudio’s bestaan.

12 GEEN VERDEDIGING

Star Trek-fans en mensen die voor vampier spelen zijnniets vergeleken bij ons. Wij buigen en aanbidden. Wegaan op onze knieën en vereren de lege ruimte waar onsSpaghettimonster zich misschien bevindt. Geen wonderdat we zo ons best doen om het gezond verstand te nege-ren. We houden onze vingers voortdurend in de oren – la-la-la-la, ik kan je niet horen – om het geluid van de echtewereld buiten te houden.

Het gekke is dat het voor mij precies andersom is. Naarmijn beleving is geloof de meest intense vorm van aandachtvoor de dingen waartoe we als mensen in staat zijn. Het ge-loof vraagt me om illusie na illusie op te geven, terwijl hetgezond verstand tegenwoordig voortdurend van ons lijkt tevragen om te doen alsof. Een schijnvertoning die structurelevormen begint aan te nemen en sterk wordt aangewakkerddoor onze cultuur. Neem de veelbesproken atheïstische re-clameslogan op de dubbeldekkers in Londen. Ja, ja, ik weethet. Het is de boodschap van hardcore hobbyisten van hetongeloof, mensen die in elk geval nog een negatieve op-winding over de religie kennen. Toch verkondigen ze in ditgeval de alledaagse wijsheid van de gemiddelde ongelovige.(En niet het gebruikelijke gezeur over de ellipsvormigebanen van theepotten.) De slogan op de Londense bussenluidde: ‘God bestaat waarschijnlijk niet. Dus maak je nietongerust en geniet van het leven.’ Goed. Welk woord in dieleus is twijfelachtig en agressief? Welk woord staat zo veraf van onze gewone menselijke ervaring dat het een anderelevensvorm lijkt te beschrijven? Niet het woord ‘waar-schijnlijk’. De Nieuwe Atheïsten beweren niet iets onge-hoords als ze zeggen dat er waarschijnlijk geen God is. Diebewering heeft weinig om het lijf, want hoe zouden ze dat

13GEEN VERDEDIGING

in hemelsnaam ooit kunnen weten? Het is voor hen net zo-zeer een gok als voor mij. Nee, het woord dat in conflictraakt met de werkelijkheid is ‘genieten’. Pardon – genietvan het leven? Geniet van het leven? Begrijp me goed: ikheb geen neo-puriteinse bezwaren tegen genieten. Genie-ten is heerlijk. Genieten is geweldig. Hoe meer je kunt ge-nieten hoe beter. Maar genieten is slechts één emotie. Hetenige wat gemaakt wordt om van te genieten, en dan ookalleen maar voor dat doel, zijn producten. Maar het leven isgeen product. Je kunt het leven niet uitpakken, het op eengeschikte plek in je luxe appartement zetten en genietenvan de manier waarop de halogeenlampen op je railsysteemde zacht ronde vorm ervan uitlichten. Alleen zo af en toe,in vlagen van geluk, kijk je met een warme, goedkeurendeblik van voldoening naar wat er in je leven gebeurt. De restvan de tijd word je in beslag genomen door andere emotieszoals hoop, verveling, nieuwsgierigheid, zorg, irritatie,angst, vreugde, verbijstering, haat, tederheid, wanhoop,opluchting, uitputting en ga zo maar door. Het is net zoonzinnig om te beweren dat je alleen moet genieten van hetleven als te zeggen dat je je hele leven moet bibberen vanangst of moet juichen en springen van opgewonden ver-wachting. Het leven is niet eendimensionaal. Zeggen dat jevan het leven moet genieten (ja, er alleen van moet genie-ten) is net zoiets als beweren dat bergen alleen maar piekenmogen hebben, of dat alle kleuren paars moeten zijn, of datalle toneelstukken geschreven zouden moeten zijn doorShakespeare. Het is echt te simpel.

