1

Zonder Vlees

Van ecocentrische zelfbeperking tot antropocentrisch welbevinden

ScriptieMasteropleiding Sociologie Erasmus Universiteit Rotterdam Tanja HermansScriptiebegeleider: Prof.Dr.D.Houtman2e beoordelaar: Dr.T.W.M. Veldaugustus 2009

Inhoudsopgave

Voorwoord 5

2

Zonder Vlees

Van ecocentrische zelfbeperking tot antropocentrisch welbevinden

De beweegredenen van Nederlanders om geen vlees (meer) te eten

1. Inleiding 61.1 Inleiding 61.2 Aansluiting op eerder onderzoek 81.3 Maatschappelijke relevantie 91.4 Vraagstelling 101.5 Opbouw 11

2. Theoretische verkenning 12

2.1 Religie en voedingsgewoonten 12 2.1.1 Voedselvoorschriften binnen het boeddhisme en het hindoeïsme 132.1.2 Voedselvoorschriften binnen de islam 142.1.3 Voedselvoorschriften binnen het jodendom 15 en het christendom2.1.4 De invloed van religie op het voedingspatroon van Nederlanders 162.1.5 Eerste onderzoeksvraag 17

2.2 Ecocentrisme 182.2.1 Hertovering en het nieuwe bewustzijn 202.2.2 Tweede onderzoeksvraag 23

2.3 Antropocentrisme 242.3.1 Sociale constructie van de natuur 252.3.2 Risicomaatschappij 26 2.3.3 Eetgewoonten als uiting van levensstijl 312.3.4 Voedingsgewoonten en gezondheid 332.3.5 Culturele normalisatie van aandacht voor de natuur 34

2.4 Ecocentrisme versus antropocentrisme 35

3. Methode 373.1 Onderzoeksopzet 373.2 Onderzoeksgroep 38

3.2.1 Onderzoeksdata 413.2.2 Dataverzameling 42

4. Onderzoeksresultaten 444.1 Indeling in typen en subtypen 44

4.1.1 Type afkeer van vlees 444.1.2 Type gezondheidsoverwegingen 464.1.3 Type dierenwelzijn 49

3

4.1.4 Type levensbeschouwelijke overtuiging 554.1.5 Type idealistische overtuiging 58

4.2 Indeling in waardeoriëntaties 614.2.1 Antropocentrische waardeoriëntatie 624.2.2 Ecocentrische waardeoriëntatie 63

5. Conclusie 65

5.1 Samenvatting 695.2 Reflectie 70

5.2.1 Beperkingen van dit onderzoek 705.2.2 Suggesties voor nader onderzoek 71

6. Literatuurlijst en bronvermelding 72

(afsluitend) “Intermezzo”: Iedereen aan tafel 75

Bijlagen A1 Tabellen data-analyse 76A2 Topiclijst 82A3 Lijst met bij het onderzoek gebruikte vegetarische eetgelegenheden 83

Voorwoord

4

Een voorwoord wordt als eerste gelezen en als laatste geschreven. Dit geeft een wat vreemd

gevoel. Het betekent (bijna) het einde van een interessante opleiding waar ik veel geleerd

heb en leuke mensen heb leren kennen.

Deze scriptie is het laatste onderdeel van de Masteropleiding Sociologie, richting

Grootstedelijke Vraagstukken en Beleid. Een scriptie schrijven vergt discipline en inspiratie.

Het schrijven is dan ook niet geheel zonder slag of stoot verlopen, hoewel het onderwerp mij

als overtuigd vegetariër persoonlijk zeer interesseert. Toch is blijkbaar meer dan interesse

nodig om een scriptie te kunnen schrijven. De aanleiding om mij in het onderwerp van deze

scriptie te gaan verdiepen waren een aantal persoonlijke ervaringen als vegetariër waardoor

ik mij afvroeg of het waar was dat er steeds meer mensen geen vlees eten en wat al die

mensen, net als mijzelf, toch bezielt om geen vlees meer te eten.

Hoewel je een scriptie uiteindelijk toch echt zelf moet schrijven, was mij dit niet gelukt

zonder een aantal andere mensen die ik hierbij wil bedanken. Ten eerste wil ik alle

respondenten bedanken voor de tijd en moeite die zij hebben genomen voor de interviews.

Joris, Annemieke, Jan en Gemma wil ik bedanken voor de aanvullingen en verbeteringen.

Zonder het enthousiasme en de expertise van mijn begeleider Dick Houtman was deze

scriptie niet in deze vorm tot stand gekomen, waarvoor ik hem zeer dankbaar ben. Theo

Veld wil ik als tweede beoordelaar bedanken voor zijn aanvullingen. Als eervolle vermelding

wil ik ook zeker een aantal studiegenoten bedanken. Door het contact met Fatima, Chantal,

Marloes en Tamara, was het volgen van de studie sociologie inclusief het schrijven van deze

scriptie, niet alleen leerzaam, maar ook heel gezellig! Last, but not least, wil ik Joris

bedanken voor zijn geduld de afgelopen drie jaar, hij heeft van dichtbij meegemaakt hoe ik

studie, werk, sociaal leven en de liefde probeerde te combineren.

Tanja Hermans

Spijkenisse augustus 2009

“Der Mensch beherrscht die Natur, bevor er gelernt hat, sich selbst zu beherrschen."

Albert Schweitzer (1875-1965)

5

1. Inleiding

Dit onderzoek gaat over het weglaten van vlees uit het dagelijkse eetpatroon en de

vermeende relatie met hoe de natuur in bredere zin wordt gezien. Door mijn ervaring met

het weglaten van vlees uit mijn dagelijkse voedingspatroon en verdieping in deze materie

werd mij duidelijk dat het niet eten van vlees breder is dan alleen gezondheidsvraagstukken

of ethische bezwaren.

1.1 Inleiding

Wat mensen eten of niet eten wordt bepaald door een samenspel van sociale, economische

en technologische invloeden (Schlosser, 2001:3). Het eten van vlees is in Nederland de norm

en het is interessant om te weten hoe het komt dat steeds meer mensen hiervan afwijken.

De mensen die ervoor kiezen om geen vlees te eten maken een persoonlijke keuze. Deze

keuzes komen echter tot stand door sociale beïnvloeding vanuit de media en door de directe

omgeving. Voedselinname in het algemeen en zo ook het wel of geen vlees eten wordt

beïnvloed door etniciteit, sociale klasse en gender. Van de mensen die vlees laten staan is

het merendeel uit de sociale middenklasse, vrouw en blank. Hierbij is de sociaaleconomische

status belangrijker dan etniciteit (Maurer 2002:8).

De afstand tussen mens en natuur is van invloed op consumptiepatronen. Dat wordt

duidelijk door de civilisatietheorie. Deze theorie gaat in op een ontwikkeling waarbij mensen

steeds verder van het voedsel dat ze eten af komen te staan. Ten tijde van de Middeleeuwen

waren er drie categorieën mensen wat betreft vleesconsumptie. De eerste groep werd

gevormd door mensen die door armoede geen of bijna geen vlees aten. De tweede groep

werd gevormd door mensen die vanuit ascetisch oogpunt geen vlees aten.

De derde groep betrof de adel waarbij veel vlees werd gegeten en het dode dier vaak in zijn

geheel op tafel kwam, zodat goed te zien was welk dier er werd gegeten. Het dier werd aan

tafel ontleed en het was een taak, maar vooral een eer, voor de gastheer om dit te doen.

Langzaamaan werd het steeds ongebruikelijker om het dier in zijn geheel of grote delen

hiervan aan tafel te bereiden. Dit hing samen met verschillende factoren. Een van de

6

belangrijkste redenen was de geleidelijke verkleining van de huishoudens. Daarnaast werden

steeds meer productie- en verwerkingsmethoden zoals slachten en uitbenen overgelaten

aan specialisten. Ook vond er een ontwikkeling plaats waarbij steeds meer mensen er

moeite mee hadden om aan een tafel te eten waar het dier ook ontleed werd. Wat mensen

pijnlijk vonden om te zien, werd steeds meer achter de schermen van het maatschappelijke

leven geplaatst. Specialisten leverden het vlees af in de winkel. Volgens Elias zal steeds

opnieuw blijken dat dit afzonderen, dit ‘achter de coulissen plaatsen’ van wat pijnlijk is om te

zien, kenmerkend is voor het civilisatieproces (Elias: 1982 [1939]).

Tegenwoordig staan veel mensen steeds verder af van de natuur en van de producten die ze

consumeren. Ze worden steeds gevoeliger, waardoor sommige mensen zo ver gaan dat ze

geen vlees meer willen eten. Aan de andere kant zou dezelfde theorie ook juist het

tegendeel kunnen verklaren. Doordat mensen juist zo ver af staan van de natuur wordt het

ook gemakkelijker om gebruik te maken van natuurlijke producten, omdat het consumenten

niet herinnert aan de afkomst van producten. Producten van dierlijke afkomst zouden

vooral bij jonge vrouwen een gevoel van afkeer kunnen oproepen. Er zijn drie typen van

afkeer van vlees te herkennen. Het eerste type heeft vooral moeite met de afkomst van het

voedsel, waar het vandaan komt en hoe het bewerkt is. Bij het tweede type betreft de afkeer

vooral de textuur, smaak of geur van het vlees. Het derde type heeft vooral moeite met de

lichamelijke consequenties waar het vlees voor zou zorgen. Hoe meer het vlees mensen

herinnert aan het levende dier, hoe eerder het gevoel van afkeer ontstaat (Kubberod,

Ueland, Risvik, Henjesand, 2006:282). Dit zou in overeenstemming met de civilisatietheorie

zijn.

1.2 Aansluiting op eerder onderzoek

In verschillende onderzoeken komt de ontwikkeling dat steeds meer Nederlanders besluiten

om geen vlees te eten naar voren. De onderzoeken zijn onderling niet met elkaar te

vergelijken omdat de onderzoekswijze, de onderzoekseenheid en omvang van de

onderzoeken sterk variëren. Toch noem ik een aantal van deze onderzoeken om aan te

7

geven dat duidelijk een stijging te zien is in het aantal mensen dat geen vlees meer eet. In

deze scriptie zal verder ingegaan worden op de vraag hoe deze ontwikkeling verklaard zou

kunnen worden.

Het inmiddels opgeheven vegetarische kooktijdschrift ‘Sla’ heeft in 1999 een onderzoek uit

laten voeren, waarvan de uitkomst was dat 1,9% van de Nederlandse bevolking vegetariër

en 0,1% veganist zou zijn (site Lekker Plantaardig). In opdracht van RTL4 heeft het

onderzoeksbureau Intromart in 2001 een klein onderzoek gedaan naar aanleiding van de

mond-en-klauwzeer (MKZ) epidemie in Nederland. Het aantal vegetariërs in Nederland werd

op dat moment op 4,4% geschat (site Vegatopia). Tussen oktober 2000 en februari 2002 zijn

door ‘Lekker Plantaardig’ enquêtes gehouden op het internet, waarbij 235 enquêtes zijn

ingevuld. De onderzoeksgroep betrof naast vegetariërs en veganisten ook mensen die af en

toe vlees aten. Een van de uitkomsten van de enquêtes was dat 53% van de respondenten

plantaardig eten in verband bracht met dierenwelzijn, 10% in verband met de

wereldvoedselsituatie, 2% in verband met het milieu en 35% dit in verband bracht met de

eigen gezondheid (site Lekker Plantaardig). Volgens de Vegetariërsbond eet ruim 4,5% van

de Nederlandse bevolking geheel vegetarisch. Daarnaast is er een groeiende groep ‘parttime

vegetariërs’ die een of meer dagen per week geen vlees eet (site Voedingscentrum). Het

percentage vegetariërs onder de Nederlandse bevolking is toegenomen van 3,5% in 2003

naar ruim 4,5% in 2005. Dit constateert marktonderzoekbureau Aurelia! op grond van een in

augustus 2005 afgenomen enquête onder duizend supermarktbezoekers (site Vegetarisme).

Van de Nederlandse consumenten maakt een kwart iedere dag vlees klaar, in 1997 was dat

nog vijftig procent. Als redenen worden onder andere boviene spongiforme encefalopathie

(BSE) en MKZ gegeven. Volgens ditzelfde onderzoek zijn meer mensen vis gaan eten in plaats

van vlees. Het aantal mensen dat zich vegetariër noemt, is gestegen van 560.000 naar

ruim 720.000.

Het aantal mensen dat zichzelf beschouwt als parttime vegetariër of flexetariër is gestegen

naar 3,5 miljoen mensen. De term parttime vegetariër zegt echter weinig, het betreft

mensen die een of meer dagen van de week geen vlees eten. Dat is een erg ruim begrip. De

afzet van vleesvervangers stijgt jaarlijks met circa 25%, waarmee het één van de snelst

groeiende productsegmenten van Nederland is geworden (site Wakker Dier). Volgens de

8

Vegetariërsbond is de vleesconsumptie in Nederland na een jarenlange stijging voor het

eerst licht afgenomen, maar behoort Nederland met een gemiddelde vleesconsumptie van

84,6 kilo per jaar nog steeds tot de grootverbruikers van Europa. Dit kan betekenen dat de

stijging van het aantal mensen dat geen vlees eet minder groot is dan uit andere

onderzoeken naar voren komt, echter ook dat de mensen die wel vlees eten relatief veel

vlees eten. Bij een onderzoek dat door de vleesindustrie is bekostigd werd gevraagd aan

respondenten of ze het afgelopen jaar vlees hadden gekocht waarbij 99% positief

antwoordde (site Lekker Plantaardig). Daaruit zou geconcludeerd kunnen worden dat 1%

van de Nederlanders vegetarisch eet. Hierbij moet echter de kanttekening worden geplaatst

dat het kopen van vlees niet direct impliceert dat dezelfde persoon het vlees ook eet.

1.3 Maatschappelijke relevantie

Er zijn een aantal achtergronden die ervoor zorgen dat het onderwerp van deze scriptie

zeker enige maatschappelijke relevantie heeft. Sociale overwegingen komen sterk naar

voren in het koopgedrag van consumenten. Winkelen is nauw verbonden met zorgen voor

anderen en vol van rituelen (Korthals, 2000:37). Zowel het inkopen als bereiden van voedsel

is altijd nog vaker een taak van vrouwen dan van mannen. Hiermee wordt aangegeven dat

voeding gender-gebonden is, waardoor de verwaarlozing van voeding als sociologisch

studieobject mede verklaard kan worden door de dominantie van traditioneel mannelijke

voorkeuren van studie in de wetenschap (Flandrin en Montanari,1996:190 en

Korthals,2000:38).

Wanneer mensen door hun financiële situatie eenmaal toegang hebben tot vleesconsumptie

keren ze vaak niet terug naar een voedingpatroon dat alleen gebaseerd is op plantaardig

voedsel, tenzij economische redenen, religie, cultuur of gezondheid een rol spelen (Nestle,

2002:15). Daarnaast kan het vreemd worden genoemd dat in een land waar steeds meer

aandacht gaat naar een deel van de dieren, namelijk huisdieren, andere dieren minder

belangrijk lijken te zijn. Enerzijds lijkt er een verzachting te herkennen in de relatie tussen

9

mensen en dieren. Huisdieren worden niet meer gehouden om hun functie als waakhond of

muizenvanger. Het merendeel van de huisdieren wordt gehouden als gezelschapsdier of als

statussymbool. De emotionele waarde van huisdieren is toegenomen. Deze ontwikkeling

heeft onder andere geleid tot uitbreiding van commerciële belangen in de huisdierensector

(Koolmees, 2007:19). De komst van kleding, fotografen, psychologen en crematoria voor

dieren laat zien dat de afstand tussen dier en mens kleiner lijkt de worden. Dieren worden

vermenselijkt1. Anderzijds heeft de steeds grotere vleesconsumptie voor de komst van de

bio-industrie2 gezorgd en daarmee voor een ernstige verharding van het leven van dieren.

Huisdieren blijken een andere status te hebben dan dieren die worden gehouden voor de

consumptie.

1.4 Vraagstelling

Het niet eten van vlees kan verschillende achtergronden hebben zoals in de eerste paragraaf

kort naar voren is gekomen. In dit onderzoek wil ik aan de hand van de volgende

vraagstelling op zoek gaan naar de beweegredenen van mensen om geen vlees te eten. De

vraagstelling luidt als volgt:

‘Hoe kan het weglaten van vlees uit het dagelijkse voedingspatroon van Nederlanders

worden begrepen?’.

1.5 Opbouw

Na dit eerste inleidende hoofdstuk volgen vier hoofdstukken waarbij verder in zal worden

gegaan op verschillende theorieën en onderzoeksresultaten. Voor de gehele scriptie geldt

dat voor de leesbaarheid gekozen is om de gehele tekst in de mannelijke vorm te schrijven

1 De vermenselijking van huisdieren is op te maken uit een aantal trends dat de laatste tien jaar in Nederland naar voren zijn gekomen. Voorbeelden hiervan zijn: het in 2006 gerichte tijdschrift WRAF! voor honden en baasjes en een ziektekostenverzekering voor dieren van Proteq met dekking voor homeopathie en fysiotherapiebehandeling.2 Bio-industrie houdt in dat er sprake is van intensieve veehouderij, waarbij op een industriële wijze dierlijk voedsel wordt geproduceerd. Intensieve veehouderij is in Nederland ontstaan na de Tweede Wereldoorlog, omdat iedereen na een periode van voedselschaarste, in de gelegenheid gesteld moest worden om voldoende goedkoop voedsel te kunnen kopen. Om deze reden moest er veel en goedkoop vlees en melk worden geproduceerd, met zo min mogelijk arbeidskracht, grond en energie. Zoveel mogelijk handelingen in het proces worden uitgevoerd door machines, zoals lopende banden, melkrobotten, kuikensorteerders en slachtmachines. Om te zorgen dat de dieren, ondanks de beperkte ruimtes elkaar zo min mogelijk schade toebrengen, worden de dieren aangepast aan hun omgeving, door middel van het afknippen en wegbranden van onder andere staarten en snavels. Om de intensieve veeteelt economisch zo aantrekkelijk mogelijk te houden wordt veel gefokt op een snelle groei, zodat meer slachtrondes per jaar mogelijk zijn (site Wakker Dier).

10

waar ‘hij’ staat geschreven, kan ook ‘zij’ worden gelezen. In hoofdstuk twee is de

theoretische verkenning te lezen, waarbij aan de hand van verschillende theorieën

waaronder die van Campbell (2007), Eder (1996) en Beck (1995 en 2007), de vraagstelling zal

worden verkend. In het derde hoofdstuk wordt ingegaan op de onderzoeksmethode. Hierbij

zal de afbakening van de onderzoeksgroep en de wijze waarop respondenten zijn gevonden

nader worden beschouwd. Het onderzoek dat in deze scriptie wordt beschreven beperkt zich

tot Nederlanders die dagelijks geen vlees eten, wat overigens niet betekent dat het specifiek

over vegetarisme3 gaat. In het vierde hoofdstuk zullen de onderzoeksresultaten worden

beschreven. Conclusies en de terugkoppeling naar het theoretisch kader zijn te vinden in

hoofdstuk vijf. Dit hoofdstuk bevat tevens een samenvatting van de inhoud van deze scriptie

en daarnaast een paragraaf met reflectie waarbij onder andere de afstand en nabijheid van

mijzelf als onderzoeker ten opzichte van het bestudeerde beschreven zal worden. Tenslotte

sta ik stil bij de beperkingen van mijn onderzoek en doe ik enkele aanbevelingen. De

gebruikte literatuur is terug te vinden in de bronnenlijst. In bijlage A1 zijn de

onderzoeksresultaten in tabellen verwerkt. De vragenlijst die bij de interviews is gebruikt, is

terug te vinden in bijlage A2. In bijlage A3 zijn de adressen terug te vinden van de

eetgelegenheden waar een deel van de respondenten is benaderd om mee te werken aan

het onderzoek.

2 Theoretische verkenning

In dit hoofdstuk zal de vraagstelling ‘Hoe kan het weglaten van vlees uit het dagelijkse

voedingspatroon van Nederlanders worden begrepen?’ verder geëxploreerd en aangescherpt

worden. Om meer inzicht te verkrijgen in de beweegredenen van mensen om geen vlees te

3 Vegetarisme is een voedingswijze waarbij men vermijdt producten te eten die afkomstig zijn van gedode dieren. Dit betekent het laten staan van vlees, vis, schaaldieren en slachtproducten zoals gelatine en stremsel.

11

eten is het belangrijk om te beginnen met een theoretische verkenning. Bij deze

theoretische verkenning is gebruik gemaakt van sociaal-wetenschappelijke literatuur waarbij

met enige afstand waarneembare visies zijn beschreven. Uitzonderingen zijn bijvoorbeeld

Maurer (2002) en Singer (1975 en 1980). Zij geven vanuit hun sociologische en filosofische

duiding meer systematische uiteenzettingen hoe er volgens hun met de natuur om zou

moeten worden gegaan. In de eerste paragraaf zal de invloed van religie op het

voedingspatroon van Nederlanders worden beschreven. In de twee daaropvolgende

paragrafen zal onder andere op de ecocentrische visie en de antropocentrische visie in

worden gegaan.

2.1 Religie en voedingsgewoonten

Eén van de mogelijke verklaringen hoe het komt dat steeds meer Nederlanders vlees

weglaten uit hun voedingspatroon zou van religieuze aard kunnen zijn. Binnen verschillende

religies spelen de natuur of bovennatuurlijke krachten een grote rol. Wat mensen uit

principe wel of niet eten, komt volgens sommige theorieën meestal voort uit religie of het

religieuze verleden van voorouders. Het niet eten van vlees of vlees dat afkomstig is van een

specifiek dier komt terug in verschillende religies. Voedingsgewoonten kunnen naast religie

echter ook niet los gezien worden van realiteiten zoals cultuur, macro-economie en ecologie.

Daarnaast worden voedingsgewoonten gebruikt om identiteit aan te ontlenen of mee uit te

drukken (Rodenburg, 2007:27). In andere visies associëren veel mensen het weglaten van

vlees uit het voedingspatroon vaak met religies zoals hindoeïsme, boeddhisme en zevende

dag adventisme, echter, negentig procent van de vegetariërs zou niet om religieuze redenen

vlees laten staan (Maurer, 2002:13). De invloed van religieuze of levensbeschouwelijke

overtuigingen op het geheel van de eetgewoonten toont aan dat eten vaak meer is dan

consumeren, het gaat om een religieuze levenswijze waar bepaalde eetgewoontes een

onderdeel van kunnen zijn.

Naast de symbolische en spirituele waarde is het gezondheidsaspect binnen verschillende

geloven van belang. Het gaat dan bijvoorbeeld om lichamelijke reinheid. De spijswetten4

binnen de verschillende geloven zijn mede ontstaan door bijvoorbeeld het ontbreken van

4 Religieuze spijswetten zijn voorschriften over hoe volgens een religie het voedsel gedood, bewaard, bereid, gecombineerd en gegeten dient te worden om volgens de religieuze regels te leven. Spijswetten komen in verschillende religies naar voren. Binnen de islam zijn de voedselvoorschriften beschreven in de Sunnah. Binnen het jodendom zijn de voedselvoorschriften in de kashrut beschreven.

12

middelen om vlees goed te koelen, waarbij vooral rood vlees de naam had om voor ziektes

te zorgen. De focus binnen spijswetten ligt niet bij dierenwelzijn, maar wat religieuze

spijswetten aangeven over goed en fout (Sapontzis, 2004:13).

2.1.1 Voedselvoorschriften binnen het boeddhisme en het hindoeïsme

Het boeddhisme kenmerkt zich door een algehele levensfilosofie, welke ook invloed heeft op

de wijze waarop men met voedsel omgaat. Boeddhisten geloven in de concepten van

karuna5 en karma. Aangezien het eten van vlees niet binnen deze concepten past, zijn veel

boeddhisten vegetariër. Het hindoeïsme heeft in principe geen spijswetten. Wel heeft het

geloof invloed op de vleesconsumptie. Wat men wel of niet eet is een individuele

verantwoordelijkheid, afhankelijk van de aard en de gesteldheid van het individu en de

omstandigheden waarin iemand zich bevindt. Voedsel is onderdeel van een holistische

levensvisie waarin alles met alles samenhangt. Binnen het hindoeïsme is ‘karma’6 een

belangrijk begrip. Daarnaast speelt het geloof in reïncarnatie een belangrijke rol. Het eten

van vlees zou kunnen betekenen dat er schade wordt berokkend aan een voormalig

persoon. De concrete invulling van het vegetarisme binnen het hindoeïsme is verschillend

per streek en de kaste waartoe iemand behoort (Roodenburg, 2007:33). De verschillende

religieuze stromingen leggen elk eigen accenten op het gebruik van bepaalde

voedingsmiddelen7.

