Auteur Janneke KokStudentennummer 326363 BegeleiderDr. Willem de KosterTweede beoordelaar Dr. Stef Aupers

Datum oktober 2012

Over Marokkanen, een internetforum en de rol van stigmatisatieScriptie ter afsluiting van de master ‘Grootstedelijke vraagstukken en problemen’ aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.

II

Woord vooraf

Ze noemde het “taaie kost”, die scriptie van mij. Mijn moeder. Mijn vader heeft nooit een poging gedaan de stof te doorgronden. Dat weerhoudt hen er niet van om van constante invloed op mij te zijn tijdens het proces van afstuderen. Ze hebben mij geleerd dat je met hard werken ver kunt komen. En meer stimulans dan hen dagelijks aan het werk te zien, heb ik niet nodig.

Mijn ouders en broer runnen een agrarisch bedrijf. Ze staan ver af van de academische wereld waar woorden de dienst uitmaken. Maar mijn ouders omringden mij wel met boeken en museumbezoekjes in mijn jeugd en stimuleerden mijn honger voor letters. NRC Handelsblad valt dagelijks bij mijn ouders op de mat en er gaat geen dag zonder zowel RTL Nieuws als NOS Journaal voorbij. Die kleine ankers in mijn jeugd hebben me hier gebracht. Zo leerde Bourdieu mij later. Ik dank hen meer dan de anderen.

Maar daarnaast is mijn begeleider Willem de Koster van onschatbare waarde geweest. Ik klopte pakweg twee jaar – oké, misschien drie – bij hem aan, best wel wanhopig omdat ik best wel vast zat met mijn scriptie en mijn toegewezen begeleider het een beetje liet afweten. Als hij toen niet had besloten zijn tijd op te offeren om mij verder te helpen, was ik hier nooit gekomen.

Janneke augustus 2012

III

IV

Inhoudsopgave

Hoofdstuk 1...........................................................................................................7

1.1 Inleiding........................................................................................................7

1.2 Offline en online...........................................................................................7

1.3 Internet als veilige haven.............................................................................9

Hoofdstuk 2.........................................................................................................12

2.1 Inleiding......................................................................................................12

2.2 Een gestigmatiseerde groep online............................................................12

2.3 Vraagtekens................................................................................................15

Hoofdstuk 3.........................................................................................................17

3.1 Inleiding......................................................................................................17

3.2 Stap één: kwalitatieve inhoudsanalyse.......................................................18

3.3 De beoogde stap twee................................................................................19

3.4 Stap twee: sleutelparticipanten..................................................................20

3.5 Ethische achtergrond.................................................................................21

Hoofdstuk 4.........................................................................................................24

4.1 Inleiding......................................................................................................24

4.2 Type I: Marokko.nl als publieke confrontatiezone.....................................24

4.2.1 Inleiding...............................................................................................24

4.2.2 ‘Kijk naar je eigen volk’........................................................................24

4.2.3 Stigma?.................................................................................................26

4.2.4 Geen toevluchtsoord, maar confrontatiezone......................................31

4.3 Type II: Marokko.nl als religieuze ontmoetingsplaats................................31

4.3.1 Inleiding...............................................................................................31

4.3.2 Dimensie één: Religieuze voedingsbodem...........................................32

4.3.3 Vijf religieuze twijfelaars......................................................................33

4.3.4 Dimensie twee: De digitale moskee......................................................37

4.3.5 Vijf kennisdragers................................................................................39

V

4.4 Type III: Marokko.nl als persoonlijke vraagbaak.......................................45

4.4.1 Vijf vragenstellers.................................................................................46

4.5 Resumerend: veel typen, weinig stigma.....................................................48

Hoofdstuk 5.........................................................................................................49

5.1 Inleiding......................................................................................................49

5.2 Conclusie....................................................................................................49

Bibliografie..........................................................................................................53

Bijlage 1: Oproep.................................................................................................56

VI

Hoofdstuk 1

1.1 Inleiding“There is much anecdotal evidence

that the Internet provides significant benefits to people

with unusual identities or concerns” (DiMaggio, Hargitta, & Robinson, 2001, p. 318)

Onderzoekers die zich bezig houden met het world wide web en haar gebruikers wijzen steeds vaker op de noodzaak om belevenissen in het dagelijkse leven buiten internet – oftewel: het offline leven – te betrekken in het onderzoek (DiMaggio, Hargitta, & Robinson, 2001, p. 329; Bakardjieva, 2003, p. 311;Fernback, 2007, p. 66; De Koster, 2010, p. 11) Dit gebeurt echter nog maar weinig (Bakardjieva, 2005, p. 167). Dat neemt niet weg dat er wel suggesties zijn over de connectie tussen offline ervaringen en online participatie. De meest dominante is dat voornamelijk ongewone identiteiten zich aangetrokken voelen tot het digitale (Whitlock, Powers, & Eckenrode, 2006, p. 1). Deze notie lijkt echter empirisch weinig onderbouwd te zijn (DiMaggio, Hargitta, & Robinson,2001, p. 318), zoals ik in dit hoofdstuk aan zal tonen is er meer onderzoek nodig.

1.2 Offline en online“And certainly the glass was beginning to melt away,

just like a bright silvery mist. In another moment Alice was through the glass,

and had jumped lightly down into the Looking-Glass room.” (Caroll, 1993, p. 142)

Sherry Turkle gebruikt Alice die door de spiegel stapt en in spiegelland belandt als gelijkenis om uit te drukken hoe internet uitgroeide tot een sociaal fenomeen waar zich een gedeelte van het dagelijkse leven afspeelt, waar mensen daadwerkelijk een stukje leven. “We are able to step through the looking glass”, schrijft ze. En: “For many of us, cyberspace is now part of the routines of everyday” (Turkle, 1995, p. 9). Ze is niet de enige onderzoeker die recentelijk

7

wijst op het gegeven dat online en offline met elkaar vervlochten zijn. Internet is “no longer (is) just a third place where people go to escape and play with games and identities” (Howard, Rainie, & Jones, 2002, p. 47). Maria Bakardjieva hekelt in het kielzog hiervan onderzoekers die “online group phenomena in isolation from the actual daily life experiences” onder de loep nemen (2003, p. 167). En recentelijk lijken steeds meer onderzoekers doordrongen van de notie dat offline en online met elkaar verweven zijn en ook dusdanig behandeld moeten worden (Blanchard & Horan, 1998, p. 18; Hardey, 2002, p. 571; Kraut, Kiesler, Boneva,Cummings, Helgeson, & Crawford, 2002, p. 71; Wellman, Quan-Haase, Witte, &Hampton, 2001, p. 451).

Er zijn echter nog weinig onderzoekers die dit voornemen daadwerkelijk in de praktijk hebben gebracht. Wel zijn er veel suggesties in de literatuur dat internet vooral lonkt naar mensen met ongewone identiteiten (DiMaggio,Hargitta, & Robinson, 2001, p. 318). Individuen die zich vanwege een bepaalde voorkeur, eigenschap of etniciteit buiten de samenleving voelen staan. En op zoek zijn naar gelijkgezinden. Internet ontpopt zich in die zin vooral tot “a virtual forum in which different communities and groups can produce a ‘presence’ that might have been denied to them in the ‘real world’ (Mitra, 2004, p. 492). Van “shy, socially anxious, or marginalized youth” (Whitlock, Powers, & Eckenrode,2006, p. 1) tot “sexual deviants” (Blevins & Holt, 2009, p. 619) en “low-income families” (Mehra, Merkel, & Peterson Bishop, 2004, p. 781): in het bijzonder door verschillende omstandigheden gemarginaliseerde groepen werpen zich volgens verschillende onderzoekers op het internet op zoek naar mensen in dezelfde situatie.

Vooral om sociale onthechting tegen te gaan, keren gemarginaliseerde groepen zich tot het net, zoals Elisheva F. Gross, Jaana Juvonen en Shelly L. Gable betogen: “In case of social discomfort or detachment (…), adolescents may use the Internet to avoid being alone, and in doing so, turn to people disconnected from their daily life” (2002, p. 87). In het virtuele vinden mensen die zich in het offline leven niet op hun plek voelen, een locatie waar ze zichzelf kunnen zijn, zonder gevaar van afwijzing. Zoals Kristie R. Blevins and Thomas J. Holt stellen: “Virtual environments provide an opportunity for deviants to connect and communicate without fear of reprisal or scorn” (Blevins & Holt,2009, p. 619). Internetfora bieden individuen “who are dispossessed by mainstream society” volgens deze literatuur “a reservoir of cultural hiding places where they can form their own cultures and communities, even though

8

normative standards and assumptions are not totally absent” (Adler & Adler,2008, p. 50).

Internet is dus volgens veel onderzoekers de veilige haven waar deze buiten de boot vallende individuen zich tot keren (Kramarae, 1998, p. 107). Het is opvallend echter dat deze notie in de literatuur weinig uitgediept wordt en doorgaans blijft haken op het niveau van een aanname. Veel onderzoekers verbinden het gegeven dat ongewone identiteiten zich aangetrokken zouden voelen tot het net als vanzelfsprekend aan de eigenschappen van internetfora. Vooral het aspect van anonimiteit en dus de veiligheid van het internet zou gemarginaliseerde individuen aantrekken. “In virtual groups, individuals can be anonymous and do not deal in face-to-face interactions, individuals can admit to having marginalized, or nonmainstream, proclivities that they hide from the rest of the world. For the first time, they can reap the benefits of joining a group of similar others: feeling less isolated and different, disclosing a long secret part of oneself, sharing one’s own experiences and learning from those of others, and gaining emotional end motivational support” (1998, p. 682), schrijven psychologen Katelyn McKenna en John Bargh bijvoorbeeld.

Het lijkt alsof gemarginaliseerde groepen door de komst van internet bevrijd worden uit hun sociaal onthechte status. Het virtuele fungeert in veel literatuur als “a low-risk venue for finding others who share their perceived or real differences and exchanging information that is difficult to convey in person or when using one’s real identity” (Whitlock, Powers, & Eckenrode, 2006, p. 1). Maar de link tussen marginalisatie en internet is hiermee gebaseerd op de veronderstelde functionele eigenschappen van het world wide web. De meerwaarde die internet in theorie kan hebben voor gemarginaliseerde groepen.

In een nieuw nawoord van zijn The Virtual Community hekelt Howard Rheingold in 2000 de in zijn ogen achterhaalde aanname dat internet met name geschikt is voor “socially crippled adolescents” (p. 324). Opvallend is dat hij erkent dat ook hij te lang bij deze notie is blijven haken. Juist omdat slechts weinig onderzoekers offline ervaringen serieus betrekken in hun onderzoek online, is de aanname dat het internet vooral voordelen heeft voor “people with unusual identities or concerns” voornamelijk gebaseerd op “anecdotal evidence” (DiMaggio, Hargitta, & Robinson, 2001, p. 318). Er zijn ook onderzoekers die wel offline beslommeringen betrekken in hun onderzoek naar online participatie. De volgende paragraaf haakt in op twee van deze onderzoeken, die bovendien lijken

9

aan te tonen dat ongewone, gestigmatiseerde individuen zich inderdaad aangetrokken voelen tot de anonieme wereld van het internet.

1.3 Internet als veilige havenVolgens Willem de Koster fungeert het forum RefoAnders.nl voor christelijke homoseksuelen als een toevluchtsoord voor de leden die zich gestigmatiseerd voelen in hun dagelijkse offline leven. In de reformatorische omgeving waarin ze verkeren, wordt homoseksualiteit veelal als een zonde beschouwd. Veel leden zijn daarom in hun offline leven nooit uit de kast gekomen. “Because of their offline isolation, they seek understanding from people living under comparable circumstances” (De Koster, 2010, p. 563). Ze hebben zich tot internet gekeerd op zoek naar emotionele ondersteuning bij hun worstelingen met de combinatie geloof, het dagelijks leven en hun geaardheid. “A desire to be among similar others who provide support and understanding permeates their accounts of their reasons for joining the forum” (De Koster, 2010, p. 564).

De Koster liet samen met socioloog Dick Houtman ook zien dat eenzelfde sociale functie opgaat voor de leden van het rechts-extremistische Stormfront.org. De gebruikers van dit forum voelen zich in hoge mate buiten de maatschappij staan, beschouwen zichzelf zelfs als opgejaagd vanwege hun ideeën. Het forum fungeert als hun schuilplaats, daar waar ze zichzelf kunnen zijn. Eén van de leden laat optekenen: “Stormfront is like a second home to me”. De Koster en Houtman schrijven: “Because members largely share each other’s views, they can express themselves freely, and generally feel accepted by the others” (De Koster & Houtman, 2008, p. 1166). Internet is binnen deze theorie een veilige haven in een als vijandig beschouwde maatschappij. “Many members who experience stigmatization have not only turned away from society at large, they also believe that little can be done to change the world according to their ideology” (De Koster & Houtman, 2008, p. 1165).

Deze onderzoeken van De Koster en Houtman suggereren dat er een empirische grond is voor de anekdotische koppeling tussen gestigmatiseerde identiteiten en internet. Maar de auteurs pleiten ook voor meer onderzoek, om de link tussen online en offline en de koppeling met stigmatisatie uit te diepen. “Our findings indicate that it can be fruitful to employ an interpretative approach to find out whether and for what reasons a particular forum has importance as a community for certain people” (De Koster & Houtman, 2008, p. 1171). Het onderzoek op RefoAnders toonde namelijk ook aan dat een forum verschillende

10

functies kan herbergen voor haar leden. Naast toevluchtsoord, fungeert dit digitale ontmoetingspunt ook als een springplank voor een groep leden die – ondanks de moeilijkheden die het oplevert om in een christelijke omgeving homoseksueel te zijn – geen stigmatisatie en sociale isolatie ervaart. Ze hebben – in de termen van DiMaggio – de ongewone identiteit, de potentie van stigma, maar ervaren dit niet als een last. Wat belangrijk blijkt te zijn voor de sociale betekenis die ze toekennen aan hun forumparticipatie. Voor hen is RefoAnders een plaats om praktische worstelingen in verband met hun geaardheid en het geloof met elkaar te bespreken. De link tussen ongebruikelijke identiteiten en het digitale lijkt dus complexer te zijn dan een simpele één op één-relatie tussen stigma en internet.

De Koster en Houtman concluderen in het slot van hun Stormfront-onderzoek dat de houding van de samenleving jegens een bepaalde groep van invloed kan zijn op de drang om online gelijkgezinden te vinden. In landen met meer tolerantie richting rechts-extreme ideeën, schrijven ze, is waarschijnlijk minder noodzaak tot een virtueel toevluchtsoord voor de individuen met deze ideeën, omdat er geen of minder sprake is van marginalisatie (De Koster &Houtman, 2008, p. 1172). In dat licht suggereren ze als potentiële doelgroep voor vervolgonderzoek te kijken hoe het is gesteld met de forumparticipatie van moslims onder druk van afnemende tolerantie jegens dit geloof in westerse landen. Moedigt dit ook het zoeken naar een toevluchtsoord op internet aan? “Whereas Stormfront is obviously an extreme case, future research addressing questions such as these will have to decide whether the mechanism of virtual community formation uncovered here has broader significance” (De Koster &Houtman, 2008, p. 1172).

De Koster en Houtman benadrukken dat ze met Stormfront.org een extreme case hebben gepakt. Ook reformatorische homoseksuelen is niet de meest alledaagse doelgroep. Zoals de auteurs aangeven, is er meer onderzoek nodig bij meer prominent in de samenleving aanwezige groepen. Hun suggestie om moslims als onderzoeksgroep te nemen, is interessant. In Nederland valt namelijk vooral de grootscheepse participatie van Marokkaanse jongeren online op. Meer dan Nederlandse en Vlaamse jongeren zijn Marokkaanse en Turkse jongeren actief in nieuwsgroepen en gebruiken ze het web om informatie over de Islam en het land van herkomst op te zoeken (D'Haenens, Van Summeren, &Saeys, 2003, p. 213). Marokkaanse jongeren zijn ook meer met hun geloof bezig dan hun Turkse leeftijdsgenootjes, blijkt ook uit onderzoek naar het

11

internetgebruik van niet-westerse allochtonen. “Zij zoeken via het internet dan ook vaker naar informatie over godsdienst en hun interesse voor religie wordt belangrijker naarmate ze ouder worden (2003, p. 204). Hoewel de tijd die Marokkaanse jongeren online doorbrengen achterblijft bij autochtone jongeren en ook hun Turkse leeftijdsgenootjes (2003, p. 213), springt het aantal internetfora dat op hen gericht is, in het oog. Volgens Linders en Goossens zijn er beduidend meer op Marokkaanse jongeren gerichte fora te vinden dan Turkse internetfora (2004, p. 136). En opvallend genoeg zijn er in de literatuur diverse verwijzingen te vinden die deze opvallende forumparticipatie koppelen aan de offline stigmatisatie.

Deze scriptie vraagt zich af of deze forumparticipatie van Marokkaanse jongeren inderdaad begrepen kan worden uit stigmatisatie in de offline samenleving, zoals dikwijls wordt gesuggereerd. In het volgende hoofdstuk ga ik in op de veelal impliciete verbanden in die in de literatuur gelegd worden tussen het forumgebruik van Marokkaanse jongeren en de beeldvorming in de media.

Hoofdstuk 2

2.1 InleidingAfgezet tegen andere etnische minderheden zijn er opvallend veel fora in Nederland gericht op Marokkanen (D'Haenens, 2003, p. 411; Linders &Goossens, 2004, p. 12). Zoals Marokko.nl: met grofweg tweehonderdduizend leden één van de grootste fora van Nederland. Naast deze uitgedijde digitale samenscholing bestaan er verschillende kleinere discussieplatformen gericht op deze specifieke etnische groep, zoals Maroc.nl, Magreb.nl en Amazigh.nl.

Verschillende auteurs lijken deze grootscheepse aanwezigheid van Marokkaanse jongeren online te willen koppelen aan hun gemarginaliseerde positie in het publieke debat (Brouwer, 2006, p. 17), maar deze link blijft veelal onuitgewerkt. Dit hoofdstuk schetst een beeld van de Marokkanen in Nederland, hun potentiële stigma en duikt in de literatuur over de online participatie van deze veelbesproken groep. Om tenslotte de probleemstelling uit te bouwen in concrete onderzoeksvragen.

12

2.2 Een gestigmatiseerde groep online“Over geen enkele groep is zoveel gesproken en in negatieve zin geschreven als over Marokkaanse probleemjongeren”, claimt criminoloog en antropoloog Hans Werdmölder (Werdmölder, 2005, p. 44). Ook het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) concludeert twee jaar later zuinigjes dat Marokkanen er qua beeldvorming “niet best” voor staan (Dagevos & Gijsberts, 2007, p. 12). Deze twijfelachtige reputatie heeft de etnische groep volgens de onderzoekers van het SCP en Werdmölder te danken aan het feit dat de tweede generatie Marokkanen in verhouding tot de autochtone jeugd en andere etnische minderheden – op de Antilliaanse jeugd na – veel vaker als verdachte van een misdrijf staat ingeschreven (Jennissen, Oosterwaal, & Blom, 2007, p. 244). In het verlengde daarvan helpt de hausse aan mediaberichten over uit de band springende jonge Marokkanen, of het nu in de Goudse wijk Oosterwei of in de Amsterdamse Diamantbuurt is, niet mee.

Een ander aspect dat de negatieve beeldvorming beïnvloedt is religie. De Marokkaanse gemeenschap in Nederland bevat van de vier grootste allochtone groepen het hoogste percentage moslims, bovendien zijn ze actiever in hun geloof dan moslims met andere etnische wortels: ze bidden vaker, eten vaker halal en houden zich strikter aan de regels tijdens ramadan (FORUM, 2010, p.34). De maatschappelijke weerstand jegens het geloof heeft dus ook met name betrekking op hen. De European Commission against Racism and Intolerance (ECRI) constateert in 2008 in haar rapport over Nederland een toename aan islamfobie. Moslims zijn meer dan andere religieuze groepen “the subject of stereotyping, stigmatising and sometimes outright racist political discourse and of biased media portrayal and have been disproportionately targeted by security and other policies” (ECRI, 2008, pp. 36-37). Religie wordt bestempeld als het grootste probleem in de wederzijdse beeldvorming tussen autochtonen en allochtonen (Gijsberts & Lubbers, 2009). “Er is een situatie ontstaan waarin steeds meer moslims de indruk hebben gekregen dat zij gedwongen zijn om te kiezen tussen moslim en ‘Nederlander’ zijn” (De Koning, 2008, p. 263).