Maar onschuldig is het niet. Het is meer dan een goed-bedoelde illusie die geen vlieg kwaad doet. Want de sloganop de bus suggereert dat genieten de natuurlijke toestand

14 GEEN VERDEDIGING

is van mensen. De toestand waarin je verkeert zolang wijgelovigen met onze hel-en-verdoemenis-prediking je niet‘ongerust’ maken. Zonder dat kwaadaardige gebabbel overGod zou je als vanzelf terugkeren naar een staat van heer-lijk welbehagen onder een wolkeloze hemel. Wat is er mismet die suggestie, behalve dat het volstrekte flauwekul is?Om te beginnen neemt het klakkeloos de mooie reclame-praatjes van de moderne marketing over. Aangezien hetleven niet alleen bestaat of kan bestaan uit genieten, schepthet een eenzijdig rooskleurig beeld van de werkelijkheid.Als je je kennis van de menselijke soort zou baseren op ad-vertenties en commercials zou je denken dat de gemiddeldemens een knappe vrijgezel is tussen de twintig en vijfen-dertig met indrukwekkende spierbundels en/of een prach-tig figuur en een behoorlijk besteedbaar inkomen. Er zijnnatuurlijk uitzonderingen zoals de sentimentele oudjes dieviagra gebruiken en cruises maken, of de jonge wijsneuzendie reclame maken voor cornflakes, maar het merendeel vande mensen is volgens reclamemakers jong, sterk en vrij. Datis de standaard. Dezelfde indruk krijg je als je je wereld-beeld laat bepalen door de atheïstenbus, met dit verschildat er bij de mannelijke helft van het Nespresso-stel dan eenklein rimpeltje op het knappe voorhoofd verschijnt, ver-oorzaakt door de zorgwekkende gedachte aan het mogelijkebestaan van God. Een rimpeling die als bij toverslag ver-dwijnt na toepassing van een van de magische productenvan de bv Ratio.

Dit soort plastic wezens hebben geen behoefte aan din-gen die niet te krijgen zijn in de winkel. Maar stel nu eensdat je die vijftigjarige vrouw bent die zich, terwijl de busvoorbijrijdt, met twee supermarkttassen naar huis sleept

15GEEN VERDEDIGING

om te zien of haar dementerende geliefde de muren nietopnieuw heeft vol gesmeerd met haar eigen uitwerpselen.Gisteren heb je haar, toen ze dat deed, geslagen. Ze janktetot haar gezicht overdekt was met snot en tranen, die je ookafveegde. Het enige wat de last van het leven verlichtte wasdat je die kon delen met deze grappige, goedgebekte vrouw:maar ze woont niet langer in het wezen dat je ziet als jethuiskomt. Thuiszorg zou helpen, maar het geeft je je le-vens gezel, je grote liefde, je schatje, je maatje niet terug. Ofstel je voor dat je die jongen bent in de rolstoel, die met diespastische armen als kurkentrekkers en dat rare hoofd. Jehebt nooit kunnen praten, maar tot nu toe had je een vanje handen nog genoeg onder controle om een boodschap tekunnen typen. Maar nu lijkt de elektrische storm in je ze-nuwstelsel zich ook daar te verspreiden en typen je vingersmeer fouten dan leesbare woorden. Over niet al te langetijd sluit het nauwe venster op de wereld en blijf je alleenachter in het wrak dat je lichaam is. Genetisch onderzoeknaar de ziekte kan in latere generaties een einde maken aandeze kwaal, maar dat zal jou niet meer redden. Of stel, jebent die slonzig geklede vrouw in de portiek, die met datrattennest van dreadlocks. Twee dagen geleden ben je uithet afkickcentrum ontsnapt. De eerste paar shots warentop: je tolerantiegrens lag een stuk lager en na twee wekenonthouding en gezond voedsel was de roes weer net zo zaligals toen je begon. Maar nu ben je terug bij af, en het begintlangzaam tot je door te dringen dat je het deze keer echtverknald hebt. Eerder was er de geruststellende gedachtedat je kon afkicken, maar nu zie je wel in dat dat een illusieis, nu weet je dat je daar de kracht niet voor hebt. De hulp-verleners zullen je je kleine jongen nooit meer teruggeven.