Er zijn bijvoorbeeld grote culturele verschillen in de omgang met koeien tussen een oosters

land zoals India en een westers land zoals Nederland. Toch heeft de koe in beide landen een

belangrijke rol. In Nederland als productiemiddel van melk en vlees. In India wordt de koe als

een heilig dier beschouwd. Dieren spelen in de hindoestaanse religie een belangrijke rol in

de verschijning van verschillende heiligen8 (Campbell, 2007:75).

5 Karuna betekent medeleven en karma wijst erop dat een bepaald gedrag onvermijdelijke consequenties kan hebben. Daarnaast geloven boeddhisten dat boeddha, gedurende zijn leven op aarde, verscheidene gedaanten aannam, waaronder ook vaak de gedaante van een dier. Het eten van vlees kan als gevolg hiervan boeddha oneer aandoen.6 Met karma wordt binnen het hindoeïsme bedoeld dat geweld of pijn dat je een ander levend wezen aandoet, zich later op jou kan wreken.7 Binnen het katholieke geloof bestond tot 1966 bijvoorbeeld een verbod om op vrijdag vlees te eten. Binnen de protestants-christelijke religie bevinden zich substromingen zoals de zevende dag adventisten, zij geloven dat het menselijk lichaam de tempel is van de Heilige Geest en pleiten voor een gezonde levensstijl en voedingswijze (Rodenburg, 2007:65).

13

2.1.2 Voedselvoorschriften binnen de Islam

Het enige geloof dat een uitzondering vormt op het propageren van matiging van

vleesconsumptie of onthouding van vleesconsumptie lijkt de islam te zijn. Ook tijdens de

vastenperiode waarbij tussen zonsopgang en zonsondergang niet wordt gegeten en

gedronken, worden na zonsondergang wel vlees en vleesproducten gegeten

(Foltz, 2001:39). De Islamitische geleerde Mawil Izzi Dien geeft in zijn meest recente boek

‘The Environment Dimensions of Islam’ aan dat: ‘Volgens de islamitische wet is er geen grond

waarop men kan beargumenteren dat dieren niet gedood zouden moeten worden voor

voedsel. Het islamitische juridische advies hierover is gebaseerd op de Qur’anic versen.

Moslims worden niet alleen bepaald voedsel verboden9, maar zij mogen ook niet kiezen om

zichzelf voedsel te verbieden dat is toegestaan door de islam. Vegetarisme is niet toegestaan

[sic] tenzij op grond van gebrek aan vlees of door medische noodzaak (vertaald uit artikel

Foltz, 2001:39)’.

De juridisch geleerde ‘Izz ad-Din b. ‘Abd as-Salam, schrijft: ‘The unbeliever who prohibits the

slaughtering of an animal [for no reason but] to achieve the interest of the animal is incorrect

because in so doing, he gives preference to a lower, khasis, animal over a higher, nagis,

animal’ (geciteerd uit artikel Foltz, 2001:40). Er zijn echter ook islamitische geleerden die

aangeven dat het verbieden van vegetarisme niet past binnen het islamitische geloof10.

2.1.3 Voedselvoorschriften binnen het jodendom en het christendom

8 Voorbeelden hiervan zijn Ganesh met het hoofd van een olifant en Durga in de verschijning van een jakhals (Campbell, 2007:75).9 Het eten van varkensvlees is verboden volgens de voedselvoorschriften binnen de islam. Het vlees dat afkomstig is van een varken volgens de islam onrein. Vlees van dieren die wel worden gegeten, dient halal geslacht te zijn. Halal vlees is vlees dat is geslacht volgens de voorschriften van de islamitische wet, het dier wordt gedood door middel van een snede in de hals met een scherp mes. Het begrip ‘halal’ gaat verder dan hoe het dier dient te worden geslacht, het staat voor alles wat vanuit de Koran als goed en rein wordt gezien. 10

Een van deze geleerden is Basheer Ahmad Masri. Deze voormalig imam van de Shah Jehan moskee in Engeland geeft in verschillende werken aan dat het eten van vlees botst met de islamitische compassie voor dieren. Volgens deze imam zou het een ideale wereld zijn met alleen vegetariërs waarbij alle dieren hun eigen natuurlijke leven kunnen leiden. Daarnaast spreekt Masri uit dat er mogelijk op een bepaald moment wordt besloten dat de intensieve veehouderij niet geschikt is vanuit het oogpunt van een goed religieus en gezond leven en zal er worden gezocht naar meer natuurlijk geproduceerde eieren en vlees of dat vlees helemaal wordt verlaten als voeding (Masri,1987:4 en 1989:28).

14

Eén van de joodse spijswetten is, net als een islamitische spijswet, dat gelovigen geen

varkensvlees mogen eten, omdat het vlees van een varken als onrein11 wordt beschouwd.

Varkensvlees wordt niet gegeten omdat het vanuit religieuze overwegingen onrein is

verklaard, niet omdat de mens en het varken gelijk zouden zijn. Religie wordt boven de

natuur geplaatst. Er zijn veel spijswetten beschreven in de Thora, onder andere Leveticus

1112. Het vlees dat gegeten mag worden moet komen van dieren die kosjer13 zijn en volgens

de shehitah14 zijn geslacht.

De overgang van vegetarische spijswetten naar koosjer geslacht vlees zou volgens

verschillende visies plaats hebben gevonden na de tweede passage van Genesis 115

(Kalechofsky:1995). Binnen het christendom als geheel is er geen eenduidig systeem van

voedselvoorschriften. Daarnaast zou, net als bij de joodse spijswetten een duidelijke

kentering zijn geweest in de bijbel over het eten van vlees. Volgens een andere theorie zou

de omslag echter plaats hebben gevonden na de eerste zonde. De bijbel zou volgens deze

11 In het Oude Testament staat het verbod op het consumeren van varkensvlees beschreven. Joden houden zich aan dit verbod. Christenen houden zich aan het Nieuwe Testament. Hierin staat een passage waarin het verbod herroepen zou worden. In Handelingen 10:10 heeft Petrus een visioen. De hemel opent zich en hij ziet een kleed met daarop afgebeeld alle dieren die op aarde leven. Een stem zegt: ‘Wat God rein heeft verklaard, zul jij niet als verwerpelijk beschouwen’. De wetenschappelijke verklaring voor het ontstaan van het varkensvlees taboe in het Midden-Oosten wordt gezocht in het ontbreken van middelen om te koelen, gebrek aan hygiëne en schoon water waardoor varkensvlees de naam kreeg dat mensen ziek werden van besmettelijke bacteriën. Echter in rund- en schapenvlees kunnen ook bacteriën aanwezig zijn in dezelfde omstandigheden. Een aannemelijkere verklaring zou moeten worden gezocht in de oorsprong van het verbod. Het gebied in het Midden-Oosten was in de tijd voor de christelijke jaartelling vruchtbaarder in vergelijking met tegenwoordig. De bevolking hield schapen, varkens, geiten en runderen voor de consumptie. De geiten aten alle begroeiing op met als gevolg dat het land kaler en droger werd en het voedsel schaarser. Varkens konden in tegenstelling tot geiten niet van de dorre grond leven en werden onrendabel. Een andere mogelijke verklaring voor het varkensvleestaboe zou zijn dat in de tijd dat joden als slaven werden gehouden in Egypte, daar de cultus rondom de god Seth bestond. Varkens werden als verheven dieren beschouwd. Dat zou voor joden reden zijn geweest om varkens taboe te verklaren. De latere islam zou deze regel overgenomen hebben Roodenburg, 2007:59). 12 Leveticus 11: “Jullie mogen alle dieren eten die op het land leven, als ze maar volledig gespleten hoeven hebben en ook herkauwen” (Roodenburg, 2007:60).13 Kosjer voedsel is voedsel dat in overeenstemming is met de ‘kashrut’, dit is het systeem van spijswetten dat in het jodendom bepaalt of voedsel wel of niet door joden gegeten mag worden, hoe en door wie het bereid moet worden en hoeveel tijd er tussen de inname van bepaalde voedingsgroepen dient te zitten. Bovendien moeten koosjere dieren op rituele wijze worden geslacht, waarbij al het bloed moet worden verwijderd.14 Shehitah is een slachtmethode waarbij een horizontale snede door de luchtpijp en slokdarm van het dier wordt gezet met een scherp mes voor een snelle dood en welke daarnaast het volledig aftappen van het bloed mogelijk moet maken. Dit dient zonder onderbreking te gebeuren. 15 In Genesis 1 zegt God tegen Adam en Eva: “Eat seed, herb and green things”. In de tweede passage vindt er een verschuiving plaats,nadat Noach de dieren heeft gered van de zondvloed geeft God toestemming om vlees te eten, mits zonder bloed (Kalechofsky, 1995:168).

15

theorie pas melding maken van het doden van dieren voor voedselconsumptie nadat Eva

God tart en de appel eet (Barkas, 1975:81).

2.1.4 De invloed van religie op het voedingspatroon van Nederlanders

In de vorige paragraaf is naar voren gekomen dat binnen de verschillende traditionele

religies voedingsgewoonten bestaan waarbij het wel of niet eten van dierlijke producten een

rol speelt. Of deze religieuze voedingsvoorschriften ook van grote invloed zijn op het huidige

voedingspatroon van Nederlanders is een vraag die ik hieronder zal proberen te

beantwoorden. Vanaf de jaren zestig tot heden is er binnen het christelijk geloof sprake van

ontkerkelijking16 (Felling, Peters en Scheepers, 2000:201). Na de christelijke religies komt

het islamitische geloof op de tweede plaats in Europa. De islam zou de snelst groeiende

religie op dit moment zijn. In Nederland is deze groei voornamelijk te verklaren vanuit de

komst van arbeidsmigranten vanuit het Middellandse Zeegebied in de jaren zestig en

gezinsherenigingen vanaf halverwege de jaren zeventig (Phalet en ter Wal, 2004:5). Vanaf de

jaren tachtig is er een lichte stijging te zien in het aantal hindoestaanse gelovigen in

Nederland17.

Hoewel religie van invloed kan zijn op het consumptiepatroon, lijken de traditionele religies

niet de reden te zijn van de stijging van het aantal Nederlanders dat ervoor kiest om vlees

weg te laten uit het dagelijkse voedingspatroon. De ontkerkelijking enerzijds en de stijging

van het aantal islamitische gelovigen waarbij vegetarisme niet wordt gepropageerd binnen

het geloof kunnen niet verklaren dat mensen vlees schrappen uit het dagelijkse

voedingspatroon. Ondanks de lichte stijging van het aantal hindoestaanse gelovigen de

afgelopen jaren, is deze geloofsgemeenschap te klein om de trend om geen vlees te eten in

Nederland te verklaren.

16 Met ontkerkelijking wordt hier bedoeld dat het aantal kerkleden is afgenomen en het aantal kerkbezoekers is afgenomen (Felling, Peters en Scheepers, 2000:202).17 In 1980 was het percentage gelovige Hindoestanen in Nederland 0,3% (relatief) in 2004 0,6% (relatief). De stijging van het aantal gelovige moslims is in dezelfde periode van 1,7% naar 5,8%. Daarnaast vindt er een stijging van het aantal ongelovigen en een daling van het aantal Rooms Katholieke gelovigen, het aantal Nederlands Hervormde gelovigen en daling van het aantal Gereformeerde gelovigen (bron: Statline).

16

2.1.5 Eerste onderzoeksvraag

Na de constatering dat de invloed van traditionele religies het weglaten van vlees uit het

voedingspatroon van veel Nederlanders niet geheel kan verklaren, zal gezocht worden naar

mogelijke andere verklaringen. Naast traditionele religies zijn er andere levenswijzen die

mogelijk van invloed kunnen zijn op het voedingspatroon van mensen.

Hoe er binnen een samenleving naar de plaats van de natuur en de samenleving wordt

gekeken komt voort uit culturele gewoontes en kan van invloed zijn op voedingspatronen.

De definitie cultuur kent veel verschillende omschrijvingen. Een betekenis van cultuur die in

de sociale wetenschap wordt gebruikt en bekritiseerd is dat cultuur alles is binnen de

menselijke samenleving en wordt overgedragen van de ene op de andere generatie.

Het gaat hierbij bijvoorbeeld om kunst, literatuur, omgangsvormen en eetgewoontes

(Campbell,2007:10). Cultuur kan ook worden gedefinieerd als de waarden, geloven,

gedragingen en materiële objecten die de manier van leven van mensen vormen (Macionis

en Plummer, 2005:106). Verschillende meningen hierover blijven bestaan, ook omdat de

scheidslijn tussen sociaal gedrag en cultuur dun lijkt te zijn. Al het menselijk gedrag is tot op

zekere hoogte een waarneembare culturele uiting. Met de samenleving wordt in dit

onderzoek de moderne Nederlandse maatschappij bedoeld, waarin mensen met elkaar

samen leven en waarbij tussen mensen een wisselwerking plaatsvindt.

Een mogelijke omschrijving van natuur kan zijn dat de natuur de bodem en atmosfeer van de

aarde inclusief alle levende organismen, het water en de lucht is (Macionis en Plummer,

2005:662). Mensen worden in deze omschrijving los van de natuur gezien, omdat ze de

mogelijkheid hebben om de wereld aan te passen aan hun behoeften en daardoor cultuur

creëren. Het natuurlijke gebied dat toegankelijk is voor mensen is sterk toegenomen. De

menselijke behoefte aan het gebruiken van natuurlijke ruimte blijft ook in de toekomst

aanwezig. Hierdoor ontstaat een stijgende afhankelijkheid tussen mensen en de natuur

(Eder, 1996:49). Naar aanleiding van deze eerste theoretische verkenning en de voorzichtige

uitsluiting van traditionele religies als mogelijke verklaring van het weglaten van vlees uit het

dagelijkse voedingspatroon, ben ik tot een nadere onderzoeksvraag gekomen. Deze eerste

17

onderzoeksvraag heeft als doel om de vraagstelling zoals in het inleidende hoofdstuk is

geformuleerd aan te scherpen en richting te geven. De nadere onderzoeksvraag luidt: ‘Welke

filosofische opvattingen bestaan er over de verhouding tussen de natuur en de

samenleving?’. Een denkwijze die zou kunnen helpen bij het verder richting geven aan deze

onderzoeksvraag is het ecocentrisme. Deze wereldvisie komt voort uit de milieu-ethiek. In de

volgende paragraaf zal verder op deze visie worden ingegaan.

2.2 Ecocentrisme

Een visie die zou kunnen helpen bij de verkenning van de onderzoeksvraag ‘Welke

filosofische opvattingen bestaan er over de verhouding tussen de natuur en de samenleving?’

is het ecocentrisme18. Binnen het ecocentrisme wordt gekeken naar de morele status van

niet-humane wezens19 (Drenthen en Keularz, 2008:192 en Korthals, 2002:97). De term

ecocentrisme is een wereldvisie waarbij niet de mens, maar het ecosysteem centraal staat.

Binnen deze visie gaan de belangen van het ecosysteem voor de belangen van mensen, er

wordt geen verschil gemaakt tussen mensen en de natuur. Mensen maken deel uit van het

ecosysteem en zijn daardoor niet normbepalend. Het unieke aspect van de menselijke

geschiedenis van de natuur20 is dat de menselijke geschiedenis van de natuur zowel deel

uitmaakt van de cultuur als er het resultaat van is.

Dit wijkt af van het theoretische perspectief dat de natuur altijd ondergeschikt is geweest

aan de mens waarbij de toe-eigening van de natuur wordt gezien als een aanpassing aan de

natuur (Eder, 1996:8). Volgens het ecocentrisme heeft de natuur een intrinsieke waarde

(Eckersley, 1992:33). De term ‘intrinsieke waarde’ zorgt binnen de milieuethiek voor

discussie, waarbij twee lijnen zijn te herkennen. Enerzijds bestaat de theorie dat zaken in

een ecosysteem zoals water, zonlicht en voedingsstoffen in de grond objectieve waarde

hebben voor bijvoorbeeld een boom, los van erkenning hiervoor door mensen. Een

tegenhanger van deze theorie gaat ervan uit dat alleen mensen morele betekenis kunnen

toekennen aan de invloed van water, zonlicht en voedingsstoffen op een boom (Drenthen en

Keularz, 2008:192). In deze scriptie wordt de lijn gevolgd dat binnen het ecocentrisme de

nadruk ligt op de intrinsieke, niet-instrumentele waarde van de natuur. De reden hiervoor is 18 Ecocentrisme kan ook non-antropocentrisme worden genoemd. De betekenis is hetzelfde. 19 Met niet-humane wezens worden bijvoorbeeld dieren, planten en bloemen bedoeld. 20 Met de menselijke geschiedenis van de natuur wordt de relatie tot natuur bedoeld in verschillende culturen. Door middel van analyse van rituelen met betrekking tot consumptie en taboes over voedsel is hier onderzoek naar gedaan (Eder, 1996:9).

18

dat ecologische processen zoals zonlicht en water ook van waarde zijn voor de natuur,

ongeacht of mensen daar morele betekenis aan toekennen.

Het utilitarisme is een ethische stroming die de morele waarde van handelingen afweegt aan

het nut voor het geheel. Het streven naar menselijk geluk is hierbij van belang. Met geluk

wordt binnen de utilitaristische visie bedoeld dat er gestreefd moet worden naar het

vermijden van pijn. Een stroming binnen het utilitarisme is een stroming dat dit streven naar

geluk breder is dan alleen het geluk van mensen. Binnen deze stroming is de visie dat de

basis van utilitarisme het principe van gelijkheid betreft voor alle levende wezens, ongeacht

huidskleur, geslacht, mens of geen mens. Dit is ook de basis tegen racisme en seksisme.

De stroming van het utilitarisme waarbij het principe van gelijkheid21 voor alle levende

wezens geldt, past binnen de ecocentrische theorie. Volgens het speciesisme worden zaken

zoals intelligentie, emotie of het kunnen ervaren van pijn gebruikt om zichzelf boven andere

soorten te stellen. Het gaat om handelen naar de filosofie door verantwoordelijkheid te

nemen voor het eigen gedrag. Veel mensen hebben wel compassie22 voor dieren, maar leven

daar niet naar (Singer, 1990:108). Bij ecocentrisme gaat het niet om macht. De natuur staat

niet boven de mens en de mens staat niet boven de natuur. Het gaat om gelijkheid, waarbij

zowel de natuur als de samenleving profijt van elkaar zouden moeten hebben. Waarbij wel

de kanttekening geplaatst moet worden dat de mens geleerd heeft van de natuur of zich in

ieder geval heeft moeten aanpassen aan de natuur, waardoor culturen zijn ontstaan.

Verschillende culturen zouden gezien kunnen worden als een weerspiegeling van de

geografische omgeving waar ze voorkomen (Eder 1996:9 en Singer, 1990:110).

2.2.1 Hertovering en het nieuwe bewustzijn

De natuur en de samenleving zijn met elkaar verbonden waarbij de natuur binnen de

ecocentrische visie niet onderschikt aan de samenleving mag worden geplaatst (Drenthen en

Keulartz, 2008:192). Het vergroten van de bewustwording van de invloed van de

maatschappij op de natuur heeft geleid tot nieuwe culturele patronen. Aandacht voor het

milieu en de natuur komt steeds meer naar voren in nieuwe culturele patronen en is niet

21 Een van de grondleggers van het utilarisme heeft het als volgt geformuleerd: ‘Each to count for one and none for more than one’ (Singer, 1990:109).22 De achttiende eeuwse humanist Goldsmith schreef over mensen die compassie hebben voor dieren, maar daar volgens hem niet naar leven: ‘They pity, and they eat the objects of their compassion’ (Singer, 1990:108).

19

slechts weggelegd voor extreme milieuactivisten (Eder,1996:144 en Campbell,2007:84).

Deze culturele discoursen bevinden zich niet meer op de maatschappelijke rand waarbij ze

te links of progressief worden bevonden, maar zijn zelf een culturele hoofdstroom

geworden (Campbell 2007:109). Een belangrijk uitgangspunt is dat milieuactivisme mensen

heeft gedwongen om meer na de denken over het effect van de manier van leven op de

natuur in de moderne industriële samenleving. Er zou een nieuw cultureel rationeel

paradigma zijn ontstaan, waarbinnen het politiserend milieuactivisme en tegenbewegingen

samenkomen. Het laat zien hoe de moderne industriële samenleving omgaat met een duale

culturele stroming waarin deze twee bewegingen samen zijn gekomen. Waarmee

aangegeven wordt dat mensen zich meer bewust worden van de consequenties van hun

eigen gedrag, zonder ze in te delen in een van de discoursen (Eder, 1996:13).

Naast de verwesterlijking van het oosten, waarin industrialisatie een grote rol heeft

gespeeld, heeft er een tegenbeweging plaatsgevonden, namelijk de veroostelijking van het

westen. Dit proces is in de jaren zestig op kleine schaal gestart waarbij in westerse landen

aandacht voor oosterse religie en spiritualiteit ontstond (Campbell 2007:163). Daarnaast

bestond er in dezelfde periode veel kritiek op de heersende autoriteit. Er ontstond behoefte

aan individuele vrijheid en persoonlijke ontwikkeling. Er werd geageerd tegen de heersende

politiek, het imperialisme en het materialisme. Dit zorgde voor een subcultuur. Niet iedereen

voelde zich aangetrokken tot deze subcultuur.

Het westen heeft het traditionele westelijke concept van goddelijk als transcendent

vervangen door goddelijkheid te beschouwen als immanent. Het oostelijke concept van

persoonlijke zelfvergoddelijking komt hiermee in plaats van het westelijke idee van

geestelijke verlossing (Campbell 1999:41). Of de invloed van een oosterse levenswijze en

spiritualiteit van de laatste jaren is en dat het van grote invloed zou zijn op het westen wordt

in sommige visies in twijfel getrokken. Een van deze visies is dat er in rijkere landen meer

ruimte is voor zelfverwezenlijking en dat dit een natuurlijk verloop is. De invloed vanuit het

oosten bestaat. Deze invloed zou echter groter worden gemaakt dan werkelijk zou zijn. Dit

wordt een collectieve miskenning genoemd, waarbij er teveel waarde zou worden gelegd bij

de invloed van oosterse levenswijzen (Dawson, 2006:10). Ondanks deze kritiek op de theorie

van de veroostelijking van het westen, kan de invloed van oosterse spiritualiteit en de

20

invloed op het dagelijkse leven van westerse landen, waaronder Nederland, niet worden

ontkend.

De invloed van oosterse levenswijzen is op verschillende terreinen terug te vinden in de

huidige Nederlandse samenleving. Dit blijkt bijvoorbeeld uit therapieën zoals acupunctuur

en reiki en vrije tijdsbesteding in de vorm van meditatie en yoga. Tegenwoordig is het

draagvlak binnen de westerse cultuur voor niet traditionele religies en levensstijlen sterk

vergroot. Het bevindt zich niet slechts in subculturen. Aan de ene kant vindt er

ontkerkelijking plaats en maken mensen zich los van benauwende traditionele religieuze

regimes. Aan de andere kant hebben mensen behoefte aan nieuwe spiritualiteit en

hertovering23 van de wereld, zonder zich te binden aan een specifiek geloof.

Deze vorm van religie heeft vaak een oorsprong in oosterse landen en de nadruk ligt op

innerlijke rust en gelijkwaardigheid. Hierin past, zoals binnen het ecocentrisme,

gelijkwaardigheid tussen mens en natuur. De natuur is onderdeel van de samenleving en de

samenleving is onderdeel van de natuur. Waarbij wel onderscheid wordt gemaakt dat

mensen cultuur kunnen creëren en zich in dat opzicht onderscheiden van de natuur. De

ecocentrische visie komt tot uiting in een levenswijze waarbij bewuster leven en bewuster

omgaan met de natuur en natuurlijke bronnen centraal staat. De natuur wordt gewaardeerd

voor de intrinsieke, niet-instrumentele waarde.