Marokkanen hebben hiermee wat Erving Goffman “an undesired differentness” (1963, p. 5) noemt. Oftewel: “a trait that can obstrude itself upon attention and turn those of us whom he meets away from him” (ibid). Volgens Goffman is het logisch dat een gestigmatiseerde steun zoekt bij lotgenoten. Stigmatisering zorgt voor onzekerheid, men moet voortdurend op zijn of haar hoede zijn in het gedrag dat men laat zien (Goffman, 1963, p. 17). Dit heeft tot

13

consequentie dat iemand met een stigma zich keert tot een groep mensen die zijn stigma ook dragen. “Knowing from their own experience what it is like to have this particular stigma, some of them can provide the individual with a circle of lament to which he can withdraw for moral support and for the comfort of feeling at home, at ease, accepted as a person who really is like any other normal person (Goffman, 1963, p. 26).

Dit lijkt naadloos aan te sluiten op de aanwezigheid van talloze op Marokkaanse jongeren gerichte discussiefora, waarvan Marokko.nl met afstand de grootste is. Internet is een laagdrempelige locatie om samen te komen. De Marokkaanse jeugd is overigens niet per definitie actiever op internet dan andere etnische minderheden. Turkse jongeren brengen per dag meer tijd achter de computer en op internet door dan hun Marokkaanse leeftijdsgenoten(D'Haenens, Koeman, & Saeys, 2007, p. 288). Wel lijken Marokkaanse jongelui gezien het aantal websites dat zich specifiek op hen richt beter georganiseerd dan andere etnische minderheden, ze zijn hiermee online prominenter aanwezig (D'Haenens, 2003, p. 411; Mamadouh, 2003, p. 201).

Sommige onderzoekers koppelen de opvallende online aanwezigheid van Marokkaanse jongeren, in lijn met de theorievorming met betrekking tot Stormfront.org en RefoAnders.nl, voorzichtig aan de stigmatisatie in de offline samenleving. Zo stellen onderzoekers van Mira Media – een clustering van zeven landelijk minderhedenorganisaties – dat er meer Marokkaanse dan Turkse of Surinaamse fora zijn omdat “de behoefte tot discussie en het ventileren van frustraties minder groot (is) onder Turken en Surinamers” (Mira Media, 2006, p.8). Deze verder onuitgewerkte notie die even plotseling in de literatuur opduikt als ze weer is verdwenen, lijkt aan te geven dat de forumparticipatie van Marokkaanse jongeren een vlucht is uit de offline samenleving die hen onheus bejegent. Op internet is een eigen podium te creëren, weg van invloeden van instituties als politiek en media.

De macht om zelfstandig onderwerpen ter discussie te stellen, is een groot goed voor deze jongeren, stelt onderzoeker Martijn de Waal. “Niet de poortwachters in de vorm van omroep- of krantenredacties bepalen welke discussies er worden gevoerd, en dus hoe het publieke domein vorm krijgt. Internet biedt de mogelijkheid bottom-up een eigen mediaruimte te creëren, waar de leden zelf hun agenda kunnen bepalen” (De Waal, 2003). De teleurstelling in het tegen zich gekeerde publieke debat drijft de jongeren in de armen van internetfora waar ze deze berichtgeving zonder vijandige

14

buitenstaanders kunnen bespreken. In het veilige vacuüm van de eigen groep. “Veel allochtonen kunnen zich niet identificeren met personen op de Nederlandse televisie. Internet biedt jongeren de mogelijkheid hun sociale identiteit meer naar eigen inzicht in te vullen” (Linders & Goossens, 2004). Weg van discriminatie en stigmatisatie, onder de steen die internet heet. Een digitale onderduikplek waar de jongelui zichzelf kunnen ontdekken, omdat ze er leeftijdsgenoten vinden waarin ze zichzelf herkennen. Er zijn dus een aantal claims in de literatuur dat de participatie van Marokkanen online wel degelijk is te begrijpen vanuit stigmatisatie offline.

Het lijkt sommige onderzoekers dermate vanzelfsprekend dat Marokkaanse jongeren zich tot het internet keren als een vlucht uit de offline samenleving vol discriminatie dat ze niet de moeite nemen om het verder uit te werken. Zo merkt antropologe Lenie Brouwer – die meerdere keren onderzoek deed naar de forumparticipatie van Marokkanen – bij aanvang van een artikel in 2006 tussen neus en lippen op: “Dutch Moroccan youths have been especially active on the Internet, probably (cursief: JK) because of their negative image in the media. Websites give them a chance to be heard” (Brouwer, 2006, p. 1153). Terwijl ze in haar verdere paper uiteen zet hoe de tweede generatie Marokkanen internetfora gebruikt om hun verbondenheid met hun Marokkaanse bakermat te tonen, door bijvoorbeeld het delen van foto’s, muziek en het bespreken van vakanties naar Marokko. Hoe deze theorie in verband staat met haar claim dat de activiteit van Marokkanen te verklaren valt uit de negatieve beeldvorming, is onduidelijk.

Brouwer bouwt in haar werk af en toe op de theorie van politicoloog Peter Mandaville, hij herkent de verbindende capaciteit van internetfora voor een geloofsgroep in diaspora. Internetfora fungeren als potentiële broeikas voor een transnationale, meer moderne Islam. Na een compleet stigmavrije verhandeling waarin hij deze invalshoek uiteen zet, begint hij zijn conclusie echter met: “More than anything else (cursief: JK) the internet and other information technologies provide spaces where Muslims, who often find themselves to be a marginalized or extreme minority group in many western communities, can go in order to find others ‘like them’” (Mandaville, 2001, p. 183). Waarbij het internet dat in zijn theorie fungeert als een incubator voor een nieuwe, transnationale Islam zich opeens toch nog ontpopt als een toevluchtsoord voor de tussen het wal en het schip gevallen medemens.

15

Uit het werk van Brouwer en Mandaville blijkt enerzijds hoe vanzelfsprekend auteurs de factor van stigma opvoeren, welke functie ze ook toekennen aan het online samenzijn van Marokkanen. Anderzijds blijkt uit de literatuur ook hoe onuitgewerkt de link verder blijft. In beide gevallen blijft stigmatisatie in de offline samenleving een onzekere indicator, die in het ene geval bij aanvang van het artikel en in het andere geval opeens aan het einde van het uiteenzetten van de theorie om de hoek komt zetten.

Goffman waarschuwt er overigens zelf voor niet elke als defensief aan te merken reactie van een gestigmatiseerde te verklaren vanuit dat stigma. Immers, individuen kunnen een onvolkomenheid dragen, zonder hier problemen mee te hebben (Goffman, 1963, p. 6). De last van een stigma drukt niet op iedereen even zwaar. En bovendien: zelfs als er sprake is van stigmatisatie waar men wel mee worstelt, hoeft dit nog niet de aanleiding te zijn voor online participatie. Door achter de virtuele samenscholing van Marokkanen vluchtig de sticker stigma te plakken, blijft de stigmaverklaring slecht uitgewerkt en blijven andere motiveringen verborgen.

Resumerend, de literatuur over de participatie van Marokkanen online lijkt stigmatisatie als trigger te zien voor het forumgebruik van deze groep. Er zijn twee redenen om hieraan te twijfelen. Allereerst lijken deze verwijzingen niet altijd even goed onderbouwd te zijn. Ten tweede zijn er ook suggesties in de literatuur die erop duiden dat de forumparticipatie wellicht anders werkt. Meer hierover in de volgend paragraaf.

2.3 VraagtekensEen dominante aanname in de literatuur is dat de participatie van Marokkanen online iets te maken heeft met stigmatisatie in de offline samenleving. Met het werk van mediawetenschapper Koen Leurs en antropoloog Martijn de Koning in de hand zijn daar echter verschillende vraagtekens bij te zetten. Allereerst De Koning, die zich niet in zijn onderzoek niet focuste op internfora, maar zich jarenlang onderdompelde in de leefwereld van Marokkaanse jongeren. Hij ontdekt dat deze jongeren zich als vlucht voor het negatieve label dat aan hun etnische identiteit kleeft, keren tot religie. “Ze zoeken de moslimidentiteit mede om zich te verlossen van de slechte naam van Marokkaanse Nederlanders en van de associatie met criminaliteit” (De Koning, 2008, p. 88). Internetfora zijn binnen deze theorie een vraagbaak voor jongeren die op zoek zijn naar de ware Islam. “Het doel van de jongeren is vooral die antwoorden op internet te vinden die volgens hen leiden naar de authentieke kern van de islam die universeel is

16

en van alle tijden en dan ook wel wordt aangeduid als ‘de Waarheid’” (DeKoning, 2008, p. 286).

In deze theorie vormt stigmatisatie dus een grote rol, maar dit stuwt de Marokkaanse jeugd slechts indirect in de virtuele armen van internetfora. De vijandigheid die de tweede generatie Marokkanen in Nederland ervaart, zorgt er voor dat veel jongeren op zoek gaan naar een identiteit die hen gevoelsmatig verlost van negatieve associaties. Het uitdiepen van de religieuze identiteit is volgens De Koning een uitweg, weg van de besmette Marokkaanse identiteit die hen steeds confronteert met het feit dat ze er niet bij horen in Nederland. De Koning typeert hiermee het online samenzijn op andere wijze dan de auteurs in de vorige paragraaf, zij interpreteren de internetparticipatie toch vooral uit het gevoel dat de Marokkanen in het maatschappelijke debat niet tot hun recht komen. De Koning daarentegen ziet internet niet als een toevluchtsoord, maar als een religieuze ontmoetingsplek. Opvallend is dat ook Mandaville in bovenstaande paragraaf internet ziet als een plaats waar gelovigen elkaar kunnen ontmoeten, maar hij betrekt hierbij onverwachts het aspect van marginalisatie – “more than anything” – als trigger.

Mediawetenschapper Koen Leurs werkt dit nog verder uit. Hij onderzocht in zijn dissertatie hoe Marokkaanse jongeren via verschillende digitale platformen zichzelf positioneren en hun identiteit tot wasdom laten komen. Internetfora zijn maar een onderdeel van zijn onderzoek, maar hij werpt wel een interessante suggesties op. Net zoals De Koning ziet hij in dat internetfora van belangrijke religieuze waarde kunnen zijn voor jongeren, omdat ze – weg van traditionele toezichthouders zoals hun ouders en een imam – kunnen bespreken hoe de Islamitische leefregels in de praktijk te brengen in een moderne samenleving (Leurs, Koen, 2012, p. 149).

Maar bovendien poneert Leurs dat jonge Marokkanen met hun participatie op internetfora als Marokko.nl het heft in eigen hand nemen, ze creëren er een alternatieve publieke ruimte waar ze de negatieve beeldvorming aan de kaak stellen (Leurs, Koen, 2012, p. 121). Volgens de mediawetenschapper geeft het uiten van zichzelf binnen discussies online een gevoel van macht en hoewel het de vraag is of dit daadwerkelijk verandering van de negatieve beeldvorming rondom de etnische groep teweeg brengt, “voice may give hope for future change” (Leurs, Koen, 2012, p. 156). Dit roept de suggestie op dat Marokkanen die kampen met stigmatisatie niet tot internet vluchten om een toevluchtsoord te scheppen, maar eerder een plaats zoeken waar ze zich kunnen verzetten

17

tegen de publieke opinie. Internet is hierbij dus geen plek om zich terug te trekken, maar eerder een plaats om op de barricaden te klimmen.

De literatuur over de participatie van Marokkanen online overziend, vallen twee dingen op: allereerst lijkt de participatie van Marokkanen op internet uiteen te vallen in verschillende typen van samenzijn die door verschillende auteurs anders worden bekeken. Van religieuze ontmoetingsplaats tot wellicht een plaats van verzet. Het is, afgaande op De Koning en Leurs, bovendien zeer de vraag of deze typen allemaal terug te voeren zijn op stigma in de offline samenleving, wat wel de dominante aanname in de literatuur is. Deze scriptie heeft dus de volgende onderzoeksvragen: in welke typen van online samenzijn is de participatie van Marokkanen online te onderscheiden? En welke zijn daadwerkelijk terug te voeren op stigmatisatie?

18

Hoofdstuk 3

3.1 InleidingZoals uiteen gezet wil deze scriptie achterhalen in welke typen van online samenzijn de participatie van Marokkanen op internetfora valt te verdelen. En of deze typen in verband staan met de stigmatisatie in de offline samenleving. Om dit te achterhalen is ervoor gekozen om Marokko Community, het grootste Nederlands forum gericht op jonge Marokkanen, onder de loep te nemen.

Marokko Community – in deze scriptie verder veelal Marokko.nl genoemd – is een clustering van op Marokkaanse jongeren gerichte discussiepagina’s. Opgericht in 2004. De eigenaar is Marokko Media, een marketingbedrijf dat zich presenteert als de brug tussen bedrijven of instellingen die zich richten op de Marokkaanse jongeren in Nederland en de jongeren zelf. Tot haar diensten behoren advertentiecampagnes op de site, maar ook het doen van marktonderzoek in samenwerking met een onderzoeksbureau en doelgroepmarketing. Marokko Media claimt dat de site een miljoen bezoekers per maand trekt. Zij vinden hun weg naar de forumdiscussies via startpagina Marokko.nl, dit is een algemene nieuwswebsite waar de nadruk ligt op berichten interessant voor jonge Marokkanen. Marokko Community-leden kunnen ook op deze nieuwsberichten reageren, maar de meeste discussies vinden plaats op de forumpagina’s omdat er daar vrijheid is om eigen nieuws aan te dragen plus opiniestukken voor te leggen aan de andere leden.

Marokko Community genereert volgens Marokko Media zo’n 1.500 nieuwe discussies per dag. Aantal berichten per dag: ruim 50.000. Het aantal leden is in juli 2012: 184.425. Het is hiermee van de talloze op Marokkaanse jongeren gerichte fora in Nederland, de grootste (Derksen, 2006). Ter vergelijking: het kleine zusje van Marokko.nl is Maroc.nl, dit forum telt krap zeventigduizend leden. Marokko.nl is met haar grootte en veelzijdigheid een geschikte locatie om te achterhalen in welke typen samenzijn de digitale participatie van Marokkanen valt te begrijpen.

Marokko.nl is onder verdeeld in verschillende subfora, de meeste populaire – op basis van het aantal onderwerpen – zijn: ‘Marokkaanse jongeren en actualiteiten’, ‘Marokkaanse jongeren, liefde en relaties’, ‘Marokkaanse trouwpartijen Nederland en België’, ‘De wereld van de Marokkaanse vrouw’ en

19

‘Islam & Ik’. Marokko.nl is dus een hoogst interactief platform waar Marokkaanse jongeren onder tal van noemers hun problemen of juist goede nieuws kunnen delen met de online populatie. Haar grootte en haar veelzijdigheid maakt Marokko.nl tot een geschikte onderzoekslocatie om antwoord te vinden op de vraag of stigma verband heeft met verschillende typen online aanwezigheid van de Marokkaanse jongeren.

Mijn onderzoek gericht op het achterhalen van het antwoord op deze vraag valt uiteen in twee stappen. Allereerst is er een kwalitatieve inhoudsanalyse losgelaten op de discussies binnen het forum. Om zodoende inzicht te krijgen in het online samenzijn van de leden van Marokko.nl, de verschillende sociale functies die hierachter schuil lijken en te gaan en hoe zich dat online ontrolt. Vervolgens is er als stap twee gekozen voor het selecteren van zogenoemde sleutelparticipanten, dit betekent dat de reacties en gestarte discussies van verschillende strategisch geselecteerde leden door de jaren heen zijn bekeken. Dit als controle en verdieping van de resultaten van de inhoudsanalyse. In eerste instantie was het de intentie om als stap twee in dit onderzoek participanten van Marokko.nl te interviewen, maar na verschillende pogingen moest deze opzet losgelaten worden. Dit heeft invloed gehad op het totale onderzoek, daarom is hier ook enige aandacht voor ingeruimd in dit hoofdstuk. In de volgende paragrafen ga ik wat dieper in op de motivering achter deze onderzoeksmethode en de ethische vraagstukken die erbij komen kijken.

3.2 Stap één: kwalitatieve inhoudsanalyseFred Wester dicht de inhoudsanalyse als onderzoeksmethode “relatieve onbekendheid” toe (Wester, 2006, p. 9). De onbekendheid is onterecht, stelt hij. Een inhoudanalyse – eigenlijk een specifieke vorm van waarnemen – heeft als grote voordeel boven andere onderzoeksmethoden dat de onderzoeker data kan verzamelen, zonder de gegevens te beïnvloeden. Bij het interviewen van participanten of het hen onderwerpen aan een experiment, moet de onderzoeker altijd rekening houden met de mogelijkheid dat de participanten wetende dat ze meedoen aan een onderzoek, zich anders gedragen of verkeerde gegevens verstrekken (Saunders, Lewis, Thornhill, Booij, & Verckens, 2011, p. 174).

Dit is het probleem van reactiviteit, zoals Earl Babbie het omschrijft: “If the people being studied know they’re being studied, they might modify their behavior in a variety of ways” (Babbie, 2007, p. 290). Bij een kwalitatieve

20

inhoudsanalyse van het online samenzijn op Marokko.nl schuilt dit gevaar niet. Het materiaal komt tot stand of is al aanwezig zonder inmenging van de onderzoeker. Deze wijze van observatie geeft zodoende een waarheidsgetrouw beeld van de dagelijkse routine van het forum en haar actieve leden, wat volgens aanhangers van de observatiemethode ook haar grote kracht is.

De kwalitatieve inhoudsanalyse van Marokko Community richt zich op het achterhalen van de motieven achter het online samenzijn van de leden van Marokko.nl. Dus: opmerkingen die verwijzen naar ervaringen in het dagelijks leven, zijn interessant als deze direct in verband te brengen zijn met de activiteiten op Marokko.nl. Maar ook uitspraken met betrekking tot het forum – en/of haar leden – of redenen om actief te zijn op het platform kunnen licht werpen op de sociale functies van het medium in relatie tot het offline bestaan. En of dit wellicht in verband staat met offline stigmatisatie. Welke onderwerpen trekken de aandacht, welke onderwerpen bloeden juist dood, welke leden zoeken elkaar steeds op. Wat is de tone of voice. Belangrijk hierbij is het om ook de onderlinge verbanden tussen de verschillende subfora in het oog te houden. Hoe houden de leden zich tot elkaar? Welke verschillende groepen zijn er te herkennen?

De discussies tussen de leden vormen de centrale onderzoeksgrond van de inhoudsanalyse – of observatie. De interactie van een debat kan de onderlinge relaties blootleggen en hiermee belangrijke waarde hebben als het gaat om de verhoudingen tussen de verschillende betekenissen die Marokko.nl-leden toekennen aan hun participatie. Ik heb me gericht op uitingen die te maken kunnen hebben met de reden van het lid zijn van Marokko.nl. Reacties die iets zeggen over de participatie of over een potentieel stigma in de offline samenleving. Dus ook opmerkingen over de politiek in Nederland, uitlatingen over de eigen etnische groep of hoe zij behandeld worden.

In de discussies rondom actuele thema’s zijn er ook veel niet-Marokkaanse participanten, in het licht van de vraag of het online samenzijn terug te voeren is op stigmatisatie in de offline samenleving, is het interessant om te zien hoe de discussies tussen deze twee groepen – Marokkaanse leden en niet-Marokkaanse leden – zich ontrollen. Met de reacties op bepaalde discussies laten leden zien hoe zij tegen de geponeerde vraagstukken of actuele berichten aankijken, maar ook hoe zij andere leden bekijken. Dit laat een glimp zien van hoe zij in de wereld staan, welke normen en waarden ze erop nahouden. In het

21

algemeen: wat zij belangrijk vinden en daarmee ook wat niet. Hiermee ontstaat ook een algemene schets van de doelgroep en wat hen beweegt.

Met de kwalitatieve inhoudsanalyse ontstaat zodoende een beschrijven typologie met al wat eerste verwijzingen naar stigma, de resultaten zijn onder verdeeld in drie verschillende typen van online samenzijn. Steeds daarbij is het de vraag: is dit type van online samenzijn te koppelen aan stigmatisatie in de offline samenwerking. De kwalitatieve inhoudsanalyse geeft slechts een aanzet tot beantwoording van deze vraag. Vervolgens is er stap twee: het verkiezen van sleutelparticipanten en aan de hand van hun activiteit door de jaren het vormen van een persoonlijk profiel. Dit functioneert voornamelijk als verdieping van de resultaten van de inhoudsanalyse. Maar eerst ga ik in op wat in eerste instantie stap twee van dit onderzoek zou zijn: het interviewen van leden van Marokko.nl.

3.3 De beoogde stap tweeHet streven van deze scriptie in een eerdere opzet was om theorievormend te zijn, door de resultaten van interviews van forumparticipanten te koppelen aan de uitkomsten van de kwalitatieve analyse van Marokko.nl. Zodoende zou het wellicht mogelijk zijn om een empirisch geïnformeerde typologie te krijgen van de sociale functies van Marokko.nl, gekoppeld aan de offline ervaringen van leden. Het doel was om zodoende een theorie te ontwikkelen over de verschillende manieren waarop online samenzijn op Marokko.nl verbonden is met het offline leven. Er zijn dan ook verschillende pogingen gedaan om Marokko.nl-leden bereid te vinden voor een vraaggesprek, al dan niet digitaal om hun privacy te waarborgen. Echter zonder succes.