16 GEEN VERDEDIGING

En over een halfuur pijp je iemand achter het busstationvoor vijf pond. Beter drugsbeleid zou kunnen helpen, maarhet zal de behoefte niet wegnemen, net zomin als de schaamteom die behoefte, of de behoefte om van die schaamte af tekomen.

Dus als de atheïstenbus voorbijrijdt en ons vertelt dat erwaarschijnlijk geen God is en dat je je niet ongerust moetmaken, maar van het leven moet genieten, is dat meer danalleen ongepast. Want als het waar is, betekent het datieder mens die niet van het leven geniet er volstrekt alleenvoor staat. Jullie drie bijvoorbeeld. Alle drie zitten julliegevangen in een situatie die je met niemand kunt delen,opgesloten in een cel waar geen mens bij kan komen. Watde atheïstenbus zegt is: er komt geen hulp. Begrijp megoed. Ik denk niet dat er hulp onderweg is, hulp met eenhoofdletter. Ik geloof niet dat er iets zal gebeuren wat desituatie van deze drie in fysieke zin zal veranderen. Hetgaat me om de emotionele logica die uitgaat van de sloganop de bus. Een logica die alle hoop en troost wegblaast meteen kinderlijk naïeve niks-aan-de-hand-opvatting van hetleven. Augustinus noemde dit vijftien eeuwen geleden‘wreed optimisme’ – en wreed is het nog steeds.

Een vermaard staaltje wensdenken, dat niet alleen pre-tendeert te weten hoe het leven in elkaar steekt, maar ookeen van de minst overtuigende beelden schetst van hoemensen zijn, is het opgekamde en gecoiffeerde nylonmonu-ment ‘Imagine’, de ‘My Little Pony’ onder de filosofischewijsheden. John en Yoko gekleed in het wit, John achtereen witte vleugel, John zwevend door de witte ruimten vaneen wit landhuis, en al die tijd dat zoete gewauwel. Stel jevoor dat er geen hemel was. Stel je voor dat er geen hel was.

17GEEN VERDEDIGING

Stel je voor dat alle mensen leefden in – hallo? U zegt? Dereligie de deur uit en opeens leven de mensen in vrede? Ikweet niet hoe jij erover denkt, maar naar mijn idee is vredeniet de standaardtoestand van mensen. Niet meer dan datze standaard een appartement hebben van de omvang vandat van Joey en Chandler uit de televisieserie Friends. Vredeis niet een levenswijze waarnaar we, als water dat van eenberg stroomt, automatisch terugkeren als we niet van bui-ten af worden gestoord. Vrede vergt inspanning en wordtmet moeite veroverd op strijdige belangen, op het domi-nante gedrag dat primaten eigen is en op onze geëvolueerdeneiging om ons medeleven te laten ophouden bij de gren-zen van de eigen stam. Vrede tussen mensen wordt, en dandruk ik me voorzichtig uit, nog wel eens gehinderd door deemoties tussen onze oren. Nee, ons brein is geen lege ruimtemet een straal zonlicht en een eenzame nachtvlinder diewat rondfladdert. Vrede is niet de norm; vrede is zeldzaam,en waar we erin slagen om het in onze samenleving te in-stitutionaliseren, is dat meestal omdat we op een intelli-gente wijze pessimistisch zijn over de menselijke natuur,en hebben geleerd om ons te wapenen tegen haar scherperandjes. Een goed voorbeeld is de Amerikaanse grondwet,een document dat ervan uitgaat dat alle mensen corruptzijn en naar de macht grijpen als ze de kans krijgen. Watmijzelf betreft: ik voel me niet altijd zo vreedzaam en vraagme af of dat bij jou anders is. En ik weet absoluut zeker datdat ook voor John Lennon gold. De gebekte nozem uitLiverpool die een briljante songwriter werd, de leatherboydie naar gezegd wordt in Hamburg zijn beste vriend tegenhet hoofd schopte, verdween niet op slag toen hij dat wittepak aantrok. Wat er in ‘Imagine’ wordt beweerd is dat we