Binnen deze bewuste levenswijze zou men ook de basis van de ‘hertovering’ van de wereld

terug kunnen vinden. Deze hertovering speelt zich op verschillende terreinen af, onder

andere op het gebied van eetgewoontes (Eder, 1996:82). Ook Ritzer (1999) beschrijft in zijn

boek ‘Enchanting a disenchanted world’ het proces waarin de moderne samenleving wordt

hertoverd in een nieuwe setting van ‘consumer religion’. De consumptiemaatschappij zorgt

voor een nieuwe betovering van de wereld die verder zakelijk en weinig romantisch is. De

druk om te consumeren wordt hyperconsumptie genoemd (Ritzer 1999:27).

Als reactie op hyperconsumptie ontstaat een tegenbeweging waarbij bewustwording24 en

consuminderen25 een grotere rol gaan spelen. Het zwaartepunt verschuift van een 23 Onder hertovering wordt de behoefte aan alternatieve vormen van zingeving verstaan. Het gaat om een ontwikkeling van een ‘onttoverde’ wereld waar materialisme en zakelijkheid centraal staan naar een mystieke samenleving (Wexler, 2000:3).24 Hiermee wordt binnen de theorie van ecocentrisme de nadruk gelegd op bewustwording in algemenere zin. Dit is breder dan alleen bewustwording wat goed is voor de eigen gezondheid. 25 Consuminderen is een tegenreactie op de tendens van (overmatig) consumeren en is gestart vanuit milieuactivisme waarbij manieren werden bedacht om creatiever om te gaan met producten, zodat er minder

21

consumptiemaatschappij naar een consumentenmaatschappij. Consumenten gaan zich

afvragen waar de producten gemaakt zijn, onder welke omstandigheden ze gemaakt zijn en

welke ingrediënten de producten bevatten (Ritzer, 1999:58). ‘Consumer concerns’ (Korthals,

2002:36) is de hedendaagse benaming voor ethische bezwaren van consumenten tegen de

wijze waarop voedsel geproduceerd is. De opkomst van biologische26 en Fair

Trade27producten zijn daar een voorbeeld van (Jaffee et al. 2004). Deze ethische bezwaren28

van consumenten zijn echter niet nieuw.

2.2.2 Tweede onderzoeksvraag

De combinatie van verschillende factoren, waaronder secularisering, het wegvallen van

traditionele waarden en de toenemende individuele keuzevrijheid, hebben ervoor gezorgd

dat de samenleving aan het veranderen is. Er is ruimte gekomen voor niet-traditionele

levensvisies en er heeft een proces plaatsgevonden van rehabilitatie van de natuur.

Als tegenhanger van een toenemend materialistische samenleving is er een opkomend

idealisme waarbij respect en herwaardering voor natuurlijke bronnen belangrijk zijn. Binnen

de ecocentrische visie is het van belang dat er bewust om wordt gegaan met natuurlijke

bronnen, waaronder natuurlijke voedselbronnen. Het niet eten van vlees kan hierin

geplaatst worden vanuit de visie dat er respectvol omgegaan dient te worden met dieren en

andere natuurlijke bronnen. Dit gegeven geeft voor een deel een antwoord op de

onderzoeksvraag ‘Welke filosofische opvattingen bestaan er over de verhouding tussen de

weggegooid hoefde te worden.26 Bij biologische producten wordt geen gebruik gemaakt van kunstmest of chemische bestrijdingsmiddelen. Vee krijgt biologisch veevoer en er zijn strengere eisen ten aanzien van hun behandeling. Daarnaast wordt er wisselteelt toegepast zodat de bodem niet uitgeput raakt. 27 Eerlijke handel waarbij het bevorderen van sociale en ecologische regels bij internationale handel, met name in bij de export van arme landen naar het geïndustrialiseerde Westen. Door middel van het bieden van een eerlijke prijs voor een product. Met een eerlijke prijs wordt bedoeld dat deze in verhouding staat tot de productiekosten. Het betreft niet een prijs die bepaald wordt door de verhoudingen op de internationale markt.28 Het eten van suiker bijvoorbeeld was in de negentiende eeuw onderwerp van gesprek in verband met de antislavernij-beweging die consumenten met de leuze ‘Eating sugar means eating negroes’, erop wees dat ze door suiker te eten de slavenarbeid op Caribische plantages in stand hielden. Consumenten, waaronder vooral veel vrouwen, gingen het gebruik van suiker boycotten. Vrouwen mochten niet stemmen, maar konden wel laten zien hoe zij over slavenarbeid dachten door middel van de boycot (Mintz 1996:72).

22

natuur en de samenleving?’. Volgens de ecocentrische visie kunnen mensen de samenleving

gelijk plaatsen aan de plaats van de natuur. De natuur voorziet de samenleving van

natuurlijke bronnen, mensen dienen wel zorgvuldig met deze natuurlijke bronnen om te

gaan. De onderzoeksvraag en deze eerste uitkomst geeft echter nog niet voldoende

aanscherping, omdat het een eenzijdig beeld geeft. De nadruk ligt op de visie dat mensen de

natuur als gelijke zien. Het is niet waarschijnlijk dat deze visie door de gehele

onderzoeksgroep van dit onderzoek zal worden gedeeld. Mogelijk zijn er ook respondenten

die vanuit heel andere overwegingen geen vlees eten en minder de nadruk leggen op

respect voor de natuur en niet-traditionele levensbeschouwingen. Met behulp van een

tweede onderzoeksvraag zal geprobeerd worden om het onderzoek verder aan te scherpen

om ook andere mogelijke visies naar voren te kunnen brengen. De tweede onderzoeksvraag

luidt: ‘Hoe kan vanuit rationele overwegingen het weglaten van vlees uit het voedingpatroon

worden begrepen?’.

2.3 Antropocentrisme

Binnen de ecocentrische visie staat respect voor de natuur centraal en worden mensen niet

boven de natuur geplaatst. Er zijn ook visies waarbij het niet eten van vlees als rationeel

wordt gezien. Net als ecocentrisme, komt de term antropocentrisme29 voort uit de

(milieu-)filosofie. Antropocentrisme kan in twee verschillende betekenissen worden

gebruikt. In de betekenis die binnen de milieuethiek het meest gebruikt wordt verwijst

antropocentrisme naar de normatieve positie waarbij ervan uit wordt gegaan dat de wensen

en belangen van mensen meer gewicht hebben in morele afwegingen. Binnen deze visie

worden in vergelijking met het ecocentrisme meer vanuit rationele overwegingen besluiten

genomen over bijvoorbeeld het voedingspatroon. Daarnaast heeft antropocentrisme een

29 Het woord antropocentrisme is een samengesteld woord vanuit het Grieks. Anthropos betekent mens en centrum is het midden.

23

andere, primair meta-ethische betekenis. Hierbij wordt verwezen naar de opvatting dat

ethiek altijd impliciet, dan wel expliciet een menselijk uitgangspunt veronderstelt (Drenthen

en Keularz, 2008:192 en Korthals, 2002:97).

Om goed te begrijpen wat antropocentrisme betekent en of het een mogelijke verklaring is

voor het weglaten van vlees uit het voedingspatroon van Nederlanders is het belangrijk om

dieper op dit begrip in te gaan. Hierbij laat ik de filosofische vraag of ethische kwesties altijd

vanuit het menselijk gezichtpunt worden bekeken los. Ik zal mij alleen richten op de

betekenis van antropocentrisme, welke ontwikkelingen samenhangen met een

antropocentrische visie en wat dit betekent voor dit onderzoek. Antropocentrisme is een

visie op de verhouding tussen mensen en de natuur, waarbij de mens als middelpunt wordt

beschouwd. De mens is het uitgangspunt van waaruit alles wordt beoordeeld, ook de

waarde en het nut van de natuur (Korthals,2002:97, Drenthen en Keularz,2008:194). Volgens

Marx is de huidige samenleving tot stand gekomen door de toe-eigening van de natuur door

mensen. Het gaat hierbij om de controle over de middelen die overleving op de aarde

mogelijk maken. De ontwikkeling van productieve krachten, het technische proces en de

stijgende arbeidsverdeling zijn van invloed geweest op een grotere controle over de natuur

(Eder, 1996:7) De nadruk ligt op het gebruiken van de natuur voor menselijke doeleinden.

Het gaat er om in hoeverre de natuur kan worden gebruikt, zonder dat mensen er zelf

negatieve consequenties van ondervinden (Eder,1996:17). Hoewel mensen door de

industrialisatie veel macht hebben gekregen over de natuur, kan de samenleving niet alle

natuurlijke processen beheersen. Binnen het antropocentrisme wordt echter de nadruk

gelegd op wat wel beheersbaar is en ook dat het een onomkeerbaar proces is waarbij de

mens de macht heeft over de natuur. De macht van mensen wordt groter naarmate zij meer

technologische instrumenten inzetten, zoals bijvoorbeeld het inzetten van steeds grotere

vissersschepen met het gevaar van overbevissing. De natuur kan zich dan onvoldoende

herstellen. De natuur heeft hierdoor een ondergeschikte rol en dient zich dienstbaar op te

stellen ten behoeve van de belangen van de samenleving.

2.3.1 Sociale constructie van de natuur

24

De theorie van de sociale constructie van de natuur gaat in op de denkwijzen over de natuur

die ingebed zijn in cultuur. Het gaat over de interactie tussen moderne industriële

samenlevingen en de toenemende vernietiging van de natuur. De natuur wordt als een

object gezien, waarbij de mens onderdeel is van de natuur. Mensen moeten geen last

hebben van de natuur, maar kunnen de natuur gebruiken om te voorzien in de eigen

behoeften (Eder, 1996:30). Drie uitgangspunten zijn verbonden aan de theorie van een

menselijke geschiedenis van de natuur. De eerste is de veronderstelling dat er een

cognitieve constructie van de natuur bestaat. Het tweede uitgangspunt is dat er een

normatieve constructie van de natuur bestaat. De natuur is het medium van sociale

uitwisseling en distributieprocessen en blijft niet onaangetast. Het derde uitgangspunt is een

symbolische constructie van de natuur (Eder, 1996:31). De overgang van natuur naar cultuur

en daarmee de sociale constructie van de natuur, culmineert in de symbolische toe-eigening

van de natuur. Hiermee komt meer zicht op de invloed van de samenleving op de natuur. Bij

het derde uitgangspunt wordt de basis gelegd voor het ontwikkelen van een bewustwording

hoe er met de natuur omgegaan zou moeten worden om minder schadelijk voor de natuur

te zijn. De verhouding tussen de samenleving en de natuur wordt hierbij op scherp gesteld,

omdat de belangen niet altijd met elkaar in overeenstemming zijn.

2.3.2 Risicomaatschappij

Deze paragraaf begon met de uitwerking van het begrip antropocentrisme, de visie dat de

mens als middelpunt wordt beschouwd. Vervolgens werd de overgang beschreven van

natuur naar cultuur en daarmee de sociale constructie van de natuur, wat culmineert in de

symbolische toe-eigening van de natuur. Dat er grenzen zijn aan het toe-eigenen en

gebruiken van de natuur en hoe daar mee om wordt gegaan zal in deze paragraaf

beschreven worden. Bij de risicomaatschappij wordt het falen van de industriële

maatschappij gethematiseerd waarbij de door haar zelf geproduceerde risico’s dienen te

worden beheerst. De huidige industriële maatschappij is een maatschappij met oogkleppen

op. De economische groei produceert tal van onbedoelde neveneffecten die zich in eerste

instantie buiten het gezichtsveld afspeelden, maar die steeds meer zichtbaar worden. Dit

wordt de risicomaatschappij genoemd (Beck, 2007:6).

25

Het gaat bij de theorie van de risicomaatschappij om risico’s die door de industriële

samenleving zijn ontstaan. Een voorbeeld daarvan is BSE, dat door de massaproductie van

vlees is ontstaan. Deze massaproductie heeft in 2001 geresulteerd in een massale slachting

van koeien om mensen weer het gevoel te geven dat het besmette vlees vernietigd was en

er weer rundvlees gegeten kon worden. Uitgestrekt over steeds meer landen over de wereld

ontpopt het westerse, industriële model zich als een suïcidaal project. Het resulteert in

aangekondigde zelfvernietiging of in ieder geval in zelfblokkade. Dit inzicht voedt het

tegengestelde inzicht om in plaats van te blijven consumeren, te gaan consuminderen. Het

gaat dan om de eis van zelfbeperking om de risicomaatschappij te beïnvloeden, maar de

vraag is wat dat precies betekent en wie zich daarvoor in gaan zetten.

Landen waar men net de voordelen krijgt van het industriële model, zoals meer financiële

middelen om te consumeren, zullen deze voordelen niet op willen geven. Ook landen die al

langer genieten van de luxe van de industriële samenleving zullen deze luxe niet willen

opgeven. Risico’s die op steeds grotere schaal naar voren komen kunnen sociologisch gezien

worden als een soort revolutie. De industriële dynamiek heeft een innerlijke vijand gevonden

in de risico’s die ontstaan.

De impact van en de aandacht voor risico’s kunnen afhangen van vier verschillende facetten.

De vier facetten zijn:

was het risico vooraf verwacht;

hoe ligt de maatschappelijke gevoeligheid;

is er veel aandacht voor in de media en

wat zijn de conflicten tussen degenen die er profijt van hebben en degenen die het

sterkst de nadelige effecten van de risico’s zullen ondervinden (Beck 1995:8).

De MKZ-uitbraak die in 2001 in Nederland plaatsvond zal ik als voorbeeld gebruiken ter

illustratie van de vier voorwaarden. Het eerste facet is of het risico vooraf te verwachten

was. MKZ 30 is geen nieuwe ziekte. Het gaat om een ziekte die beheersbaar is gemaakt door 30 MKZ verspreidde zich in 1838 voor het eerst over Nederland. In 1911 werd Nederland getroffen door een grote MKZ-epidemie. Vanaf 1940 werd het mogelijk om runderen tegen MKZ te enten en na twee epidemieën in 1947 en 1951 werd in 1953 vastgelegd dat ongeënte dieren niet meer vervoerd mochten worden. Eind jaren zestig was de ziekte vrijwel geheel verdwenen uit Nederland. In 1991 is de verplichte inenting tegen MKZ door de Europese Unie afgeschaft, omdat landen buiten de Europese Unie geen gevaccineerd vlees accepteren,

26

middel van de industrialisatie. Winstoogmerk leek echter belangrijker gevonden te worden

dan beheersing van de risico’s. In 2001 brak er een MKZ-epidemie uit Europa. Er werd

besloten om in Nederland preventief te ruimen. In totaal zijn 230.000 dieren gedood (site

Milieudefensie). Door het afzien van het vaccineren van vee vanuit economische

overwegingen was een nieuwe MKZ-epidemie een risico dat vooraf te verwachten was.

Hiermee komen we bij het tweede en derde facet dat Beck noemt bij de impact van risico’s.

Het preventief ruimen en de beelden van dode koeien in de media van dode koeien bleek

maatschappelijk gevoelig te liggen. Mensen vinden het niet prettig om met dit soort

beelden te worden geconfronteerd. Het laatste facet dat Beck noemt zijn de conflicten

tussen degenen die het meest profijt van de voordelen hebben en degenen die het sterkst

de nadelige effecten van de risico’s ondervinden. In het voorbeeld van de MKZ-uitbraak zijn

degenen die het sterkst de nadelige effecten van de risico’s ondervonden uiteraard de

dieren. Daarnaast de veehouders door het verlies van vee. Door het landelijke verbod op

veemarkten, veetransporten en export lag de veehouderij vrijwel stil. Hierdoor leden ook

andere sectoren financiële schade31.

Risico’s kunnen niet langer worden gezien als bijeffecten. Ze worden steeds meer een

probleem in de zichzelf insluitende sociale systemen. Tegelijkertijd zorgt iedere poging om

de risico’s te beheersen voor nieuwe onzekerheden. Dit is de basis van de steeds verder

geïnstitutionaliseerde contradictie. Risico’s en onbekendheid zorgen voor meer vraag naar

veiligheid en leiden uiteindelijk tot meer onveiligheid en onzekerheid (Beck, 2007:194).

Er ontstaat vraag naar een hernieuwde vorm van verantwoordelijkheid en ethiek, de

verantwoordelijke samenleving. Risico’s bestaan niet op zichzelf. Er is geen ontologie van

risico’s.

Beck (2007:195) geeft aan dat onvrijwillige consumenten van risico’s geen invloed hebben

op de beslissingen van beleidsmakers die onderdeel zijn van de komst van risico’s. Dit hangt

echter sterk af van het soort risico. Het gaat om georganiseerde onverantwoordelijkheid in

de omgang met de natuur. Zoals eerder benoemd vindt de overgang van de industriële

maatschappij naar de risicomaatschappij grotendeels plaats buiten het gezichtsveld van de

waardoor het economisch ongunstig was om te blijven inenten.31 Het totaal van de kosten van de MKZ-crisis wordt geschat op 1,3 miljard euro (site Milieudefensie).

27

samenleving. In eerste instantie blijft uiterlijk tot een zekere hoogte alles hetzelfde (Beck,

1997:13). Dat is ondertussen nog maar de vraag. Iedereen die de media volgt zou kunnen

weten dat de industriële maatschappij en het daarmee samenhangende consumptiegedrag

consequenties heeft op het gebied van milieu, de leefwereld van dieren en de

wereldvoedselverdeling. Om terug te komen op de risico’s die rondom vleesconsumptie

bestaan, zoals overmatige antibiotica en eventuele ziektes die overgedragen kunnen worden

door vleesconsumptie, hebben consumenten wel een keuze. Consumenten worden

mondiger en krijgen meer invloed op de producten die worden gebruikt. Door een signaal af

te geven aan de overheid dat consumenten het oneens zijn met de huidige wijze van

veehouderij en de regelgeving daaromtrent, kunnen zij wel degelijk invloed uitoefenen.

Daarnaast kunnen consumenten producten boycotten door ze niet te kopen, zodat

producenten de producten aan zullen moeten passen. De intensieve veehouderij was

bedoeld om meer mensen van voedsel te kunnen voorzien op een gecontroleerde wijze. De

ongewenste neveneffecten hebben echter tot grootschalige maatschappelijke consequenties

geleid, zoals bijvoorbeeld de BSE-affaire laat zien. Door de globalisering komen steeds meer

producten op de markt, waaronder ook veel verse producten uit andere landen, waardoor er

voor de aanpak van de ongewenste neveneffecten zoals BSE, vogelpest en milieuvervuiling

samengewerkt moet worden door meerdere landen.

De invloed van voedselconsumptie, vooral vlees- en visconsumptie, op de ecologie wordt

steeds duidelijker (York en Gossard, 2003:293). De productie van vlees heeft tot tien keer

meer natuurlijke bronnen zoals water, energie en land nodig dan de productie van

vegetarisch voedsel. Vooral de productie van rundvlees heeft grote consequenties voor de

ecologische bronnen en klimaatverandering. Het produceren van vlees vraagt om veel

sojaproductie32. Bij soja wordt vaak alleen gedacht aan vleesvervangende producten zoals

tofu. Het merendeel van de geproduceerde soja wordt echter gebruikt als veevoer. Een

32 In 2004 was de mondiale sojaproductie 223 miljoen ton. Hiervan is 15 miljoen toen gebruikt voor de verdere productie van vleesvervangers. 33 miljoen ton werd verwerkt tot sojaolie. De overige 175 miljoen ton werd verwerkt tot sojameel om als vee, - en visvoer te dienen. De productie van een kilogram vlees vraagt ongeveer 7 kilogram soja.

28

grotere vleesconsumptie33 leidt samen met factoren zoals ontbossing en stijging van de

vraag naar biobrandstoffen tot een stijgende prijs van basisvoedsel34.

Door onder andere de grote vraag naar landbouwgrond voor sojaproductie vindt er op grote

schaal ontbossing plaats in landen zoals Indonesië en Brazilië35. De laatste jaren is er meer

aandacht voor de ecologische consequenties die de welvaart met zich mee heeft gebracht.

Documentaires zoals de ‘The Inconvenient Truth’36, ‘The 11th Hour’37 en ‘Meat the Truth’38

hebben voor meer bekendheid bij het grotere publiek gezorgd omtrent de mogelijke invloed

van consumptiegedrag op klimaatverandering. De markt voor biologische en andere

producten met een toegevoegde waarde groeit snel, zowel de meer traditionele markten

zoals koffie en thee, als de markt voor nieuwe producten.

Dit is alleen mogelijk door de macht die consumenten uitoefenen om het aanbod te

vergroten (Jaffee et al. 2004:190-194). De tendens in de uitkomst van andere onderzoeken

naar vleesconsumptie is dat meer mensen geen vlees eten of minder vaak vlees eten. Dit

voedingspatroon wordt gestimuleerd door onder andere het voedingscentrum39. Het

voedingscentrum geeft aan dat mensen voor hun gezondheid vlees eenmaal per week

zouden moeten vervangen door vis of een vleesvervanger. Van verschillende kanten40

33 De consumptie van vis heeft in kleinere mate dan vleesconsumptie, ook consequenties op natuurlijke bronnen, het betreft dan vooral overbevissing en aantasting van ecologische systemen zoals mangroven (York en Hill Gossard, 2003: 294). 34 Met basisvoedsel worden zaken zoals rijst, bonen en graan bedoeld. Van de stijgende prijs van dit basisvoedsel zijn mensen met een lage sociaal economische status het eerst de dupe. Een voorbeeld is Haïti, waar in 2008 rellen plaatsvonden naar aanleiding van de stijging van de voedselprijzen, met als gevolg dat de veelal arme bevolking niet de financiële middelen had om basisproducten zoals rijst te kopen. 35 Indonesië en Brazilië staan volgens milieubeweging Greenpeace in de top 5 van landen waar de ontbossing op grote schaal plaatsvindt ten behoeve van de vraag naar hardhout en landbouwgrond om te voldoen aan ruimte voor het verbouwen van soja en palmolie. Tussen 2000 en 2005 is in Indonesië 1,8 miljoen hectare bos per jaar gekapt, in dezelfde periode is in Brazilië 3,1 miljoen hectare per jaar ontbost. De leefwereld van dieren en ruimte voor landbouwgrond voor consumptie doeleinden voor de lokale bevolking worden drastisch verkleind en de kans op overstromingen wordt vergroot.36 Documentaire uit 2006 waaraan Al Gore zijn naam heeft verbonden, waarbij de nadruk lag op opwarming van de aarde en de consequenties zoals stijging van de zeespiegel en natuurrampen.37 Documentaire uit 2008 waaraan Leonardo di Caprio heeft meegewerkt. Nadruk lag op opwarming van de aarde en de consequenties voor mensen en dieren. 38 Documentaire uit 2007 waar bekende Nederlandse en internationale mensen aan mee hebben gewerkt, het is een aanvulling op eerdere klimaatfilms met hierbij de nadruk op de consequenties van intensieve veehouderij op de opwarming van de aarde.39 Het Voedingscentrum adviseert vanuit gezondheidsoverwegingen om maximaal 120 gram vlees per dag te eten, terwijl dat nu ruim 200 gram per persoon is (site V-day).40 Een voorbeeld hiervan is het promoten van de vleesloze dag (V-day) in verband met milieu en gezondheid. Een gemiddelde Nederlandse volwassene heeft ongeveer 48 g eiwit per dag nodig. Dit kan naar behoefte worden ingevuld met zowel dierlijke als plantaardige eiwitten. Westerse consumenten halen eiwitten echter vooral uit (teveel) vlees (Keytsman et al., 2008:56).

29

worden mensen de laatste tijd via de media geïnformeerd over de rol van vleesconsumptie

op het gebied van gezondheid, het klimaat en dierenwelzijn. De vleesconsumptie blijft

echter wereldwijd stijgen41.