In juni 2010 is er een oproep op het forum geplaatst om interviewkandidaten te vinden en in mei 2011 is er nogmaals een poging gedaan1. Dit leverde zeer tegenvallende reacties op. Ook zijn er verschillende moderators – toezichthouders op het forum – aangeschreven met de vraag of zij zouden willen meewerken aan het promoten van het onderzoek. Hier zijn geen reacties op teruggekomen. Bovendien zijn er leden via een privé-bericht benaderd voor een interview, dit leverde ook geen animo op. Uiteindelijk zijn er vier interviews afgenomen met Marokko.nl-leden, maar dit leverde te weinig materiaal op om het oorspronkelijke onderzoeksdoel te bereiken.

1 Te vinden in Bijlage 1: Op Marokko.nl geplaatste oproep om interviewkandidaten te vinden.

22

Het is gissen naar de reden van de gebrek aan respons. Wellicht is het gebrek aan verbondenheid tussen de leden van Marokko.nl gerelateerd aan de onwil om mee te werken aan een onderzoek over het forum. Willem de Koster trof op Stormfront.org en RefoAnders.nl een min of meer hechte groep aan, met leden die het forum stuk voor stuk een belangrijke plaats in hun leven toedichten, als ontsnapping uit een offline omgeving gevuld met stigmatisatie. Hij vond zonder veel moeite zijn participanten op de fora die hij onderzocht door oproepen te plaatsen. Op Marokko.nl is er echter veel minder sprake van groepsbinding. Wellicht is er in dat geval ook minder de drang om mee te werken aan een onderzoek over het forumgebruik, dit wordt wellicht niet belangrijk genoeg geacht om woorden aan vuil te maken.

Daarnaast lijkt er een bepaalde achterdocht te zijn jegens de Nederlandse onderzoekscultuur. Anoniempje25 reageert op de oproep: “Veel succes, maar mij lijkt het weer zo’n geval om de Marokkaanse gemeenschap in een zwart daglicht te zetten.” En ook Lella_Najat zegt: “Ik vind al die onderzoekjes over allochtonen en specifiek gericht op Marokkanen zwaar eenzijdig. Van mij hoeft het niet. En ik vind niet dat mensen aan dit onderzoek mee moeten doen. Hetgeen je zegt wordt altijd wel verdraaid. Waar die autochtone onderzoekers ook last van hebben, is dat ze niet weten hoe ze de dingen die ze tegenkomen in deze doelgroep kunnen relativeren.”

Na verschillende pogingen bleek het vinden van voldoende interviewkandidaten dus geen haalbare kaart. Na deze kink in de kabel heb ik ervoor gekozen de koers van de scriptie te wijzigingen, door deze toe te spitsen op de stigmatisatie. Inmiddels had ik aanwijzingen dat de offline stigmatisatie van Marokkanen online voor een ander soort samenzijn zorgde dan op Stormfront.org en RefoAnders.nl. Dit gaf voeding aan de nieuwe richting van de scriptie, namelijk: te achterhalen of stigmatisatie een rol speelt bij de opvallende online participatie van Marokkanen en hoe zich dat dan online ontpopt. Om dit te bereiken is als verdieping gekozen voor het opvoeren van zogenoemde sleutelparticipanten. In de volgende paragraaf ga ik hier verder op in.

3.4 Stap twee: sleutelparticipantenDe strategische selectie van sleutelparticipanten – leden die exemplarisch zijn voor de gevonden typen van online samenzijn – en de bestudering van hun activiteit is stap twee van het onderzoek op Marokko.nl. Ik ben hiermee als volgt aan de slag gegaan. Allereerst ben ik op zoek gegaan naar participanten die op

23

basis van één of meerdere quotes onder de verdelen waren bij één van de uit de inhoudsanalyse afgeleide typen van online samenzijn. Vervolgens ben ik op zoek gegaan naar reacties die terug te voeren zijn op de mogelijke reden van de participatie op Marokko.nl, met daarbij steeds de vraag: grijpt dit terug op eventuele stigmatisatie in de offline samenleving. Zijn er opmerkingen over offline ervaringen. Reppen leden over ervaringen met stigmatisatie. Ik heb hierbij gebruik gemaakt van het complete profiel van verschillende leden.

Aan de hand van de profielpagina’s is al een aardig beeld te vormen van de specifieke participatie van leden door de jaren heen. Zo is te achterhalen welke discussies een specifiek lid zelf gestart heeft, binnen welke subfora van Marokko.nl hij of zij actief is, hoe deze deelname door de tijd heen is veranderd. Of juist niet. Ook zijn alle reacties – zelfs van jaren terug – boven water te halen. Dit kan veel onthullen over de participatie an sich, zo kan de eerste gestarte discussie of geplaatste reactie van een lid veelbetekenend zijn met het licht op de reden van participatie.

Samen met een profielpagina, avatar – de gekozen profielfoto – en de nickname – zelfverzonnen schermnaam – plus de zogenaamde handtekening die vaak als een soort herkenningspunt onder individuele berichten wordt geplaatst, communiceren ze naar de rest van het forum een zekere persoonlijkheid. Deze profilering is ook van belang met het oog op de probleemstelling: hoe zetten de leden zichzelf neer ten opzichte van andere participanten van Marokko Community. Wat laten ze los, wat blijft er privé. Het toont iets van de mate van saamhorigheid. Of het gebrek eraan. Op een dergelijke manier gebruik maken van het geheugen van internetfora is een niet alledaagse onderzoeksaanpak, in feite is het een verdieping van de inhoudsanalyse. Deze benadering komt echter qua empirische gegevens het dichtst bij interviewen. Feitelijk heb ik met het bij elkaar brengen van alle informatie die leden door de jaren heen over zichzelf, hun offline ervaringen en hun participatie soort semi-interviews geconstrueerd, om toch zo dicht mogelijk bij de originele scriptieopzet te blijven.

Op een dergelijke manier inzoomen op de specifieke participatie van Marokko.nl-leden geeft een inkijkje in de participatie van specifieke leden kenmerkend voor de verschillende typen van online samenzijn op Marokko.nl. En is dus een cruciale verdieping van de resultaten van de kwalitatieve inhoudsanalyse. Aan de hand van de berichten die op de lange termijn zijn geplaatst en de profilering van de leden is een beter antwoord te geven op de

24

vraag of de typen van online samenzijn gekoppeld zijn aan stigmatisatie in de offline samenleving. En hoe zich dat dan ontpopt op Marokko.nl.

Eén ethisch dilemma vraagt bij deze manier van onderzoek de aandacht. De kracht van een kwalitatieve inhoudsanalyse is de onzichtbaarheid van de onderzoeker. Maar is het te verantwoorden dat de leden van Marokko.nl zonder zich ervan bewust te zijn, gelden als participanten in een wetenschappelijk onderzoek? In de volgende paragraaf ga ik eerst verder in op dit ethische debat.

3.5 Ethische achtergrondEén van de basisuitgangspunten van sociologisch onderzoek is dat deelname aan een onderzoek vrijwillig moet zijn (Babbie, 2007, p. 62). Maar Earl Babbie stelt meteen na het poneren van dit ethische uitgangspunt: “This norm is far easier to accept in theory than to apply in practice, however (…) Very often the researcher cannot even reveal that a study is being done, for fear that revelation might significantly affect the social processes being studied. Clearly, the subjects of study in such cases are not given the opportunity to volunteer or refuse to participate (Babbie, 2007, pp. 62-63). In het geval van een inhoudsanalyse of observatie vervalt vaak de noodzaak om participanten om toestemming te vragen, omdat de betrokken informatie openbaar is of dat handelingen zich afspelen in de openbare ruimte. Maar in hoeverre is internet openbare ruimte?

De mate waarin internet als publiek domein beschouwd mag worden, is een heikel punt voor internetonderzoekers. Want hoewel de berichten op discussiepagina’s vaak toegankelijk zijn voor externe lezers is het de vraag in hoeverre internetgebruikers zich bewust zijn van de openbaarheid van hun meldingen. “The very fact that many members of online communities are only vaguely aware of the public nature of their exchange suggests the need for caution. Their trust may be misplaced, but nevertheless it is not good for researchers to violate is without a compelling rationale” (Bakardjieva &Feenberg, 2000, p. 239).

Dit onderzoek vangt aan met een kwalitatieve inhoudsanalyse, maar een ethische breinbreker is in hoeverre er voor het toekijken en gebruik maken van de uitlatingen in discussies toestemming moet worden gevraagd bij de leden. Sommige onderzoekers keuren onderzoek gebaseerd op lurking-gedrag – zonder medeweten van de forumgebruikers gesprekken volgen en deze verwerken in een studie – af. Zo schrijft David Berry in dat licht waarschuwend: “…the online

25

status of public and private is ambiguous and contested. For example, one key aspect of online communities is that they are bound by the mutual respect and trust among their members. This involves norms of confidentiality and respect for privacy within the group” (Berry, 2004, p. 326). Eysenbach en Till raden onderzoekers aan om uitermate zorgvuldig de afweging maken of forumgebruikers hun uitingen als openbaar beschouwen. Zij werpen op dat “researchers posting or “lurking” on such communities may be perceived as intruders and may damage the communities” (Eysenbach & Till, 2001, p. 1103).

Om uit te maken in hoeverre een internetgemeenschap als een openbare ruimte beschouwd mag worden, werpt Storm A. King het begrip “perceived privacy” op. “This factor represents the degree to which group members perceive their messages to be private to that group” (King, 1996, p. 126). Hoe lager deze perceived privacy is, hoe publieker de informatie. Eysenbach en Till geven in het kielzog daarvan drie uitgangspunten die helpen de perceived privacy in te schatten, ik zal deze afzetten tegen de situatie op Marokko.nl.

Ten eerste gaat het volgens Eysenbach en Till om de openbaarheid van de berichten: in hoeverre ze toegankelijk zijn voor niet-leden. “…if a subscription or some form of registration is required to gain access to a dicussion group then most of the subscribers are likely tot regard the group as a “private place” in cyberspace” (Eysenbach & Till, 2001, p.1104). In geval van Marokko Community kunnen ook niet-leden complete discussies volgen, enige beperking is dat ze niet kunnen reageren. De berichten gekoppeld aan de specifieke leden zijn in die zin dus openbaar, voor iedereen te achterhalen.

Ten tweede hebben de twee onderzoekers het over het aantal mensen dat toegang heeft tot de berichten, dus het bereik van het forum. Marokko.nl is vanwege de felheid van de discussies de afgelopen jaren regelmatig onderwerp van politiek debat geweest. Na Kamervragen van de Partij voor de Vrijheid (PVV), die de internetpagina bestempelde als “haatsite” naar aanleiding van onder meer kwetsende reacties op het omkomen van twee Nederlandse militairen in Uruzgan, wordt er in 2008 een onderzoek ingesteld door de toenmalige minister van integratie, Eberhard van der Laan. Uitkomst daarvan is dat eigenaar Marokko Media moet beloven strenger toe te zien op de uitlatingen van forumgebruikers. Haatzaaiende

26

of discriminerende teksten moeten binnen een uur van de site verwijderd worden, zo is de intentie. Marokko Community is hiermee niet alleen een omvangrijk, maar ook een bekend – misschien zelfs wel een berucht – forum. Ze heeft de laatste jaren regelmatig de ogen op zich gericht gekregen vanwege soms uit de hand gelopen discussies. In de media werd toen ook geciteerd uit de forumdiscussies. Overigens heeft Marokko Community ook de aandacht van het door een omvangrijk publiek geraadpleegde GeenStijl.nl. Het is te verwachten dat het overgrote deel van de leden zich zeer bewust is dat externe partijen meelezen.

Tot slot suggereren Eysenbach en Till ook te kijken naar het doel van de website, waarbij Marokko Community een dusdanig breed doel heeft – “voor iedereen die iets te zeggen heeft waarin een ander geïnteresseerd kan zijn” – dat daaruit niets valt af te leiden behalve het open karakter van de discussiepagina’s. Marokko Community is bovendien gekoppeld aan een algemene nieuwspagina met actuele berichten gericht op Marokkaanse jongeren. Lezers worden hierbij ook gewezen op de meest recente discussies van Marokko Community. Volgens Marokko Media trekt Marokko.nl zo’n 50.000 unieke bezoekers per dag. De discussies worden hiermee bewust aan de man gebracht bij een groter publiek dan alleen de forumleden.

Uit bovenstaande is te concluderen dat de perceived privacy van Marokko.nl uitermate laag lijkt. Media citeren uit discussies op het forum, de schijnwerpers van Den Haag zijn zelfs op de online gesprekken gericht en de eigenaar van het forum promoot feitelijk de discussies aan adverteerders of potentiële klanten. Het is weinig aannemelijk dat de leden van het forum hun berichten als privé beschouwen. Daarom is besloten om geen toestemming te vragen voor het verzamelen van data op Marokko.nl. Dit zou – zoals eerder uiteen gezet – de toon van de discussies wellicht ook beïnvloeden, wat het onderzoek niet ten goede komt.

Ik heb ervoor gekozen om de citaten die ik van Marokko.nl-leden gebruik in deze scriptie te vrijwaren van spelfouten. Dit om de leesbaarheid en consistentie van het relaas te verbeteren. Want in sommige gevallen trekt een cruciale spelfout in een citaat meer de aandacht dan de strekking van de

27

opmerking. In dit geval was het gehalte tik- en spelfouten ook dermate hoog dat ik heb besloten om ze er op consequente basis uit te halen.

In het volgende hoofdstuk presenteer ik de resultaten van het kwalitatieve inhoudsanalyse van Marokko.nl en de bij de verschillende gevonden typen van online samenzijn horende sleutelparticipanten.

28

Hoofdstuk 4

4.1 InleidingVan knetterende ruzies tot gemoedelijke gesprekken. De kwalitatieve inhoudsanalyse van Marokko Community legt verschillende typen van online samenzijn bloot. In dit hoofdstuk passeren deze de revue, bij elk type stel ik de vraag of er een verband is met een eventuele stigmatisatie in de offline maatschappij. En als dit verband aannemelijk is, hoe dat zich online ontrolt.

De opbouw van dit hoofdstuk is als volgt. Ik presenteer de onttrokken types van online samenzijn op Marokko.nl. En vervolgens presenteer ik bij elk type verschillende leden die fungeren als sleutelparticipanten, zij bieden de nodige verdieping.

4.2 Type I: Marokko.nl als publieke confrontatiezone“Wanneer gaan jullie Nederlanders mij accepteren?” arab_hier

4.2.1 Inleiding

Onder de noemer ‘Marokkaanse jongeren en actualiteiten’ bevindt zich op Marokko.nl een ratelende discussiemachine, tientallen onderwerpen worden er dagelijks het forum op geslingerd. Meeste reacties door de jaren heen trokken discussies over de Mohammed-cartoon, Ayaan Hirsi Ali, schepping en evolutie en het (dreigende) hoofddoekjesverbod. Opvallend is het hoge aantal reacties van autochtone leden, waarmee ik op leden doel die geen wortels in Marokko hebben. Volgens eigenaar Marokko Media noemt vijftien procent van de leden zich Nederlands, deze groep is zoals gezegd vooral actief binnen de discussies over actuele onderwerpen.

In de volgende paragraaf zet ik het eerste type van online samenzijn op Marokko.nl uiteen, leden binnen dit type blijken vooral en vrijwel uitsluitend actief binnen de actuele discussies. Na de beschrijving van dit type van online samenzijn volgt de vraag of deze participatie verband houdt met offline stigmatisatie.

29

4.2.2 ‘Kijk naar je eigen volk’

Marokko.nl floreert in een tijd waar de schijnwerpers van de media op de Marokkaanse groep zijn gericht. Zoals lid oeps – autochtoon – eind 2011 schrijft over het waarom van zijn lidmaatschap: “Er is zoveel gaande met moslims hier in Nederland en in het Midden-Oosten dat mijn nieuwsgierigheid groeit. Moslims zijn gewoon de interessantste mensen van deze tijd.” Met het licht op de onderzoeksvraag is de activiteit van Hollandse leden alleen interessant in samenhang met de participatie van Marokkaanse leden. De aanwezigheid van de door Marokkaanse leden soms liefkozend, soms hatelijk genoemde kaaskoppen betekent namelijk wel dat Marokko.nl niet per definitie fungeert als een veilige locatie om gelijkgezinden te vinden. En zonder tegenspraak ervaringen over een eventuele stigmatisatie uit te wisselen.

Op Marokko Community zijn een aantal Nederlandse leden uitgesproken PVV-stemmers, anderen steken een bepaalde kritische houding richting de integratie van minderheden in Nederland niet onder stoelen of banken. Duidelijk: Marokko Community is geen afgebakend stukje internet, zoals De Koster en Houtman wel aantroffen op Stormfront.org. Geen eilandje waar PVV-aanhangers of andere potentiële critici van Marokkanen worden geweerd. Dit uit zich ook in de discussies, die zich kenmerken door een bepaalde felheid, de immer aanwezige dreiging dat het uit de bocht kan vliegen. Soms doet het aan als een eeuwigdurend steekspel van woorden. Zo zien ook de leden zelf. Wijzen schrijft augustus 2010 in de staart van een discussie over hoofddoekjes schertsend richting zijn opponent Snake74: “Zit je gewoon te stangen, totdat er weer een nieuw nieuwsbericht komt die ons dan weer recht tegenover elkaar

zet. Dan begint het discussiespelletje weer opnieuw. Wie heeft er gelijk, wie overdrijft er, wie maakt een punt, wie maakt een fout, wie wordt geleid door emotie en wie door kennis. CHALLANGEEEE!”

Marokkaanse leden proberen zich binnen deze kleine woordelijke oorlogjes te verzetten tegen het negatieve imago dat aan de Marokkanen in Nederland en aan het islamitische geloof kleeft. Het gevoel gestigmatiseerd te worden in de publieke opinie is levendig aanwezig bij de Marokkaanse leden die zich mengen in de discussies over de actualiteit. Zo noemt The3sisters Nederlanders “schijnheilig” omdat ze steeds naar Marokkanen wijzen. “Hou eens gewoon je kop en kijk eens naar je eigen volk.” Moker_joker noemt Nederland het land “waar het journaal niks dan leugens heeft te bieden. Het land van de hoogste percentage moslimhaters. Het land dat ons ziet als gevaar

30

en terreur. Het land van extremisten. Het land dat problemen zoekt maar toch wil vermijden. Het land dat mij bestempelt als kutmarokkaan.” En Pist_Aches heeft het gevoel dat alles zich tegen de islam keert. “Vanwaar die drang toch om een volledige religie door het slijk te halen aan de hand van deze gruwelijke gebeurtenis? Iemand is mishandeld door een stelletje hersenloze debielen en huppa, opeens zijn alle moslims barbaren en is de Islam opeens een gewelddadige, gevaarlijke en gestoorde religie? Tering ey, ik krijg het op mijn systeem van dit gezeik!!”

Waaruit blijkt dat er veel Marokkaanse leden actief zijn onder de noemer ‘Marokkaanse jongeren en actualiteiten’ voor wie stigmatisatie een heel actueel thema is. Het verwijt richting de aanwezige Nederlanders is dat ze zich angst laten aanpraten en dat ze “maar graven en graven om toch iets te vinden wat jullie tegen ons kunnen gebruiken” (Malikkingdom). Dat sommige Nederlandse leden sympathie koesteren voor Wilders, werkt voor veel Marokkanen als een rode lap. Zoals Jetli die uitvalt tegen een PVV-er: “En wel janken als hij bedreigd wordt, omdat hij puur discrimineert en een andere bevolking beledigt, dat is misschien voor jou, Anita, een normale gang van zaken, maar de rest van de wereld is iets intelligenter dan jij. (…) Wat jij en Geert doen is slaan, maar als je een klap terug krijgt, ga je janken. En dan zeg je net als een klein kind: ‘Jij begon. Want ik mag wel slaan omdat ik blank ben en jij mag niet slaan omdat je niet blank bent.’ Ja ja meid, dat is jullie niveau!”

Dat stigmatisatie zo vaak impliciet of expliciet naar voren komt in discussies, is een aanwijzing dat het voor sommige leden vervlochten is met de beweegreden om lid te zijn van Marokko.nl. Wellicht is juist de aanwezigheid van de Hollanders op Marokko.nl een extra trigger, het geeft Marokkanen de kans om richting deze groep de frustratie over het gevoel onterecht negatief te worden bejegend in de media en de samenleving, te spuien. Te laten weten hoe zij zich voelen in de maatschappij. De felle debatten die uit deze ontmoetingen rollen, geven dit stukje van Marokko Community het aanzien van een confrontatiezone waar de Marokkaanse leden zich verzetten tegen de in hun ogen tegen zich gekeerde maatschappij.