18 GEEN VERDEDIGING

– een geliefd idee van mensen die bang zijn voor zichzelf –diep van binnen deugen, goed zijn van nature, ja, alleenslechte dingen doen omdat we door uiterlijke oorzaken, doorkwaadaardige machtsstructuren in de wereld uit vorm zijngeraakt. In zijn geval, vermoed ik, door de invloed van deChristelijke Broeders in het Liverpool van de jaren vijftig,die fulmineerden tegen genot en gevloek en liefelijke be-schrijvingen gaven van de pijnigingen die de verdoemdenzouden ondergaan. Het is een theorie die niet kan wordenweerlegd, want er zijn altijd machtsstructuren die je deschuld kunt geven van het wangedrag van mensen. Net alsde theorie dat een vrijemarkteconomie altijd het beste resul-taat geeft (niet te weerleggen omdat markten nooit geheelaan zichzelf worden overgelaten) is ook deze theorie immuunvoor tegenbewijs. Maar waarschijnlijk is ze niet. We gelovener graag in omdat de vrede ver te zoeken is. We dromen er -van omdat we er gebrek aan hebben. En om de indruk tewekken dat er toch vrede is, kleden we onszelf in overeen-stemming met de iconografie van de hemel die we zojuist debons wilden geven. Witte kleren, de hemelse schittering vaneen overbelichte speelfilm: ‘Imagine’ lijkt voor een deel opHeaven can wait en voor een deel op Hymns ancient and modern,het anglicaans gezangboek. Maar dan veel maller.

Een geloofwaardige troost zou een troost zijn die deongemakkelijke kanten van het leven niet uit de weggaat. Een troost die niet gebaseerd is op een goedkopefantasie over onszelf. Die niet als een zeepbel uiteenspatzodra hij in aanraking komt met heel alledaagse waar -heden over de mens – of die nu goed of slecht zijn, of eenbeetje ertussenin. Een geloofwaardige troost zou een troostzijn die de schaduwzijden niet ontkent, maar onderkent.

19GEEN VERDEDIGING

Die vaste grond zoekt om te hopen ondanks de ellende,of zelfs vanwege de ellende. Met de vingers uit de oren enal het lawaai van de gecompliceerde wereld erin – onge-censureerd.

Ik herinner me een ochtend, vijftien jaar geleden. Eenberoerde ochtend, na een nog beroerdere nacht. We warenverstrikt geraakt in zo’n cyclische ruzie die elke keer als je denkt dat ze is uitgeraasd, weer oplaait. Omdat het pro-bleem niet verdwijnt als je het de rug toekeert. Steedsweer, tussen middernacht en zes, als we het eindelijk op-gaven en opstonden, dronken van tranen en de naweeëndaarvan, vielen we zonder het te willen terug in een ik-krab-je-ogen-uit, een we-halen-elkaar-het-vel-over-de-oren-ruzie. Steeds weer met onverminderde intensiteit,aangezien de bitterheid over het verraad in kwestie (hetmijne) niet verminderd was. De intimiteit toonde haargiftige schaduwkant: we wisten, terwijl we om hetzelfdepunt heen draaiden, van tevoren al wat de ander zou gaanzeggen, ja, zelfs wat de ander zou gaan denken. En datmaakte het alleen maar erger. Het was alsof we machineswaren geworden, alsof er niets meer van ons over was daneen stel in elkaar grijpende radertjes met scherpe tandendie zich in elkaar vastbeten. Toen het daglicht naar binnenviel, leek de hele wereld geradbraakt. We stonden op en zijging naar haar werk. Ik ging naar een koffiehuis – schrij-ver, dus ja, nietsnut – en verpleegde mijn ellende met eencappuccino. Ik kon geen uitweg uit de misère bedenken.Alles wat ik bedacht kwam me voor als zelfmisleiding,een vertekening van de situatie waarin we waren beland(waar ik ons in had doen belanden). Ze stond niet langertegenover me, maar het gekibbel van die nacht maalde nog

20 GEEN VERDEDIGING

steeds door in mijn hoofd. En toen zette iemand in het koffie-huis een cassette op: Mozarts Klarinetconcert, het middelstedeel, het Adagio.