Een hogere sociaal-economische status correleert met hogere vleesconsumptie (Keytsman,

Jones en De Meyere: 2008, Maurer: 2002 en Levenstein: 1993). Hoe rijker men wordt, hoe

meer vlees er wordt gegeten. Dit betekent dat in landen waar de sociaal- economische

status de laatste jaren hard is gestegen, zoals in China en India, het consumptiepatroon van

een groot deel van de bevolking verschuift van een grotendeels vegetarisch dieet naar een

meer westers voedingspatroon met meer vlees- en melkproducten (Keytsman et al.,2008:57,

York en Gossard,2003:295). Binnen de antropocentrische visie gaat het om het gebruiken

van de natuur om in menselijke behoeften te kunnen voorzien. Toch is ook binnen dit

discours een, noodgedwongen, bewustzijn ontstaan dat het gebruiken van de natuur niet

onuitputtelijk is. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de beschrijving van de risicomaatschappij waarbij

naar voren komt dat het menselijke handelen uiteindelijk niet alleen voor nadelige effecten

voor de natuur zorgt, maar dat mensen zelf ook geconfronteerd worden met de nadelige

consequenties van het gebruiken van de natuur.

2.3.3 Eetgewoonten als uiting van levensstijl

In een antropocentrische visie van de samenleving is de natuur ondergeschikt aan de mens.

De mens is dominant ten opzichte van de natuur. Deze overheersende verhouding kan op

verschillende wijzen worden geïnterpreteerd. De natuurlijke omgeving waar iemand leeft

heeft invloed op de denkwijze of levenswijze. Hierdoor zou cultuur ook een afgeleide zijn van

een biologisch kenmerk (Eder, 1996:8). Eetgewoontes zijn een uitingsvorm van cultuur.

Moderne Europese samenlevingen hebben verschillende taboes op het gebied van

eetgewoontes. In deze samenlevingen, waaronder Nederland, is het minder gebruikelijk om

paardenvlees te eten en zelfs taboe om hondenvlees of kattenvlees te eten. Dit in

tegenstelling tot bijvoorbeeld veel Aziatische samenlevingen waar hondenvlees en

41 In 2005 bedroeg de wereldwijde vleesconsumptie meer dan 269 miljoen ton, dat is vergeleken met een vijftig jaar geleden vijf keer zoveel. De bevolkingsgroei minder hard is gegaan. In 1950 waren er wereldwijd 2512 miljoen mensen en in 2005 waren het 6514 miljoen mensen (Keytsman et al. 2008 en Zlotnik:2008).

30

kattenvlees in een normaal eetpatroon passen (Eder, 1996:81). Mensen passen zich aan de

natuurlijke omgeving aan en cultuur is een uiteindelijke afgeleide van biologische

kenmerken. De consequentie van de afkeer van bijvoorbeeld paard, hond en kat voor

vleesconsumptie heeft geresulteerd in grotere consumptie van rund-, varkens-, en

kippenvlees. Welk dier gegeten wordt blijkt cultuurgebonden42. Dat eetgewoonten in de

moderne Europese samenleving ook een symbolische achtergrond bevatten kan worden

geconcludeerd uit de wijze waarop dieren worden getaxeerd en hoe hierdoor hun

eetbaarheid wordt bepaald. Zelfs in moderne culturen zijn er symbolische waarden aan

voedsel toebedeeld die niet verklaard kunnen worden vanuit andere redenen zoals

bijvoorbeeld lage voedingswaarden (Ferber, 1980:228).

Hoewel binnen het ecocentrisme bewustzijn en respect voor de natuur centraal staan,

betekent dit niet dat binnen het antropocentrisme ecologisch bewustzijn geheel ontbreekt.

Het doel van het bewustzijn binnen het antropocentrisme is echter anders. Zoals in de

paragraaf over de risicomaatschappij naar voren kwam ontstaat binnen de

antropocentrische theorie bewustzijn wanneer duidelijk wordt dat mensen last kunnen

krijgen van het uitputten van de beschikbare natuurlijke bronnen. Daarnaast is er binnen het

antropocentrisme ook een bewustzijn over wat goed is voor het eigen lichaam en de eigen

gezondheid.

De invloed van mensen op hun eigen levensloop beïnvloedt niet alleen het sociale leven van

mensen maar ook hoe naar het lichaam en de gezondheid wordt gekeken. Individualisering

heeft er mede toe geleid dat er een diversiteit aan levensstijlen is ontstaan. Schulze (1992)

onderscheidt aan de hand van zijn studie naar laatmoderne levensstijlen drie algemene

schema’s van subculturen. Het betreft als eerste de hoogcultuur (Hochkultur) waarbij de

voorkeur voor klassieke muziek, literatuur en de Franse keuken indicatoren zijn. De tweede

subcultuur die Schulze onderscheidt is de massacultuur (Trivial) met als indicatoren de

voorkeur voor populaire muziek, televisiequizzen en fastfood. Als laatste noemt hij de

action-cultuur (Spannungsschema) met rockmuziek, thrillers en de etnische keuken als

indicatoren. Aan de hand van de eerder genoemde schema’s heeft Schulze vijf levensstijlen

42 Konijnen worden bijvoorbeeld in Nederland zowel gehouden als huisdier als gebruikt voor vleesconsumptie. De cavia wordt als huisdier gehouden, maar in Europa niet gegeten, terwijl dit bijvoorbeeld in Peru als een delicatesse wordt gezien (Ferber, 1980:228).

31

beschreven die volgens hem een bepaalde voedingsstijl impliceren en de subculturen verder

specificeren. Het betreft als eerste de Integratie-levensstijl, waarbij de traditionele keuken

en gezelligheid een grote rol spelen. Daarnaast de Harmonie-levensstijl, met de nadruk op

formeel goed gedrag, geborgenheid en veelvuldig gebruik van fastfood. De derde levensstijl

is de Niveau-levensstijl, waarbij het streven naar het betere of hogere centraal staat, daarbij

gebruikmakend van bijvoorbeeld slowfood. Als vierde wordt de Zelfverwerkelijkings-

levensstijl genoemd met als kenmerken artistiek, eco-toerisme, gericht op functionele

voeding. Amusement-levensstijl is de laatstgenoemde levensstijl. Deze levensstijl wordt

gekenmerkt door oriëntatie op bekende sterren, fitness, massacultuur en veelvuldig gebruik

van fastfood. Schulze laat zien dat de eerder genoemde levensstijlen niet hiërarchisch

onderscheiden kunnen worden. Wat binnen de ene levensstijl gezien wordt als goed wordt

binnen de andere levensstijl als primitief gezien (Schulze, 1992:142).

2.3.4 Voedingsgewoonten en gezondheid

32

Bewustzijn van de invloed van voedselinname op de gezondheid is niet nieuw43. Er is wel

sprake van een hernieuwde aandacht voor de invloed van voedingsgewoontes op de

gezondheid. Dit blijkt uit het regelmatig verschijnen van berichten in de media over

producten die schadelijk kunnen zijn voor de gezondheid (Laermans, 1995:18).

Laermans stelt kritische vragen bij het effect van algemene gezondheidsopvattingen in

relatie met het eigen lichaam. Van enige rationaliteit in het gezondheids-denken zou geen

sprake meer zijn. De schadelijke effecten van bijvoorbeeld roken en 'verkeerde' voeding

zouden gebaseerd zijn op grootschalig epidemiologisch onderzoek en geven geen enkele

individuele zekerheid (Laermans, 1995:18). Binnen de heersende gezondheidscultuur, met

yoghurtdrankjes voor een betere darmflora, cholesterolgehalte en weerstand, zorgt een

toegenomen bewustzijn van latente gevaren en gezondheidsrisico’s voor een gevoel van

onbehagen. Daarnaast zouden mensen zich meer dan eens aan de gezondheidscodes

houden vanuit uitsluitend sociale overwegingen in plaats van intrinsieke beweegredenen.

Het is de vraag of die exclusieve aandacht voor het fysieke lichaam zou kunnen leiden tot

vervreemding van het lichaam waarbij het lichaam verandert in iets dat je ‘hebt’ in plaats

van ‘bent’ (Laermans,1995:19).

2.3.5 Culturele normalisatie van aandacht voor de natuur

43 Hippocrates (337 v.Chr.) legt een van de eerste stenen voor gezondheidsvoeding door de aanbeveling ‘Laat voedsel uw eerste medicijn zijn’. Foucault heeft in zijn studies laten zien dat de Grieken geïnteresseerd waren in de relatie tussen voeding en gezondheid, maar niet zozeer gericht op de ingrediënten van de maaltijd maar bij de relatie tussen voeding, klimaat, seizoenen (Korthals 2000:26). De filosoof Nietzsche legt de nadruk op de individuele benadering die gericht is op het morele effect van de inname van voedsel. Volgens Nietzsche heeft voedsel een verzwakkende of versterkende werking op de gezondheid van mensen. Om deze reden heeft Nietzsche veel kritiek op vegetarisme. Vegetarisme leidt volgens hem tot een verslaving, zo blijkt onder andere uit het volgende citaat: ‘Vegetarisme heeft ook subtielere effecten, die manieren van denken en voelen inhouden die verslavende gevolgen hebben. Dit komt overeen met het feit dat degene die verslavende vormen van denken en voelen prediken, zoals sommige Indiase goeroes, een dieet aanprijzen dat geheel vegetarisch is en dat ze gaarne als een wet aan de massa’s zouden opleggen. Op deze manier willen zij de behoefte, die alleen zij in staat zijn te bevredigen, scheppen en stimuleren’ (Nietzsche:1974 [1882]). Nietzsche ziet in het vegetarisme een verschijningsvorm van decadentie (Nietzsche:1974 [1882]).

33

In de huidige moderne samenleving verlopen de levens van mensen niet meer

vanzelfsprekend volgens vaststaande, sociaal voorgeprogrammeerde banen. De individuele

levensloop wordt in steeds grotere mate bepaald door bewuste keuzes van mensen.

Deze bewuste keuzes om de eigen levensloop te beïnvloeden spelen op verschillende

levensterreinen, waaronder hoe er met het ecosysteem en de eigen gezondheid wordt

omgegaan. Modern milieuactivisme is in de jaren zestig ontstaan vanuit een dominante

houding van de samenleving ten opzichte van de natuur en een gevoelige verbintenis met de

natuur waarbij afhankelijkheid een steeds grotere rol speelt. Er zijn in het tot stand komen

van modern milieuactivisme drie fases te onderscheiden. In een eerste fase komt de

onverenigbare verhouding van de ecologie en economie naar voren. In de tweede fase

overheerst de aandacht voor meer regulatie en regelgeving. In de derde fase ontstaat de

culturele normalisatie van milieubelang en de integratie in de meer gevestigde patronen van

ideologieën (Eder, 1996:163).

De visie op de recente culturele normalisatie van aandacht voor de natuur komt voort uit

een leerproces van bewustwording, meer inzicht in ecologische processen en meer politieke

aandacht. Hieraan liggen drie verschillende aspecten ten grondslag: de morele

verantwoordelijkheid, de empirische objectiviteit en het esthetische oordeel over de natuur

(Eder, 1996:167). De moderne staat van de natuur wordt echter ook gekarakteriseerd door

het feit dat de moderne samenleving de natuurlijke bronnen zo exploiteert om te kunnen

blijven overleven als moderne samenleving. Het culmineert in wat de ‘cybernetic state of

nature’ wordt genoemd (Eder, 1996:159). Deze staat van de natuur veroorzaakt een

systematische verbinding, gecontroleerd door de wetenschap en technologie, tussen de

behoeften van mensen en de mogelijkheden van de natuur. Dit is een verwijzing naar de

‘iron shell’ waarin Weber voorspelde dat moderne samenlevingen zich zullen verstrikken

(Eder, 1996:160).

2.4 Ecocentrisme versus Antropocentrisme

34

Dit hoofdstuk is begonnen met de invloed van religie op het voedingspatroon van

Nederlanders. Hierbij kwam naar voren dat de omvang van traditionele religies waarbij het

eten van vlees wordt ontmoedigd in Nederland niet groot genoeg is om het weglaten van

vlees uit het voedingspatroon van Nederlanders te kunnen verklaren. Vervolgens is de eerste

onderzoeksvraag geformuleerd: ‘Welke filosofische opvattingen bestaan er over de

verhouding tussen de natuur en de samenleving?’. Naar aanleiding van deze eerste

onderzoeksvraag is de richting van het onderzoek verschoven van de invloed van religie naar

de invloed van de ecocentrische visie op het voedingspatroon. Hierbij kwam naar voren dat

de visie bestaat dat mensen de natuur en de samenleving als gelijken zien. De onderwerpen

rehabilitatie van de natuur, bewust omgaan met natuurlijke bronnen en niet-traditionele

vormen van religie zijn naar voren gekomen in de paragraaf over ecocentrisme. Door de

respectvolle houding naar de natuur lijkt de ecocentrische visie een mogelijke uitleg te

kunnen zijn voor de beweegreden van mensen om geen vlees te eten. Het idee bestaat dat

dit niet de enige zienswijze kan zijn van Nederlanders die geen vlees eten en dat er ook visies

bestaan waarbij hele andere beweegreden de achtergrond zijn van het weglaten van vlees

uit het voedingspatroon. Daarnaast was deze eerste onderzoeksvraag ruim geformuleerd.

Om deze reden is er een tweede onderzoeksvraag geformuleerd. Het doel hiervan was om

andere beweegredenen te kunnen begrijpen en om meer de focus te leggen op het

voedingspatroon. Deze tweede onderzoeksvraag is als volgt geformuleerd: ‘Hoe kan vanuit

rationele overwegingen het weglaten van vlees uit het voedingpatroon worden begrepen?’.

Naar aanleiding van de twee onderzoeksvragen en de verkenning van het ecocentrisme en

antropocentrisme zijn een aantal verschillende visies naar voren gekomen. Enerzijds is er de

ecocentrische visie waarbij uit wordt gegaan van respect voor de natuur en waarbij mensen

onderdeel zijn van de natuur en er niet boven staan. Anderzijds bestaat de

antropocentrische visie dat de mens de natuur onbeperkt kan gebruiken, maar dat we nu

tegen grenzen aanlopen van de ecologische bronnen. De antropocentrische visie is vanuit

doelrationele overwegingen omdat mensen willen voorkomen dat ze zelf ziek zouden

kunnen worden van vlees uit de bio-industrie. Er is in de praktijk naast de verschillende

uitingsvormen ook overlap van de ecocentrische visie en de antropocentrische visie.

35

Zowel consumenten die op hun eigen gezondheid letten als mensen die respect voor de

natuur belangrijk vinden, kunnen bijvoorbeeld biologische groenten kopen of vlees uit het

voedingspatroon weglaten. Daarnaast is bij beide visies ruimte voor bewustwording, deze

bewustwording van het uitputten van ecologische bronnen heeft echter een andere uitleg

binnen de visies. Binnen het ecocentrisme staan mensen niet boven de natuur en dient er

met respect met de natuur te worden omgegaan, de mens is onderdeel van deze natuur.

Binnen het antropocentrisme komt het bewustwordingsproces meer voort uit de gedachte

dat het wellicht beter is voor de gezondheid om bewust om te gaan met ecologische

bronnen. Daarnaast speelt het opraken van natuurlijke bronnen een grote rol in het

bewustwordingsproces. Het beargumenteren dat er geen grond is om dieren niet te doden

voor consumptie, zoals in de eerste paragraaf is beschreven, zou ook binnen de

antropocentrische theorie passen. Ook daarbij gaat het om het gebruik maken van

natuurlijke bronnen ten behoeve van het welzijn van mensen, waarbij de plaats en functie

van de natuur ondergeschikt lijkt te worden gemaakt aan mensen.

36

3. Methode

3.1 Onderzoeksopzet

Dit onderzoek naar de beweegredenen van Nederlanders om geen vlees te eten is een

kwalitatief onderzoek met een explorerend en theorievormend karakter. De onderliggende

reden voor deze keuze is de behoefte om meer verdieping te verkrijgen in de

beweegredenen om geen vlees te eten, in vergelijking met bestaande onderzoeken die

kwantitatief van aard zijn. De vraagstelling is als volgt omschreven: ‘Hoe kan het weglaten

van vlees uit het dagelijkse voedingspatroon van Nederlanders worden begrepen?’. De

onderzoeksvragen die zijn geformuleerd om het onderzoek aan te scherpen zijn:

‘Welke filosofische opvattingen bestaan er over de verhouding tussen de natuur en de

samenleving?’ en ‘Hoe kan vanuit rationele overwegingen het weglaten van vlees uit het

voedingpatroon worden begrepen?’.

In het begin van het onderzoek lag de nadruk op dataverzameling door middel van

interviews. De interviews waren open, vrije attitude interviews met als vaststaand

onderwerp wat de beweegredenen van de respondent waren om geen vlees te eten. De

reden hiervoor was dat de respondenten de ruimte zouden krijgen te vertellen over hun

persoonlijke beweegredenen, zonder gestuurd te worden naar een bepaalde uitkomst. Bij de

interviews is gebruik gemaakt van een topiclijst. In de topiclijst staan onderwerpen die ik

tenminste ter sprake wilde laten komen tijdens de interviews. Onderwerpen zoals kijk op de

natuur, dierenwelzijn in algemenere zin, aandacht in de media en aanbod in winkels werden

ter sprake gebracht. Alle interviews zijn begonnen met een aantal feitelijke vragen zoals

geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Hoewel het een kwalitatief onderzoek betreft, is er

voor gekozen om een aantal gegevens in tabellen onder te brengen voor eventuele

conclusies en als naslagwerk. Deze tabellen zijn opgesplitst naar geslacht, zodat verschillen

tussen mannen en vrouwen uit de onderzoeksgroep zijn terug te vinden. De tabellen zijn

terug te vinden in bijlage A.

3.2 Onderzoeksgroep

37

De onderzoeksgroep is afgebakend door de voorwaarde dat het om in Nederland wonende

respondenten dient te gaan, die dagelijks geen vlees eten. Er is niet geselecteerd op mensen

die in een ander land zijn geboren of een andere etniciteit hebben. De afbakening heeft zich

alleen gericht op het wonen in Nederland tijdens het onderzoek. Op deze manier zijn

omgevingsfactoren, zoals beïnvloeding vanuit de media over voedingsgewoontes en het

aanbod van bijvoorbeeld vleesvervangers in winkels, ongeveer vergelijkbaar. De

respondenten die via eetgelegenheden zijn gevonden, wonen voor het merendeel in de

regio Rotterdam. Echter de respondenten die via het eigen sociale netwerk en via forums

zijn gevonden komen deels uit de regio Rotterdam en deels uit het overige gedeelte van

Nederland. Dat het onderzoek zich specifiek heeft gericht op mensen die dagelijks ervoor

kiezen om geen vlees te eten heeft meerdere redenen. Binnen deze onderzoeksgroep

kunnen respondenten vallen die alle dierlijke producten eten met vlees als specifieke

uitzondering. Dat maakt het interessant voor het onderzoek, omdat deze mensen mogelijk

de waarde van vlees anders inschatten dan de waarde die zij aan vis of andere natuurlijke

bronnen zouden geven. Door deze keuze bij de afbakening kon de onderzoeksgroep zeer

divers worden van respondenten die geen vlees eten tot en met respondenten die alle

producten die van dieren afkomstig zijn uit hun voedingspatroon hebben geschrapt en

geheel veganistisch44 leven.

De verwachting was dan ook dat de beweegredenen een zekere diversiteit naar voren zou

kunnen brengen. De keuze om bij de afbakening van de onderzoeksgroep ook de

voorwaarde te stellen dat de respondenten dagelijks geen vlees zouden eten is een bewuste

keuze geweest. Om dagelijks geen vlees te eten, dus niet af en toe, vergt een grotere

overtuiging of afkeer van vlees. Mensen worden dagelijks geconfronteerd met de, al dan

niet, bewuste keuze die zij hebben gemaakt. Het weglaten van vlees in de thuissituatie vergt

vaak minder inspanning dan het niet eten van vlees in situaties waarbij buiten de deur wordt

gegeten.

Voorafgaand aan het onderzoek ben ik ervan uit gegaan dat de onderzoeksgroep over het

algemeen goed bereikbaar en bereid tot een interview zou zijn. De reden hiervoor was dat

44 Veganisme is het streven te leven zonder dieren te doden, op te sluiten of anderszins lastig te vallen of op welke manier dan ook daaraan mee te werken (site: at-a-lanta).

38

mensen uit de onderzoeksgroep zich op verschillende plaatsen in het openbare leven

begeven, zoals in eetgelegenheden, maar ook op het internet. De bereidheid van

respondenten om mee te werken aan interviews zou mogelijk kunnen worden vergroot door

het directe contact bij het benaderen van mensen in eetgelegenheden. Daarnaast helpt het

als mensen worden benaderd door iemand die ze kennen. Dit was het geval bij de

respondenten die zijn aangedragen via mijn eigen sociale netwerk. Of mensen via oproepen

op forums en kaartjes in eetgelegenheden zouden reageren was lastiger in te schatten. Toch

is het gelukt om ook via dit medium respondenten te vinden. De behoefte van respondenten

om kennis te delen, hun mening te geven of uit interesse bleek groot genoeg om te

reageren. Er is voor gekozen om veertig interviews te houden. Hier is om twee redenen voor

gekozen. Ten eerste omdat er met veertig respondenten een redelijk diverse

onderzoeksgroep zou kunnen ontstaan, zodat er voldoende onderbouwing zou zijn om

voorzichtige conclusies te kunnen trekken. De tweede reden is praktisch. Het betreft een

onderzoek ten behoeve van een afstudeerscriptie, dit betekent dat ik dit onderzoek alleen

heb uitgevoerd en de middelen ontbraken om het onderzoek grootschaliger uit te voeren.

De bedoeling was om veertig mensen te interviewen uit vier verschillende

onderzoekspopulaties. Waarbij de volgende verdeling zou zijn: tien respondenten via eigen

netwerk door middel van snowball sampling, tien respondenten via forums45, tien

respondenten via de Groene Passage46 en woonzorgcentrum Felixoord47 en tien

respondenten via vegetarische restaurants. Er is niet geselecteerd op een specifieke

doelgroep. De keuze voor deze vier onderzoekspopulaties komt voort uit het idee dat binnen

de verschillende onderzoekspopulaties mogelijk ook andere beweegredenen naar voren

zouden komen.

Door op verschillende plaatsen mogelijke respondenten te benaderen is geprobeerd om een

onderzoeksgroep te krijgen die divers is in geslacht, leeftijd en opleidingsniveau. Door het

45 Er zijn oproepen op verschillende forums geplaatst. Dit is zo divers mogelijk geweest, maar niet lukraak op ieder forum. De forums waarop oproepen zijn geplaatst: Veganfitness, Veganbodybuilding, Santé, Vegetariërsbond, Veganistenbond, VIVA, Darmkanker, Kankerforum en op de Hyves De Oude Plek.46 De Groene passage is een winkelcentrum dat zich specifiek richt op de verkoop van producten die mens, dier,- en milieuvriendelijk zijn. Er is een supermarkt, restaurant, woonwinkel, boekenwinkel, slagerij en cursuscentrum in gevestigd. 47 Woonzorgcentrum Felixoord in Oosterbeek is onderdeel van Stichting Phildelphia Zorg. Bij de zorg voor mensen staat respect voor het milieu en dierenwelzijn centraal. Er wordt geheel vegetarisch gekookt. Dit is uniek in Nederland.

39

benaderen van respondenten op verschillende plaatsen van het openbare leven, zoals

internet, restaurants en winkels was de verwachting dat er een diverse onderzoeksgroep zou

ontstaan. Veertien respondenten zijn gevonden via vegetarische restaurants (Veganistisch

eetcafé in Poortgebouw, Het lachende Varken, de Oude Plek en Blabla). Voor alle adressen

van de restaurants verwijs ik naar bijlage A3. Door zelf in deze restaurants en eetcafés

aanwezig te zijn en door kaartjes in de restaurants achter de laten zijn deze veertien

respondenten benaderd. Daarnaast zijn er veertien respondenten gevonden via het eigen

sociaal netwerk door middel van snowball-sampling. Twaalf respondenten zijn gevonden via

forums. Op het forum van de Vegetariërsbond, de Veganistenbond en op Hyves De Oude

Plek zijn oproepen geplaatst waarop door respondenten gereageerd is. Op alle forums

mocht een oproep geplaatst worden met uitzondering van de site van Vegatopia. Op de

oproepen op het forum voor mensen met kanker en het forum over darmkanker zijn geen

reacties gekomen. Op de oproep op het forum van het tijdschrift Santé en VIVA zijn geen

reacties gekomen. Daarnaast zijn op de forums van Veganbodybuilding en Veganfitness,

beide opgericht in de Verenigde Staten met veel internationale, waaronder Nederlandse

gebruikers, wel reacties gekomen. Dit waren echter respondenten uit andere landen dan

Nederland. Deze schriftelijke reacties zijn niet meegenomen in het verdere onderzoek,

gezien het gegeven dat dit onderzoek zich richt op Nederlanders die geen vlees eten.