Een handtekening van arab_hier wijst op de drang om de actieve Nederlandse forumleden de les te lezen: “Ik spreek beter Nederlands dan menig NL-autochtoon. Ik werk voor mijn brood en ik val niemand lastig. Ik deed weinig aan mijn geloof en nu ben ik opeens een moslimfundamentalist/terrorist en een

31

bedreiging voor de samenleving, omdat ik uit een islamitisch land kom. Ik heb op een christelijke school gezeten, heb daar de Nederlandse normen en waarden geleerd. Wanneer gaan jullie Nederlanders mij accepteren?” Opvallend is dat arab_hier, maar ook veel andere Marokkaanse leden het over “jullie” hebben en zich hun uitlatingen tot een gehele Nederlandse groep lijken te wenden. Dit hint ook naar de mogelijkheid dat Marokkanen niet actief zijn binnen dit gedeelte van Marokko.nl om ervaringen uit te wisselen over het gevoelde stigma in de maatschappij, maar dit juist te lijf willen gaan. Karima_X schrijft als hij beschuldigd wordt van het “hielen likken” van Nederlanders: “Ik heb nooit de hielen gelikt van een kaas, sterker nog ga niet eens met jullie om. Dat is precies de reden waarom ik op Marokko.nl zit.”

Juist de aanwezigheid van de Nederlandse leden maakt het actuele onderdeel van Marokko.nl tot een confrontatiezone waar maatschappelijke ongenoegens van zowel Marokkanen als Nederlanders tot uitbarsting komen. De Marokkaanse leden lijken dit gedeelte van het forum vooral als verzetsgrond te beschouwen. Om het in de Nederlandse media geschetste beeld van de Marokkaanse gemeenschap, het Midden-Oosten en de Islam te bevechten. Om dit samenspel tussen het online samenzijn en offline stigmatisatie verder uit te diepen, presenteer ik hieronder vijf sleutelparticipanten. Bij hen toon ik in eerste instantie aan waarom zij bij het confrontatiezone-type passen, vervolgens tracht ik hun beweegredenen te achterhalen en welke rol offline stigmatisatie speelt in hun aanwezigheid online.

4.2.3 Stigma?

De vijf sleutelparticipanten zijn geselecteerd, allereerst omdat ze passen binnen het type. Daarnaast heb ik gekeken naar hun activiteit, dus: de gemiddelde hoeveelheid reacties per dag. Niet alleen betekent meer reacties, meer materiaal. Een hoog gemiddeld aantal reacties zegt ook iets over de betrokkenheid van de leden bij het forum. Daarnaast heb ik gekeken naar de lengte van het lidmaatschap. Op kinghassandu na zijn de leden allemaal al jaren lid van Marokko.nl. Bada_Bing en Marouan_22 zijn zelfs al sinds 2006 actief op het forum. Dit betekent niet alleen dat de gepresenteerde leden zeer waarschijnlijk geen trollen – mensen die voor de lol zitten te stoken op een forum – zijn, maar impliceert ook dat er over meerdere jaren iets te zeggen valt over de participatie.

32

De al eerder aangehaalde Moker__Oujdi heeft zich in 2010 aangesloten bij de Marokko.nl-familie. Hij valt binnen het type confrontatiezone, omdat hij zich in discussies steeds weer verzet tegen het negatieve imago van de Marokkanen en moslims. Hij hekelt de schijnwerpers voor zijn gevoel steeds maar op één gemeenschap gericht zijn: de zijne. Dit blijkt bijvoorbeeld uit een reactie op een artikel over homohaat binnen de Marokkaanse gemeenschap. Hij verzucht: “86 procent van de incidenten wordt gepleegd door een Nederlander. 86 procent! En niemand die het daarover heeft, want: verkeerde, onwelgevallige afkomst.” Vervolgens richting een Nederlands lid die hij verwijt kritiekloos mee te gaan met het bericht: “Jij en je geestverwanten zijn de kanker op dit forum en op het maatschappelijk debat. Waarom sodemieter je niet gewoon op met je Marokkanen- en moslimhaat, vieze relnicht? (…) Waarom blijf je niet gewoon bij je inferieure soortgenoten??” De Nederlandse leden – met wie hij met graagte de confrontatie zoekt – scheldt hij vaak hatelijk uit. Termen die voorbij komen: “kleine, infantiele, wijzende, roze bolleboos”, “verachtelijke relnicht”, “zielig kneusje” en “misselijke aandachtsparasiet”. En vraagt zich verschillende keren bij verschillende kaaskoppen af: “Wat doe je hier nog?”

De reacties van Moker__Oujdi kenmerken zich door hun felheid jegens de Nederlandse leden en het feit dat hij steeds terugkomt op de in zijn ogen vertekende publieke opinie. Dit lijkt voort te komen uit stigmatisatie. Volgens Moker__Oujdi hebben Nederlanders het “allochtonen-bashen tot een nationale sport (…) verheven”. Want: “Overal waar autochtonen en allochtonen zijn, is het altijd hetzelfde type kutracist dat opmerkingen moet maken waar de meerderheid om moet lachen, maar nooit tegenin gaat.” Hier sijpelt duidelijk de reden achter de hatelijke reacties richting de Nederlandse Marokko.nl-leden naar voren. Ergens anders maakt hij de Nederlandse kiezer uit voor “een weerzinwekkend misbaksel dat zichzelf verheerlijkt met loze woorden als vrijheid en anderen aanvalt op afkomst, gedrag of uiterlijk”. Moslims willen volgens hem “gewoon geaccepteerd worden door de maatschappij”. En hij klaagt: “Zijn het niet de moslims die de afgelopen jaren hun deuren wagenwijd opengezet hebben voor niet-islamitische belangstellenden, om dialoog te voeren en begrip te kweken?” Hij noemt Nederland dan ook “een prachtland”, maar: “De publieke opinie is het enige dat me tegenstaat.”

Deze Moker__Oujdi heeft het nergens specifiek over zijn precieze beweegredenen achter zijn lidmaatschap van Marokko.nl. Wel kenmerkend is de frustratie die van zijn berichten afdruipt, de haat die van het scherm spat als hij

33

weer in een discussie terecht komt met de niet te ontwijken Nederlandse leden. Ondanks de boosheid die hij jegens hen blijkbaar voelt, blijft hij actief op dat ene stukje forum waar ook zij actief zijn. Het is heel plausibel dat zijn beweegreden om online te zijn verband houdt met door hem ervaren negatieve teneur in het land. En dat hij Marokko.nl gebruikt om zijn frustratie over die oneerlijke behandeling bot te vieren

Waar Moker__Oujdi zich op Marokko.nl vooral keert tegen de Nederlandse leden, gebruikt kinghassandu het forum om andere Marokkanen aan te vallen. Specifiek heeft het hij het over “euromaroks”, Marokkanen die zich volgens hem teveel aanpassen aan een samenleving die nooit zal accepteren. Hij valt onder het type confrontatiezone vanwege terugkerende hatelijke verwijzingen jegens het westen “en hun hele hypocriete rijk”. Getuige het feit dat hij Europa “nog meer ellende dan ze lief is” toewenst, laat zien dat hij zich niet welkom voelt en dat ook niet onder stoelen of banken steekt. En hij hekelt Marokkaanse leden die denken dat acceptatie nog wel komt. “Vergeet nooit dat je hier te gast bent. Je hebt idioten die denken dat ze bij Nederland horen en allochtonen die beter weten. Je zal altijd de zoon of dochter zijn van die gastarbeider. Maakt niet uit hoe ver je erin kruipt.”

Het is goed mogelijk dat deze hatelijkheid richting het westen en Nederland voortkomt uit stigmatisatie. Zijn terugkerende reacties op de strafmaten in Nederland, laten dit zien. Volgens kinghassandu komen Nederlanders weg met grote vergrijpen, getuige een reactie op een pedofiel die drie jaar cel krijgt: “Was het een buitenlander geweest, had die minimaal vijftien jaar gekregen en was het opgeblazen in de media als een aanslag op de maatschappij.” Hieruit blijkt dat hij vindt dat de media teveel gefocust zijn op moslims en Nederlanders uit de wind houden. En bij een ander bericht schrijft hij verbolgen: “Alleen een blanke die er weg mee komt. Was het een moslims geweest hadden we het nu al een miljoen keer op het nieuws gehad.”

Het lijkt dat hij het gevoel niet geaccepteerd te worden, heeft omgezet in een haat jegens het westen. En het de neus ophalen voor de samenleving waarin hij leeft. Onder het mom van: als jullie mij niet moeten, moet ik jullie ook niet. Ook kinghassandu is nergens expliciet over zijn beweegredenen om actief te zijn op Marokko.nl. Maar gezien zijn verbolgen reacties als het gaat om de strafmaten en media-aandacht voor bijvoorbeeld pedofielen lijkt stigmatisatie een rol te spelen.

34

Bij lid Marouan_22 is eenzelfde soort mechanisme te herkennen. Ook voor hem is Marokko.nl een virtuele confrontatiezone, hij probeert alles wat hij als fout ziet in de Nederlandse of Westerse samenleving aan de kaak te stellen. Hij deelt artikelen over de vermeend pro-Israelische houding van Europa en Nederland, de – in zijn ogen – softe aanpak als het gaat om pedofilie en de aan hevige censuur onderhevige Westerse media. In die zin past hij bij de confrontatiezone. Hij noemt Nederland een land vol “moslimhaters, verkrachters, pedo’s, homo’s en al dat andere uitschot”. En hij gaat weg zodra hij kan en doet daar redelijk triomfantelijk, bijna spottend over richting de Nederlandse leden. “Ik ben niet degene om wie je je zorgen moet maken. Ik ben hoogopgeleid, succesvol en nog nooit in aanraking geweest met de politie, één bekeuring gekregen in mijn hele leven. En het zijn juist de mensen als ik die willen emigreren. Het tuig blijft en mogen jullie lekker houden, terwijl de hoogopgeleiden hier vertrekken. Inshaa Allaah ben ik hier asap weg.”

Reden voor zijn haat voor het land waarin hij woont, is de ongelijke behandeling in de samenleving, zo blijkt uit een reactie in 2009:

“Moslims zijn het kots- en kotsbeu om voortdurend verantwoordelijk te worden gehouden voor de daden van doorgeschoten rotjochies.

Wij vragen op de werkvloer ook niet voortdurend of de pedofielen, de verkrachters en mensen

die op een menigte inrijden of een politicus neerknallen, of dat bij de Nederlandse cultuur hoort

en wij vragen aan Nederlanders daar geen verklaring voor te geven en we houden daar anderen

ook niet verantwoordelijk voor. Waarom moeten die kaaskoppen ons dan

bij alles wat er gebeurt met de Marokkanen/moslims het hemd van het lijf vragen. Stort er ergens een vliegtuig neer

dan moeten wij daar een verklaring voor geven en daar afstand van nemen, wordt er ergens

een buschauffeur door een rotjochie mishandeld moeten we daar eveneens verantwoording voor

afleggen en wederom afstand van nemen.”

35

Waarschijnlijk heeft dit gevoel anders behandeld te worden ertoe geleid dat hij verlangt naar een ander land. Hij schrijft regelmatig dat hij zich niet thuis voelt en dat hij weg wil. Hij verlangt naar een land van gelijkgezinden: “Ik zou veel gelukkiger zijn in een moslimland waar ik vijf keer per dag de adhaan hoor, waar ik omringd ben door mijn broeders en zusters met wie ik de geschiedenis deel, de religie, met wie ik me verbonden voel etc etc. Ik ben hier gewoon niet in mijn natuurlijke element, zo heb ik het gevoel. Het is alsof je een leeuw laat opgroeien tussen varkens.”

Het lijkt alsof Marouan_22 op Marokko.nl wil laten weten aan de maatschappij die hem niet moet: ik hoef jullie ook niet. Stigmatisatie is bij hem duidelijk merkbaar en hoewel hij nergens specifiek zijn reden voor participatie op Marokko.nl uiteen zet, lijkt het wel nauw verweven met het gevoel niet te passen in de samenleving waarin hij woont.

Ook Morrokito gaat op Marokko.nl de strijd aan met de in zijn ogen vertekende berichtgeving over Marokkanen in Nederland. Hij zoekt vooral de Nederlandse leden op, wat hem bij uitstek bij de confrontatiezone doet passen. Kenmerkend in dit licht is bijvoorbeeld zijn woordenwisseling met lid __Q__ in een topic over een zwangere Marokkaanse vrouw met zwarte vriend die in elkaar geslagen zou zijn door een groep Marokkaanse jongens. Achteraf bleek dat het om een broodje aap zou gaan. Kaaskop __Q__ reageert wat sceptisch op het gegeven dat het verhaal niet klopt.

Morrokito schiet in de aanval: “Past het niet in je straatje? Jij bent zo’n Tokkie die het liefst ‘de Marokkaan’ als dader aanwijst.”

__Q__: “Tuurlijk, want hoe meer criminele Marokkanen in ons land hoe beter, toch? Wie wil dat nou niet?”

Morrokito: “Voor jou, Wilders en co is het een zegen. Hoe meer criminele Marokkanen hoe tevredener de Tokkies zullen zijn.

Zodat ze weer met hun vingertje kunnen gaan wijzen.”__Q__: “Weet je dat daar een hele makkelijke remedie tegen is?

Gewoon minder vaak de dader zijn.” Morrokito: “Dat kunnen die boefjes jullie niet aandoen.

Jij wilt helemaal geen goede Marokkanen zien. Daar koop jij niks mee.”

36

Waaruit blijkt dat Morrokito zich slachtoffer voelt van een samenleving die hem graag als dader wil zien. Ook hij vindt de media bevooroordeeld. Op een artikel dat Breiviks moslimhaat onderbelicht zou zijn, zegt hij: “Dit is niets nieuws. De westerse politiek en massamedia meten al decennia lang met twee maten. Volgens het westen is: Breivik een psychopaat, maar Bin Laden een terrorist. Volkert van der G. had een psychische stoornis (volgens de psychologen nu niet meer, want hij komt vrij). Mohammed B. is een terrorist en krijgt levenslang. Hoe bedoel je hypocriet.” Hier komt duidelijk naar voren dat hij het gevoel heeft dat Marokkanen of moslims anders behandeld worden. Volgens hem zijn de media er dan ook “alleen op uit om de Marokkaanse gemeenschap te demoniseren.” Waaruit weer duidelijk het gevoel komt gestigmatiseerd te worden. Hij voegt er nog bitter aan toe: “Wij zijn alleen maar geliefd om gehaat te worden.” Elders noemt hij Nederlanders “over het algemeen xenofoben”, ook dit is veelzeggend.

Morrokito laat ook te pas en onpas weten dat hij verder weinig op heeft met Nederland. Hij voelt zich niet geworteld. Zegt hierover: “Wij Marokkanen hadden honger in ons eigen land en zitten hier in Nederland alleen puur voor de economische omstandigheden. Als dit niet zo was dan kan je beter in Marokko leven met zijn zon, zee en stranden....” Ook hij wordt nergens expliciet over zijn beweegredenen om actief te zijn op het forum, maar hij kiest wel duidelijk voor de confrontatie met Nederlandse leden en de in zijn ogen scheve berichtgeving. Dit komt meerdere keren naar voren, waaruit de conclusie is te trekken dat stigmatisatie wel een rol speelt in zijn reden om actief te zijn op het forum.

Ook lid Bada_Bing – sinds 2006, ruim twaalfduizend reacties op zijn naam – stelt op Marokko.nl een voor hem onevenwichtige publieke opinie aan de orde. Binnen een topic over een aartsbisschop die gezegd zou hebben dat het verkrachten van vrouwen die abortus gepleegd hebben, aanvaardbaar is, reageert hij typerend: “Als een imam dit zou roepen zou het direct geprojecteerd worden op de Islam want zo werkt het.” Volgens hem “zijn mensen er ook naar op zoek, om argumenten te vinden om een andere groepering als ‘achterlijk’ te bestempelen en hierin bevestiging te vinden van de eigen zelfverklaarde morele superioriteit”. Hieruit komt voorzichtig naar voren dat hij zich als minderheid in Nederland in een hoek gedrukt voelt. Hij kampt ook met gevoel dat hij zich steeds moet verdedigen voor wat andere leden in de Marokkaanse gemeenschap uitspoken. Hij klaagt: “Van moslims wordt altijd

37

verwacht dat ze iedere misstand scherp veroordelen.” En elders: “Ik ben op het punt gekomen dat ik tegen iedereen die telkens maar weer vraagt om verantwoording af te leggen om wat anderen doen (die toevallig hetzelfde paspoort hebben of dezelfde religieuze achtergrond) zeg: dikke middelvinger met je collectieve verdachtmakingen.” Dit gevoel kwam ook duidelijk bij vooral Marouan_22 en Moker_Oujdi naar voren.

Uit zijn participatie blijkt dat hij autochtonen verwijt dat ze steeds maar de gehele Marokkaanse gemeenschap verantwoordelijk willen stellen voor de uitspattingen van individuen. Hij voelt duidelijk stigmatisatie in de offline maatschappij. En maakt dat ook expliciet, als hij het heeft over intolerantie in Nederland gebruikt hij zijn eigen ervaringen. “Als je voor de ouders van je vriendin staat en die zeggen je recht in je bek dat ze het eerst helemaal niet goed vonden dat hun dochter met een Marokkaan ging, maar toen ze hoorden dat ik “een goeie” was, wel. Dan noem ik dat intolerantie.” Hoewel hij ook zegt dat er mee te leven is. Hij zegt: “Ik heb ervaren dat ik door studie en ambitie stappen op de maatschappelijke ladder heb kunnen zetten. Ik geloof dat iedereen dit kan realiseren indien de wil er is. Desalniettemin heb ik ervaringen gehad welke duidelijke voorbeelden van intolerantie zijn. En dan heb ik het niet over kritiek maar over een stempel dat je opgeplakt krijgt, omdat je toevallig Marokkaanse ouders hebt.” Als je dit duidelijke gevoel van stigmatisatie koppelt aan zijn actieve participatie op Marokko.nl waar hij steeds terugkomt op dat negatieve imago van Marokkanen in de publieke opinie, lijkt het heel erg aannemelijk dat zijn beweegredenen om actief te zijn op het forum verweven is met die gevoelde discriminatie.

4.2.4 Geen toevluchtsoord, maar confrontatiezone

Geen van de sleutelparticipanten is expliciet over de beweegreden om lid en actief te zijn van en op Marokko.nl. Het lijkt desalniettemin wel duidelijk dat ze het forum gebruiken als uitlaatklep voor offline opgedane frustraties. Van hun berichten spat veel woede over de maatschappelijke opinie, er lijkt een algemeen gevoel te zijn dat ze als etnische groep te vaak negatief in het nieuws komen. Op het forum lijken de Marokkaanse leden bewust de confrontatie te zoeken met Nederlandse leden. Het forum is in die zin een confrontatiezone, een digitale verzetsgrond. Geen plek om onder te duiken. Hoewel er wel degelijk nuanceverschillen zijn in hun participatie online, is er één hele duidelijk gemene deler, namelijk: stigmatisatie.

38

Kenmerkend voor leden die Marokko.nl beschouwen als een digitale confrontatiezone is dat ze bijna uitsluitend actief zijn binnen de actuele discussies. Wat aangeeft dat ze zich betrokken voelen bij dat wat er nu in de samenleving speelt, daar op willen reageren. Wat hen verbindt is het breed gedragen gevoel niet geaccepteerd te worden in de samenleving waarin ze zich bewegen. En het sterke gevoel dat de media en dus de publieke opinie hen keer op keer maar aan de schandpaal wil nagelen. Dat is hun reden om actief te zijn op het forum: zich verzetten tegen een vertekende berichtgeving. Daarnaast hebben ze blijkbaar behoefte om met de Nederlandse leden in gesprek te gaan. Of hen iets duidelijk te maken. Want het Hollandse aandeel van Marokko.nl is feitelijk ook alleen binnen deze actuele discussies te vinden. En deze kaaskoppen drukken een grote stempel op de debatten. Dus het uitsluitend actief zijn binnen ‘Marokkaanse jongeren en actualiteiten’ is er voor kiezen om met deze Nederlanders om te gaan.

Het is nu de vraag of stigmatisatie ook een rol speelt bij de andere typen van online samenzijn op Marokko.nl. En zo ja: hoe zich dat dan uit.

