Wanneer bloeit de economie weer op?

Visie op de Nederlandse economie

Dimitry FlemingEconomisch BureauDen Haag, 15 oktober 2013

76

78

80

82

84

86

88

90

92

94

96

98

100

102

104

2008 2009 2010 2011 2012 2013

NL

POR

SPA

ITA

DUI

GRI

IER

FRA

BEL

Omvang van economie (bbp) vergeleken met begin 2008

NL blijft achter bij Europese ‘kern’

Oorzaken voor uiteenlopen

Bezuinigingen

Huizenmarkt

Exportprofiel

2

60

70

80

90

100

110

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Gebouwen Woningen MachinesVoertuigen Overig

60

70

80

90

100

110

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

Landbouw (5%) Nijverheid (17%)Comm. DV (56%) Niet-comm. DV (22%)

Investeringen fors teruggeschroefd

Investeringen naar type activaInvesteringen naar bestemming

Index level (2008=100), tussen haakjes aandeel in totaal investeringen in 2011

4

-2.5

-2.0

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

I II III IV I II III IV I II III IV I II III IV I II III IIII I II III IIII

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Recessie loopt ten einde

Economische groei Nederland

BBP in % kwartaal-op-kwartaal

5

20

30

40

50

60

70

80

90

100

30

40

50

60

70

80

90

100

110

2008 2009 2010 2011 2012 2013

Herstel ter land, ter zee en in de lucht

ZeeGoederenoverslagRotterdam

LuchtVrachtvervoerSchiphol

Weg Enquête Transport & LogistiekNederland

IndustrieInkoopmanagers-index

index

1. Huizen- en arbeidsmarkt VS in de lift,

maar hogere rente dempt herstel.

Verder sluiting en “technisch bankroet”

overheid risico.

2. Opkomende markten onder druk,

maar herhaling Aziëcrisis niet

waarschijnlijk

3. Eurozone uit recessie en

kapitaalmarktrentes in periferie duidelijk

lager, maar heropleving eurocrisis blijft

risico. Het is wachten op banengroei.

Wereldeconomie herstelt……weliswaar met de nodige risico’s

6

7

Bedrijven minder somber…

-50

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

2000 2002 2004 2006 2008 2010 2012

Industrie

DienstenDetailhandel

Bouw

8

…net als consumentHand blijft nog wel op knip

Oordeel consumenten over economie

-80

-60

-40

-20

0

20

40

05 06 07 08 09 10 11 12 13

Koopbereidheid

saldo optimisten en pessimisten

50

60

70

80

90

100

2006 2008 2010 201282

84

86

88

90

92

2006 2008 2010 2012

9

Sentiment woningmarkt verbetert

ING Woningmarktindex obv zoekacties in Google

VEHWoningmarktindicator

CBS % cons. dat komende 2jr zegt zeker geen huis te

kopen

50

60

70

80

90

100

110

2006 2008 2010 2012

Overzicht 6 miljard-pakket

Uitgaven (mld euro) -4

Zorgpakket* -1½

Geen inflatiecorrectie overheidsuitgaven

-1¼

Extra jaar nullijn ambtenaren -¾

OS, Gemeente- en Provinciefonds etc.

-½

Overige en vanaf 2015 +¾

Versobering sociale zekerheid +1½

Zorg +½

Gebruikelijk loon, werkbonus, schijnconstr.

+½

Aanscherpen CO2-grenzen BPM +¼

Onderwijs -½

Kindregelingen + schoolboeken -½

Terugdraaien beperking zelfstandigenaftrek

-½

Overig (o.a. defensie, ANW,GF/PF) -½

Inkomsten (mld euro) +2

Stamrechten en tarief box 2* +3

Geen inflatiecorrectie IB +1

MRB, water- en afvalbelasting +½

Verlengen crisisheffing* +½

Verlaging tarief eerste schijf* -1½

Versnellen verhoging arbeidskorting* -¾

Koopkrachtpakket minima -¼

Willekeurige afschrijving investeringen*

-¼

Verlenging lagere BTW renovatie* -¼

Sommige maatregelen zijn tijdelijk en worden na 2014 vervangen

waarvan structureel: 5½ mld* (deels) tijdelijk

0

5

10

15

20

25

30

35

40

45

50

55

2011 2012 2013 2014 2015 2016 2017

Bron: CPB * Afbouw stimuleringspakket en ombuigingen Aanvullend Beleidsakkoord

Opeenstapeling van pakketten…en nóg onzeker of komende jaren genoeg wordt gedaan

Regeerakkoord Rutte-I

Overig*

Begrotingsakkoord 2013

Rutte-II (excl 6 mrd)

6-miljard-pakket

Cumulatief in mrd euro

11

0

1

2

3

2012 2013 20140

1

2

3

2012 2013 2014

Bron: ING Economisch Bureau

Exportsectoren doen het beter

Industrie GroothandelTransport

DetailhandelZak. dienstverleningHoreca Bouw

Agri Zorg

‘Stabiel’

‘Laat-cyclisch’

‘Vroeg-cyclisch’

-12%

-8% -6%

-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014

-3

-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014-3

-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014-3

-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014-3

-2

-1

0

1

2

2012 2013 2014

0%

12

-8% -6%

13

Meer investeringen in machines...