Het is niet gelukt om respondenten te vinden via de Groene Passage in Rotterdam, doordat

het verzoek om een poster op te hangen met een oproep werd afgewezen. Ook is het niet

gelukt om respondenten te vinden via woonzorgcentrum Felixoord. Op de schriftelijke en

telefonische verzoeken aan de cliëntenraad en de directie van de instelling om bewoners van

het verzorgingshuis te mogen benaderen werd niet gereageerd. Door het niet gebruik

kunnen maken van de oproepmogelijkheden in de Groene Passage en interviews bij

zorgcentrum Felixoord konden de respondenten niet uit vier, maar uit drie

onderzoekspopulaties geselecteerd worden.

Acht interviews zijn gehouden in de beginfase van het onderzoek. Deze interviews zijn

uiteindelijk niet meegenomen in de uitslag van het onderzoek, maar hebben gediend als

‘oefenmateriaal’. Daarnaast zijn twee telefonische interviews niet meegenomen in het

40

onderzoek. Eén iemand gaf in het interview aan toch af toe vlees te eten. De andere

geïnterviewde werd halverwege het gesprek onderbroken en het bleek niet mogelijk om dit

interview op een ander moment af te maken.

3.2.1 Onderzoeksdata

De interviews hadden gemiddeld een duur van twintig minuten. De helft van de interviews

heeft ‘face to face’ plaatsgevonden en de andere helft is telefonisch gedaan. Alle interviews

zijn opgenomen op een voicerecorder. De interviews zijn letterlijk uitgetypt, zodat terug is te

lezen hoe de interviews zijn verlopen. Dit is om de controleerbaarheid en de

betrouwbaarheid te vergroten. Daarnaast heb ik vanuit de uitgetypte interviews de data

verder kunnen analyseren, waardoor ik mijn eigen interpretaties van de antwoorden zoveel

mogelijk heb proberen te beperken. De schriftelijke uitwerkingen van de interviews zijn

geanonimiseerd, zodat de antwoorden niet door derden te herleiden zijn naar de

respondenten.

De vraag is of ik heb onderzocht wat ik wilde onderzoeken. Aan alle respondenten is

gevraagd naar de reden waarom zij ervoor hebben gekozen om geen vlees te eten. Er

kwamen op deze vraag diverse antwoorden. Door middel van doorvragen werd duidelijk hoe

het weglaten van vlees bij deze respondenten begrepen kan worden. De

onderzoeksuitkomsten zijn niet generaliseerbaar naar een andere onderzoeksgroep, maar

door een relatief groot aantal interviews te houden is geprobeerd om de representativiteit

enigszins te vergroten.

3.2.2 Dataverzameling

Naast de hoofdvraag wat de beweegreden van de respondent is om geen vlees te eten zijn

er tijdens de interviews ook andere onderwerpen aan de orde geweest waar ik hier kort op

41

in zal gaan. Eerst zal ik kort ingaan op mijn eigen bevindingen van de omstandigheden van de

interviews. Zoals al eerder is geschreven heeft de helft van de interviews ‘face to face’

plaatsgevonden en is andere helft van de interviews telefonisch gedaan. De telefonische

interviews vonden plaats naar aanleiding van telefoonnummers die ik heb verkregen via mijn

eigen netwerk, via forums en via respondenten die ik in restaurants heb ontmoet. In de

meeste gevallen werd telefonisch of via mailcontact een afspraak gemaakt wanneer het de

respondent het beste uitkwam om telefonisch geïnterviewd te worden.

Respondenten die ik in vegetarische restaurants en het veganistisch eetcafé heb

geïnterviewd, heb ik persoonlijk benaderd. Een aantal van deze interviews heeft in de

eetgelegenheid zelf plaats gevonden, met andere respondenten is een afspraak gemaakt op

een later tijdstip bij de respondent thuis, in een andere eetgelegenheid of alsnog telefonisch.

De reacties van de mensen die ik in de eetgelegenheden heb benaderd waren over het

algemeen heel positief.

Of de inzet voor het dierenwelzijn en de natuur in bredere zin binnen deze onderzoeksgroep

groter is in vergelijking met een onderzoeksgroep waarbinnen mensen wel vlees eten, heb ik

hier niet onderzocht. Wel blijkt uit mijn onderzoek dat de respondenten die binnen het type

dierenwelzijn en het type idealistische overtuiging vallen eerder geneigd zijn tot een actieve

inzet voor het dierenwelzijn of behoud van de natuur, in vergelijking met de respondenten

binnen het type gezondheidsoverwegingen en het type levensbeschouwelijke overtuiging.

Als zij bijdragen aan het dierenwelzijn of een milieuorganisatie is dat in de vorm van een

financiële bijdrage, maar nog vaker vindt er binnen de twee laatstgenoemde typen geen

steun plaats voor dit soort organisaties. De verdeling tussen mannen en vrouwen binnen de

actieve inzet gaat redelijk gelijk op.

De meeste respondenten, uitgezonderd de respondenten die geen vlees eten omdat ze het

niet lekker vinden, hebben een intrinsieke behoefte om te stoppen met het eten van vlees.

Vanuit die behoefte zoeken ze naar informatie en praten er met hun omgeving over. De

media en de omgeving spelen een ondergeschikte rol in de besluitvorming, blijkt uit de

42

interviews met de respondenten. Het praten met anderen en lezen van informatie versterkt

wel het idee bij de respondenten dat het een goed besluit is om geen vlees meer te eten.

Een kleine meerderheid van de respondenten beweegt zich binnen een subcultuur

waarbinnen meer mensen dezelfde levenswijze en idealen delen en eenzelfde soort

voedingspatroon aanhouden. Echter de meerderheid binnen mijn onderzoeksgroep bestaat

uit respondenten die het niet eten van vlees niet delen met hun directe omgeving.

Verschillende respondenten binnen de onderzoeksgroep refereren aan de macht van

informatievoorziening, waarbij onder andere de rol van het Voedingscentrum48 en

fabrikanten wordt benoemd. Het betreft de objectiviteit van informatie over

voedingsproducten en gezondheidsclaims door bijvoorbeeld het Voedingscentrum. Deze

respondenten zijn voornamelijk terug te vinden in het type dierenwelzijn en het type

idealistische overtuiging.

4. Onderzoeksresultaten

4.1 Indeling in typen en subtypen

48 Het Voedingscentrum geeft aan dat er om de onafhankelijkheid te waarborgen, zoveel mogelijk wordt gewerkt met koepelorganisaties of meerdere bedrijven uit verschillende branches. Daarnaast zou bij voorlichting altijd de wetenschappelijke consensus centraal staan (site: Voedingscentrum). Ondanks dit gegeven, wordt het Voedingscentrum door verschillende respondenten beticht van het geven van subjectieve voorlichting onder invloed van de voedingsmiddelenindustrie.

43

In dit hoofdstuk worden de resultaten beschreven van het onderzoek naar de

beweegredenen van mensen in Nederland om geen vlees te eten. Met behulp van de

uitgetypte interviews en het in tabellen en stroomdiagrammen zetten van de meest

voorkomende kenmerken, heb ik terugkerende onderwerpen en beweegredenen kunnen

destilleren. Hierdoor heb ik een aantal herkenbare patronen in de uitkomsten kunnen

signaleren. Deze terugkerende patronen heb ik geclusterd in een aantal verschillende typen.

Uit deze analyse van de onderzoeksresultaten kwamen vijf terugkerende typen naar voren.

Deze typen zijn: ‘afkeer van vlees’, ‘gezondheidsoverwegingen’, ‘dierenwelzijn’,

‘levensbeschouwelijke overtuiging’ en ‘idealistische overtuiging’. Een aantal van deze typen

konden onderverdeeld worden in een of meer subkenmerken. De keuze om naast de typen

ook de indeling van de subtypen te beschrijven is gemaakt om te laten zien dat er binnen

een type diverse achterliggende overwegingen door respondenten worden gemaakt. De vijf

typen en de subtypen zullen in de komende subparagrafen worden beschreven. In iedere

subparagraaf zijn citaten van respondenten te vinden. Dit is om een beeld te krijgen van wat

er tijdens de interviews aan de orde is gekomen en om het onderscheid tussen de typen te

illustreren.

4.1.1 Type afkeer van vlees

Ruim een kwart van de respondenten heeft aangegeven dat de reden om geen vlees te eten

een kwestie van smaak is. Het eerste type dat binnen deze onderzoeksgroep is gevonden is

het type afkeer van vlees. De respondent vindt vlees niet lekker of vindt eten zonder vlees

meer smaak hebben.

44

“(…) Als ik uit eten ga, valt het mensen op, als ze er naar vragen en ik zeg dat ik het niet lekker vind, vragen mensen eigenlijk niet door. Misschien is dat anders als je om een anderen reden geen vlees eet, dat mensen dan de discussie aangaan, maar dat is bij mij niet zo. Je kunt overal wel vegetarisch of vis eten, dus het is geen probleem. Wat er in winkels ligt beïnvloedt mij niet, media ook niet. Niks. Ik vind het niet belangrijk hoe het met dieren gaat, nou niet zozeer belangrijk(…)”. (respondent 8)

Uit deze drie citaten is op te maken dat respondenten die binnen het type afkeer van vlees

passen geen vlees eten omdat ze de smaak van vlees niet lekker vinden. Bij respondent

zeven wordt benadrukt dat hij het vies vindt omdat het een dood dier is. Waarbij het niet om

het gedode dier gaat, maar dat hij het een vies idee vindt dat hij dat zelf zou moeten eten.

Respondent acht geeft specifiek aan dat het niet om dierenwelzijn gaat. Het gaat hem om de

smaak van het vlees. Bij respondent 16 bestaat de afkeer van vlees door de smaak van vlees

en het idee dat vlees van een dood dier afkomstig is, hij vindt het een prettige bijkomstigheid

dat hij daardoor niet meewerkt aan dierenleed, maar dat is niet de hoofdreden. Dit komt

overeen met twee van de in hoofdstuk 1 beschreven typen van afkeer. Het gaat hierbij om

mensen die moeite hebben met de afkomst van het vlees en afkeer van de textuur, smaak of

geur van vlees (Kubberod et al. 2006:282). De plaats en functie van de natuur heeft geen

directe betrekking op de beweegredenen van respondenten binnen het type ‘afkeer van

vlees’ om geen vlees te eten. De respondenten binnen dit type vinden voedsel zonder vlees

lekkerder van smaak, het eten van vlees vies of hebben zelfs een afkeer van vlees. Er is

echter geen onderliggende waardegerelateerde beweegreden om geen vlees te eten bij

deze respondenten. Dit type staat daarmee los van de onderzoeksvragen en wordt in dit

onderzoek verder buiten beschouwing gelaten.

4.1.2 Type gezondheidsoverwegingen

45

“(…) Vanaf mijn 20e eet ik helemaal geen vlees meer. Ik vond het vies, het stond mij steeds meer tegen. Het idee dat ik een dood dier eet stond mij steeds meer tegen. Ik ben steeds minder vlees gaan eten, op het laatst alleen nog kipfilet. Het kost mij helemaal geen moeite om geen vlees te eten. Het is een prettige bijkomstigheid dat ik hierdoor niet meewerk aan dierenleed, maar dat was niet de aanleiding om er mee te stoppen. In restaurants wordt het eten steeds beter(…)”. (respondent 16)

“(…) Ik eet niets waar vlees in zit, ik kijk ook altijd op alle pakjes. Ik vind het vies, gewoon heel vies. Ik word er echt misselijk van. (….) Ook vis vind ik vies. Ik vind het vies, omdat het van een dood dier is.(…) Het gaat echt om het idee dat het een dood dier is. Op gelatine let ik niet, dan lijkt het ook niet op vlees. Kroepoek eet ik ook niet. Ik eet geen vleesvervangers, omdat dat op vlees lijkt. Dan ga ik twijfelen of het wel echt geen vlees is, het lijkt er soms zo op (…)” . (Respondent 7)

Het type gezondheidsoverwegingen bestaat uit respondenten waarbij het behouden of

verkrijgen van een betere gezondheid op de voorgrond staat in de keuze om geen vlees te

eten. Binnen dit type vallen de volgende subtypen:

A De respondent is bang om ziektes van dieren via het eten van vlees binnen te

krijgen.

B De respondent wil geen, door mensen toegediende, hormonen binnen

krijgen.

C De respondent wil geen stresshormonen49 binnen krijgen die ontstaan zouden

zijn bij de slacht.

Respondent 18 eet geen vlees, omdat hij last van zijn darmen had toen hij nog wel vlees at.

Hij vindt dat hij een betere gezondheid heeft sinds hij geen vlees meer eet. Respondent 27 49 Hiermee worden de hormonen bedoeld die zouden ontstaan door stress die wordt opgebouwd bij het te slachten vee voor en tijdens de slacht.

46

“ (…) Sinds 5 jaar eet ik geen vlees meer. Ik eet wel vis voor mijn gezondheid. Ik had drie weken geen vlees gegeten, toen ik in Amerika was en ik had het helemaal niet gemist. Mijn gezondheid was er beter door geworden, ik had geen last van mijn darmen meer. Het was een makkelijke keuze. Ik doe geen andere dingen voor mijn gezondheid. Toen mijn huisarts zei dat ik toch maar weer vlees moest gaan eten in verband met vitaminetekort en ik stond voor dat vlees en ik dacht ‘nee’, echt niet meer. Met dierenwelzijn heeft het niets te maken. Ik vind het wel zielig als een kip in een klein hok zit of een varken, maar dat is niet de reden dat ik geen vlees eet. Het is echt mijn gezondheid. Alle andere dierlijke producten eet ik wel. Ik denk dat je zuivel en eieren ook gewoon nodig hebt. En ik vind het ook veel te ingewikkeld, ei zit in zoveel dingen als je daar al op zou moeten gaan letten. Ik vind dat sommige mensen wel heel veel laten staan voor het dierenwelzijn of de voedselproblematiek. Dat is volgens mij maar een druppel op de gloeiende plaat. In de rest van de wereld gaan mensen alleen maar meer vlees eten. Overal waar ze rijker worden, zoals in veel Aziatische landen, daar gaan ze meer vlees eten en dan gaan wij hier minder vlees eten. Gek eigenlijk (…).” (respondent 18)

“(…) Nou, in eerste instantie omdat er heel veel problemen waren met het vee. De ene ziekte na de andere ziekte. In eerste instantie voor mijn eigen gezondheid. Mijn eigen gezondheid, daarom ben ik ermee gestopt. Die ziektes bij de dieren vond ik wel heel erg hoor, maar al dat zieke spul wilde ik voor mijn eigen gezondheid niet eten (…)”. (respondent 27)

geeft aan dat hij in eerste instantie geen vlees meer at in verband met zijn eigen gezondheid.

Hij brengt dit in verband met ziektes bij dieren, die hij niet binnen zou willen krijgen door het

eten van vlees. Beide respondenten passen hiermee binnen het type

gezondheidsoverwegingen, subtype A.

Respondent 16 geeft met dit citaat twee punten aan. Aan de ene kant staat het idee hem

tegen om een dood dier te eten dat gevochten heeft voor zijn leven. Aan de andere kant

geeft deze respondent aan dat hij denkt dat hij dan zelf stresshormonen binnenkrijgt. Ook

respondent 22 geeft aan dat er volgens hem adrenaline vrijkomt bij het doden van een dier.

Hij geeft aan dat hij het niet gezond vindt om dit binnen te krijgen. Deze twee respondenten

passen hiermee binnen het type gezondheidsoverwegingen, subtype C. De respondenten

geven aan geen stresshormonen die kunnen ontstaan bij de slacht binnen te willen krijgen.

Bij het type gezondheidsoverwegingen subtype B gaat het om respondenten die geen vlees

eten omdat ze geen toegediende hormonen binnen willen krijgen. Hier volgen twee citaten

waarin dit naar voren komt:

47

“(…) Het staat mij tegen. Het gevoelsmatige idee om dood dier te eten staat mij tegen, volgens mij krijg je dan ook al die stresshormonen binnen, zo’n dier heeft toch gevochten om niet dood te gaan (…)”. (respondent 16)

“(…) Ik zal geen dier slachten, ik ben een paar keer in Afrika geweest en daar koop je je vlees levend op de markt, maar dat zal ik toch niet doen. Dan moet je een kip kopen en zijn kop eraf hakken. Ik sta daar dan wel bij te kijken, maar ik zal niet mijn handen uitsteken. Het heeft dan te maken met die adrenaline die vrijkomt als je zo’n dier op het slachtblok legt, dan komt die adrenaline vrij en dat zit dan in het vlees. Het gaat dan dus niet om de bio-industrie, maar om de adrenaline die vrij komt bij het doden. Dat vind ik niet gezond om dat binnen te krijgen (…)”. (respondent 22)

Respondent 26 geeft aan dat vlees volgens hem vooral ongezond is door de hormonen die

door mensen worden ingespoten, niet dat het vlees zelf ongezond is. Respondent 40 geeft

aan om deze reden ook geen kweekvis te willen eten, dit zou net zo ongezond zijn als vlees

met ingespoten antibiotica. Binnen het type gezondheidsoverwegingen zijn respondenten

ingedeeld waarbij de overwegingen om geen vlees te eten vanuit het belang van de

respondent zelf zijn geformuleerd. De respondenten hebben verschillende redenen om geen

vlees te eten.

Als redenen worden onder andere het wegblijven van gezondheidsklachten, ophoping van

ingespoten hormonen en ziektes bij dieren genoemd. De overeenkomst is dat deze

respondenten het voor de eigen gezondheid belangrijk vinden om geen vlees te eten.

48

“(…) Dierenwelzijn speelde wel mee, maar was zeker niet de hoofdzaak, maar wel de hormoontoestanden in vlees. Vlees kan dus ongezond zijn, omdat er een ophoping van hormonen in kan zitten. Meer wat er ingespoten is. Verdedigen nog steeds. Als je aan tafel zit met collega’s dan wordt je nog altijd een beetje meewarig aangekeken en dan wordt je vegetariër genoemd en daar ben ik ook altijd heel erg op tegen. Ik vind, ik eet vegetarisch, ik ben geen vegetariër. Dat zorgt nog heel vaak voor discussie (…)”. (respondent 26)

“(…) Tegenwoordig hoor je ook over die ziektes bij koeien en varkens, dan ben ik toch blij dat ik dat niet meer eet. Ik denk ook vast dat dat door al die rommel bij de dieren komt. Dat sterkt mij in het niet eten van vlees. Ik heb het liefst vis die vrij gevangen is. Ik wil geen kweekvis, omdat daar ook al weer met antibiotica wordt gewerkt en gemanipuleerd. allerlei dingen om de groei te stimuleren om zoveel mogelijk visvlees op te brengen. Ik heb het liefst kabeljauw of zo, omdat dat nog vrij gevangen wordt. Dat hoor je ook al, een kok had het daar ook over dat er een gen uit zalm wordt gehaald en die zalm wordt steeds langer door middel van antibiotica en groeihormonen. Die kok zei ook dat je zalm niet vaker dan een keer per week moet eten. Als je dat soort dingen hoort en je bent toch een beetje gesteld op je eigen gezondheid dan wil je dat toch niet (…)”. (respondent 40)

Het gaat niet om de smaak van vlees, maar om de risico’s die het eten van vlees zou

impliceren en het gevoelsmatige idee om hormonen of ziektes binnen te krijgen via het eten

van vlees. Het risico om stresshormonen, vrijgekomen adrenaline, ingespoten hormonen of

ziektes binnen te krijgen door het eten van vlees willen de respondenten binnen dit type

voorkomen. Het belang van het verkrijgen en behouden van een goede gezondheid staat

binnen het type gezondheidsoverwegingen boven het belang van dieren. Dit komt overeen

met de in hoofdstuk twee beschreven antropocentrische visie. Het verschil met het type

afkeer van vlees is dat respondenten binnen het type gezondheidsoverwegingen vlees wel

lekker kunnen vinden, maar de keuze om geen vlees te eten maken vanuit de overweging

dat ze gezond willen worden of blijven door het niet eten van vlees. Het is een rationele

overweging waarbij deze respondenten de keuze maken voor hun gezondheid boven

factoren zoals smaak of dierenwelzijn. De respondenten die binnen het type afkeer van vlees

passen hebben niet een bewuste keuze gemaakt om geen vlees te eten. Zij vinden het niet

lekker, hebben er duidelijk afkeer van of vinden het eten van voedsel zonder vlees

smaakvoller. Respondenten binnen het type gezondheidsoverwegingen hebben zich vaak

ook verdiept in de eventuele consequenties van het eten van vlees uit de bio-industrie en

wat het eten van vlees voor de gezondheid kan betekenen.

4.1.3 Type dierenwelzijn

Bij het type dierenwelzijn eet de respondent geen vlees in verband met dierenwelzijn. De

subtypen zijn:

A De respondent vindt het zielig voor de dieren die geslacht worden voor

de voedselconsumptie door mensen.

B De respondent eet geen vlees omdat hij tegen de bio-industrie is,

waarbij zowel de veetransporten als de wijze van behandeling en

opsluiting meespelen.

49

Twee citaten die passen binnen subtype A, waarbij respondenten aangeven het zielig te

vinden dat dieren geslacht worden:

Uit het tweede citaat blijkt dat er afwegingen worden gemaakt door deze respondent waar

de grens wordt gelegd wat hij wel wil gebruiken van dierlijke producten en wat niet. Deze

respondent geeft aan hoe de grens steeds verder wordt gelegd in het belang van dieren. De

respondent is eerste gestopt met het eten van vlees. Later is hij gestopt met het eten van

vis, omdat hij gehoord had dat vissen lijden voordat ze dood zijn. Daarnaast draagt deze

respondent geen leren kleding of schoenen, maar een tweedehands leren bank kan wel.

Uit het volgende citaat blijkt dat de respondent vindt dat beesten een ziel hebben en

daarom met respect behandeld zouden moeten worden. Dieren lijken hierdoor te worden

vermenselijkt. Ze kunnen net als mensen pijn ervaren en zouden een ziel hebben.

50

“(…) Ook het idee dat je ’s morgens een kangoeroe staat te aaien in het park en dat die ’s avonds op je bord ligt. Dat botste vonden wij. Ik dacht dat moet je scheiden, wat je lekker vindt om te eten en wat je leuk vindt om naar te kijken als het leeft (…)”. (respondent 2)

“(…) Ik eet sinds mijn 14e geen vlees meer. Ik was op schoolkamp op een biologisch-dynamische boerderij. Daar liepen allemaal beesten rond en ik was bang dat ik ’s avonds een van die beesten op mijn bord zou krijgen. Het is er daarna een beetje ingeslopen. Ik vertelde het aan mijn moeder en die zei dat ik dan maar vegetariër moest worden. Vanaf toen heb ik helemaal geen vlees meer gegeten. Ik draag ook geen leer, maar heb wel pas geleden een tweedehands leren bank gekocht. Ik zou geen nieuwe leren bank kopen, maar deze was tweedehands. Het gaat vooral om het doden van een dier, maar ook hoe ze worden gehouden. Eerst at ik nog wel vis, maar dat doe ik ondertussen ook niet meer, omdat iemand zei dat die ook heel erg lijden voordat ze echt dood zijn (…)”. (respondent 39)

Dat er verschil wordt gemaakt tussen het doden van vlees voor voedsel en het doden van vis

voor voedsel blijkt uit het volgende citaat.