4.3 Type II: Marokko.nl als religieuze ontmoetingsplaats

4.3.1 Inleiding

Marokko.nl fungeert ook als religieuze ontmoetingsplaats. Door het actief zijn op Marokko.nl voelt men zich waarschijnlijk een betere moslim in het offline leven, het draagt bij aan een actief geloofsleven. Er zijn twee dimensies van dit type te ontwarren. Er is voor gekozen deze twee vormen binnen dit type afhankelijk van elkaar op te voeren, omdat de participatie voortkomt uit andere motieven. Het platform trekt allereerst twijfelende moslims aan die op zoek zijn naar wat religieus zelfvertrouwen, dit is de eerste dimensie. Maar er is ook een groep stabiel gelovigen actief op het forum, zij gebruiken Marokko.nl om religieuze teksten en kennis uit te wisselen. Dit is de tweede dimensie van de religieuze ontmoetingsplaats. Waar de aarzelende gelovigen streven naar stabiliteit en zoekende zijn naar het juiste pad, hebben de meer ervaren moslims dit allang verkregen.

Deze twee specifieke vormen van online samenzijn wijken duidelijk af van de eerder genoemde confrontatiezone. Er is ook een duidelijke uitwisseling tussen deze twee aan religie verbonden vormen van online samenzijn. Hieronder worden ze specifieker uiteen gezet, zoals ook bij de confrontatiezone presenteer

39

ik sleutelparticipanten die kenmerkend zijn voor deze vormen van online samenzijn.

4.3.2 Dimensie één: Religieuze voedingsbodem

‘Ik ben wel waarachtig, maar dus niet standvastig wat betreft mijn gedachtegang.’ Weeswaarachtig

In de eerste week van april 2011 starten vier leden afhankelijk van elkaar een topic die begint met dezelfde intentie: de islam vanaf nu serieus te nemen. Ze zijn op zoek naar of kennis en raadgeving of mede-gelovigen die hen willen helpen. Marokko.nl lijkt dus een voedingsbodem voor een nog soms ontkiemend, soms instabiel geloof. Er is bij deze zoekende groep veel onzekerheid merkbaar. Zij zijn nog zoekende naar zelfvertrouwen in het geloof. Zoals madamemocro die april 2011 in een topic advies vraagt om haar haperende geloof goed uit te oefenen. Ze schrijft: “Ik stop heel vaak met bidden omdat ik lui ben. Ik ben eerlijk, dat is het volgens mij gewoon en ook omdat shaytan sterk is (misschien zelfs te sterk voor mij). Wie kan me alsjeblieft tips geven Alsjeblieft, ik wil echt niet weer stoppen…”

Ook Weeswaarachtig bekent heel wisselvallig in haar geloof te staan. Ze opent in maart 2011 een topic waarin ze zegt: “De ene keer wil ik er alles aan doen om een goede moslima te zijn (vooral in de avond krijg ik deze gedachtes) en de volgende dag ben ik niet meer zo standvastig. Ik ben wel waarachtig, maar dus niet standvastig wat betreft mijn gedachtegang.” Als concreet voorbeeld noemt ze haar kleding: ze combineert haar hijaab – bedekkende kleding – met een strakke spijkerbroek wat tegen de religieuze voorschriften is, omdat mensen haar benen dan kunnen zien. “Ik weet al een tijdje mijn koers niet meer te vinden, zelfs niet wat betreft mijn studie mogelijkheden. En ik weet ook niet waar ik moet beginnen met meer kennis opdoen over de islam, waar ik lange wijde kleding kan kopen en hoe ik mijn hijaab op kan doen zonder dat ‘ie steeds beweegt of lossig zit.”

Deze kreten om religieuze hulp worden beantwoord door een meer stabiel gelovige groep die haar wijzen op de kledingvoorschriften van de islam. Schurk reageert vermanend: “Als je zoiets draagt heb je dan geen vrees voor Allah Subhanahu wa ta'ala? Ben je niet bang dat de engel des doods elk moment jou leven kan afnemen, en dat je sterft in zulke beschamende kleding? Deze wereld gaat aan zijn einde komen, hoe mooi men zich kleed doet er niet aan toe, Allah

40

kijkt alleen naar de harten van de mensen. Wees voorbereid en laat je niet bespelen door de valsheden van deze wereld.” Dit is sociale controle op internet. De meer met religieuze kennis onderlegde leden helpen de wat weifelende gelovigen op weg met bemoedigende teksten. En zij accepteren dat. Er heerst over het algemeen een sfeer van elkaar helpen, veel warmte en begrip. Ze helpen elkaar over het hobbelige geloofspad, immers: geloven gaat met pieken en dalen. DolOpBabies reageert op de bekentenis van Weeswaarachtig: “Je bent niet de enige en het is goed dat je dit door hebt. Betekent dat je îmân bezit. Ik heb het ook, soms bid ik ook niet, want heb dan het gevoel dat ik ernstig heb gefaald. Dan gaan er ook erge gedachten door mijn hoofd heen.”

Wat we hier hebben gevonden, is een duidelijk ander type online samenzijn dan de eerder gepresenteerde confrontatiezone. Het geloof staat hier centraal, dat vormt de rode lijn in de gesprekken. De sfeer tussen de leden is ook anders, veel gemoedelijker. Er is veel behoefte om elkaar te helpen en te beschermen tegen verkeerde invloeden. Marokko.nl lijkt voor deze groep te fungeren als een springplank, een betekenis die De Koster (2010) ook herkende op RefoAnders.nl. Een bepaalde groep ziet het actief zien op het forum als een vorm van persoonlijke ontwikkeling, om te leren van de ervaringen van anderen om vervolgens deze wel of niet toe te passen in het eigen leven. Het virtuele is vanuit dit oogpunt een plaats van persoonlijke groei. Marokko.nl biedt bemoediging voor beginnende moslims die hun zwakke geloof willen versterken en offline niet de hulp vinden die ze zoeken. Deze leden snakken naar een stabiel islamitisch leven en het actief zijn op Marokko.nl fungeert als gids op weg naar zelfvertrouwen in het geloof.

4.3.3 Vijf religieuze twijfelaars

Veel Marokkanen die met een onzeker geloof aankloppen bij Marokko.nl zijn niet lang lid. Of ze activeren een vrijwel niet-actief account dat lang geleden is aangemaakt om hun twijfels op het net te spuien. Het forum lijkt bij hen vooral een korte termijn-functie te hebben. De vijf leden hieronder zijn uitgekozen omdat ze in één of meerdere postings duidelijk hun twijfels over hun geloof delen met hun forumgenoten. En om hulp vragen bij het uitoefenen van hun religie. Bij elk van hen probeer ik te achterhalen of stigma een rol speelt bij hun participatie.

41

-Cherry03 past bij het type religieuze voedingsbodem omdat uit haar reacties blijkt dat ze zoekt naar geloofsgenoten die haar verder kunnen helpen met haar aarzelende religie. Het feit dat ze eind mei 2012 vraagt naar de specifieke vastdagen, bewijst dat haar geloof nog in de kinderschoenen staat. Ze vraagt naar “de duidelijke maanden en dagen (…) voor het vasten van Moeharram en Sja’bân, maar dan in “onze kalender”?” Ze heeft daarnaast ook twijfels over hoe ze haar gebed moet inrichten, getuige deze post: “Ik had ook een vraagje: Is het toegestaan dat je verschillende dua’s doet naar Allah toe, na het gebed? En worden ze dan ook allemaal verhoord?” Dit laat zien dat leden Marokko.nl zien als een locatie om over de meest basale twijfels opheldering te krijgen. De reden dat ze zoekt naar contact, is dat ze zich net aan verdiepen is in haar geloof. Ze schrijft: “Ik zelf ben pas begonnen met praktiseren en zou het heel fijn vinden om een zustermiddag te houden of met z’n allen het vast verbreken etcetrra of een zuster in de buurt te hebben. Iemand die mij kan helpen?”

-Cberry03 is dan ook vooral ook op zoek naar geloofsgenoten. Mensen die in hetzelfde schuitje zitten. In een reactie op het topic van –ONELOVE die een moslima zoekt waarmee ze kennis over het geloof kan uitwisselen, reageert ze gretig: “Ik zoek ook een zuster waarmee ik kennis kan uitwisselen. Iemand die mij graag zou willen ophelderen?” En ook in een topic over een eventuele zustermiddag, reageert ze ook enthousiast: “Ja inderdaad! Dat zou echt leuk zijn, want hoe meer zusters je kent des te beter voor je imaam, zusters!” En later: “Het is inderdaad fijn om allemaal zusters zo te zien. (…) Alleen zo spijtig om te zien hoe sommige zo eenzaam zijn. Wat we ook kunnen doen is elkaars msn uitwisselen, en dan groepsgesprek houden dat we samen een eigen zustermiddag organiseren. Dat de ene dit meeneemt de andere dat etcetera.” Ze reageert ook in een topic over vrouwenactiviteiten: “Wat leuk! Dit zocht ik nou net. Insh'Allah zullen er veel zusters met ideeën komen. Zelf zat ik de denken aan elke week een zustermiddag en elke keer wat nieuws leren van elkaar, kan zowel over Islam gaan of andere leerzame activiteiten.”

Nergens maakt –Cherry03 haar participatie heel specifiek, maar haar berichten tonen een bepaalde hunkering naar contact met andere moslima’s. Ze geeft aan dat ze net is begonnen met praktiseren, het is heel goed mogelijk dat dit gegeven gekoppeld is aan het lidmaatschap van Marokko.nl waar ze enkel reageert op de religieuze topics. Van stigmatisatie lijkt geen sprake, dit komt nergens in haar berichten naar voren en lijkt dus in ieder geval niet in verband te staan met haar participatie op Marokko.nl.

42

Lid Riffia_Kebdania is al sinds juni 2007 lid van Marokko.nl. Maar pas sinds begin 2011 is ze actief in de religieuze topics. Ze bekent in maart 2011 dat ze na een korte periode waarin ze zich verdiepte in het geloof, weer is gestopt met bezig zijn met de islam. “Ik schaam me dood, ik luister niet meer naar de Koran, ik luister ook niet meer naar interessante lezingen en ik bid ook niet meer.” Ze voegt eraan toe: “En steeds zeg ik van: stel dat je morgen dood gaat en dan kan ik niet meer terug.” Vervolgens poneert ze haar stappenplan om een meer stabieler geloofsleven te verkrijgen. “Elke avond beetje de Koran lezen, meer verdiepen in de Islam over de profeten enzovoorts, naar Koran luisteren en vooral blijven bidden. yarabie inschallah dat het ons gaat lukken. Ameen.”

Riffia_Kebdania is duidelijk iemand die wel wil geloven, maar moeite heeft om consistentie in haar religieuze leven te verkrijgen. En ze gebruikt het forum om steun te verkrijgen. Zo vraagt ze een paar maanden later welke islamitische boeken andere leden haar aanraden. “Ik heb al een aantal boeken gelezen, maar wil nu weer nieuwe boeken. Mijn vraag aan jullie is: welke boek vonden jullie heel erg interessant?” Dat ze bezig is met haar geloofsleven, bewijst ook een reactie binnen een topic over bedevaart naar Mekka: “Ik denk hier heel erg vaak aan, vooral de laatste tijd.” Elders schrijft ze dat ze het als een goed punt van zichzelf beschouwt dat zich verdiept in de islam. Ze deelt in augustus haar religieuze vorderingen ook op het forum. En schrijft: “Voorheen was ik geen slecht persoon, maar ik deed niet veel aan de islam, ik heb altijd gedacht van: voor school moet ik huiswerk maken, waarom kan ik dat ook niet voor ons geloof? Dat was de gedachte die ik vaak had en uiteindelijk ben ik er mee bezig en hoop ook inschallah dat zo blijft, yarabee ameen!”

In geen enkel bericht van haar op Marokko.nl komt naar voren dat Riffia_Kebdania last heeft van stigmatisatie in de offline samenleving. Hoewel ze ook nergens haar beweegreden om lid te zijn van Marokko Community verder specificeert. Maar gezien de berichten lijkt het erg onwaarschijnlijk dat een eventuele vijandige samenleving van invloed is op haar online aanwezigheid. Riffia_Kebdania is vooral vervuld van haar wankele geloof en haar streven om dit te versterken. Ze deelt zowel haar zwakke als haar sterke momenten. Maar niet naar hoe de samenleving naar dit geloof kijkt en hoe dat effect heeft op haar.

43

Foetoe slingert in mei 2012 een duidelijke noodkreet het web op. “Ik wil me verdiepen in de islam!!!” En: “Ik wil alles van de islam leren!” Ze vertelt dat ze na een periode waarin ze slecht in haar vel zat, zich nu meer met haar geloof wil bezighouden. Ze zet uiteen hoe ver ze hierin al is: “Ik verricht de salat nu op de correcte manier! Sinds gister bid ik ook fdjar!! Het is wel moeilijk, maar ik dwing mezelf op te staan. Ik draag geen hoofddoek, maar wil heel graag de hidjaab dragen. Constant denk ik eraan, maar telkens wanneer ik dan de hoofddoeken van mijn moeder pak en ermee de badkamer in ga en de hidjaab op doe vind ik het mooi staan. Ik glimlach naar mezelf en blijf kijken, maar dan hoor ik een stemmetje in mijn hoofd dat zegt: neee johhh, je pony staat je veel leuker!!! Dan is in één keer het gevoel weg...”

Dit laat zien dat Foetoe al een paar stappen heeft gezet op het religieuze pad, maar bij Marokko.nl aanklopt voor verdere hulp. Ze ziet het forum dus als een voedingsbodem om haar geloof verder uit te bouwen en stabieler te maken. Zo vraagt ze de vrouwelijke forumleden: “Hebben jullie de hidjaab gedragen zonder erbij na te denken, gewoon op een dag opgestaan en ‘em om gedaan en naar buiten gelopen. Of echt heel lang over nagedacht?” Ze lonkt naar de hoofddoek, maar durft de stap niet te zetten. Ze schrijft: “Als ik meisje/vrouwen zie met hoofddoek dan denk ik : wauw mashallah! Zo wil ik het ook!!” Pakweg een week na haar noodkreet, schrijft ze: “Het gaat veel beter, hamdoeliallah. Ik bid nu elke dag, sub7anallah. Ik voel me nu niet meer goed wanneer ik niet bid! Ik bid nu ook fdjar, zet dan wekker en sta dan op alhoewel het moeilijk is!!! Ik lees elke avond voordat ik ga slapen de Koran, en maak daar samenvattingen over in mijn eigen woorden zodat ik het beter begrijp...”

Het feit dat ze deze vorderingen zo nauwgezet deelt op het forum, geeft aan hoe diep het bij haar zit en hoe belangrijk dit voor haar is. Het forum is een plaats waar bemoediging en advies verkregen kan worden om verder te gaan op het ingeslagen pad. Foetoe lijkt ook bewust op zoek naar een stukje sociale controle, als muziek ter sprake komt en iemand haar erop wijst dat muziek haram is, reageert ze meteen schuldbewust: “Ja, je hebt gelijk, muziek is muziek en is dus haram... Maar ben hamdoeliallah ook echt aan het minderen wat betreft muziek!”

Ook bij Foetoe blijkt uit geen enkel bericht of opmerking dat ze de samenleving als iets vijandigs beschouwt. Haar online participatie is vooral gekoppeld aan het geloof en haar streven om dit sterker te maken. Er blijkt uit

44

haar berichten op geen enkele manier dat stigmatisatie invloed heeft op haar activiteit op Marokko.nl.

Ook Geel kampt met een instabiel geloofsleven, gekoppeld aan depressieve gevoelens. Maar hij lijkt vooral last te hebben van dat wegglippende geloof, zo schrijft hij dat hij “afschuw” heeft voor zichzelf omdat hij niets voor de islam doet. “Er is gebrek aan motivatie.” Hij hekelt de sombere gevoelens die hem tarten. “Ik stel me steeds de vraag waarom Allah al deze ellende mogelijk maakt terwijl hij over de macht beschikt om iedereen rechtschapen te maken. Waarom zou ik dan in Allah geloven? Terwijl hij ons zwak heeft gemaakt en de duivel nog ook eens de mogelijkheid geeft om ons nog verder de put in te duwen. Wat moet ik nou in godsnaam doen? Kan ik er iets aandoen? Ik maak mij zorgen om mijn geloof.”

Deze vraagstelling herhaalt hij in verschillende bewoordingen in verschillende topics. Geel zoekt duidelijk op Marokko.nl naar handvaten om weer vertrouwen te krijgen in zijn religie. Vertrouwen dat hij ooit wel had. Want hij zegt: “Mijn hele leven lang verdedigde ik de islam en ik geloofde erin met hart en ziel.” Maar nu “stel ik vragen bij alles”. Hij verontschuldigt zich voor zijn huidige twijfels, zegt: “Sorry, maar ik snap het allemaal niet. Ik ben zo wanhopig op zoek naar antwoorden. Ik ben bang om een ongelovige te worden. Ik zet een vraagtekens bij alles.” De angst om het geloof te verliezen, zit er diep in. Elders zegt hij: “Ik ben bang, want ik voel me precies een ongelovige worden.”

Hij hoopt op Marokko.nl een religieuze voedingsbodem te vinden om zijn verdorde geloof weer op te wekken. In de offline samenleving vindt hij niet de religieuze hulp die hij zoekt. “Ik wil niet zomaar een moskee binnen stappen. De imams zijn meestal oude mannen, die wel lief zijn, maar denk ik ook nog met die Marokkaanse ouderwetse gedachten zitten. Ik wil een jong persoon die echt met het geloof bezig is, waar ik een beetje kan vertellen over mijn problemen zodat hij mijn geloof wat opkrikt door mij wat meer motivatie te geven.” Elders hekelt hij zijn oppervlakkige leeftijdsgenootjes. “Ik hoor geen enkel ander onderwerp dan behalve feesten, fuiven, discotheek, sex en “wijven”. Vrijwel niemand heeft morele waarden. Ze zijn net een veer op een boom. Waait er een wind, gaan ze mee met de wind.”

Geel is vervuld van zijn geloof en vooral dan de angst om dit kwijt te raken. Hij slingert op Marokko.nl zijn twijfels de wereld in, in de hoop antwoorden te krijgen op de fundamentele vraagstukken die hem tarten. Ook bij

45

hem is er geen enkele aanwijzing te vinden dat hij in het dagelijks leven te maken heeft met discriminatie of de negatieve beeldvorming omtrent Marokkanen. Zijn beweegreden om online te zijn lijkt te zijn geworteld in zijn geloof en zijn twijfels daaromtrent. Hoewel hij dit nergens expliciet maakt, wijzen zijn berichten daar heel sterk op.

Ook onbekend1233 klopt bij de leden van Marokko.nl aan met haar geloofsvragen. Zo opent ze op de eerste dag van haar aanmelding in mei 2012 een topic over of het dragen van een hoofddoek nu wel of niet verplicht is in de islam, ze noemt deze stap “de grootste stap die ik zet voor mij en mijn geloof…” Ze is zich duidelijk aan het verdiepen in het geloof. Een dag nadat ze zich dit afvraagt, opent ze een topic over wat de regels omtrent het bidden zijn. En weer een dag later: hoe vaak de woedoe – rituele wassing – verplicht is. Ze lonkt naar hulp bij de uitoefening van haar geloof. Zo schrijft ze, in verband met het bidden: “Ik wil een antwooooord. Ik word gek! Ik MOET en zal bidden, ik heb echt hulp nodig van zusters en broeders.”

Het gegeven dat onbekend1233 vragen stelt over de basale regels – bidden, wassen en de hoofddoek – van het geloof, betekent dat ze zich recentelijk in de islam aan het verdiepen is. Ze vraagt ook nadrukkelijk om informatie “in stapjes goed uitgelegd”. Als iemand haar gegevens toestuurt, reageert ze ook klagend: “Die vind ik zo ingewikkeld uitgelegd. (…) Ik begrijp er niks meer van. Ik ben echt bang dat ik het bidden nooit onder de knie ga krijgen, ik ben bang dat ik wat fout ga doen.” Dit maakt dat ze bij het type religieuze voedingsbodem past. Ze zoekt op Marokko.nl naar handvaten om haar geloofspad verder uit te stippelen.

In het offline samenleving kampt ze met een moeder die ze ziet als een “verwesterd gek wijf” en een vader die “de Koran zowat uit zijn hoofd” kent, maar toch haar de hoofddoek afraadt. Ze schrijft over dit laatste: “Hij heeft me verteld dat er inderdaad in de Koran staat dat een vrouw zich moet bedekken, maar daarmee word niet gezegd dat het haar van de vrouw bedekt moet worden.” Dit laat zien dat leden Marokko.nl zien als een betrouwbare locatie om informatie in te winnen om verdere stappen te nemen in het geloof. Betrouwbaarder dan de gelovigen in de offline samenleving. Als andere Marokko.nl-leden haar weten te overtuigen van het verplicht zijn van de hoofddoek, reageert ze gretig: “Ik wil dit zo snel mogelijk toepassen en ik ga verder niet in op wat mijn vader allemaal zegt. (…) InshaAllah, morgen ga ik

46

beginnen om het te dragen, het gaat me zeker goed doen van binnen. Shokrane iedereen.”