Voor wie het niet kent: een heel lijdzaam muziekstuk.Ook dit stuk maalt maar door en door op zijn eigen wijze.Je hoort eigenlijk steeds weer hetzelfde deuntje – de klari-net alleen en dan met orkest, klarinet en dan orkest – waar-bij die lome, eenzame melodie geleidelijk wordt opgehevenen in diepe golven een soort zwijgzame tederheid krijgt alsde violen zich in het stuk voegen. Het klinkt op geen en-kele manier gespannen. Het is niet alsof Mozart iets doetwat boven zijn macht uitgaat. Het klinkt niet alsof de mu-ziek iets zwaars probeert te tillen. Maar tegelijkertijd ont-kent de muziek niets. Het biedt een sterke, volstrekt kalmevreugde zonder te ontkennen dat er verdriet is. Ja, sterkernog: deze muziek klinkt alsof ze afkomstig is uit een we-reld waar verdriet heel gewoon is, maar waar niet alles meeis gezegd. Ik had het stuk al vele malen gehoord, maardeze keer klonk het als nieuws. De muziek zei me: alleswaar je bang voor bent is waar. En toch. En toch. Alles watje fout hebt gedaan, was fout, gruwelijk fout. En toch. Entoch. De wereld is veel groter dan je vreest, veel groter danhet zich herhalende gebabbel in je hoofd. Ja, in de wereldvind je ook dit. Dit is net zo waar als dat ongelukkige ge-voel dat je met je meetorst. Zwijg en luister, en geef jezelf,al is het maar even, over aan een kalmte die je niet uit je-zelf hoeft te halen. Hij wordt je voor niets gegeven. Je mis-leidt jezelf, zei de muziek, als je dit vergeet. Er is meer dandat wat je verdient, of niet verdient. Ook dit is er. En op-nieuw was daar die melodie, met alle zorg en liefde die dewereld kent.

21GEEN VERDEDIGING

De romanschrijver Richard Powers schreef dat MozartsKlarinetconcert klinkt zoals genade zou klinken, en dat isprecies hoe ik het in 1997 ervoer. ‘Genade’ is een van diewoorden die je opnieuw zou moeten definiëren. Het woordduidt niet alleen op het recht van een despoot om een strafkwijt te schelden die hij je eerder heeft opgelegd. Het kanook betekenen – en dat doet het in dit geval – dat je eengebaar van liefde ervaart in plaats van de consequenties diehoren bij een daad, of ondanks de consequenties die horenbij een daad. Dat je liefde ervaart terwijl je dacht dat er alleen maar consequenties zouden zijn. Het is geen kwestievan een rechter met zware wenkbrauwen die besluit om jeniet te straffen. Het is iets wat boven je verwachtingen uit-gaat. Iets waarvan je niet had kunnen bevroeden dat het zougebeuren toen je langzaam maar zeker de controle over jeleven kwijtraakte. Genade is –

Ik kan me indenken dat sommige mensen die dit lezenhier een gevoel van verontwaardiging bekruipt. Ik weet na-tuurlijk niet wie je bent, beste lezer – ja, jij daar met ditboek in je handen. Ook heb ik er geen idee van wat je vanreligie vindt. Misschien ben je een atheïst met een strijd-vaardige blik in de ogen. Of een medegelovige die hoopt opeen overtuigend verhaal over dat wat we gemeenschappe-lijk hebben. Misschien ben je een van de talloze niet-gelo-vigen die geen problemen heeft, maar gewoon nieuwsgie-rig is en wil weten hoe religieus zijn voelt in een volgensjou toch duidelijk postreligieuze wereld. Of misschien val jeonder nog een andere categorie. Ik zou het niet weten, maarik hoop dat je me het niet kwalijk neemt dat ik (in mijndringende behoefte om te reageren op een aantal nogal luid-ruchtige reacties op het geloof) jou, als ik ‘jou’ zeg, tot een

22 GEEN VERDEDIGING

groep lijk te rekenen waar je niet toe behoort. In dit gevalbedoel ik met ‘jou’ al diegenen onder mijn lezers die, toenik het woord genade met de nodige welsprekendheid op-poetste, in spreekwoordelijke zin op hun achterste benengingen staan omdat ze het sterke vermoeden kregen dat ikaan een belangrijk punt voorbijging. (‘Snel schaatsend overdun ijs’, zoals Ralph Waldo Emerson dat noemde.)