De afweging om geen vlees en wel vis te eten komt voor deze respondent voort uit het

verschil tussen de vrijheid van een vis en het leven van vee in een hok. De volgende

respondent geeft aan dat de bio-industrie de belangrijkste reden is om geen vlees te eten,

niet het doden van dieren voor voedsel. De respondent past daarom het beste in subtype B,

waarbij de respondent geen vlees eet omdat hij tegen de bio-industrie is, waarbij zowel de

veetransporten als de wijze van behandeling en opsluiting meespelen.

51

“(…) Ik heb een paar weken voor kerst gezien hoe ze die ganzen of kalkoen volstoppen. Dat ze die bek zo open doen en helemaal volstoppen, ik kreeg er tranen van in mijn ogen. Misschien heb je die beelden ook wel gezien. Dat ze zo gepropt worden en dat ze in van die kleine hokken worden gehouden het zijn toch ook beesten met een ziel zeg ik maar altijd. Een beetje met respect vind ik (…)”. (respondent 38)

“(…) Ik eet sinds mijn 4e geen vlees. Ik vond het zielig voor de dieren. Het ging om de dieren die ik mijn boekjes als kind las. Ik ging het verband leggen tussen de beestjes in de boekjes die ik las en het vlees dat ik at, toen wilde ik het niet meer. Toen heb ik volgens mijn moeder gezegd dat ik geen vlees meer wilde eten. Eerst het vlees ’s avonds en later ook geen kip en vleeswaren meer.(…) Het ene moment ga ik met mijn kind naar een weiland om naar de koetjes te kijken, dat wil ik daarna niet gaan eten. Ik dood zelf ook geen dieren, zoals insecten. Ik eet wel vis. Vis heeft denk ik wel een soort van vrij leven gehad en dat is het verschil met vlees. Dieren hebben in een hok gezeten (…)”. (respondent 1)

52

“(…) Het gaat niet zozeer om het doden en opeten van de dieren, dat vind ik eigenlijk nog niet het grootste drama, daar zit wel iets normaals in, want een zebra is uiteindelijk ook de pineut. Ik vind vooral hoe de beesten leven en de wijze waarop ze getransporteerd worden dat vind ik echt verschrikkelijk, niet het feit dat ze geslacht worden, maar voor het leed dat vooraf aan het slachten afgaat. Als je daar meer over leest, dan wordt je je daar bewust van. Bijvoorbeeld dat Nederlandse varkens naar Italië worden getransporteerd en ze er daar ham van te maken die dan weer geïmporteerd wordt door Nederland. Dat vind ik echt krankzinnig om die varkens zonder water op transport te zetten, dat vind ik gewoon idioot. Biologisch vlees zou ik wel kunnen eten en ik vind dat dat ook gewoon kan, maar omdat ik vlees zo lekker vind, ben ik bang voor een glijdende schaal. Dat ik eerst netjes biologisch vlees ga halen bij de Groene Weide, maar dan is het een keer druk en dan ben ik bij de Albert Hein en dan koop ik daar vlees, dat is echt een glijdende schaal, dus daarom doe ik het niet. (…) Hij at geen vlees omdat er voordat er vlees op je bord ligt heel veel voedsel nodig is voor dat vee, terwijl er overal in de wereld zoveel honger is. Natuurlijk een hele dappere, nobele gedachte, maar dat is natuurlijk een hele politieke discussie. Ik denk dat als het westen oprecht geïnteresseerd was geweest in de honger in de rest van de wereld dat daar best op een andere manier wat aan gedaan had kunnen worden. Om daar geen vlees voor te eten vind ik een druppel op een gloeiende plaat, maar eigenlijk net als mijn eigen gedrag, er gaat echt geen varken minder dood omdat ik geen vlees eet. De reden waarom ik het niet doe, is omdat ik er mijn handen niet aan vuil wil maken, maar om nou te zeggen dat het zoden aan de dijk zet, nee. Een andere reden niet, maar mijn reden ook niet. Ik koop make up die dierproefvrij is. (….) Ik ben wel met mijn kind naar het circus geweest, omdat ik het ook raar vind dat een kind nooit naar het circus is geweest, maar ik heb mij daar wel op zitten vreten, maar kon dat natuurlijk niet tegen hem zeggen, want dat is ook niet eerlijk om hem mee te nemen naar het circus en vervolgens te zeggen dat het zielig is. Ik heb hem dus een keer meegenomen naar het kerstcircus en Ahoy, maar nee, ik ga daar hele nare dingen van hopen. Dat die leeuw die man bijvoorbeeld opvreet. Dieren in dierentuinen vind ik ook niet deugen, maar die kun je ook niet meer terug zetten in de natuur. Aan de andere kant kun je je afvragen of je anders ooit een olifant of kameel zou hebben gezien. Al kun je je ook wel weer afvragen of dat een gemis is, als je die nooit hebt gezien. Nee, ik vind het dus niet deugen. Ik vind dieren in een kooitje ook niet deugen. Ik heb wel een cavia in een kooitje, die mag wel iedere dag uit zijn kooitje, maar ik vind het wel een foute keuze geweest. Met katten en honden vind ik het wel weer anders, die zijn zo gedomesticeerd. Ik vind dat je er gewoon heel goed voor moet zorgen en dan bedoel ik niet dat je je hondje een jasje aan moet doen, maar je moet gewoon voldoende thuis zijn. Maar ik geef mijn hond wel weer vlees, anders zou ik het ook teveel naar mijzelf toe rekenen (…)”. (respondent 4)

Ook in de volgende twee citaten ligt de nadruk op hoe er in de bio-industrie met dieren

wordt omgegaan. De eerst geciteerde respondent geeft aan dat hij moeite heeft met het feit

dat dieren tot een ding worden gemaakt. Uit het tweede citaat blijkt dat de respondent ook

moeite heeft met het feit dat de dieren gedood worden voor consumptie. Daarnaast geeft

deze respondent aan dat dieren niet door mensen geëxploiteerd zouden mogen worden

voor het eigen belang. Hiermee impliceert deze respondent dat mensen zich niet boven de

natuur mogen plaatsen.

53

De laatst geciteerde respondent geeft aan dat hij vroeger naar protesten ging om op te

komen voor dierenwelzijn, maar dat hij nu niet meer deelneemt aan protesten. Het

vertrouwen dat politieke partijen het beste voor hebben met dieren ontbreekt bij deze

respondent. Andere respondenten zijn van mening dat het belangrijk is om meer voor dieren

te doen dan het afzien van vleesconsumptie. Dit blijkt bijvoorbeeld uit de volgende citaten.

Uit deze twee citaten blijkt dat het actief inzetten voor dierenwelzijn op verschillende wijzen

kan worden ingevuld. Beide respondenten noemen dat ze ook tegen het gebruik van bont en

dierproeven zijn. Het opkomen voor dieren gaat verder dan alleen het laten staan van vlees.

Uit de citaten van respondenten die binnen het type dierenwelzijn passen is op te maken

dat de respondenten continu afwegingen maken over waar de grens wordt gelegd voor het

opkomen voor dieren. De respondenten hebben gemeen dat ze geen vlees eten vanuit

empathie met dieren. Bij de afweging om geen vlees te eten worden binnen dit type de

belangen van dieren belangrijk gevonden door de respondent. Wat respondenten onder de

belangen van dieren verstaan loopt uiteen van het recht tot betere leefomstandigheden in

de vorm van ruimere hokken tot het recht om niet gedood te worden door mensen voor

consumptiedoeleinden.

54

“(…) Ik demonstreer bijna elke week bij dierproefcentra of winkels met bont. Ik ben tegen iedere vorm van uitbuiting ook circussen. Dat mensen hun geld verdienen aan dieren. Het is ook gewoon niet nodig. Er lijden zoveel dieren puur en alleen voor bont en je hebt het gewoon niet nodig. Ik ga dus verder dan alleen consumptiebeperking. Ik vind dat mensen zich er ook meer actief voor in moeten zetten. Ik doe er veel aan om dierenwelzijn onder aandacht te brengen (…)”. (Respondent 20)

“(…) Ik heb ook wel eens actie gevoerd, maar dat doe ik ook niet meer. Dat waren acties tegen slagerijen. Met de nadruk op voorlichting op de producten die ze daar dan verkochten. Ik heb acties tegen bont gedaan. Maar dat bracht best wel wat problemen met zich mee, zeker voor mijn ouders. Ze kwamen ook aan mijn huis, die slagers. Er kwamen dreigementen aan huis. Dat was wel intimiderend. Dus toen ben ik er mee gestopt. Dat leek mij geen goede zaak. Ja, tegen bont en dierproeven. Folders verspreiden, stukjes in de krant schrijven. Dat doe ik allemaal niet meer. Ik heb ervoor gekozen om op een andere manier mijn stem te laten horen. Ik ben actief in de politiek en probeer op die manier mijn stem te laten horen (…)” . (respondent 35)

Sommige respondenten leggen daarbij echter meer de nadruk op het slachten van dieren

voor consumptie en anderen hebben meer moeite met de behandelwijze van dieren in de

bio-industrie. Daarnaast voert een deel van de consumenten een innerlijke strijd over waar

de grens wordt gelegd op andere gebieden van dierenwelzijn. Het gaat hierbij om

dierproefvrije make-up, het wel of niet eten van vis en of hoe diervriendelijk circussen zijn.

Deze afwegingen zorgen vooral binnen dit type voor een continue strijd tussen het belang

van mensen en het belang van dieren.

4.1.4 Type levensbeschouwelijke overtuiging

Bij het type levensbeschouwelijke overtuiging geeft de respondent aan geen vlees te eten

omdat dat niet past binnen zijn geloof of levenswijze. Het subtype is:

A De respondent is tegen het doden van levende wezens vanuit religieuze of

levensbeschouwelijke overwegingen.

Uit dit citaat blijkt dat deze respondent vanuit zijn geloof er naar streeft om in dit leven als

een goed mens te leven om in een mogelijk volgend leven ook een goed leven te hebben.

Het niet eten van vlees en niet doden past binnen dit geloof, hiermee past deze respondent

binnen het type levensbeschouwelijke overtuiging subtype A. De respondent is tegen het

doden van levende wezens vanuit religieuze overwegingen. Binnen subtype A passen

55

“(…) Sinds 4 jaar. Vanwege geloof. Ik ben hindoe. Ik eet nooit vlees en ook geen vis. Mijn ouders zijn ook hindoe, maar niet zo streng, ik at vroeger thuis wel vlees, alleen geen rund, want dat is een heilig dier binnen ons geloof. Maar toen ik mijn vrouw leerde kennen die ook hindoestaans is ben ik mij meer in het geloof gaan verdiepen en ben ik gestopt met het eten van vlees. Mijn vrouw is nog strenger met eten, maar ik eet buiten de deur wel ei en melk. Maar ze kookt thuis veganistisch. Geloof betekent voor mij steeds meer, hoe meer ik er over lees en erover praat hoe belangrijker ik het vind en ook dat ik als een goed mens leef. Als ik als een goed mens leef in dit leven, volgens het hindoeïsme heb je in een volgend leven ook een goed leven. Ik vind het helemaal niet moeilijk om geen vlees te eten. Als je erover nadenkt is het ook vreemd om vlees te eten. Waarom zou je dieren doden voor voedsel terwijl er genoeg voedsel is. Mijn vrouw kookt altijd. Anderen houden er ook rekening mee, maar veel vrienden zijn ook hindoe dus die weten het (…)”. (respondent 12)

respondenten die vanuit traditionele religieuze overwegingen als vanuit meer

levensbeschouwelijke of minder traditionele religies geen vlees eten.

In het vorige citaat werd een respondent geciteerd die vanuit een traditionele religie de

afweging heeft gemaakt om geen vlees te eten. Een respondent die vanuit een meer

alternatieve religie geen vlees eet wordt in het volgende stuk geciteerd:

Respondent 19 eet geen vlees doordat hij zich ging verdiepen in trefoe. Dit is een

geloofsovertuiging waarbij wordt geloofd in de bovennatuurlijke krachten van de natuur. Er

wordt binnen deze overtuiging vanuit gegaan dat sommige mensen bepaalde

voedingsproducten beter kunnen vermijden om zo een gezonder of voorspoediger leven te

hebben. Deze respondent geeft aan dat mensen in Suriname dichter bij de natuur staan,

waarbij ik op wil merken dat deze respondent wel in Nederland woonachtig is. Twee

respondenten die tegen het doden van dieren vanuit levensbeschouwelijke overtuiging zijn,

staan op de volgende pagina geciteerd.

56

“(…) Later ben ik mij meer in trefoe gaan verdiepen. Het is een soort geloof, of meer vormen van voedseltaboes die voor mensen verschillend kunnen zijn, maar

varkensvlees is in ieder geval onrein. Ik gebruik ook geen melkproducten, maar dat komt ook doordat ik daar last van mijn buik van krijg. Ja, het klopt de trefoe’s hebben te maken met het Joodse geloof. Het is van heel lang geleden, het heeft allemaal met elkaar te maken. Maar wij hebben meer te maken met bovennatuurlijke krachten, we staan dichter bij de natuur in Suriname. In Nederland kun je ook naar een dresiman of

naar een obiman of wentiman. Een dresiman doet meer met kruiden. De plantages waren vaak van Joden en sommige gebruiken hebben wij overgenomen. Bij de joden

heet het alleen geen trefoe maar anders, ik weet niet meer wat. Zeg maar niet-koosjer of zo (…)” (respondent 19)

Respondent 22 noemt hierbij specifiek ook het principe van geweldloosheid. Een respondent

die benoemt dat het niet eten van vlees bij zijn levensbeschouwelijke levensstijl past, maar

die minder specifiek noemt dat hij tegen doden is, is de volgende respondent.

57

“(…) Je moet gewoon niet doden. Al is dat soms wel moeilijk met bijvoorbeeld muggen. Maar mijn principe is dat als je het kan voorkomen, moet je het niet doen. Vlees eten is niet noodzakelijk, dus moet je daar ook geen dier voor doden. Ik vind het erg om een mens te zien lijden, maar ook om een dier te zien lijden. Dat is de belangrijkste reden (…)”. (respondent 28)

“(…) Ik was toen ook politiek betrokken bij de economie van het genoeg en later ben ik mij ook veel meer gaan verdiepen in andere filosofieën. Vooral het principe van geweldloosheid dat komt allemaal uit het oosten. De onrust die je in je lijf haalt als je een dood dier eet. Zaken die je ook terugziet in bijvoorbeeld je yoga-leer, niet yoga, maar de yoga-leer. Die je ook terugziet komen in bijvoorbeeld het boeddhisme. Niet zozeer oosters, er is overal wel wat te halen. Ik ben enorm in positieve zin beïnvloed door Gandhi, dus uit Afrika en het oosten. Die hield zich ook bezig met allerlei religies. Het is ook kwestie van filteren, niet dat ik een geloof op maat voor mijzelf heb gevonden, maar het bepaalt wel wie je bent en hoe je leeft. Nee, ik ben niet lid ergens van. Vroeger wel, maar leef nu gewoon mij leventje en ik heb er helemaal geen behoefte aan om het uit te dragen. Ik merk wel dat als mensen belangstellend zijn dat ik er over vertel, anderen zijn niet geïnteresseerd en denken die vent kletst maar wat. Het zal wel. Maar ik wil mijn leven zo zuiver mogelijk leven en als iemand daar belangstelling voor heeft en erover wil praten is dat prima, maar verder heb ik er helemaal geen behoefte aan om het verder uit te dragen of te promoten (…)”. (respondent 22).

“(…) Ayurvedisme komt uit India, het is een levensstijl, het gaat om bewustmaken. Hoe leef je, heel breed, niet alleen wat je eet, maar ook hoe deel je je dag in, je werk, je vrije tijd, hoe verzorg je jezelf. Daar hoort vegetarisme bij(…)”. (respondent 6)

Zaken als bewust zijn, zuiver leven en niet doden als het voorkomen kan worden staan

centraal binnen het type levensbeschouwelijke overtuiging. Binnen dit type maken de

respondenten afwegingen tussen het belang van mensen en het belang van dieren. Dit heeft

overeenkomsten met de afwegingen die respondenten maken die binnen het type

dierenwelzijn zijn geplaatst. Binnen de levensbeschouwelijke overtuiging zijn de natuur en

mensen gelijkwaardig en staat een bewuste levensvisie centraal.

4.1.5 Type idealistische overtuiging

Bij het type idealistische overtuiging eet de respondent geen vlees vanuit idealisme. De

subtypen zijn:

A De respondent eet geen vlees vanwege de overtuiging dat dit niet goed is

voor het milieu.

B De respondent eet geen vlees omdat hij van mening is dat het eten van

vlees zorgt voor een onevenwichtige voedselverdeling wereldwijd.

C De respondent eet geen vlees omdat hij van mening is dat het eten van vlees

een inadequate vorm is van voedselinname waardoor er overmatig voedsel

wordt verspild.

Twee citaten waarin naar voren komt dat de respondenten binnen het type idealistische

overtuiging subtype A passen waarbij de overtuiging is dat het eten van vlees niet goed is

voor het milieu:

58

“(…) Ik eet 15 jaar al geen vlees meer. Dit is vanuit idealisme. Vanuit dat idealisme, dus dat heeft niet alleen met dieren te maken maar met het milieu ook de auto weggedaan, dus ja. Niet vanuit financiële overwegingen, maar vanuit idealisme. Ik vind dat de wereld steeds vervuilder wordt. Met idealisme kan ik daar wat tegen doen. Vlees eten is enorm slecht voor het milieu. Het kost heel veel water en er is veel CO2 uitstoot, daar denken mensen helemaal niet over na (…)”. (respondent 2)

“(…) Idealisme gaat verder dan dierenwelzijn, het gaat om zuinig met de wereld omgaan met dieren en planten, niet teveel vervuilen. Vlees eten is namelijk heel vervuilend, wist je dat? Ik heb gelezen, ik weet niet precies hoeveel, maar dat het echt heel veel schoon water kost om een kilo vlees te hebben. Ik koop bewust geen leer, maar doe ook geen lederen riemen weg die ik toch al heb (…)”. (respondent 17)

De respondenten van de volgende citaten eten geen vlees vanuit de idealistische overtuiging

dat het eten van vlees zorgt voor een onevenwichtige voedselverdeling, waarmee zij binnen

deze indeling binnen het type levensbeschouwelijke overtuiging subtype B passen.

Twee citaten om het subtype C waarbij de respondent geen vlees eet omdat hij van mening

is dat het eten van vlees een inadequate vorm is van voedselinname zijn van de volgende

twee respondenten:

59

“(…) De aanleiding om te stoppen met het eten van vlees was dat ik mij groen en geel ergerde aan van die studenten barbecues waar dan twintig kilo vlees voor werd ingekocht en vijf kilo gaat op en de andere tien kilo belandde zwartgeblakerd of ongebakken in de prullenbak. Ik dacht dan waar doen we dit toch voor. Maar er gaat natuurlijk meer aan vooraf. Altijd gaat alles op zoals het stokbrood en de sausjes, maar het vlees heeft dan te lang in de zon gelegen of zo, dat mensen het dan uiteindelijk niet meer willen eten. Het gaat om het doden van de dieren en dat wordt dan niet eens gegeten. Ik heb op zich niets tegen het doden van het beesten, want dat zou betekenen dat ik ook tegen een leeuw zou zijn omdat die een zebra opeet en dat is niet waar, maar ik ben tegen de verspilling. Als mensen hebben we gewoon geen vlees nodig en ik vind het zonde dat we voedsel weggooien of het nu een dier is of groente, tuurlijk is het zo als daar een dier voor gestorven is dat het mij meer aan het hart gaat. Het is de combinatie van dat we het niet nodig hebben en dat het verspild wordt. Mensen denken er te weinig over na. In de westerse wereld en vooral hier in Nederland zijn we gewoon zo verwend. Als je in Afrika woont dan heb je het gewoon nodig om te eten wat er is, maar hier is zoveel keuze. (… )

“(…) Een belangrijk punt dat ik heb gehanteerd is de reden, het economisch principe. Als je een stuk land hebt en dat bebouwt met groente, dan voed je daar meer mensen mee dan als je er dieren op moet laten leven en dan ook nog moet verbouwen om de dieren vet te mesten. Ik weet niet precies de verhouding. Zeker in deze tijd, vroeger ook, met voedseltekort, volgens mij valt het voedseltekort wel mee, maar het hangt er van af hoe je het verdeelt. Dat is volgens mij een heel belangrijk punt (…)”. (respondent 22)

“(…) Later is daarbij wereld voedselproblematiek bijgekomen. Omdat ik het gewoon oneerlijk vind dat er zoveel landbouwgrond wordt gebruikt voor sojaproductie dat daar zoveel bos voor moet worden gekapt voor veevoer. En ook dat zo’n kleine groep mensen er van profiteert en dat ook het restafval naar Afrika wordt gestuurd. Dus de concurrentie voor de boeren in Afrika ten opzichte van de westerse wereld (…)”. (respondent 20)

Binnen het type idealistische overtuiging zijn de beweegredenen om geen vlees te eten

vanuit het idee dat het eten van vlees een onnodige en inefficiënte wijze van voeding is

waardoor het milieu onnodig wordt belast en de voedselverdeling wereldwijd onevenwichtig

is. Het zijn kleine nuances tussen de subtypen. Toch is er voor gekozen om de subtypen uit

elkaar te halen en van citaten te voorzien, om te laten zien dat de respondenten

verschillende overtuigingen hebben om geen vlees te eten vanuit een idealistische

overtuiging. Wat de respondenten gemeenschappelijk hebben is dat ze vanuit idealisme

geen vlees eten. De nadruk ligt niet bij dierenwelzijn, maar bij de belasting voor het milieu

doordat het eten van vlees niet efficiënt is. Er is veel landbouwgrond en water nodig om

vlees te produceren. Hierdoor ontstaat er een onevenredige voedselverdeling in de wereld.

Binnen dit type staat het belang van eerlijke voedselverdeling voor mensen wereldwijd

boven het dierenwelzijn. De factor dierenwelzijn is deels ingesloten in het willen

beschermen van het milieu.

60

(…) Ik zou ook geen biologisch vlees eten, omdat je het gewoon niet nodig hebt. Ik vind het verspilling. Het feit dat wij hier koeien in de prullenbak gooien en aan de andere kant van de wereld eten ze drie rijstekorrels. Dat klopt gewoon niet. Ik hou het wel gewoon bij mijzelf. Ik kan dit niet van anderen verwachten. Wat ik wel jammer vind dat er weinig vegetarische of veganistische restaurants zijn hier in het oosten van het land. En ook dat mensen allemaal zeggen dat ze zo tolerant zijn als moslims geen varkensvlees eten enzo, maar als je zegt dat je veganistisch bent vinden mensen weer dat ze zich moeten aanpassen aan jou. Dat hoeft helemaal niet, maar dan eet ik het gewoon niet. Ik hoor overal als ik met veganisten praat dat er in het westen meer winkels zijn en restaurants zijn. Op mijn werk is nog een vegetariër. Maar als veganist word je echt aangekeken van welke planeet kom jij dan. Ik weet ook dat mensen die vegetariër zijn weer uit sociale overwegingen weer vlees gaan eten, hier in het oosten, ik vind dat mensen dan ook niet moeten zeggen dat ze tolerant zijn, want dat zij ze dan gewoon niet. Misschien dat het gewoon komt van doordat ik in het oosten woon, maar ik woon wel in een stad (…)”. (respondent 21)

“(…) Dat was omdat ik het een beetje nutteloos vond. Zelf ben ik groot gegroeid met aardappels, vlees, groenten. En daar had ik toen eigenlijk al heel weinig zin in. En ik had toen zoiets van wat je aan die beesten voert kun je net zo goed zelf eten, daar heb je die beesten niet voor nodig. Het is ook efficiënter om zelf bruine bonen te eten en het is goed genoeg. Je krijgt genoeg voedingsstoffen binnen dan. Je moet natuurlijk niet alleen het vlees schrappen, je moet wel voor alternatieven zorgen (…)”. (respondent 26)

Dit type is het meest lastig om binnen een van de visies zoals in hoofdstuk twee zijn

beschreven te plaatsen. Toch heeft het meer overlap met de antropocentrische theorie,

omdat de nadruk meer ligt bij de inefficiënte wijze van voeding, waardoor mensen tekort

komen. Het gaat hierbij om andere mensen dan de respondent zelf. Het betreft dus niet een

egoïstische beweegreden. De beweegreden komt voort uit solidariteit met andere mensen.