Net als de vier voorgaande participanten rept onbekend1233 nergens specifiek over haar beweegredenen om aanwezig te zijn op Marokko.nl. Wel tekenend is haar activiteit pal nadat ze lid is geworden. De snelheid waarmee ze haar vraagstellingen over de islam neerzet en de specifieke onderwerpen van haar topics. Ze zoekt op Marokko.nl duidelijk naar zekerheid of ze de juiste stappen zet richting een stabiel geloof. En ze hecht veel waarde aan de informatie die leden haar toespelen. Nergens komt een eventuele discriminerende omgeving danwel stigmatisatie naar voren. Dit lijkt totaal niet te spelen voor onbekend1233 en als het wel speelt, heeft het geen betrekking op haar lidmaatschap van het forum.

4.3.4 Dimensie twee: De digitale moskee

“Moge Allah subhanahu watahala het voor je vergemakkelijken en je wensen spoedig doen vervullen en je gezondheid levenslang doen

behouden! Ameen! Tawakkal alla Allah! Ghair insha Allah!” ARAB_ELLA

Marokko.nl is een ontmoetingsplaats voor gelovigen. Niet alleen beginnende, twijfelende aanhangers van de islam vinden hun weg naar het forum. Ook de meer stabiel gelovigen gebruiken Marokko.nl als een plaats van samenkomst. Religieuze teksten en filmpjes worden in grote hoeveelheden gedeeld en besproken in de verschillende religieus getinte kamers van Marokko Community. Volgens Brouwer functioneert het internet voor Nederlandse moslims als een “imagined community”, een term die ze ontleent van Benedict Anderson. Ze schrijft: “Cyber Islamic environments provide a sense of commonality, based on shared expressions and understandings, associated with the concept of ummah (the Muslim community)”.

Voor een gedeelte van de Marokko.nl-leden is deze theorie heel aannemelijk, gezien de grote hoeveelheden religieuze informatie de leden dagelijks met elkaar delen. Zo is er een heel actief topic waarin leden delen welk voedsel hallal is en andere richtlijnen van het geloof. Want, zo schrijft IslaamFanaat: “Als wij gezond willen leven, moeten wij het voorbeeld nemen van de Profeet 3alayhi salaat wa salaam. Dus niet alleen het voorbeeld nemen volgens zijn spirituele wijze, maar wij dienen ook zijn voorbeeld te volgen op het

47

gebied van alle andere zaken, zoals relaties met anderen, genezingswijze en het soort voedsel dat wij consumeren.” De populariteit van deze thread geeft aan hoe serieus deze leden hun geloof beoefenen en hoe ver hun kennis reikt. Deze leden lijken het als hun taak te beschouwen zoveel mogelijk informatie met elkaar te delen als verrijking van hun geloof. Ook populair is het “handige, leuke, slimme islam weetjes topic” – binnen een maand zeshonderd reacties – waarin er weer tal van citaten uit de Koran uitgedeeld worden. Sommige leden gaan zover om niet alleen een tekst, maar ook een uitleg te plaatsen. Zoals hizabr die plaatst:

“Al- Agharr Ibn Yasar al-Muzani al-Ansari levert de volgende woorden van de Boodschapper van Allah over:

O mensen! Toon berouw en vraag Allah om vergeving! Ik toon zelf elke dag honderd keer berouw. (Muslim)

Uitleg:Veel geleerden hebben duidelijk gemaakt dat het feit dat het getal honderd in deze hadith vermeld wordt, uitdrukt dat hij overvloedig veel om vergeving vroeg

en dat het niet gaat om een bepaald aantal vragen om vergeving.”

De leden drukken hun religieuze identiteit ook uit door middel van hun ondertekeningen. Teksten als “ALLAH MY LORD, ISLAM MY DEEN, MUHAMMED MY HERO, PARADISE MY DREAM!!” en: ““En boven elke wetende staat de Alwetende.” (Surah Yusuf; aya 76)” en: “Voorwaar, Allaah houdt niet van wie verraderlijk en zondig is. [4:107]” geven aan hoe sterk verbonden deze leden zijn met hun geloof.

Soms passeren er hele praktische vragen de revue. Niet over de basale fundamenten van het geloof – bidden, vasten, hoofddoek – zoals waar de religieuze twijfelaars mee kampen, maar heel concrete vragen over het uitoefenen van het geloof in een westerse samenleving. Het forum heeft hiermee een tweede springplank-functie, de discussies helpen leden in het maken van hele concrete beslissingen op hun geloofspad.

Zo wil er iemand begin april 2011 weten hoe het zit met de rente van de Belastingdienst, is dat haram of niet. Een ander informeert naar de regels omtrent de huwelijksnacht, weer een ander wil weten of het onrein is om de

48

koran vast te houden tijdens de menstruatieperiode. Er is onderscheid te maken tussen vragen die gaan over een specifiek westerse situaties en vragen die inhaken op algemene breinbrekers. Deze laatste leiden vaak tot recht-toe-recht-aan gesprekken. Er is een vraag en er komt een antwoord. Maar bij de eerste is er veel vaker sprake van discussies, wat voor dit onderzoek interessant is omdat het meer weergeeft van de wisselwerking tussen de leden.

De discussiestarters zijn gelovig, maar kampen met het moslim-zijn in een niet-islamitisch land. Een vraag over of het kopen van een huis haram of niet is, laat dit zien. Volgens de islamitische wetgeving is rente woeker (riba) en dus haram, waarmee een hypotheek afsluiten voor moslims in Nederland niet is toegestaan. Vragensteller rabija krijgt in eerste instantie ook afwijzende reacties. Ik-ram-je antwoordt door uit de koran te citeren: “Degenen, die woekerwinst maken, verrijzen zoals iemand, die door Satan met krankzinnigheid is geslagen. Dat komt, omdat zij zeggen: “Handel is gelijk aan rente”, terwijl Allah de handel wettig en de rente onwettig heeft verklaard.”

Maar anderen komen met de islamitische geleerde Youssef Al-Qaradaw die het aangaan van een hypotheek onder bepaalde voorwaarden heeft toegestaan. Rabija geeft vervolgens haar twijfels weer: “Maar in mijn omgeving hoor ik dikwijls...als Al-Qaradaw het toestaat is het voor ons moslims in Europa halal...” En lid Loeppi bekent vervolgens bezig te zijn met een hypotheek in verband met stijgende huurprijzen en de onmogelijkheid om tegen een redelijke prijs ergens een huurhuis te vinden. Ze wordt verguisd om deze keuze, blancheneige vraagt zich af waarom verhuizen naar een andere regio geen optie is. “Ik woon in een woning waarin ik niet wil wonen, en de plaats ook niet. Wollah dit maakt me elke dag ongelukkig. Maar een oorlog met mijn Schepper is het zeker niet waard. Hoe kan je op hadj gaan als je aan rente doet, hoe kan je dua doen en hopen dat Allah je dua verhoort als je Zijn regels niet nakomt?”

Respectvol_25 filosofeert hardop: “Wat ik me afvraag is wat nou erger is: schulden nemen omdat je gedwongen wordt om een particuliere woning te nemen of het feit dat je een huis koopt met riba?” Lid mehemed81 stelt vervolgens dat er wel een hypotheek is die halal is, hierbij wordt de bank eerst bezitter van het huis en vervolgens wordt het pand met winst doorverkocht. Want: winst mag wel, maar rente betalen of ontvangen is uit den boze. Koper betaalt bedrag in termijnen terug. Hij ondersteunt dit met Arabische bronnen, maar forumlid jialqhad wuift zijn insteek weg: “Dit is gewoon rente, haha echt schattig maar nee.”

49

Deze discussie toont twee groepen: de conservatieven die zich houden aan de dogmatiek van het geloof en de wat meer vrijzinnige leden die zoeken naar een manier om het geloof in te passen in de westerse samenleving. Zij vragen zich af wat de achterliggende gedachte van een bepaald voorschrift is en of dit nog steeds toepasbaar is. Dat de discussie uiteindelijk wel degelijk impact heeft op het offline leven van de leden, toont het bericht van Loeppi aan. Ze schrijft zaterdag 16 april 2011 dat de hypotheek van de baan is. “Inshallah zal Allah subhanahu wa-ta'ala ons een oplossing voorleggen. Moet eerlijk zeggen, het was moeilijk deze keuze.”

4.3.5 Vijf kennisdragers

De vijf leden die functioneren als sleutelparticipanten bij deze vorm van online samenzijn zijn uitverkoren op basis van hun activiteit en de lengte van hun lidmaatschap. De leden die actief zijn uit religieuze overwegingen zijn vaak trouwe leden, die bijna dagelijks op het forum te vinden zijn. Ze zijn ook ractief. ARAB-ELLA bijvoorbeeld post ruim dertig berichten per dag. Waaronder veelal puur religieuze teksten. Er komt veel Arabisch in hun berichten voor, ik heb ervoor gekozen dit niet te vertalen, tenzij het echt noodzakelijk is. Vaak zijn de zinsneden in de context heel goed te begrijpen en juist het gebruik van de taal waarin de Koran is geschreven is tekenend voor hun manier van online samenzijn. Ze drukken hiermee ook een stukje geloof uit, zoals hieronder zal blijken.

ARAB-ELLA post 34 berichten per dag. Dat zijn veelal eigen topics die ze start. Het lijkt dat ze Marokko.nl gebruikt om haar kennis van het geloof te verspreiden. Ze plaatst religieuze teksten uit de Koran of andere islamitische geschriften. Maar ook hoe het zit met de regels omtrent de bruiloft, het correct dragen van bedekkende kleding en de voorschriften omtrent het bijwonen van het vrijdaggebed. Ze richt zich hierbij nadrukkelijk tot de medegelovigen, dit blijkt uit de inleidende tekst die ze er zelf bijzet, zoals: “Doe er je voordeel mee; vergroot je hasanaat en voorkom onnodige zonden aldaar, waarvan je het bestaan nog niet wist!” Ze ziet Marokko.nl duidelijk als een digitale moskee.

ARAB_ELLA voelt zich blijkbaar verantwoordelijk om anderen op het juiste pad te houden, dit blijkt uit een reactie binnen een topic over de islamitische jaarkalender. “Ter nasieha fisabililah aan de oprechten onder ons; het klopt niet aldus de kibaar ulaama hierover! Wa Allahu ahlem. Bovendien is

50

de aangehaalde reeds geplaatste info in post vier op deze topic notabene afkomstig van de shieten-raafidah! Dus in het geheel niet betrouwbaar! Weet en besef dus wat je eventueel opvolgt! Ghair insha Allah!” En elders wijst ze een forumgenoot dat deze sjiitische informatie volgt. Ze krijgt een positieve reactie terug en schrijft dan: “Alhamdulilah! Afwan sis! Allahuma ameen op je dua! Wa ghairan djazaki! Fijn dat je mijn oprechte nasieha fisabililah ter bescherming ter harte neemt sis! BarakAllahu feeki! Graag gedaan sis! Ghair insha Allah!”

Elders probeert ze een Marokko.nl-lid die kampt met angstaanvallen te helpen door religieuze teksten te delen die kunnen fungeren als bronnen van inspiratie van kracht. Ze schrijft erbij: “Moge Allah subhanahu watahala je spoedig van al je klachten en waswas doen verlossen. Ameen. Tawakkal alla Allah! Ghair insha Allah!” Na een bedankberichtje van topicstarter, reageert ze: “Moge Allah subhanahu watahala het voor je vergemakkelijken en je wensen spoedig doen vervullen en je gezondheid levenslang doen behouden! Ameen! Tawakkal alla Allah! Ghair insha Allah!” ARAB_ELLA gebruikt het forum ook om beginnende gelovigen op weg te helpen. Zo reageert ze op iemand die moeite heeft om standvastig te blijven in het geloof, bemoedigend: “Allahuma ameen! Laat je niet gek maken door deze waswas lieverd slechts ter afleiding en tegenwerking van het goede, maar ga de strijd standvastig en vol sabr aan en slechts en alleen vertrouwende op de bijstand en bescherming van Allah subhanahu watahala. Je bent goed bezig meis! Hou vol hoor! Ghair insha Allah!” Hieruit blijkt de wisselwerking tussen de zelfverzekerde gelovigen en de twijfelaars op het religieuze pad.

Hoewel ARAB_ELLA duizenden berichten op haar naam heeft staan, blijkt uit geen enkel bericht dat ze het forum ziet als een oord waar ze gestuwd door discriminatie of stigmatisatie toevlucht komt zoeken. De offline samenleving komt wel ter sprake, in de zin van: hoe gedraag je je er als een goede moslim, maar verder zijn er geen aanwijzingen dat een eventuele kille samenleving invloed heeft op haar participatie online.

Voor Thichith is Marokko.nl een digitale moskee in de zin dat ze het forum gebruikt om geloofsgenoten met prangende vragen verder te helpen. Zo reageert ze ook veel op topics met vraagstukken over het wel of niet ophouden van de hoofddoek in familiekringen, het op reis gaan met de schoonfamilie en een topic waarin leden elkaar waarschuwen voor artikelen waarin dierlijke

51

producten verwerkt zitten. Haar toon is onderwijzend en zelfverzekerd als het gaat om geloofskwesties.

Richting een meisje dat twijfelt over het wel of niet dragen van de hoofddoek: “De hijaab is wel degelijk verplicht. Veel geleerden zijn erover eens dat de niqaab verplicht is, laat staan de hijaab.” Dit laat zien dat ze vastberaden is in haar religie, haar geloofsleven is stabiel. Ze lijkt het als haar taak te zien om andere, meer twijfelende leden aan te sporen. Zoals we dat ook bij andere leden binnen de digitale moskee zagen. Op weer een ander twijfelend lid, reageert Thichith: “Ik weet dat het heel moeilijk kan zijn, maar je zou de Islam op nummer één moeten zetten in jouw leven. Kijk niet naar wat anderen zullen denken, maar naar wat Allah van jou vindt. Moge Allah het voor jou vergemakkelijken, sabr en kracht geven. Ameen.” En op iemand die voor het eerst sinds lange tijd weer naar les in de moskee is geweest: “Meid, Allaah wil juist dat je gaat! (…) Ga naar de lessen, doe kennis op en je zal zien dat je iedere keer meer en meer van de Islam gaat houden. Meer praktiseren, meer kennis krijgt en ook steeds meer wil leren! Ga zo door! (…) Moge Allah jou bijstaan en jou en mij en iedereen leiden op het rechte pad. Moge Allah jou veel kennis en liefde voor Islam schenken. Ameen!”

Op Marokko.nl deelt Thichith ook haar twijfels over de verwestering van het geloof. “De vernieuwde Islam. Tegenwoordig maken veel mensen dingen die haraam zijn halal en volgen mensen graag hun eigen begeertes. Islam kent tegenwoordig verloving (laatst nog dames voorbij zien komen die een vrijgezellenfeest vierden). De minihoofddoek (het is niet meer als een doekje op het hoofd, hijaab is iets heel anders). Anasheed dat gewoon muziek is. Mannen en vrouwen die mixen.” En ze roept op: “Wij zouden ons allen in ons geloof moeten verdiepen en gaan praktiseren. Moslims zijn in de war en weten niet meer wat goed en wat slecht is.” Dit betekent dat ze Marokko.nl ziet als locatie om haar twijfels over het geloof en waar het heengaat te delen. En ook om haar broeders en zusters tot de orde te roepen.

Thichith is nergens heel expliciet over haar reden om lid te zijn van Marokko.nl. Maar uit haar reacties blijkt wel dat het hecht verweven is met haar geloofsbeleving en haar streven om anderen verder te helpen in hun religie. Ze hekelt wel de verwestering van de islam, maar deze frustratie richt zich op haar geloofsgenoten. De westerse samenleving blijft uit schot. Stigmatisatie lijkt dan ook geen rol te spelen in haar participatie online.

52

De participatie van Tahmid is volledig toegewijd aan het geloof. Hij schrijft: “Wou dat ik de rest van mijn dagen kon spenderen Allah (Subhanahu) te gedenken en de hadiths en de Quraan. Vele van onze doen is soms zo…” Hij hunkert naar religieuze kennis en lijkt Marokko.nl te gebruiken om dat op te doen, maar ook om te delen: “BarakAllahu feek agi. Insja`Allah dat wij allen in kennis zullen toenemen en deze kennis goed zullen gebruiken/het verrichten van goede daden. Kennis zonder handelen is erger dan geen kennis.” Hij past hiermee duidelijk bij de digitale moskee.

Hij ziet zichzelf duidelijk als iemand die veel kennis heeft over het geloof, hij is zelfverzekerd in zijn geloofsbeleving. En hij wil anderen helpen dit ook te verkrijgen. Aan iemand die zich wil bekeren tot de islam, maar daar nog onzeker over is, raadt hij aan de Koran te lezen en zich in het geloof te verdiepen. Maar hij schrijft ook: “Mag ik vragen: waarom je interesse? En gezien je vraag doet naar zekerheid, mag ik vragen waar je dan onzeker van bent? Dat de islaam de ware godsdienst is? De Koran? De Profeet ? Stel gerust vragen indien je die hebt en insja`Allah (Als het Godbelieft) kom je tot rust met de islaam.”

Tahmid reageert actief binnen topics van leden die zitten met religieuze vragen. Bijvoorbeeld op iemand die een serie vragen heeft over het bedekken van de huid en het huwelijk. En een forumgenoot die pijn heeft tijdens het bidden. En iemand die een vraag heeft over djinns, kort door de bocht: slechte geesten. Hij beantwoordt deze vragen met behulp van religieuze teksten. Als een lid hem uitvoerig bedankt voor zijn inzet, reageert hij: “Het is slechts omwille van Allah (swt).” Waaruit blijkt dat hij het helpen van geloofsgenoten ziet als een religieuze taak.

Zelf post hij regelmatig teksten die speciaal op moslims gericht zijn. Zoals deze:

“Vermijd deze zeven o moslims: Het is overgeleverd van Aboe Hoerayrah , van de profeet , dat die heeft gezegd: “Vermijd de zeven vernietigende zonden.” Zij zeiden: “O boodschapper van Allah, en welke zijn dat dan ?” Hij zei: “Iets of iemand anders aanbidden buiten Allah (shirk), zwarte magie, het vermoorden van een ziel die Allah heilig heeft verklaard, behalve als men daar recht toe

heeft (dwz; bijvoorbeeld in het geval van een doodstraf), het consumeren van rente, het consumeren van het geld van een wees, hetwegrennen van het

slagveld, en het valselijk beschuldigen van goede, gelovige vrouwen die niet eens denken aan onzedelijkheid.” [Boechaarie en Moslim]

53

Bekend bij velen maar zoals Allah (Subhanau Wa Ta`Ala) zegt: “En herinner, want waarlijk de herinnering is van profijt voor de gelovigen” {Surah Adh-

Dhariyat - 55}

Hieruit blijkt dat hij het als taak ziet om andere moslims te behoeden voor het kwade.

Nergens in zijn berichten komt stigmatisatie of discriminatie naar voren. Hij is vol van zijn geloof en deelt daar vooral informatie over. Als hij als een eventuele hatelijkheid richting zijn geloof ervaart in het dagelijks leven, is het zeer onwaarschijnlijk dat de participatie op Marokko.nl hiermee in verband staat.

De activiteit van Gair_inschaAlah lijkt volledig voort te komen uit het geloof en haar liefde voor de ummah; de geloofsgemeenschap. Zo schrijft ze: “Ik moet gewoon kwijt hoeveel ik hou van mijn ummah. Ik kan soms mijn liefde voor jullie allen niet in woorden uiten of beschrijven.” En: “Bij Allah, ik heb mijn dierbare broeders en zusters in de islam zo lief, jullie zijn mij zo dierbaar en ik wil jullie zien groeien. Ik wil dat jullie jezelf ontstijgen met kennis en wijsheid zoals Allah het aan ons heeft voorgeschreven.” Voor haar functioneert het forum als een digitale moskee. Haar handtekening is karakteriserend: “Wapen jezelf met kennis! Vijanden treffen de onwetende lang niet zo erg, als de onwetende zichzelf treft!”