Zeker, als ik meneer Lennon in de rede mag vallen, danhebben jullie ook het recht om mij in de rede te vallen. Ja,hallo, wacht eens even, zeg je: definieer genade zoals je wilt,maar laten we het eens hebben over je definitie van religie.Is dat religie: naar Mozart luisteren in een koffiehuis? Watjij daar meemaakte is wat wij ongelovigen ‘een emotie’ noe-men. Een emotie opgeroepen door muziek, die – en dandruk ik me voorzichtig uit – een behoorlijke reputatie heeftals het gaat om het oproepen van emoties. Je kreeg geenteken van God of van wat je ook maar beweerde. Je kreeg,als je al iets kreeg, een teken van meneer Mozart, die be-roemde dode Oostenrijker met de pruik. Ik hoop, zo zegje tegen me, dat dat niet de basis is van je religieus geloof.Want dat hele verhaal is volstrekt verenigbaar met een natu-ralistische opvatting van het universum, waarin er niemand isdie vanuit de hemel magische genade uitdeelt, ja, waarin erdaarboven alleen maar dingen zijn, heel veel en meer dan ge-noeg verbazingwekkende en interessante dingen, van dekwantumschaal tot de beweging van melkwegstelsels.

Tja, dat is zo. En op dezelfde wijze is wat ik beschreefook volstrekt verenigbaar met een niet-naturalistische op-vatting van het universum – maar dat is niet echt het punt,toch? Waar het om gaat is dat jij van buitenaf het geloofziet als een reeks ideeën over de aard van het universum.

23GEEN VERDEDIGING

Ideeën die een bepaalde waarheid verkondigen en waar jehet wel of niet mee eens bent. Praktiserende gelovigen dieniet op die manier over hun geloof spreken, begeven zichop glad ijs. Ze proberen – ja, het is om gek van te worden– onder het probleem uit te komen. Dus als ik als gelovige,van binnenuit redenerend, beweer dat het zinniger is omhet geloof te zien als een reeks gevoelens, of misschien zelfsals een gewoonte, dan trek jij daaruit al snel de conclusiedat ik eronderuit probeer te komen en het niet belangrijkvind of de onzin die ik zeg ook waar is. Toch denk ik datdat wel degelijk belangrijk is. Voor alle duidelijkheid: ikhaal geen ultra-vrijzinnige foefjes met je uit, trucs van eenanglicaan-die-ook-atheïst-is en beweert dat alles een mooieen ontzagwekkende metafoor is, gaap gaap, en dat religi-euze begrippen kunnen betekenen wat ik maar wil. (Hoe-wel ik me het recht voorbehoud om te beweren dat gelovi-gen net iets meer te zeggen hebben over wat het geloofbetekent dan ongelovigen. Het is ons geloof, tenslotte.Kom erbij als je denkt dat je sterk genoeg bent.) Nee, ikben een tamelijk orthodox christen. Elke zondag spreek ikde geloofsbelijdenis uit, wat inderdaad een reeks beweringenis, en ik doe mijn best om te menen wat ik zeg. Nee, geengedraai om de hete brij, geen bewegend doel, ik beloof het.Maar toch is het een misvatting als je denkt dat geloof het-zelfde is als instemmen met een reeks beweringen. De ge-voelens gaan namelijk voorop. Ik stem in met deze ideeënomdat ik de gevoelens ervaar; en het is niet zo dat ik de ge-voelens ervaar omdat ik heb ingestemd met de ideeën.