4.2 Indeling in waardeoriëntaties

Hoewel de door de respondenten genoemde beweegredenen in vijf typen zijn

onderverdeeld, is het niet zo dat iedere respondent precies in een type past. Veel

respondenten hebben meerdere beweegredenen genoemd en zouden hierdoor in

verschillende typen passen. Daarnaast zijn de in de vorige paragraaf genoemde typen op hun

beurt in te delen in een twee waardeoriëntaties50. In de tweedeling is het type afkeer van

vlees niet meegenomen. De reden hiervoor is dat de respondenten die binnen dit type

vallen niet een bewuste keuze hebben gemaakt om geen vlees te eten. De beweegreden om

geen vlees te eten komt voort uit smaak of afkeer. Binnen de tweedeling in

waardeoriëntaties zijn alleen de overige vier typen ingedeeld. De toelichting op de

tweedeling in waardeoriëntaties en de indeling van de vier typen volgt in de volgende twee

subparagrafen. Deze tweedeling van de waardeoriëntaties ziet er als volgt uit:

Antropocentrische waardeoriëntatie

Het weglaten van vlees uit het dagelijkse voedingspatroon kan worden verklaard vanuit

antropocentrische overwegingen. Hiertoe behoren in mijn indeling het type

gezondheidsoverwegingen en het type idealistische overtuiging.

Ecocentrische waardeoriëntatie

De beweegreden om geen vlees te eten komt voort uit ecocentrische overwegingen. Tot

deze waardeoriëntatie behoren in mijn indeling het type dierenwelzijn en het type

levenbeschouwelijke overtuiging.

50 Met waardeoriëntaties worden hier algemene oriëntatiepunten bedoeld die mensen richting geven aan het gedrag, die zij nastrevenswaardig vinden en waar zij belang aan hechten (Felling, Peters en Scheepers, 200:101).

61

4.2.1 Antropocentrische waardeoriëntatie

Binnen de antropocentrische waardeoriëntatie kan het weglaten van vlees worden verklaard

vanuit het belang van mensen. De mens staat hierbij boven de natuur, dit komt ook naar

voren in de typen die binnen deze waardeoriëntatie zijn ingedeeld. Het gaat om

beweegredenen die vanuit het belang van mensen tot stand zijn gekomen. De reden dat het

type gezondheidsoverwegingen in de antropocentrische waardeoriëntatie is ingedeeld komt

doordat het weglaten van vlees voor de eigen gezondheid voort komt uit het doel dat

mensen er zelf beter van willen worden. Zij willen een goede gezondheid krijgen of

behouden door het laten staan van vlees. Sommigen subtypen laten weinig ruimte tot

discussie. Bij subtype A van type gezondheidsoverwegingen geeft de respondent aan geen

vlees te eten omdat hij bang is om ziektes te krijgen via het eten van vlees. Hierbij staat het

belang van de mens boven het belang van het dier. De respondenten willen het risico

uitsluiten dat ze ziek worden door het eten van vlees.

Er zijn echter ook subtypen die ik binnen deze waardeoriëntatie plaats waarbij afgevraagd

zou kunnen worden of deze wel binnen deze waardeoriëntatie passen. Een voorbeeld

hiervan is het subtype C van het type gezondheidsoverwegingen waarbij de respondent

aangeeft geen stresshormonen binnen te willen krijgen die bij de slacht zouden kunnen

ontstaan. Dit subtype zou op twee manieren kunnen worden opgevat. Hiermee zou bedoeld

kunnen worden dat de respondent het erg vindt dat het dier stress ervaart rond de periode

van de slacht. In dit subtype wordt echter specifiek bedoeld, los van het feit dat

respondenten het ook erg voor het te slachten dier zouden kunnen vinden, dat deze

respondent geen vlees wenst te eten waarin stresshormonen aanwezig zouden kunnen zijn.

De respondent vindt dit niet goed voor de eigen gezondheid of vindt het een onprettig idee

om dit binnen te krijgen. Dit is de reden dat ook de subtypen van type

gezondheidsoverwegingen toch allemaal volgens mijn indeling passen binnen de

antropocentrische waardeoriëntatie, waarbij het gaat om beweegredenen die vanuit het

belang van mensen boven de natuur zijn geformuleerd.

62

Het tweede type dat binnen de antropocentrische waardeoriëntatie wordt geplaatst is het

type idealistische overtuiging. De reden om dit type binnen deze waardeoriëntatie te

plaatsen is dat ook hierbij het belang van mensen boven de natuur wordt gesteld. Binnen

het type idealistische overtuiging eten de respondenten geen vlees vanuit

milieuoverwegingen, het voorkomen van verspilling van natuurlijke bronnen en de

wereldvoedselproblematiek. Dit zijn idealistische overwegingen om geen vlees te eten. De

achtergrond is dat andere mensen lijden onder de huidige vleesconsumptie en

milieubelasting. Hierdoor wordt ook een verfijning aangebracht in de antropocentrische

visie. Het hoeft niet te gaan om een egoïstische levensvisie waarbij iemand slechts zichzelf

als middelpunt ziet. Een antropocentrische visie kan ook solidariteit met andere mensen

inhouden. Hiermee wil ik aangeven dat antropocentrisme geen synoniem is van egoïsme. Dit

is ook de reden dat het type idealistische overtuiging in deze indeling binnen de

antropocentrische waardeoriëntatie past. Het onderscheid met de ecocentrische

waardeoriëntatie is dat het belang van mensen boven het belang van de natuur wordt

gesteld. Dit kunnen ook andere mensen zijn.

4.2.2 Ecocentrische waardeoriëntatie

Bij de tweede waardeoriëntatie gaat het om ecocentrische overwegingen. Tot de

ecocentrische waardeoriëntatie behoren in mijn indeling het type dierenwelzijn en het type

levensbeschouwelijke overtuiging. Ook binnen deze waardeoriëntatie zijn typen en

subcategorieën die weinig vragen zullen oproepen over de indeling in deze

waardeoriëntatie. Een voorbeeld hiervan is het subtype A van type dierenwelzijn waarbij de

respondent aangeeft het zielig te vinden voor de dieren die worden geslacht. Het kan hierbij

om respondenten gaan die het eten van vlees wel lekker vinden, maar het toch laten staan,

omdat ze het zielig vinden voor dieren. Zij plaatsen hiermee het belang van het dier gelijk

aan het belang van de mens. Dit past binnen de ecocentrische visie waarbij mensen

onderdeel zijn van de natuur. Ecologische bronnen kunnen gebruikt worden, maar mogen

niet misbruikt worden. Volgens verschillende respondenten die binnen het type

dierenwelzijn passen, is er binnen de bio-industrie sprake van het misbruiken van dieren.

63

Een voorbeeld waarbij meer discussie zou kunnen ontstaan is het type levensbeschouwelijke

overtuiging waarbij de respondent aangeeft geen vlees te eten omdat dat niet past binnen

zijn geloof of levenswijze. Dit lijkt op het eerste gezicht duidelijk te passen binnen de

ecocentrische waardeoriëntatie, omdat binnen de geloven of levensbeschouwingen waarbij

het eten van vlees wordt ontmoedigd onderwerpen zoals respect voor de natuur en

bewustwording belangrijk zijn. Mensen staan niet boven de natuur en sommige dieren zijn

binnen een religie heilig verklaard. Toch zijn hierbij kanttekeningen te maken, gezien het feit

dat bijvoorbeeld binnen het hindoeïsme het niet eten van vlees kan impliceren dat iemand

bang is een gereïncarneerde voorvader te eten. Daarnaast wordt er zoals in paragraaf 2.1

ook te lezen is geweest, binnen verschillende religies het verkrijgen van een rein lichaam of

betere gezondheid aangegeven als reden om de vleesconsumptie te minimaliseren. Hoewel

deze kanttekeningen geplaatst moeten worden blijf ik van mening dat het type

levensbeschouwelijke overtuiging toch beter past binnen de ecocentrische waardeoriëntatie

dan binnen de antropocentrische waardeoriëntatie.

64

5. Conclusie

De vraagstelling: ‘Hoe kan het weglaten van vlees uit het voedingspatroon van Nederlanders

worden begrepen?’, was het uitgangspunt van deze scriptie. Ik wilde weten hoe het komt dat

steeds meer mensen in Nederland geen vlees meer eten. Deze vraag is aan veertig

respondenten gesteld. Door de vraagstelling van verschillende kanten te belichten door

middel van theoretische en empirische bevindingen en verbanden te leggen tussen de

bevindingen is het mogelijk om een aantal conclusies te trekken. Het doel van dit onderzoek

was om meer verdieping aan te brengen in het onderwerp en te onderzoeken hoe de

verhouding van de natuur ten opzichte van de samenleving gezien kan worden door

Nederlanders en welke maatschappelijke processen mogelijk van invloed zijn op

veranderende consumptiepatronen zoals het weglaten van vlees uit de dagelijkse voeding.

Om met de vraagstelling te beginnen. Het betrof de vraag ‘Hoe het weglaten van vlees uit

het dagelijkse voedingspatroon van Nederlanders kan worden begrepen?’. Met behulp van

een theoretische verkenning van de invloed van religie in Nederland, kon de eerste

voorzichtige conclusie worden getrokken. Die was dat de invloed van religies waarbij het

weglaten van vlees uit het voedingspatroon een rol speelt in Nederland niet sterk gegroeid is

en dat de ontwikkeling van het aantal “vleesverlaters” niet helemaal daardoor verklaard zou

kunnen worden. Te meer, omdat de enige traditionele religie die in Nederland sterk

gestegen is, het islamitische geloof is en het ontmoedigen van vleesconsumptie binnen dit

geloof geen rol speelt. De invloed van religie kan niet de enige redengeving zijn om de

ontwikkeling van het stijgende aantal “vleesverlaters” in Nederland te verklaren.

Naar aanleiding van deze eerste uitsluiting is de vraagstelling aangescherpt aan de hand van

een eerste onderzoeksvraag: ‘Welke filosofische opvattingen bestaan er over de verhouding

tussen de natuur en de samenleving?’. Uit een theoretische verkenning naar aanleiding van

deze eerste onderzoeksvraag is naar voren gekomen dat de ecocentrische visie een manier is

om naar de plaats en functie van de natuur te kijken. Het ecocentrisme is een term uit de

milieu-ethiek. Het uitgangspunt is dat mensen onderdeel van het ecosysteem zijn en

daardoor niet normbepalend zijn.

65

Respect voor de natuur en bewust omgaan met natuurlijke bronnen staan centraal binnen

de ecocentrische visie. De natuur heeft een intrinsieke, niet-instrumentele waarde

(Eder:1996, Drenthen en Keulartz:2008 en Eckersly:1992). De rehabilitatie van de natuur en

hertovering van de wereld door aandacht voor niet traditionele spiritualiteit passen binnen

dit bewustzijn. Aandacht voor de natuur is niet langer voor extreme subculturen, zoals

milieu-activisme, maar komt steeds vaker voor in de culturele hoofdstromingen (Eder:1996,

Campbell:2007). Het weglaten van vlees uit het dagelijkse voedingspatroon zou vanuit de

ecocentrische visie begrepen kunnen worden. Deze visie geeft echter een eenzijdig beeld,

omdat de nadruk ligt op de gelijkwaardigheid tussen mensen en de natuur. De verwachting

is dat niet alle respondenten vanuit deze visie geen vlees eten. Om deze reden is een tweede

onderzoeksvraag geformuleerd: ‘Hoe kan vanuit rationele overwegingen het weglaten van

vlees uit het voedingpatroon worden begrepen?’.

Naar aanleiding van deze onderzoeksvraag is de antropocentrische visie verkend. Binnen de

antropocentrische visie worden de belangen van mensen boven de belangen van de natuur

gesteld. De natuur heeft een ondergeschikte plaats ten opzichte van mensen en de functie

van de natuur bestaat uit mensen voorzien in hun behoefte. Het gaat erom in hoeverre de

natuur gebruikt kan worden voor menselijke doeleinden en waar mensen tegen ecologische

grenzen aanlopen (Beck:1996 en 2007). De antropocentrische visie is meer doelrationeel in

vergelijking met de ecocentrische visie. Mensen willen de natuur kunnen blijven gebruiken

voor hun eigen doeleinden zonder daar zelf negatieve consequenties van te ondervinden

(Eder, 1996:17).

Hoewel de ecocentrische visie en antropocentrische ver uit elkaar liggen zijn er ook

overeenkomsten te herkennen. Binnen beide visies bestaat het bewustzijn dat er

zorgvuldiger met de natuur omgegaan zou moeten worden, doordat ecologische bronnen

uitgeput beginnen te raken. De achtergrond echter verschilt wel. Binnen het ecocentrisme is

het uitgangspunt dat er altijd bewust omgesprongen dient te worden met de natuur. Bij het

antropocentrisme is dat bewustzijn ontstaan door de uitputting van ecologische bronnen. De

relatie met de natuur is van ondergeschikt belang.

66

Ten behoeve van mijn onderzoek zijn veertig mensen die geen vlees eten geïnterviewd. De

respondenten zijn ingedeeld in vijf typen, met daarbij behorende subtypen. Vanuit de

interviews zijn de meest voorkomende beweegredenen gedestilleerd. Deze zijn gegroepeerd

in subtypen. Deze subtypen zijn uiteindelijk samengebracht tot vijf typen. De reden dat de

subtypen wel zijn vermeld, is om de nuances in de typen naar voren te laten komen. De vijf

typen zijn: het type afkeer van vlees, het type gezondheidsoverwegingen, het type

dierenwelzijn, het type levensbeschouwelijke overtuiging en het type idealistische

overtuiging. Deze vijf typen zijn op hun beurt ingedeeld in twee waardeoriëntaties. Het type

afkeer van vlees is niet meegenomen in de indeling in de twee waardeoriëntaties. Tot type

afkeer van vlees behoren binnen mijn indeling respondenten die geen vlees eten omdat ze

vlees niet lekker vinden, het eten zonder vlees meer smaak vinden hebben of een duidelijke

afkeer hebben van vlees. Dit type past niet binnen de ecocentrische visie of de

antropocentrische visie. De mensen binnen dit type hebben geen bewuste keuze gemaakt

om geen vlees te eten voor een ander doel dan de eigen afkeer van vlees. De twee

waardeoriëntaties zijn: de ecocentrische waardeoriëntatie en de antropocentrische

waardeoriëntatie.

Tot de antropocentrische waardeoriëntatie behoren binnen mijn indeling het type

gezondheidsoverwegingen en het type idealistische overtuiging. Bij deze twee typen en de

bijbehorende subtypen gaat het belang van de mens boven het belang van de natuur. Dit

hoeft niet een egoïstisch belang te zijn, het gaat om de belangen van mensen. Dit kunnen

ook andere mensen dan de respondent zelf zijn, dit is de reden dat het type idealistische

overtuiging binnen deze waardeoriëntatie past binnen mijn indeling.

Binnen de ecocentrische waardeoriëntatie passen binnen dit onderzoek het type

dierenwelzijn en het type levensbeschouwelijke overtuiging. Bij deze twee typen eten de

respondenten geen vlees omdat dit niet past binnen een levenswijze waarbij respect voor de

natuur belangrijk is. Deze levenswijze kan vanuit een religieuze of levensbeschouwelijke visie

komen, maar kan ook komen vanuit een sterke behoefte om op te komen voor de belangen

van dieren. Wat respondenten verstaan onder het opkomen voor de belangen van dieren,

loopt uiteen van het laten staan van vlees tot en met het actievoeren bij proefdiercentra.

67

Uit dit onderzoek komt duidelijk naar voren dat zowel ecocentrische als antropocentrische

overwegingen van invloed kunnen zijn op het weglaten van vlees uit het voedingspatroon

van Nederlanders. Dit betekent dat twee verschillende uitgangspunten kunnen leiden tot het

weglaten van vlees uit het dagelijks voedingspatroon.

De laatste vraag is wat maatschappelijk en wetenschappelijk interessant zou kunnen zijn

aan het gegeven dat zowel een ecocentrische als een antropocentrische visie van invloed

kunnen zijn op het weglaten van vlees uit het voedingspatroon van Nederlanders. De sociale

wetenschap bestudeert het menselijke (groeps-)gedrag. De toename van het aantal

“vleesverlaters” is in Nederland niet het resultaat van economische factoren51. Er vinden dus

andere dan economische processen plaats die ervoor zorgen dat een steeds groter aantal

mensen geen vlees eet. Aan de ene kant vindt er in Nederland ontkerkelijking plaats en aan

de andere kant blijkt er behoefte te zijn aan andere vormen van spiritualiteit. Daarnaast

vindt er in een tijd van materialisme en consumentisme een nieuw bewustzijn plaats waarbij

herwaardering voor de natuur een rol speelt. Dit nieuwe bewustzijn kan zowel uit een

ecocentrische visie als vanuit een antropocentrische visie naar voren komen. Dit kan van

belang zijn voor de visie op andere onderwerpen die raakvlakken hebben met

voedingsgewoonten of ecologische ontwikkelingen.

51 Consumptiepatronen hangen samen met economische status, waarbij bepaalde soorten voedsel zoals vlees voor mensen met een lagere economische status en gezond eten bij mensen met een hogere economische status naar voren komen (Nestl,2002:27).

68

5.1 Samenvatting

Dit onderzoek heeft zich gericht op de mogelijke redengevingen voor het weglaten van vlees

uit het dagelijkse voedingspatroon van Nederlanders. Aan de hand van een theoretische

verkenning zijn verschillende onderwerpen naar voren gekomen.

Begonnen is met de uitsluiting van traditionele religies als verklaring voor het veranderde

voedingspatroon van Nederlanders. Redenen hiervoor zijn de ontkerkelijking en de relatief

kleine omvang van religies in Nederland waarbij het eten van vlees ontmoedigd wordt.

Na deze uitsluiting is er verder gezocht en is de vraagstelling aangescherpt met behulp van

de onderzoeksvraag ‘Welke filosofische opvattingen bestaan er over de verhouding tussen de

natuur en de samenleving?’. Hierna is ingegaan op het ecocentrisme waarbij de natuur en

mensen onderdeel zijn van hetzelfde ecosysteem en waarbij mensen niet als normbepalend

worden beschouwd. Binnen het ecocentrisme zijn theorieën van Campbell (2007) en Eder

(1996) geplaatst. Alhoewel de ecocentrische visie een mogelijke achtergrond kan zijn om

het weglaten van vlees uit het voedingspatroon van Nederlanders te verklaren, blijft het de

vraag of er niet een meer rationele uitleg kan zijn van het niet eten van vlees. Om deze

reden is een tweede onderzoeksvraag geformuleerd: ‘Hoe kan vanuit rationele

overwegingen het weglaten van vlees uit het voedingpatroon worden begrepen?’. Naast het

ecocentrisme is ingegaan op de antropocentrische visie waarbij mensen boven de natuur

worden geplaatst en mensen de natuur kunnen gebruiken totdat zij tegen ecologische

grenzen aanlopen. Binnen het antropocentrisme is onder andere de theorie van de

risicomaatschappij geplaatst (Beck:1995 en 2007).

De empirische bevindingen zijn ingedeeld in typen en subtypen. Van de vijf typen zijn vier

typen ingedeeld in waardeoriëntaties. Het type afkeer van vlees is buiten de analyse van de

onderzoeksresultaten gehouden, omdat het geen antwoord gaf op de onderzoeksvragen. De

waardeoriëntaties zijn gekoppeld aan de theoretische bevindingen uit het tweede

hoofdstuk. Hierdoor is naar voren gekomen dat er binnen dit onderzoek twee

waardeoriëntaties zijn. Dit zijn de ecocentrische waardeoriëntatie en de antropocentrische

waardeoriëntatie.

69

Naast de ontkerkelijking vindt er in Nederland een andere ontwikkeling plaats waarbij

aandacht is voor nieuwe vormen van spiritualiteit. Als tegenbeweging van ontwikkelingen

zoals materialisme en consumentisme, ontstaat er een nieuw bewustzijn waarbij

herwaardering voor de natuur een rol speelt. Dit nieuwe bewustzijn komt uit zowel een

ecocentrische als antropocentrische achtergrond. Veranderende voedingsgewoontes passen

binnen dit nieuwe bewustzijn.

5.2 Reflectie

Het lastige, daarmee ook het interessante van sociologie, is dat je onderzoek doet naar

fenomenen in de samenleving. Vanwege het feit dat je zelf ook onderdeel van deze

samenleving bent, is het de kunst om tijdens een onderzoek met ‘vreemde ogen’ naar een

bekend onderwerp te kijken. Dat ik zelf geen vlees, vis of producten waarin gedode dieren

zijn verwerkt eet, maakt mij ook direct verbonden met het onderwerp waar ik onderzoek

naar heb gedaan. Hierdoor kan een probleem ontstaan met afstand en nabijheid. Tijdens de

interviews heb ik waar mogelijk, geprobeerd mijn eigen mening pas na het interview met de

respondent te delen, hoewel ik de mening van sommige respondenten deelde. Verschillende

respondenten vroegen tijdens het interview naar mijn mening over het onderwerp. Dit zou

als een beperking te zijn op te merken. Een andere beperking kan zijn geweest dat doordat ik

zelf geen vlees eet, ik sommige antwoorden van respondenten wellicht vanzelfsprekend

vond, waarbij een onderzoeker die wel vlees eet, misschien meer had doorgevraagd.

5.2.1 Beperkingen van dit onderzoek

In de vorige paragraaf ben ik al ingegaan op de eventuele problematiek rondom afstand en

nabijheid. Naast de beperking dat ik zelf verbonden ben met het onderwerp waar ik

onderzoek naar heb gedaan, zijn er ook in andere opzichten beperkingen aan mijn

onderzoek. Een daarvan is dat ik het onderzoek alleen heb uitgevoerd, waardoor het een

kleinschalig onderzoek is gebleven. Doordat het onderzoek voornamelijk in Rotterdam, de

omgeving van Rotterdam en via het internet heeft plaatsgevonden, komt het merendeel van

de respondenten uit de regio Zuid-Holland. Dit zou de uitkomsten van het onderzoek kunnen

hebben beïnvloed.

70

Een andere beperking die ik wil noemen is dat in verschillende theorieën, zoals van Maurer

(2002) en ‘de paradox van overvloed’ van Levenstein (1993) wordt gesproken over de

invloed van de sociaal economische status op zaken zoals gezondheid, consumptiepatroon

en ook op keuze wel of geen vlees te eten. In mijn eigen onderzoek heb ik mij echter beperkt

tot het vragen naar het hoogst behaalde opleidingsniveau en wat men in dagelijks leven

doet, dit zegt niets concreets over de sociaal economische status.

5.2.2 Suggesties voor nader onderzoek

Wat zijn de beweegredenen van Nederlanders om vlees te blijven eten, zou misschien een

nog interessanter onderzoeksonderwerp zijn dan mijn onderzoek naar de beweegredenen

om geen vlees te eten. Ondanks de risico’s, milieuschade en wereldvoedselproblematiek

blijven heel veel Nederlanders vlees eten. De stijging van het aantal “vleesverlaters” heeft

niet voor daling in de totale vleesconsumptie gezorgd, zoals in hoofdstuk 1 te lezen was. Hoe

komt het dat mensen zich wel druk maken om ijsberen die zouden uitsterven, beren die

kunstjes moeten doen in India en zeehondjes die worden doodgeknuppeld, maar lijken zij

zich niet druk te maken om veetransporten en wat er in de intensieve veehouderij gebeurd?

Een deel van het antwoord zit waarschijnlijk al in de vraag ingesloten. Het is gemakkelijker

om te oordelen wat er in een ver land verkeerd wordt gedaan en waar je zelf weinig invloed

op hebt. Of is het anders en staan mensen er bijvoorbeeld helemaal niet bij stil? En is de

visie op de plaats en de functie van de natuur van mensen die wel vlees eten misschien heel

anders? Kortom, er zijn naar mijn mening nog genoeg vragen die worden opgeroepen op het

gebied van visie op de natuur en voedingspatronen zodat er nog voldoende ruimte is tot

meer onderzoek naar dit onderwerp.