Ze begint in 2011 een topic onder de ‘Unite the Ummah’. De ummah is zoals gezegd wat moslims de geloofsgemeenschap noemen. Haar doel met het starten van het onderwerpen is het delen van informatie “over hoe we onze ummah, gemeenschap, kunnen versterken. Hoe we onszelf het beste kunnen helpen, opdat we daarmee onze familie en gezinnen het meest van baat kunnen zijn”. Waaruit blijkt dat ze het forum ziet als ontmoetingsplaats voor gelovigen en als plaats om de geloofsgemeenschap te ervaren en zelfs te versterken. Later benadrukt ze nog eens: “Ik heb deze topic geopend met de intentie om constructieve en positieve bijdragen te leveren als het gaat om onze ummah. Ik zie veel verdeeldheid, chaos, onwetendheid e.d. om mij heen. Maar mis de compassie, onbaatzuchtigheid, liefde, vriendelijkheid waar onze deen ook voor staat. Als er onderwerpen zijn waar ik te weinig kennis over heb zal ik mijn best doen die onderwerpen toe te lichten met bewijzen uit de Koran en soennah. Als

54

ik stukken plaats waarbij ik dat niet doe, heeft dat enkel betrekking op mijn persoonlijke visie over het onderwerp wat tot stand is gekomen door mijn levenservaring en beperkte kennis en begrip waar mijn Heer mij heeft gezegend.”

Ze plaatst in deze thread regelmatig zelfgeschreven teksten die moeten fungeren als bemoediging of informatie. Zo schrijft ze binnen dit topic: “Mensen, ik heb beperkte kennis maar datgene wat ik weet wil ik graag met jullie delen. Weet dat al het goede van mijn Schepper afkomstig en al het slechte van mijzelf. Moge Allah mij vergeven als ik dingen onbewust verkeerd zeg.”

Ze ergert zich aan het feit dat de moslimgemeenschap zo verdeeld is en lijkt op Marokko.nl die verdeeldheid tegen te willen gaan. Zo schrijft ze: “Als ummah moeten we onszelf zien als een lichaam. We moeten ons niet bezighouden met de fouten en afdwalingen van andere moslims. We moeten echter oproepen tot het goede en het kwade verwerpen. Het is niet onze taak om andere moslims te veroordelen, dat is aan Allah swt. We zijn echter wel loyaliteit, hulp en vriendelijkheid naar elkaar verplicht.”

Gair_inschaAlah lijkt met haar participatie een heel idealistisch doel te hebben: het versterken van de geloofsgemeenschap die haar zo dierbaar is. Ze is daar redelijk expliciet over. Nergens blijkt dat dit in verband staat met een eventuele stigmatisatie in de offline samenleving. Ze is vervuld van de ummah en helemaal niet bezig met de samenleving of de sfeer daarin.

Ook voor Stiletto_ lijkt het actief zijn op Marokko.nl voort te komen uit een actief geloofsleven en de drang dit te delen, te verrijken en anderen verder te helpen. Zo reageert ze binnen een topic over een meisje dat twijfelt om wel of niet een hijaab te dragen. Voor haar is Marokko.nl een digitale moskee. Dit blijkt bijvoorbeeld uit hoe ze reageert op iemand die twijfelt over het wel of niet dragen van de hijaab: “Over je hijaab moet je niet nadenken. Het is een bevel, een wet van Allah Ta3ala, dus dat moet je gewoon doen! Het is een deel van aanbidding. Het is hetzelfde als bidden, vasten en zakat. Elke regel dienen wij te volgen als we ons zelf echt een moslim willen noemen.” En: “Moge Allah Ta3ala alles voor je vergemakkelijken wat je voor Zijn zaak doet. Verder moet je heel veel dua’s doen, de Koran met vertaling lezen en vooral slechte vriendinnen vermijden. Ook niet leuk via ping or whatever.”

Hieruit blijkt dat de gelovigen die wat meer standvastigheid in hun geloofsleven hebben, zich de taak hebben toegemeten de beginnende gelovigen

55

te helpen. Dit laat ook haar reactie zien op Marokkaanse70. die poneert dat ze vandaag echt begint met bidden. Stiletto_ schrijft bemoedigend: “Zolang je nog leeft zijn de deuren van berouw en kennis nog open. Benut je tijd wel goed. (…) Zorg dat je Hem tevreden stelt en niet de mensen om je heen. Moge Allah Ta3ala het voor je vergemakkelijken. Ameen.”

In de offline samenleving heeft Stiletto_ weinig contacten met moslima’s. Getuige deze opmerking: “Eén jaar geleden had ik meer dan twintig vriendinnen, nu jaar later Alhamdoellilah, omdat ik mijzelf verdiep in mijn geloof en nooit meer naar de stad ga of naar de bios, heb ik er geen één meer.” Marokko.nl lijkt dus voor haar ook één van de weinige plaatsen om geloofsgenoten te ontmoeten.

Ze start ook zelf topics, zoals eind februari 2012, over de verantwoordelijkheid van moslims om elkaar te steunen en het ongeloof van ongelovigen te verwerpen. En op te passen in omgang met mensen die het geloof niet aanhangen. Ze citeert uit de koran: “Voorwaar, de gelovigen zijn elkaars broeders, sticht daarom vrede tussen jouw broeders. En vreest Allah. Hopelijk zullen jullie begenadigd worden.” Later verklaart ze: “Mijn boodschap is denk ik wel duidelijk. Ik voel me verplicht om dit onderwerp aan te kaarten zodat ook andere moslims er profijt aan hebben. Wij moeten haten wat Allah Ta3ala ook haat, en houden waar Hij Ta3ala ook van houdt.”

Hieruit blijkt dat ze haar activiteit op het forum bijna als een religieuze plicht ziet. Eenzelfde bijna dwangmatige aanwezigheid online kwam ook bij ARAB_ELLA naar voren die dagelijks, bijna systematisch meerdere religieuze teksten op het forum deelt met anderen. Er is geen enkele aanwijzing dat de participatie van Stiletto_ verband houdt met een eventuele stigmatisatie. Ze verwijst één keer naar een eventuele hatelijke situatie, als ze het over haar hoofddoek heeft. Ze schrijft dan: “Als ik in de stad loop, of in de tram stap, word ik altijd nagekeken. Meestal door oma’s en opa’s. Ze kijken me dan met minachting aan, maar ik doe hetzelfde. Wanneer zij kijken, moet jij langer terugkijken. Ze durven toch niks. Of gewoon doorlopen en negeren die handel.” Hoe ze dit beschrijft en het feit dat ze hier maar één keer naar verwijst, laat zien dat ze waarschijnlijk niet gebukt gaat onder het feit dat ze nagekeken wordt. Ze heeft wel het gevoel anders behandeld te worden, maar ze kampt hier niet mee. En lijkt al zeker niet om die reden lid van het forum.

56

Hier komt weer een andere vorm van online samenzijn naar voren. Deze leden zijn kennisdragers. Ze lijken het als hun taak te beschouwen om religieuze kennis te verspreiden. En veel religieuze kennis op te doen. Voor hen is het forum ook een springplank, ze vergaren er informatie en bemoediging om in de offline samenleving mee aan de slag te gaan. Niet om zoals de religieuze twijfelaars duidelijkheid te krijgen over de richting van hun geloofspad. Maar wel om hun al stevige geloof te verrijken. Om meer gegevens op te doen. Nergens uit de berichten van deze leden blijkt dat ze gebukt gaan onder stigmatisatie in de offline samenleving.

4.4 Type III: Marokko.nl als persoonlijke vraagbaak “Hij zou niet met me verloven en alles als ik niet maagd zou zijn. Dus ik

had geen keuze, ik kon het niet zeggen. Is het erg wat ik doe?” Snoepju123

Marokko.nl is ook de vraagbaak voor soms luchtige, maar vaker precaire kwesties. Waarbij de adviesvragers niet op zoek zijn naar het juiste advies, maar wel het advies wat strookt met een eigenlijk al gemaakte keuze – bewust of niet. Vooral vrouwen keren zich tot het internet om hun vaak aan mannen gelieerde problemen te delen.

Zo vraagt Sweaty_NadOriaa eind april 2011 wat ze aan moet doen als haar vriend om haar hand komt vragen. En Miryam_X wil weten wat het betekent als een man na een tijdje mailcontact nog steeds niet om het nummer van de dame in kwestie heeft gevraagd. Maar, zoals gezegd: de meer serieuze – lees: gevoeligere – items hebben de overhand. Bijvoorbeeld: een wekelijks terugkerend item is die van de ontmaagding. Van meisjes die na de eerste keer spijt hebben en een operatie willen ondergaan om het maagdenvlies te herstellen. Tot jonge vrouwen die op het punt staan in het huwelijksbootje te stappen en zich zorgen maken dat hun aanstaande tijdens de huwelijksnacht ontdekt dat hij niet haar eerste was.

Zowel net nieuw aangemelde leden als de door de wol geverfde leden gebruiken Marokko.nl als klankbord voor hun liefdesproblemen. Het is echter wel opvallend dat veel leden zich specifiek voor het delen van hun persoonlijke problemen hebben aangemeld bij Marokko.nl. Hotty_bella die tien dagen over tijd is en bang is zwanger te zijn, was al sinds 2009 lid van Marokko.nl. Maar ze heeft slechts negen reacties op haar naam. Het lijkt dat ze voor het stellen van

57

haar nog precaire vraag het nooit serieus gebruikte account uit het stof heeft getrokken. Snoepju123 die zich afvraagt of ze haar verloofde moet vertellen dat ze geen maagd meer is, stelt deze vraag op de dag dat ze lid is geworden van Marokko.nl. En ook MiSs_Fa_ die verliefd is geworden op een bijna vijf jaar jongere man roept de hulp van de forumgebruikers in op de dag dat ze zich heeft aangemeld. Tot slot: Najimai schetst haar probleem – dat ze 36 jaar is en nog niet getrouwd – een dag nadat ze zich heeft gevoegd bij de Marokko.nl-familie.

Bij persoonlijke dilemma’s zijn er geen goede of foute adviezen. Dat – het krijgen van het goede antwoord – is dan ook niet het doel achter het delen van het lief en leed in een volstrekt onbekende omgeving. Vaak zijn de leden op zoek naar bevestiging van wat zij zelf al dachten of wisten. Ze zoeken naar die ene reactie die het best in hun straatje past. Zo vraagt Manal456 begin april 2011 of ze de doodgezwegen dochters uit het eerste huwelijk van haar vader moet opzoeken in Marokko. Saillant detail: de reis is al geboekt. Ze vraagt de achterban op Marokko.nl of ze er verstandig aan doet. Na een paar afkeurende reacties van leden die haar wijzen op haar gebrek aan voorkennis, reageert Fatie69 positief: “Als het goed voelt voor jou, zou ik zeker doen. Het zijn toch jouw zussen.” Manal456 is duidelijk opgelucht, binnen drie kwartier is er een reactie richting Fatie69: “Ewaaaa! Jij begrijpt het heel goed. Ik denk precies hetzelfde!” Manal456 verklaart hiermee – “Jij begrijpt het heel goed.” – meteen de afwijzende reacties van andere leden: blijkbaar hebben zij de geschetste situatie niet goed begrepen. Het delen van splinters uit het eigen leven lijkt een beetje egoïstisch doel te hebben: het zoeken van bevestiging. Dat een gemaakte keuze terecht is. Dat een liefde echt is of niet. Dat iets juist wel of niet zo is. Dat dit niet altijd zo uitkomt, laat het geval van hotty_bella zien. Zij vraagt zich halverwege april 2011 zich nogal wanhopig af of ze van voorvocht zwanger kan zijn geraakt. Als de reacties wisselend zijn, merkt ze teleurgesteld op: “Hoopte eigenlijk dat iemand me zou vertellen dat het vrijwel onmogelijk is.”

Marokko.nl-leden leggen soms hun hele ziel en zaligheid bloot online. Problemen waar ze in het dagelijks leven mee worstelen. Ze speuren naar advies in de anonimiteit van het net. Naast dat juist die anonieme omgeving aantrekkelijk is voor het inwinnen van advies bij gevoelige zaken, kan internet ook een hele praktische omgeving zijn om snel bevestiging te krijgen dat een bepaalde situatie echt niet door de beugel kan. Dat een gemaakte keuze terecht is. Enzovoorts. Marokko.nl is met haar omvang en diversiteit aan onderwerpen

58

een ultieme vraagbaak, al is het alleen maar om een extra bevestiging te krijgen.

4.4.1 Vijf vragenstellers

De leden die Marokko Community hanteren als vraagbaak voor persoonlijke kwesties, lijken het forum maar heel kort te bezoeken. Ze stellen hun vragen, krijgen antwoord en vertrekken weer. Tientallen profielen per week worden enkel om die reden aangemaakt en verdwijnen vervolgens ongebruikt in de database van Marokko.nl. Veel gegevens van de leden is er dan ook niet vergaren. Hieronder komen vijf sleutelparticipanten aan bod. Er is voor gekozen om een beetje divers beeld van de soort vragen te schetsen, maar veel kwesties gaan over de relationele sfeer.

Zoals de vijftienjarige Preziosi die in januari 2012 onder de noemer ‘Help’ haar problemen deelt op het forum. Ze schrijft: “Ik had dus een jongen leren kennen, die later slecht bleek te zijn. Hij dwong me om bepaalde dingen te doen, hij sloeg me zelfs een keer.” Ze zegt “bang” te zijn. “Ik word bedreigd door die dingen en zijn matties bemoeien zich er ook mee.” En klampt de leden op Marokko.nl aan op zoek naar mensen die haar kunnen helpen. Getuige deze opmerking: “Heeft iemand enig idee hoe ik uit deze situatie kom?” Ze gebruikt het forum dus duidelijk als een vraagbaak voor haar persoonlijke problemen.

Preziosi heeft in vijf maanden lidmaatschap slechts acht reacties op haar naam staan. Ze lijkt om geen andere reden online te zijn dan om antwoord te krijgen op haar privéproblemen. Stigmatisatie is hier ver weg en lijkt op geen enkele manier invloed te hebben op de participatie.

Dat niet alleen tieners het forum gebruiken om hun problemen te delen bewijst de oproep van 2009 die eind mei 2012 haar huwelijksproblemen deelt met de forumgenoten. Ze schrijft dat ze na een tijdje uit elkaar weer samen is met haar man. “Maar we slapen niet in één bed. Hij slaapt op de zetel en we hebben al een jaar geen seks gehad.” Ze vraagt de leden: “Is dit wel normaal? Het maakt me zo depri. En mijn gevoelens voor hem zijn echt aan het verwateren. Wat moet ik doen?” Wat duidelijk maakt dat ze Marokko.nl ziet als een vraagbaak om antwoord te krijgen op haar persoonlijke dilemma’s. In dit geval: “Soms denk ik echt aan scheiden. Dat we niet voor elkaar gemaakt zijn.”

59

Ook 2009 heeft acht reacties op haar naam staan. Gezien het feit dat ze vijf dagen na haar aanmelding het topic over het wel of niet scheiden van haar man opende, laat zien dat ze waarschijnlijk om geen andere reden lid is geworden, dan om dat persoonlijke probleem te delen met andere leden die wellicht in hetzelfde schuitje zitten.

Ook vijgje klampt forumleden aan met een heel persoonlijk probleem. Onder de noodkreet ‘HELP!’ deelt haar twijfels over haar aanstaande huwelijk. Ze wil over een paar maanden in het huwelijksbootje stappen, “maar ik heb sterk het vermoeden dat mijn verloofde schulden heeft”. Ze vraagt zich af hoe ze hier achter kan komen. En vraagt zich af: “Wat moet ik doen? Ik zit echt in een hele lastige positie…”

De vraagstelling laat zien dat ze op het forum hulp zoekt, ze past in bij het type vraagbaak voor persoonlijke problemen. Ze lijkt speciaal voor deze gelegenheid een in het stof geraakt account nieuw leven te hebben ingeblazen. Vijgje is namelijk al lid sinds 2009, maar heeft maar een enkele keer gereageerd op een topic. Ze heeft minder dan tien reacties. Dit laat zien dat ze echt alleen voor dit probleem online is gekomen op Marokko.nl. Het forum heeft voor haar geen andere functie dan een plek om antwoord te krijgen op een probleem. Uit geen enkele opmerking blijkt dat stigmatisatie een rol speelt in haar participatie.

Ook voor naoual_32 is Marokko.nl een vraagbaak. Zij kampt met een schoonzus die geen contact meer wil. En een broer die haar afstandelijk behandelt. “De vrouw van mijn broer wil niets meer met ons te maken hebben.” Ze vervolgt: “Ik weet echt niet wat ik moet doen. Ze was gewoon altijd een lieve meid en plotseling is ze zo veranderd. Mijn moeder lijdt er vreselijk onder.” En besluit haar relaas met de vraag: “Wat zouden jullie doen?” Het is duidelijk dat ze op zoek is naar iemand die haar wat hulp kan bieden bij dit probleem in de familiaire sfeer.

Ook naoual_32 rept nergens over haar specifieke reden om lid te zijn van Marokko.nl. Maar uit haar beperkte dertien reacties blijkt dat ze eigenlijk niet veel anders wil dan reactie krijgen op haar prangende vraag. Nergens is sprake van enige vorm van discriminatie of een gevoel niet in de samenleving te passen.

60

Dan zaisai227 die op de dag van haar aanmelding op Marokko.nl begin 2012 haar forumgenoten om hulp vraagt met haar relatie. Ze schrijft over haar verloofde, die haar “te stilletjes en rustig” vindt. “Hijzelf is een grappenmaker, die alsmaar door aan het kletsen is. In tegenstelling tot mij, ik ben best terughoudend.” Ze zegt dat ze moeite heeft met het zichzelf zijn bij hem. “Vertrouw mensen niet zo snel en kan heel hard zijn. Dat merk ik ook in mijn relatie.” Ze roept op: “Dus iemand advies??? Vind het zo oneerlijk tegenover hem.”

Het feit dat zaisai227 op de dag dat een profiel aanmaakt op Marokko Community een topic opent om deze kwestie te delen, duidt erop dat ze juist om deze reden lid is geworden van het forum. Haar streven is om antwoord te krijgen op haar vraag. Ze lijkt het forum enkel en alleen te zien als vraagbaak. Een locatie waar honderden anderen zich in haar dilemma kunnen verdiepen en haar kunnen helpen met haar breinbreker.

4.5 Resumerend: veel typen, weinig stigmaBovenstaande typologie van Marokko.nl toont meer variatie in de typen van online samenzijn dan je zou verwachten op basis van de beschikbare literatuur. Het forum lijkt ten minste drie verschillende functies te hebben voor haar leden. Van een verzetsgrond tegen de publieke opinie tot een religieuze ontmoetingsplaats tot een veilige ruimte om gevoelige thema’s aan te roeren. Opvallend is dat de actieve leden zich ook heel strikt lijken te houden aan die verschillende sociale functies die het forum in zich heeft. De leden die zich mengen in de religieuze debatten zijn bijvoorbeeld zelden tot nooit te vinden binnen de actuele discussies.

Bij het merendeel van de leden lijkt bovendien offline stigma geen rol te spelen in de activiteit online. Gezien de bestaande literatuur die wel doorspekt is met verwijzingen in die richting, is dit een opvallend gegeven. Het is niet aannemelijk dat leden wel kampen met stigmatisatie en daarom participeren op een dergelijk forum, zonder dat dit uit hun reacties blijkt. De Koster stuitte op Stormfront.org voortdurend op leden die hun offline ervaringen met elkaar delen. Van hatelijke opmerkingen binnen de familiekring tot een gebrek aan acceptatie op de werkvloer. “We are a threatened species, and the hunt is open”, zo schrijft één van de Stormfront.org-leden.

Bij Marokko.nl is hiervan geen sprake. Hoewel leden wel open tal van problemen en kwesties met elkaar delen. Van huwelijksproblemen tot seksuele

61

kwesties en van diepzinnige religieuze teksten tot geloofstwijfels. Want ook over hun geloofsbeleving is er veel openheid te bespeuren op het forum, de gelovigen zijn warm en eerlijk naar elkaar toe. Er lijkt dus geen sprake van schaamte als het gaat om het delen van persoonlijke aangelegenheden op het forum. Bovendien: daar waar stigma wel de trigger achter het online samenzijn lijkt te zijn, komt dit ook duidelijk naar voren in de berichten en de tone of voice van de discussies.

Ik duik in het volgende en laatste hoofdstuk dieper in op de bevindingen in dit hoofdstuk. En de implicaties hiervan.

62

Hoofdstuk 5

5.1 InleidingDeze scriptie vroeg zich af of de grootscheepse forumbezigheden van Marokkanen in Nederland inderdaad terug te voeren is op stigmatisatie, zoals veel auteurs lijken te suggereren. Allereerst is er daarom gekeken in welke typen van online samenzijn de participatie van Marokkanen op Marokko.nl – het grootste Marokkaanse forum van Nederland – is te onderscheiden. Vervolgens is bij elk type de vraag gesteld of deze vorm van online samenzijn voortkomt uit stigmatisatie in de samenleving.