Voor mij is dat wat ik voelde toen ik in 1997 naar Mo-zart luisterde geen zwakke metafoor voor een idee waar ikin geloof. Het is niet de voorgevel waarachter zich het wer-

24 GEEN VERDEDIGING

kelijke geloof afspeelt: het is het geloof zelf. Mijn geloofbestaat uit en wordt gevoed door emoties zoals deze. Datmaakt het echt. Ik heb natuurlijk wel een verklaring voorwat er gebeurde in het koffiehuis, die inderdaad een stellageis van ideeën naar de smaak van theologen, of biologen alsRichard Dawkins. Het is niet zo dat ik denk – let op hetwoord ‘denk’ – dat deze tijdgebonden vertolking van hetKlarinetconcert tot mij werd gericht door een godheid diede kosmos bestuurt en verantwoordelijk is voor alle ge-beurtenissen die daarin plaatsvinden (wat van genoemdegodheid een immorele schoft zou maken gezien de aard vanveel van die gebeurtenissen). Nee, ik denk dat Mozart er,twee eeuwen geleden, in geslaagd is om een prachtige enminutieuze beschrijving te geven van een bepaald aspectvan de werkelijkheid. Ik denk dat de werkelijkheid zo is –in een ultieme zin barmhartig, maar tegelijkertijd ook eenreeks fysische processen die hun eigen gang gaan zonderhoop op hoger beroep, van de kwantummechanica tot derelatieve snelheid van de melkwegstelsels door middel vaneen ‘blunderende, gemene en verschrikkelijk wrede’ biologie(Darwin) – omdat het universum bijeengehouden wordtdoor een gestage en oneindig geduldige daad van liefde. Ikdenk dat liefde haar in stand houdt. Ik denk dat Danteskosmologie op de schroothoop kan, maar dat hij wel gelijkhad toen hij schreef dat ‘liefde de zon en alle andere sterrenbeweegt’.* Ik denk dat het universum op zichzelf bestaat,

25GEEN VERDEDIGING

* Ik heb hier een kleine wijziging aangebracht. Dante sprak aan het einde van hetParadiso over ‘de zon en alle kleinere sterren’. Hij dacht dat de zon een vuur wasdat om de aarde draaide en zag de sterren als een verzameling kleinere lichtge-vende objecten aan de binnenkant van een ronddraaiend kristallen gewelf. Zoalsgezegd, zijn kosmologie deugde niet.

integraal, betrouwbaar, coherent en niet als een gatenkaasmet irrationele of grillige uitzonderingen, maar dat het te-gelijkertijd nooit alleen is, geen enkele quark, proton,atoom, molecuul, cel, schepsel, continent, planeet, ster,sterrenhoop, melkwegstelsel of divergerende, metaversaletijdslijn van dit universum. Ik denk dat ik niet met een ofandere interventie van een bemoeizuchtige hemelbewonerhoef te komen ter verklaring van mijn genadige vermogendat ik de dingen nu anders zie, als God altijd en overal on-nadrukkelijk aanwezig is en ten grondslag ligt aan alle koffiehuizen, alle cassettes, alle componisten; als God ‘degrond van ons zijn’ is, zoals Paulus het noemt, of zoals deKoran zegt (met een enigszins verontrustend gevoel vooranatomische details): als God ‘net zo dicht bij je is als deaderen in je nek’.

Dat is wat ik denk. Maar dat is van ondergeschikt belang.Het hinkt allemaal achter de emotionele ervaring aan dat ergenade was, ja, dat ik het voelde. Daarom is de vraag ofdeze ideeën kloppen of niet, wat de meeste mensen van re-ligie verwachten, van bijkomstig belang. Nee, ik kan hetniet bewijzen. Ik weet niet of er ook maar iets van waar is.Ik weet niet of er een God is. (En jij weet het ook niet, enook professor Dawkins weet het niet. Nee, echt niemandweet het. Het is ook niet iets wat je kunt weten. Het isgeen kenbaar iets.) Maar net als andere mensen heb ik nietalleen emoties die ik kan bewijzen. Ik zou als dat zo was eenvreemde vogel zijn, die door niemand werd herkend. Na-tuurlijk, emoties kunnen misleidend zijn. Ze kunnen jedoen geloven in dingen die beslist en aantoonbaar onwaarzijn. Maar emoties zijn ook een onmisbaar kompas, waar-mee we ons al voelend door de wereld bewegen, en dan voor-