71

6. Literatuurlijst en bronvermelding

Adams, C. (2003). The sexual Politics of Meat: A Feminist-Vegetarian Critical Theory. New York: Continuum International. pp.248-260 Atkinson, M. (2006). Straightedge Bodies and Civilizing Processes. Body & Society.

Vol. 12(1):69-95 Barkas, J. (1979 [1975]). Het groene geloof: een geschiedenis van het vegetarisme.

Vertaald door J.A.Schalekamp. Amsterdam: Wetenschappelijke Uitgeverij. Beck, U. (1997). De wereld als risicomaatschappij. Essays over de ecologische crisis en de

politiek van de vooruitgang. Samengesteld door M. Hajer en M. Schwarz. Amsterdam: De Balie

Beck, U. (2007). World at Risk. Cambridge: Polity Press Beck, U. (1995). Ecological Politics in an Age of Risk. Cambridge: Polity Press i.s.m. Malden:

Blackwell Publishers Campbell, C. (2007). The Easternization of the West: A Thematic Account of Cultural Change

in the Modern Era. Boulder: Paradigm Publishers Campbell, C. (1999). The Easternization of the West. New Religious Movements: Challenge

and Response. Wilson, B. en Cresswell, J. (ed.) Londen: Routledge Dawson, A. (2006). East is East, except when It’s West. The Easternization Thesis and the

Western Habitus. Journal of Religion and Society. Vol. 8:1-13 Drenthen, M. en Keularz, J. (2008). Ethiek en milieu. In: Woorden en daden. Een inleiding in

de ethiek. pp. 189-209 van Melle, A. en van Zilfhout, P. (red.) Amsterdam: Boom/Open Universiteit

Eckersley, R. (1992). Environmentalism and political theory: Towards an ecocentric approach. New York: UCL Press

Eder, K. (1996). The Social construction of Nature: A Sociology of Ecological Enlightenment. Californië: Sage Publications.

Elias, N. (1982 [1939]), Oospronkelijke titel ‘Über den Prozess der Zivilisation, Soziogenetische und psychogenetische Untersuchungen. Vertaald door Kranendonk W., Israëls H. et al. ’Het civilisatieproces; sociogenetische en psychogenetische onderzoekingen’. Utrecht: Het Spectrum.

Falk, P. (1994). The consuming body. Londen: Sage Felling, A., Peters, J., Scheepers, P. (2000). Individualisering in Nederland aan het einde van

de twintigste eeuw. Empirisch onderzoek naar omstreden hypotheses. Assen: Koninklijke Van Gorcum

Ferber, C.von. (1980). Ernähhrungsgewohnheiten: Zur Soziologie der Ernährung. Zeitschrift für Soziologie, No.9, pp.221-235

Flandrin, J.L. en Montanari, M. (1996). Food. A Culinary History. New York: Colombia University Press

Foltz, R.C. (2001). Is vegetarianism un-islamitic? Studies of contemporary Islam 3, no.1 pp.39-54

Giddens, A. (2000). The Third Way and Its critics. Cambridge: Polity Press Jaffee, D., Kloppenburg, J.R., Monroy, M.B. (2004). Bringing the “Moral Charge”

Home: Fair Trade within the North and within the South. Rural Sociology 69(2) pp.169-196

72

Hamilton, M., Waddington, P.A.J., Gregory, S. en Walker, A., (2001). Eat, Drink and Be Saved: The Spiritual Significance of Alternative Diets. Social Compass no.42 pp.497-511

Hautvast, J.G.A.J. (2002). Enkele belangrijke ontwikkelingen in de voedselconsumptie. No.12/2002. Den Haag: Gezondheidsraad

Jong, de M.J. (1999). Grootmeesters van de sociologie. Amsterdam: BoomKalechofsky, R. (1995). The Jewish Diet and Vegetarianism. Marblehead: Micah PublicationsKeytsman, E., Jones, P.T., De Meyere, V. (2008). Terra Reversa: Bouwstenen voor een

duurzaamheidstransitie – deel II: Onze Voeding. Oikos no.45 pp.55-70Koolmees, P. (2007). De erfenis van Dr. Vlimmen. Over de geschiedenis van de

diergeneeskunde. Utrecht: Universiteit Utrecht, Faculteit GeesteswetenschappenKorthals, M. (2002). Voor het eten. Filosofie en ethiek van voeding. Amsterdam: BoomKubberod, E., Ueland, O. Risvik, E., Henjesand, I.J. (2006). A study on the mediating role of

disgust with meat in the prediction of red meat consumption among young females. Journal of Consumer Behaviour no.5 pp.281-291

Laermans, R. (1995). Individueel vlees. Over lichaamsbeelden. Amsterdam: De BalieLevenstein, H. (1993). Paradox of Plenty: A Social History of Eating in Modern America.

New York: Oxford University PressMacionis, J.J. en Plummer, K. (2005) Sociology. A Global Introduction. Harlow: Pearson

Education LimitedMasri, B.A. (1987). Islamic Concern for Animals. Petersfield: The Athene Trust Masri, B.A. (1989). Animals in Islam. Petersfield: The Athene Trust Maurer, D. (2002). Vegetarianism: Movement of Moment? Philadelphia: Temple University

Press. Mellor, P.A. en Shilling, C. (1997). Re-forming the Body: Religion, Community and Modernity.

Londen: Sage Nestle, M. (2002). Food politics: How the food industry influences nutrition and health.

Londen: University of Califonia Press Nietzsche, F.W. (1974 [1882]). The Gay Science: With a Prelude Rhymes and an Appendix of

Songs. Oorspronkelijke titel: Die fröhliche Wissenschaft, vertaald door Kaufmann, W. New York: Vintage Books

Phalet, K., en ter Wal, J. (2004). Moslim in Nederland. Religie en migratie: sociaal-wetenschappelijke databronnen en literatuur. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau

Ritzer, G. (1999). Enchanting a disenchanted World. Revolutionizing the means of consumption. Thousand Oaks: Pine Forge Press

Roodenburg, L. (2007). Eten op aarde. Bussum: Uitgeverij Pereboom Roo, de A. (1992). Natuurlijk, ethisch en gezond: Vegetarisme en vegetariërs in Nederland

1984-1990’. Amsterdam: Het Spinhuis. Sapontzis, S.F. (2004, ed.). Food for thought: The debate over eating meat. New York:

Prometheus Books Schulze, G. (1992). Die Erlebnisgesellschaft. Kultursoziologie der Gegenwart. Frankfurt/New

York: Campus Verlag. Shepherd, N. (2002). Anarcho-Environmentalists: Ascetics of Late Modernity. Journal of

Contemporary Ethnography 31 (2), pp.135-157 Schlosser, E. (2001). Fast food nation: The dark side of the All-American meal. New York:

HarperCollins Publishers

73

Singer, P. (1980). Utilitarianism and Vegetarianism. Philosophy and Public Affairs, Vol. 9, No.4, pp.325-337

Singer, P. (1975). Animal liberation. Vegetarian as a Protest. New York: Harper Collins Publishers.

Smil, V. (2002). Eating meat: Evolution, Patterns and Consequences. Population and Development Review, Vol. 18, No.4 (Dec.2002), pp. 599-639

York, R. en Gossard, M.H. (2003). Cross-national meat and fish consumption: exploring the effects of modernization and ecological context. Ecological Economics, No.48 (2004) pp.293-302

Visser, M. (1995). The sins of the flesh. Granta 52, pp.113-131 Wexler, P. (2000). The mystical society. An Emerging social vision. Boulder/Oxford:

Westview Press Zlotnik, H. (2008). Urban population, development and the environment. New York: United

Nations Publicationshttp://www.at-a-lanta.nl/tisdat/veganisme_tisdat.html (Bekeken op 18 mei 2009)http://www.climatecrisis.net/ (Bekeken op 20 mei 2009)http://www.fairtrade.org/ (Bekeken op 18 mei 2009)http://www.greenpeace.nl/news/indonesi-is-wereldkampioen-on (Bekeken op 20 mei 2009)http://www.lekkerplantaardig.net/ (Bekeken op 6 april 2009)http://www.meatthetruth.nl/content/view/102 (Bekeken op 19 maart 2009)http://www.milieudefensie.nl/landbouw/publicaties (Bekeken op 6 april 2009)http://www.rivm.nl/cib/themas/nieuwe-influenza/faq-nederland.jsp (Bekeken op 20 mei 2009)http://kvw.rvu.nl/ (Bekeken op 19 maart 2009)http://wip.warnerbros.com/11thhour/ (Bekeken op 19 maart 2009)http://www.vegetariers.nl/vegetarisme.aspx (Bekeken op 18 maart 2009) http://www.vegetariers.nl/vibekes_weblog.aspx (Bekeken op 19 maart 2009) http://www.vegetarisme.nl/index.php?module=ContentExpress&func=display&ceid=292&meid= (Bekeken op 30 december 2008)

h t tp://www.vegatopia.com/survivalgids/vragen_overig_hoeveel_vegetariers_nl.html (Bekeken op 27 december 2007)

http://www.voedingscentrum.nl/voedingscentrum/Public/Dynamisch/hoe+eet+ik+gezond/vegetarisch+eten/ (Bekeken op 30 december 2008)

http://www.wakkerdier.nl/persbericht/283/Antonie_kamerling_en_marly_van_der_velden_meest_sexy_vegetari%EBrs/?id=283 (Bekeken op 19 maart 2009)http://www.wakkerdier.nl/bio-industrie/ (Bekeken op 3 juli 2009)

De illustratie op het voorblad is een bewerking van een foto van een illustratie van http://office.microsoft.com//j0438778.jpg

74

(afsluitend) “Intermezzo”

75

Iedereen aan tafelGoed en kwaad, normen en waarden, vrijheid en regels, ons eten is ermee doorspekt. Wat voor de een geoorloofd of beschaafd is, kan voor de ander taboe of onbehoorlijk zijn. Stel je voor: een maaltijd voor een divers internationaal gezelschap. Als de kok het iedereen naar de zin wil maken staat hij voor een onmogelijke opgave. De jood en de moslim eten geen varkensvlees, de hindoe geen rundvlees en eigenlijk net als de vegetariër liever helemaal geen vlees. Hopelijk eet de laatste wel zeevoedsel. Maar voor de jood vallen schaal- en schelpdieren af en zijn alleen bepaalde vissen geoorloofd. De moslim twijfelt misschien een beetje, maar waarschijnlijk sluit hij zich hierbij aan. De jood realiseert zich dat als hij alle voedselvoorschriften tot op de letter wil volgen, hij alleen samen met andere joden kan eten. Hij moet beslissen: zich terugtrekken of water bij de wijn doen. De kok bedenkt mooie creaties van groenten, fruit, noten en zuivel, maar dan hoort hij dat er ook een jain zal aanschuiven die niet alleen geen vlees of vis eet, maar ook geen knollen, wortels en vruchten met zaden. Nu wordt de keus wel erg beperkt. Met de wijnen kan hij ook al geen goede sier maken. De moslim is daar niet van gediend, terwijl andere gasten zich geen feestelijke maaltijd zonder wijn kunnen voorstellen. Er zit niets anders op dan voor iedereen apart te koken in de hoop dat niemand zich stoort aan de zonden van de ander. Hij maakt een ronde en onderzoekt de mogelijkheden. Dan blijken plotseling ook de ongelovigen lastig te zijn. Ze stellen vragen over de herkomst van de ingrediënten en de gebruikte smaakmakers. De een wil geen genetisch gemanipuleerd voedsel, de ander wil alleen biologisch geteelde groenten en anderen zijn allergisch voor van alles en nog wat. En er is ook iemand met een jeugdtrauma van het gedwongen eten van broccoli. Alleen de Chinees vind alles best, maar als het toch gevraagd wordt, dan vandaag liever geen spinazie omdat het winter is en de dokter dat afraadt. (Roodenburg 2007, Eten op aarde)

Bijlage A1 - Tabellen data-analyseEerste beweegreden52 Tweede beweegreden53

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

N % N % N % N % N % N %

Niet lekker 6 15 % 0 0% 6 25% 0 0% 0 0% 0 0%

Lekkerder

Smaak

0

2

0%

5%

0

1

0%

6,25%

0

1

0%

4,16%

1

1

2,5%

2,5%

1

0

6,25%

0%

0

1

0%

4,16%

Type afkeer van vlees

8 20% 1 6,25% 7 29,16% 2 5% 1 6,25% 1 4,16%

Gezondheid

Ziektes bij dieren

Stress-hormonen

4

3

1

10%

7,5%

2,5%

2

2

1

12,5%

12,5%

6,25%

2

1

0

8,33%

4,16%

0%

9

1

4

22,5%

2,5%

10%

3

1

1

18,75%

6,25%

6,25%

6

0

3

25%

0%

12,5%

Type gezondheids-overwegingen

8 20% 4 32,5% 3 12,49% 14 35% 5 31,25% 9 37,5%

Bio-industrie54 8 20% 3 18,75% 5 20,84% 2 5% 0 0% 2 8,33%

Dierenwelzijn 5 12,5% 2 12,5% 3 12,5% 3 7,5% 0 0% 3 12,5%

Zielig voor dieren

3 7,5% 0 0 % 3 12,5% 0 0% 0 0% 0 0%

Type dierenwelzijn 16 40% 5 31,25% 11 45,84% 5 12,5% 0 0% 5 20,83%

Geloof 2 5% 2 12,5% 0 0% 1 2,5% 1 6,25% 0 0%

Tegen doden 0 0% 0 0% 0 0% 5 12,5% 3 18,75% 2 8,33%

Levenswijze 0 0% 0 0% 0 0% 1 2,5% 0 0% 1 4,16%

Type levens-beschouwelijke overtuiging

2 5% 2 12,5% 0 0% 7 17,5% 4 25% 3 12,5%

Milieu55 0 0% 0 0% 0 0% 3 7,5% 2 12,5% 1 4,17%

Voedsel-verdeling

0 0% 0 0% 0 0% 6 15% 3 18,75% 3 12,5%

Idealisme 2 5% 2 12,5% 0 0% 0 0% 0 0% 0 0%

Voedsel-verspilling56

4 10% 1 6,25% 3 12,5% 3 7,5% 1 6,25% 2 8,33%

Type idealistische overtuiging

6 15% 3 18,75% 3 12,5% 12 30% 6 37,50% 6 25%

Totaal 40 100% 16 100% 24 100% 40 100% 16 100% 24 100%

Tabel 1.1 Beweegredenen

52 Eerste of belangrijkste beweegreden door de respondent genoemd. Hiernaast noemen veel respondenten nog een tweede zwaarwegende beweegreden op. 53 Als tweede genoemde beweegreden en/of ook zwaarwegende beweegreden. 54 Onder bio-industrie wordt hier verstaan de intensieve veehouderij en/of de veetransporten.55 Het gaat hierbij om de door de respondent benoemde relatie tussen milieu en vleesconsumptie, zoals CO2 uitstoot en waterverbruik door vleesconsumptie.56 Het betreft hier de inefficiënte manier van voedselinname door vleesconsumptie.

76

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Respondenten N % N % N %

Via vegetarische restaurants57

14 35% 5 31,25% 9 37,5%

Via sociaal netwerk 14 35% 5 31,25% 9 37,5%

Via oproep forums58 12 30% 6 37,5% 6 25%

40 100% 16 100% 24 100%Tabel 1.2 Respondenten

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Sinds wanneer geen vlees

N % N % N %

<5 jaar 6 15 % 2 12,5 % 4 16,67 %

6-10 jaar 6 15 % 3 18,75 % 3 12,5 %

11-15 jaar 9 22,5 % 4 25 % 5 20,83 %

16-20 jaar 9 22,5 % 4 25 % 5 20,83 %

21-25 jaar 3 7,5 % 1 6,25 % 2 8,34 %

>25 jaar 7 17,5 % 2 12,5 % 5 20,83 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Gemiddeld59 17,6 17 18

Tabel 1.3 Sinds wanneer geen vlees

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Opleidingsniveau 60 N % N % N %

Middelbare school 7

7

18

8

17,5 %

17,5 %

45 %

20 %

3

2

8

3

18.75 %

12,5 %

50 %

18.75 %

4

5

10

5

16,67 %

20,83 %

41,67 %

20,83 %

MBO

HBO

WO/WO+

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 1.4 Opleidingsniveau

57 Het Lachende Varken in Rotterdam, De Oude Plek in Rotterdam, BlaBla in Rotterdam, Veganistisch eetcafé Poortgebouw in Rotterdam.58 Oproepen via Hyves Oude Plek, Forum Vegetariërsbond, Forum Veganistenbond, Forum Kankerbestrijding, Forum Zevende Dag Adventisten, Forum Santé.59 In jaren. 60 Hoogst genoten afgemaakte opleiding of op vergelijkbaar niveau.

77

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Burgerlijke staat N % N % N %

Getrouwd 6 15 % 2 12,5 % 4 16,67 %

Getrouwd met thuiswonende kinderen

7 17,5 % 3 18,75 % 4 16,67 %

Lat- relatie 5 12,5 % 3 18,75 % 2 8,33 %

Alleenstaand 7 17,5 % 2 12,5 % 5 20,83 %

Alleenstaand met thuiswonende kinderen

2 5 % 0 0 % 2 8,33 %

Samenwonend 11 27,5 % 6 37,5 % 5 20,83 %

Samenwonend met thuiswonende kinderen

2 5 % 0 0 % 2 8,33 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 1.5 Burgerlijke staat

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Actief inzetten dieren/milieu

N % N % N %

Via acties61 5 12,5% 2 12,5 % 3 12,5 %

Schrijfacties 4 10 % 2 12,5 % 2 8,33 %

Vrijwilligerswerk 2 5 % 0 0 % 2 8,33 %

Via politiek 3 7,5 % 2 12,5 % 1 4,17 %

Betalend lid 11 27,5 % 4 25 % 7 29,17 %

Niet 15 37,5 % 6 37,5 % 9 37,5 %

40 100 % 16 100 % 24 100 % Tabel 1.6 Actieve inzet

61 Onder acties wordt hier verstaan: demonstreren bij bijvoorbeeld slagerijen en dierproefcentra.

78

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Stemgedrag N % N % N %

Partij voor de Dieren

Partij van de Arbeid

Groen Links

SP

CDA

D66

VVD

Niet gestemd / Weet niet 62

8 20 % 3 18,75 % 5 20,83 %

8 20 % 4 25 % 4 16,67 %

8 20 % 3 18,75 % 5 20,83 %

7 17,5 % 1 6,25 % 6 25 %

1 2,5 % 0 0 % 1 4,17 %

2 5 % 2 12,5 % 0 0 %

0 0 % 0 0 % 0 0 %

6 15 % 3 18,75 % 3 12,5 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 1.7 Stemgedrag

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Makkelijker geworden om geen vlees te eten?

N % N % N %

Maakt niet uit 15 37,5 % 7 43,75 % 8 33,33 %Meer aandacht in de media

6 15 % 2 12,5 % 4 16,67 %

Meer aanbod vleesvervangers/in restaurants

10 25 % 3 18,75% 7 29,17%

Meer geaccepteerd de laatste jaren

9 22,5 % 4 25 % 5 20,83 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 1.8 Makkelijker geworden om geen vlees te eten?

62 Blanco gestemd, geen vertrouwen in de politiek, weet niet meer op welke partij gestemd.

79

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Gebruik andere dierlijke producten

N % N % N %

Geen vlees 11 27,5 % 0 0 % 11 45,83 %

Geen vlees / geen geschubde vis

1 2,5 % 1 6,25 % 0 0 %

Geen vlees / geen vis 10 25 % 5 31,25 % 5 20,84 %

Vegetarisch63 12 30 % 6 37,5 % 6 25 %

Veganistisch64 6 15 % 4 25 % 2 8,33 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 1.9 Gebruik andere dierlijke producten

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Actief op forum65 N % N % N %

Ja 10 25 % 4 25 % 6 25 %

Nee 30 75 % 12 75 % 18 75 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 2.0 Actief op forum

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Mening andere beweegredenen66

N % N % N %

Wel mening 14 35 % 4 25 % 10 41,67 %

Geen mening 26 65 % 12 75 % 14 58,33%

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 2.1 Andere beweegredenen

63 Hier gebruikt als: het niet gebruiken van vlees, vis en producten waarin vlees en/of vis verwerkt zijn, zoals gelatine en stremsel64 Hier gebruikt als: geen enkel dierlijk product eten of dragen. 65 Gerelateerde forums zoals Vegatopia, Veganistenforum, Hyves de Oude Plek, Gezondheidsplein66 Andere beweegreden(en) dan de door de respondent zelf genoemde beweegreden(en)

80

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Positieve/negatieve reacties/ervaringen

N % N % N %

Geen problemen 13 32,5 % 6 37,5 % 7 29,16 %

Positieve reacties 3 7,5 % 0 0 % 3 12,5 %

Negatieve reacties 2 5 % 1 6,25 % 1 4,17 %

Zowel positieve als negatieve reacties

8 20 % 4 25 % 4 16,67 %

Buiten de deur eten is lastig

2 5 % 0 0 % 2 8,33 %

Jezelf soms moeten verdedigen/uitleggen

10 25 % 4 25 % 6 25 %

Vlees-eters gaan zich juist verontschuldigen

2 5 % 1 6,25 % 1 4,17 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 2.2 Reacties/ervaringen omgeving

Totaal(N = 40)

Man(N = 16)

Vrouw(N = 24)

Speelt geloof / filosofie mee?

N % N % N %

Hindoeïsme 2 5% 2 12,5% 0 0 %

Kabir Panthi 1 2,5% 0 0 % 1 4,17 %

Trefoe 1 2,5% 1

6,25 % 0 0 %

Boeddhisme 1 2,5% 0 0 % 1 4,17 %

7e dag adventisme 0 0% 0 0 % 0 0 %

Filosofische gedachte 3 7,5% 2 12,5 % 1 4,17 %

Yoga-leer 4 10% 2 12,5 % 2 8,33 %

Ayurveda 1 2,5% 1

6,25 % 1 4,17 %

Combinatie geloven/filosofieën

4 10% 2 12,5 % 2 8,33 %

Geen 22 55% 6 37,5 % 16 66,66 %

40 100 % 16 100 % 24 100 %Tabel 2.3 Geloof/filosofie

81

Bijlage A2 – Topiclijst67.

Geslacht?Leeftijd?Hoogst genoten opleiding?Wat doe u in dagelijks leven? (werk, student)Samenlevingsverband?Hoe lang eet u geen vlees? Wat is de reden?Laat u ook andere producten staan om dezelfde beweegreden(en)?Wilt u anderen overtuigen om ook geen vlees te eten?Bent u lid van een organisatie,bent u actief op een forum?Ervaart u weerstand van anderen?Bent u beïnvloed door anderen? (bijvoorbeeld media, anderen, aanbod)Eet u vleesvervangers? Wat eet u om gezond te blijven, wat laat u staan?Wat vindt u van mensen die om een andere reden geen vlees eten?Gaat het bij dierenwelzijn om bio-industrie, het doden?Geloof, wat houdt dat voor u in?Milieu, wat betekent dat voor u, wat doet/ laat u nog meer voor dat doel?Op welke partij heeft u bij de laatste verkiezingen gestemd?Is er iets belangrijks dat ik niet heb gevraagd, maar dat van invloed is geweest op uw beweegreden om geen vlees te eten?

67 Vragenlijst als leidraad bij open interviews.

82

Bijlage A3 – Lijst met bij het onderzoek gebruikte vegetarische eetgelegenheden

Bla BlaPiet Heynsplein 35, Rotterdamhttp://www.bla-bla.nl/rotterdam.html

Het Lachende VarkenVlinderstraat 3, Rotterdamhttp://www.hetlachendevarken.nl/info.html

De Oude PlekPliniusstraat 18, Rotterdamhttp://www.deoudeplek.nl/entree.html

Vegan eetcafé In het Poortgebouw, iedere zondagavond 19:00Stieltjesstraat 38, Rotterdamhttp://www.poortgebouw.nl/agenda.html

83