Mijn conclusie is niet alleen dat de online aanwezigheid van Marokkanen meer verscheidenheid vertoont dan verschillende auteurs schetsen, maar bovendien dat niet alle participatie is terug te voeren op stigmatisatie. En zelfs als er sprake is van een link tussen de online aanwezigheid van Marokkanen en stigmatisatie, werkt deze anders dan eerdere onderzoeken lijken te suggereren.

5.2 ConclusieHet niet gevonden toevluchtsoord als type van online samenzijn toont aan dat de internetactiviteit van Marokkanen en de potentiële last van een stigma geen één op één-relatie is, deze link is complex. En waar veel auteurs stigmatisering door hun gehele verklaring laten lopen als ware het een smet dat op de gehele groep van toepassing is, blijkt uit mijn onderzoek dat een groot gedeelte van de internetactiviteiten van Marokkanen niets te maken heeft met het negatieve klimaat in Nederland. Maar voortkomt uit een drang om religieuze thema’s te bespreken of gevoelige privézaken aan te kaarten in een veilige, anonieme omgeving. Waarschijnlijk laten teveel onderzoekers zich nog beïnvloeden door de notie dat alleen de “socially cripples adolescents” – zoals Rheingold het noemt (1993, p. 324) – zich onderdompelen in een online wereld. Online aanwezigheid krijgt hiermee onbewust een zielig label opgeplakt, maar internet is in deze tijd niet meer de steen waar jongeren en ouderen onder weg kunnen kruipen. Het is een vanzelfsprekend medium om te communiceren.

Opvallend in de bestaande literatuur is dat internet wordt geschetst als een veilige ruimte, een soort bubbel. Maar het digitale is dermate vervlochten in het

63

dagelijks leven dat dat wat zich offline afspeelt, ook online zijn uitwerking heeft. Het world wide web is immers “not a seperate and distinct social sphere” (Howard, Rainie, & Jones, 2002, p. 48). Dit uit zich op Marokko.nl concreet met de prominente aanwezigheid van autochtone leden. Internetfora zijn sowieso veelal een open medium. De maatschappelijke drukte rondom de Marokkaanse groep heeft steeds meer Nederlandse leden naar Marokkaanse fora gelokt, met als gevolg is het forum geen eenduidige samenklontering van gelijke geesten.

Het forum is juist het terrein waar ook Nederlandse criticasters van het minderhedenbeleid actief zijn. Waarmee Marokko.nl voor de potentieel gestigmatiseerden niet fungeert als locatie waar men gelijkgezinden ontmoet, zoals Stormfront.org dat voor haar gestigmatiseerde leden functioneert als een “safe haven”. In tegendeel: het forum lijkt juist voor leden die kampen met stigmatisatie waarde te hebben vanwege de aanwezigheid van de gehate Hollanders. Het geeft het platform het aanzien van een confrontatiezone. De aanwezigheid van Nederlanders op Marokkaanse fora is veelal genegeerd door onderzoekers, maar juist het samenspel tussen de twee groepen laat zien welke betekenis het online samenzijn heeft. Het gaat juist om De Ander.

In perspectief: het rechtse Stormfront waar De Koster en Houtman hun toevluchtsoord-theorie hebben ontwikkeld, legt haar nieuwe leden een beperkte toegang op. Dit is redelijk uniek in de wereld van internetfora. Stormfront-moderators lezen reacties van nieuwe leden in eerste instantie na voordat ze daadwerkelijk op het forum verschijnen. Dit om na te gaan of de nieuwe aanwinsten daadwerkelijk fan zijn van de white pride world wide-ideologie. Hiermee ontstaat een redelijk homogene groep, want nieuwe leden die zich niet conformeren, worden geweerd. Marokko.nl is anders ingericht, er wordt niet gecheckt of nieuwe leden daadwerkelijk fan zijn van de Marokkanen in Nederland. En nieuwe leden mogen meteen posten. Natuurlijk zijn er moderators actief die bij racistische of anders kwetsende uitingen IP-blokkeringen kunnen opleggen, maar dit voornamelijk open beleid zorgt voor soms harde tegenstellingen in vooral de discussies die inhaken op actuele gebeurtenissen.

Dit maakt Marokko.nl tot een minder veilige omgeving om als gestigmatiseerden onder elkaar te vertoeven. Sterker nog: uit mijn onderzoek blijkt dat een gedeelte van het forum waar stigma wel degelijk een rol speelt, eerder te categoriseren is als een confrontatiezone. Geen locatie waar de gestigmatiseerden zich binnen een eigen domein terugtrekken, maar een oord

64

waar ze de discriminatie te lijf gaan. De aanwezigheid van de autochtone leden is juist een aantrekkingskracht voor deze Marokkaanse participanten.

Wellicht is het duidelijke verschil tussen Stormfront.org en ook RefoAnders.nl enerzijds en anderszijds Marokko.nl te verklaren vanuit wat Erving Goffman “the issue of the visibility of a particular stigma” (Goffman,1963, p. 48). In geval van mensen met afwijkende ideeën, zoals de rechts-extremisten die zich op Stormfront.org verzamelen, is het stigma in het offline redelijk makkelijk te verbergen door discussies over politiek te vermijden. Veel leden van Stormfront.org doen dit dan ook, om afwijkende reacties te voorkomen. “If people at work (…) know you are a right-wing extremist, this would greatly disturb the atmosphere”, zo weet één van de Stormfront.org-leden. En een ander merkt op: “Freedom of expression and democracy are an illusion.” Het maakt Stormfront.org één van de weinige locaties waar ze vrijelijk hun mening kunnen spuien. Zonder tegenspraak. Waar ze feitelijk hun stigma kunnen uitdragen. Ook leden van RefoAnders.nl die het forum kenmerken als toevluchtsoord, verbergen in het dagelijks leden krampachtig hun stigma: een seksuele voorkeur in hun geval. Dit uit angst voor discriminatie en verlies van status (De Koster, 2010, p. 559).

De potentie om hun stigma te verbergen in het dagelijks leden is voor leden van RefoAnders.nl en Stormfront.org tegelijkertijd een zegen en een vloek. Een zegen: omdat het hiermee mogelijk is om voor normaal door te gaan en daadwerkelijke discriminatie te voorkomen. Een vloek: omdat het sociale isolatie in de hand werkt. De auteurs merken op dat deze groepen allebei weinig tot geen hoop op verandering van de situatie hebben. Ze hebben het in dit verband over een fatalistisch wereldbeeld. “They are detached from society at large, believing nothing can be done to their position, and in the virtual community found on Stormfront they turn away from people thought to hold different views as much as possible” (De Koster & Houtman, 2008, p. 1170).

Marokkaanse jongeren kunnen echter hun etnische achtergrond niet verbergen. Onderzoeker Paul Geense wijst er in dat licht op dat veel Marokkaanse jongeren doordrongen zijn van hun verbondenheid – wellicht tegen wil en dank – aan Nederland. Deze groep Marokkanen voelt meer de noodzaak zich te wortelen. En dus de negatieve beeldvorming aan de kaak te willen stellen, in een poging verandering te veroorzaken. “Anders dan hun ouders oriënteren jonge moslims zich voor hun toekomst in Nederland, omdat terugkeer voor hen geen reële optie is. Hierdoor zijn jongeren gevoeliger voor

65

stigmatisering en eerder geneigd zich daartegen te verzetten” (Geense, 2001, p.27). De conclusie van deze scriptie dat de online participatie van Marokkanen die kampen met stigmatisatie offline zich niet uit als een toevluchtsoord betekent steun voor de aanwijzingen die uit het onderzoek van Koen Leurs (2012) te onttrekken zijn. Hij hechtte veel waarde aan de macht die jongeren ontlenen aan de participatie op internetfora, aan de mogelijkheid zelf hun stem kunnen laten horen. En suggereerde zelfs dat deze vorm van internetgebruik de groep hoop geeft op verandering in de toekomst. (Leurs, Koen, 2012, p. 156).

Goffman omschreef al dat individuen verschillend kunnen reageren op een stigma. In plaats van zich te verstoppen, “the stigmatized individual may attempt to approach mixed contacts with hostile bravado” (Goffman, 1963, p.18). Naast machteloosheid kan stigmatisatie dus een bepaald verzet oproepen. Internet heeft binnen deze invalshoek een mobiliserende functie waarbij gestigmatiseerden elkaar opzoeken in een poging wat te doen aan een ongemakkelijk aanvoelende maatschappij. Dit lijkt het geval te zijn op Marokko.nl. Wellicht dat de zichtbaarheid van een stigma in het dagelijks offline leven een belangrijke rol speelt in hoe forumparticipatie zich online ontpopt. Dat is iets dat verder onderzoek moet aantonen.

Marokko.nl is echter meer dan een verzetsgrond voor gestigmatiseerde Marokkanen. Het is ook een ontmoetingsplaats voor jongeren die kampen met andere dilemma’s dan een maatschappelijk stigma. Van relationele kwesties tot religieuze worstelingen. Hieruit blijkt dat individuen zich tot internet kunnen keren op zoek naar gelijkgezinden, zonder dat dit meteen verband houdt met stigmatisatie in de offline samenleving. Er zijn ook andere redenen om op internfora op zoek te gaan naar gelijke geesten.

Onderzoeker Martijn de Koning wierp al op dat internet kan fungeren als een religieuze vraagbaak voor jonge Marokkanen, hij maakte hierbij echter geen onderscheid tussen verschillende religieuze functies van fora. Deze scriptie wijst op het verschil tussen religieuze twijfelaars die op zoek zijn naar hulp op het geloofspad en de meer consequent actief gelovigen die digitaal teksten verspreiden en consumeren ter bemoediging van hun religie. Verder onderzoek zou deze functies kunnen koppelen aan een offline situatie. Zo suggereert Leurs dat het digitale vooral aantrekkelijk is voor jonge Marokkanen die kampen religieuze dilemma’s vanwege de afwezigheid van ouders en/of een imam (Leurs, Koen, 2012, p. 149). Om hiervoor bevestiging te zoeken, zou je dieper in

66

de offline situatie van de doelgroep moeten graven. Deze scriptie geeft hiermee wel een voedingsbodem voor verder onderzoek, ook als het gaat om deze meer specifieke religieuze functies van een forum als Marokko.nl.

Deze scriptie geeft in ieder geval een aanzet, weg van de door stigmatisatie besmette literatuur als het gaat om de forumparticipatie van Marokkaanse jongeren. En in weerwil van auteurs die de internetbezigheden van deze groep willen kenmerken als een hoekje om in weg te kruipen, toont dit onderzoek bovendien aan dat het digitale ook een plek is om je stem te laten horen. Om op de barricaden te klimmen en de stigmatisatie verbaal te lijf te gaan. Een forum zoals Marokko.nl is hiermee geen toevluchtsoord, geen plek om van de radar te verdwijnen, om weg te vluchten. Maar juist een podium, met ambities om het te schoppen tot het maatschappelijke debat dat zich nog veelal offline afspeelt.

67

Bibliografie

Babbie, E. (2007). The Practice of Social Research. Belmont, United States of America: Thomas Wadsworth.Bakardjieva, M. (2005). Internet Society: The Internet in Everyday Life. London, Thousand Oaks, New Delhi: SAGE Publications Ltd.Bakardjieva, M. (2003). Virtual Togetherness: An Everyday-Life Perspective. Media, Culture & Society , 25 (3), 291-313.Bakardjieva, M., & Feenberg, A. (2000). Involving the Virtual Subject. Ethics and Information Technology , 2 (4), 233-240.Berry, D. M. (2004). Internet Research: Privacy, Ethics and Alienation: an Open Source Approach. Internet Research , 14 (4), 323-332.Blanchard, A., & Horan, T. (1998). Virtual Communities and Social Capital. Social Science Computer Review , 16 (3), 293-307.Blevins, K. R., & Holt, T. J. (2009). Examining the Virtual Subculture of Johns. Journal of Contemporary Ethnography , 38 (5), 619-648.Brouwer, L. (2006). Dutch Moroccan Websites: A Transnational Imagery? Journal of Ethnic and Migration Studies , 32 (7), 1153-1168.Brouwer, L. (2006). Islam as a symbol of protest: Reactions of Dutch-Moroccan youths to the Debate on Islam. COMPAS Working Papers .Caroll, L. (1993). Alice in Wonderland and Trough the Looking Glass. Hertfordshire: Wordsworth.Dagevos, J., & Gijsberts, M. (2007). Jaarrapport Integratie . Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau.De Koning, M. (2008). Zoeken naar een 'Zuivere' Islam: Geloofsbeleving en identiteitsvorming van jonge Marokkaans-Nederlandse moslims. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker.De Koster, W. (2010). Contesting Community Online: Virtual Imagery among Dutch Orthodox Protestant Homosexuals. Symbolic Interaction , 33 (4), 552-577.De Koster, W. (2010). 'Nowhere I Could Talk Like That': Togetherness and Identity on Online Forums. Rotterdam: Erasmus Universiteit Rotterdam.De Koster, W., & Houtman, D. (2008). 'Stormfront Is Like a Second Home to Me': On Virtual Community Formation by Right-Wing Extremists. Information, Communication & Society , 11 (8), 1155-1176.

68

De Waal, M. (2003). Soms op de kaasmanier, soms op onze manier. In H. Blanken, & D. Mark, De mediarevolutie: 10 jaar www in Nederland (pp. 146-167). Amsterdam: Boom.Derksen, M. (2006, juni 6). Cijfers en feiten. Retrieved juli 27, 2012, from Marketingfacts: http://www.marketingfacts.nl/berichten/20060604_fok_partyflock_en_tweakers_in_wereldwijde_top_20D'Haenens, L. (2003). ICT in Multicultural Society: The Netherlands: A Context for Sound Multiform Media Policy? International Communication Gazette , 65 (4-5), 401-421.D'Haenens, L., Koeman, J., & Saeys, F. (2007). Digital Citzenship among Ethnic Minority Youths in The Netherlands and Flanders. New Media & Society , 9 (2), 278-299.D'Haenens, L., Van Summeren, C., & Saeys, F. (2003). Marokkaanse en Turkse jongeren in Nederland en Vlaanderen gaan digitaal: de rol van de etnisch-culturele positie bij de toegang tot en het gebruik van ICT. Migrantenstudies , 19 (4), 201-214.DiMaggio, P., Hargitta, E. H., & Robinson, J. P. (2001). Social Implications of the Internet. Annual Review of Sociology , 27, 307-336.ECRI. (2008). Third Report on the Netherlands. Straatsburg: Raad van Europa.Eysenbach, G., & Till, J. E. (2001). Ethical Issues in Qualitative Research on Internet Communities. British Medical Journal , 323, 1103-1105.Fernback, J. (2007). Beyond The Diluted Community Concept: A Symbolic Interactionist Perspective On Online Social Relations. New Media & Society , 9 (1), 49-69.FORUM. (2010). De positie van moslims in Nederland. Utrecht: FORUM Instituut voor Multiculturele Vraagstukken.Geense, P. (2001). Internet in het gezin. Rotterdam: Stichting AverroPs.Gijsberts, M., & Lubbers, M. (2009). Wederzijdse Beeldvorming. In J. Dagevos, & M. Gijsberts, Jaarrapport Integratie (pp. 254-290). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).Goffman, E. (1963). Stigma: Notes on the management of spoiled identity. New York: Simon & Schuster, Inc.Gross, E. F., Juvonen, J., & Gable, S. L. (2002). Internet Use and Well-Being in Adoloscene. Journal of Social Issues , 58 (1), 75-90.

69

Hardey, M. (2002). Life Beyond the Screen: Embodiment and Identity Through the Internet. The Editorial Board of The Sociological Review , 570-585.Howard, P., Rainie, L., & Jones, S. (2002). Days and Nights on the Internet. In B. Wellman, & C. Haythornthwaite, The Internet in Everyday Life (pp. 45-74). Oxford: Blackwell Publishers Ltd.Jennissen, R., Oosterwaal, A., & Blom, M. (2007). Geregistreerde criminaliteit onder niet-westerse allochtonen en autochtonen. In J. Dagevos, & M. Gijsberts, Jaarrapport Integratie 2007 (pp. 229-246). Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP).King, S. A. (1996). Researching Internet Communities: Proposed Ethical Guidelines for the Reporting of Results. The Information Society: An International Journal , 12 (2), 119-128.Kramarae, C. (1998). Feminist Fictions of Future Technology. In S. G. Jones, Cybersociety 2.0 (pp. 100-128). Thousand Oaks: SAGE Publications, Inc.Kraut, R., Kiesler, S., Boneva, B., Cummings, J., Helgeson, V., & Crawford, A. (2002). Internet Paradox Revisted. Journal of Social Issues , 58 (1), 49-74.Leurs, Koen. (2012). Digital passages: Moroccan-Dutch Youths Performing Diaspora, Gender and Youth Cultural Identities across Digital Spaces. Enschede: Ipskamp Drukkers.Linders, L., & Goossens, N. (2004). Bruggen bouwen met virtuele middelen. In J. De Haan, & O. Klumper, ICT en samenleving - Jaarboek 2003 (pp. 121-136). Amsterdam: Boom.Mamadouh, V. (2003). 11 September and Popular Peopolitics: a Study of Websites Run for and by Dutch Moroccans. Geopolitics , 8 (3), 191-216.Mandaville, P. (2001). Reïmagining Islam in Diaspora: The Politics of Mediated Community. International Communication Gazette , 63 (2-3), 169-186.McKenna, K. Y., & Bargh, J. A. (1998). Coming Out in the Age of the Internet: Identity 'Demarginalization' through Virtual Group Participation. Journal of Personality and Social Psychology , 75 (3), 681-694.Mehra, B., Merkel, C., & Peterson Bishop, A. (2004). The Internet for Empowerment of Minority and Marginalized Users. New Media & Society , 6 (6), 781-802.Mira Media. (2006). De digitale snelweg als virtueel trefpunt. Utrecht: Mira Media.Mitra, A. (2004). Voices of the Marginalized on the Internet: Examples From a Website for Women of South Asia. Journal of Communication , 54 (3), 492-510.

70

Rheingold, H. (1993). The Virtual Community. Reading: Addison-Wesley Publishing Company.Saunders, M., Lewis, P., Thornhill, A., Booij, M., & Verckens, J. P. (2011). Methoden en technieken van onderzoek. Amsterdam: Pearson Education.Turkle, S. (1995). Life on the screen. New York: Simon & Schuster Paperbacks.Wellman, B., Quan-Haase, A., Witte, J., & Hampton, K. (2001). Does the Internet Increase, Decrease, or Supplement Social Capital. American Behavioral Scientist , 45 (3), 436-455.Werdmölder, H. (2005). Marokkaanse lieverdjes. Amsterdam: Uitgeverij Balans.Wester, F. (2006). Inhoudsanalyse: theorie en praktijk. Deventer: Kluwer.Whitlock, J. L., Powers, J. L., & Eckenrode, J. (2006). The Virtual Cutting Edge: The Internet and Adolescent Self-Injury. Developmental Psychology , 42 (3), 1-11.

71

Bijlage 1: Oproep

Geplaatst op Marokko.nl in februari 2010, als oproep om interviewkandidaten te vinden.

Beste leden,

Mijn naam is Janneke Kok. Ik ben studente Sociologie aan de Erasmus Universiteit in Rotterdam. Als afsluiting van mijn opleiding heb ik besloten mijn scriptie te wijden aan de ervaringen van mensen die actief zijn op het grote en levendige Marokko.nl. Mijn begeleider is Willem de Koster, die onderzoek heeft gedaan op uiteenlopende Nederlandse fora, van Stormfront.org en RefoAnders.nl tot Flitsservice.nl (zie: willemdekoster.nl).

Ik kan mijn scriptie niet tot een goed einde brengen zonder jullie hulp. Mijn vraag: zouden jullie willen meewerken aan mijn onderzoek door middel van een interview? Het liefst persoonlijk, maar als een interview via internet de voorkeur heeft kan dat ook – bijvoorbeeld via MSN Messenger. De verzamelde gegevens worden anoniem verwerkt in het stuk. Ik neem de beroepscode van de Nederlandse Sociologische Vereniging – waarin de bescherming van respondenten hoog in het vaandel staat – hierbij zeer serieus.

Bij de interviews staan de ervaringen van forumgebruikers centraal, het gaat hierbij dus niet om vragenlijst. Je moet meer denken aan een open gesprek, waarbij jullie antwoorden de loop van het interview bepalen. Wel komen in elk vraaggesprek dezelfde thema’s terug. Ik ben nieuwsgierig naar de redenen die mensen hebben om lid te worden van Marokko.nl en de ervaringen op het forum. Natuurlijk krijgen geïnteresseerde leden desgewenst na afloop de resultaten toegestuurd.

Als je wilt meewerken of vragen hebt, kan je een pm sturen of e-mailen naar kok.janneke@gmail.com. Alvast veel dank voor je reactie.

Vriendelijke groet,

72

Janneke Kokkok.janneke@gmail.com

73