26 GEEN VERDEDIGING

al door dat veel grotere domein van dingen die niet kun-nen worden bewezen of weerlegd, die niet kunnen wordengecontroleerd binnen het fysisch universum.* We dromen,hopen, verwonderen ons. We treuren, razen, rouwen, rakenin verrukking. We gissen, grappen, gruwen. We creëren on-bewijsbare dingen zoals romans en klarinetconcerten. Wegebruiken onze verbeeldingskracht – ‘Imagine’. En de religiemaakt daar net zo goed deel van uit. Het is een van de velevormen die onze verbeeldingskracht rijk is: volstrekt func-tioneel, volstrekt menselijk en normaal. Het is dan ook ab-surd om te beweren dat deze ene manifestatie van de ver-beeldingskracht abnormaal is en dat ze, als het ons al zoulukken (wat twijfelachtig is), zou moeten verdwijnen.

Maar zo is de gedachte dat religie raar is wel ontstaan.Nog niet zo lang geleden is men in onze cultuur gaan den-ken dat emoties die bij religieus geloof horen anders zijn dande gevoelens die verbonden zijn met al die andere vormenvan verbeelden, hopen, dromen en dergelijke, die je ondermensen aantreft. Deze emoties zouden vreemd zijn, bizar,zielig, gênant, vernederend, onvolwassen, meelijwekkend.Deze emoties zouden ver af staan van de wereld van het ge-zond verstand. Maar dat is niet zo. De emoties die het reli-gieus gevoel voeden zijn voor iedere volwassene volstrektnormaal en herkenbaar. We zijn er allemaal mee vertrouwden ze zijn voor iedereen inzichtelijk. Niet zozeer omdat onze

27GEEN VERDEDIGING

* En ook nooit gecontroleerd zullen kunnen worden, hoeveel vooruitgang de we-tenschap ook boekt. Zo zal de wetenschap ons bijvoorbeeld nooit in staat stellenom onbetwijfelbare uitspraken te doen over aspecten van de menselijke verbeel-dingskracht zoals rechtvaardigheid of genade. Voor een uitstekende uiteenzettinghierover, zie Richard Dawkins’ uitleg van zijn ‘anti-darwinistische’ politieke op-vattingen in A Devil’s Chaplain.

cultuur is doordrenkt van christelijke invloeden die weg-lekken uit de gehavende container van het geloof. Het gaathier om iets veel basalers, om gevoelens die wortelen in demenselijke ervaring en waar niets mysterieus aan is.

Nu worden deze gevoelens meestal niet in gewone spreek- taal beschreven, zonder specialistisch jargon; ze wordenmeestal niet buiten de rationalisaties in ideeën om bespro-ken. En dat is precies wat ik hier wil doen. Dames en heren!Een schouwspel zoals nog niet eerder vertoond! Voor uwogen zal ik hier vanuit de eerste beginselen de eenvoudigeen vanzelfsprekende structuur van het geloof onthullen.Niets in de handen, niets in de mouwen, behalve alledaagseervaringen. Geen trucs, geen valstrikken, dames en heren.Geen misleiding, geen goedkope retoriek. Wat christenengeloven kun je overal opzoeken. Verdedigingen van chris-telijke ideeën zijn er in overvloed. Dit is echter een verde-diging van christelijke emoties – van hun inzichtelijkheid,van hun volwassen kijk op het leven. De Engelse titel vanhet boek is Unapologetic. Ik heb het zo genoemd omdat hetgeen ‘apologie’ is, de technische term voor een verdedigingvan ideeën.

En ook omdat ik vind dat ik nergens sorry voor hoef tezeggen.*

28 GEEN VERDEDIGING

* Wat in het Engels ook een betekenis is van het woord unapologetic – De vertaler.