-30

-20

-10

0

10

20

30

30

35

40

45

50

55

60

65

70

'00'01'02'03'04'05'06'07'08'09'10'11'12'13

Inkoopmanagersindex - orders

Groei investeringen in machines/installaties/computers, in % (rechts)

74

76

78

80

82

84

86

05 07 09 11 13

Bezettingsgraad, industrie

10

11

12

13

14

15

16

17

0

50

100

150

200

250

2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

index mrd. euro

… nog niet in vastgoed

Investeringen gebouwen/woningen (rechts)

Bouwsom gebouwen / woningen

Opdrachten architecten (bouwsom)

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

-40

-30

-20

-10

0

10

20

30

40

50

'00 '01 '02 '02 '03 '04 '05 '06 '07 '08 '09 '10 '11 '12 '13

Ondernemersvertrouwen, zak. dienstverlening

Groei investeringen voertuigen (rechts)

Vertrouwen

0

5

10

15

20

25

30

0

1

2

3

4

0

10

20

30

40

50 5 tot 20 werkn

Meer dan 100 werkn.

Weinig capaciteitsbeperkingen

Onvoldoende vraag

Tekort aan machines, werkruimte, etc.

Financiële beperkingen

Dienstverlening is goed voor 80% van bedrijfsinvesteringen!

agri delfst. industrie bouw handel vervoer horeca ICT O.G. ZDV

% respondenten

Belangrijkste productiebelemmering naar sector

cultuur ovg. dv.

Bijdrage aan economische groei (%)

Bron: CBS, ING * incl. investeringen in nieuwe woningen

-5

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014

OverheidBedrijven*Consument

Netto-export

Groei komt in 2014 nog niet van grondBinnenlandse bestedingen worden geremd

17

In het kort• Nederland klimt uit recessie…

• …maar groei blijft in 2014 nog zeer bescheiden

Begrotingsbeleid en woningmarkt remmen herstel

binnenlandse bestedingen. Ook nog veel overcapaciteit

Heropleving eurocrisis blijft risico

• Economie kan pas in 2015 echt gaan opbloeien

Disclaimer

Certain of the statements contained in this release are statements of future expectations and other forward-looking statements. These expectations are based on management’s current views and assumptions and involve known and unknown risks and uncertainties. Actual results, performance or events may differ materially from those in such statements due to, among other things, (i) general economic conditions, in particular economic conditions in ING’s core markets, (ii) changes in the availability of, and costs associated with, sources of liquidity such as interbank funding, as well as conditions in the credit markets generally, including changes in borrower and counterparty creditworthiness, (iii) the frequency and severity of insured loss events, (iv) mortality and morbidity levels and trends, (v) persistency levels, (vi) interest rate levels, (vii) currency exchange rates, (viii) general competitive factors, (ix) changes in laws and regulations, and (x) changes in the policies of governments and/or regulatory authorities. ING assumes no obligation to update any forward-looking information contained in this document.

This presentation is intended for general information purposes. It does provide basic information concerning individual Commercial Banking products, insurance products or related services. However none of the information should be interpreted as an offer to sell securities or as investment advice of any kind. Queries concerning these topics should be addressed to the individual business units and/or companies of ING Groep N.V. ("ING Group"). No warranty or representation, express or implied, is given as to the accuracy or completeness of that information. In no event will ING Group, nor any of its directors, employees or advisors accept any liability with regard to the information contained in the individual ING companies', business unit or product group's presentation.

ING Group comprises a broad spectrum of companies (the "ING companies"), many of them operating under their own brand names. Almost every ING company, business unit or product group, has its own website on the internet where it offers information about its products and services. Reference is made to those websites for further details and hyperlinks have been provided from this website to those ING companies, business units and product groups, if available. It is prohibited to modify, copy, distribute, transmit, display, publish, sell, license, create derivative works or use any content for any other purposes than that of this presentation, i.e. providing information about ING Group and its lines of business.

No Liability

While ING Group and ING companies use reasonable efforts to include accurate and up-to-date information in this presentation, errors or omissions sometimes occur. ING Group and ING companies expressly disclaim any liability, whether in contract, tort, strict liability or otherwise, for any direct, indirect, incidental, consequential, punitive or special damages arising out of or in any way connected with your access to or use of this presentation, and/or any other ING companies' presentations whether or not ING Group and/or ING companies were aware of the possibility of such damages. All information in this presentation, including but not limited to graphics, text and links to other communication means, is provided "as is" and is subject to change without prior notice. Such information is provided, to the fullest extent permissible pursuant to applicable law, without warranty of any kind express or implied, including but not limited to implied warranties of merchantability, fitness for a particular purpose, non-infringement from disabling devices. ING Group does not warrant the adequacy, accuracy or completeness of any information in this presentation and expressly disclaim any liability for errors or omissions therein. Users are responsible for evaluating the accuracy, completeness or usefulness of any information or other content available in this presentation.

19

Afnemende krimp consumptie?Tegoed op betaalrekeningen daalt minder hard

-4

-3

-2

-1

0

1

2

3

4

-10

-8

-6

-4

-2

0

2

4

6

8

10

08 09 10 11 12 13 14

Groei particuliere betaaltegoeden minus inflatie, 9mnd voorlopend, in %

Groei consumptie huishoudens in % (rechter as)

20

50

90

130

170

210

250

60

70

80

90

100

110

2000 2003 2006 2009 2012

Tho

usan

ds

Tekenen van herstel woningmarktAantal verkopen stabiliseert, prijzen (nog) niet

5

10

15

20

1995 1998 2001 2004 2007 2010 2013

Verkoopaantallen, in dzd

Prijzen en aanbod

Huizenprijsindex

Aanbod in dzd

0

4

8

12

16

20

24

28

05 06 07 08 09 10 11 12 13

Heropleving eurocrisis blijft risicoHet is wachten op banengroei

21

Werkloosheid

in % van de beroepsbevolking

NL

POR

SPA

ITA

DUI

GRI

IER

FRA

CYP