Maasvlakte 2Ruimte voor de toekomst

Fons KleywegtBastiaan van Rheenen

Klas: DAA2A

1

Inleiding

In september 2008 is men begonnen met de aanleg van Maasvlakte 2, ook wel ‘De Tweede Maasvlakte’ genoemd in de volksmond. Met deze aanleg wil men de huidige maasvlakte uitbreiden naar het westen (de zee in) waardoor de haven 2000 hectare, en daarmee twintig procent, groter wordt. Maasvlakte 2 staat niet op zichzelf, want deze uitbreiding van de Rotterdamse haven is een onderdeel van het zogenaamde PMR, wat staat voor: Project Mainportontwikkeling Rotterdam. PMR heeft als doel om een evenwicht te creëren tussen de ontwikkeling van de Rotterdamse mainport en de verhoging van het leefklimaat in de regio. Daarnaast is er ook aandacht voor de inrichting van recreatie- en natuurgebied.

In dit stuk willen wij de vraag beantwoorden waarom het zo belangrijk is dat de haven van Rotterdam blijft groeien? We kijken daarbij onder andere naar de huidige grootte en groei van de maasvlakte, andere Europese havens, de containermarkt, ontwikkelingen, werkgelegenheid, het achterland, de aanleg van de tweede maasvlakte, bereikbaarheid, duurzaamheid.

2

De ontwikkeling van de Rotterdamse haven tot nu toe

Onderstaand figuur laat zien hoe de haven van Rotterdam de laatste jaren en eeuwen is gegroeid. Zoals is te zien, was Rotterdam al een haven in de 15e eeuw. Vanaf 1400 tot 1800 volstond een klein gebied in het huidige centrum van Rotterdam. Vanaf de 19e eeuw is de haven sterk gegroeid met de aanleg van grote havens, gebieden voor de chemie en distributie.Figuur 1: ontwikkeling Rotterdamse haven sinds 1400

In de Botlek, Europoort en op de Maasvlakte bevindt zich het grootste deel van de huidige economische activiteiten. Vanaf 1962 tot aan 2003 was Rotterdam de grootste haven ter wereld. Vanaf 2003 is Rotterdam voorbij gestreefd door Sjanghai en Singapore. Sjanghai en Ningbo worden vaak bij elkaar genoemd als de haven Sjanghai. Op de onderstaande figuur is te zien waar ’s werelds belangrijkste havens gelegen zijn. Hierbij is Ningbo wel als aparte haven genoemd. (Singapore is net weggevallen, wel staat het nummer 3 nog net onderaan deze foto)Figuur 2: Verdeling wereldhavensteden

3

Wat duidelijk te zien is bij figuur 2, aan de grootte van de letters, is dat Rotterdam de grootste haven van Europa is.

Wat voor rol speelt de containermarkt in de (ontwikkeling van de) Rotterdamse haven?

Rotterdam is zoals gezegd de grootste haven van Europa en de derde van de wereld.Vooral de overslag- en doorvoer van containers is een activiteit die maatgevend is. Dit is te zien aan de gegevens in de onderstaande tabel (bron: Havenbedrijf Rotterdam NV):

Tabel 1: belangrijkste containerhavens van Europa, gemeten naar het aantal TEU*Belangrijkste containerhavens van Europa2009 Plaats TEU*

1 Rotterdam 9.743.0002 Antwerpen 7.310.0003 Hamburg 7.008.0004 Bremen 4.565.000

10 Zeebrugge 2.328.000* 1 TEU is Twenty foot Equivalent Unit, een standaardmaat voor containers.

De overslag- en doorvoer van containers is de afgelopen jaren erg gegroeid in Rotterdam en ook wereldwijd. De groei van deze markt is onder andere te verklaren doordat de container efficiënt vervoer mogelijk maakt en relatief goedkoop is. Voorbeeld: een paar gemaakte schoenen in Azië kost in Nederland €110,-. Van die €110,- is slechts €1,- het aandeel van de transportkosten. De transportkosten zijn dus laag. Hierdoor kunnen goederen geproduceerd worden daar waar de productiekosten het laagst zijn, en vervoerd worden over de hele wereld, tegen lage kosten. Een van de snelst groeiende economieën van dit moment is China, dit is dan ook het grootste herkomstland van containers voor de Rotterdamse haven. Jaarlijks exporteert China ongeveer 10.000.000 containers naar Europa. Deze containers vormen, als je ze achter elkaar zet, een rij die de aarde ongeveer 1 ½ keer omcirkelt. We kunnen aannemen dat China voorlopig nog niet klaar is met groeien en dus kunnen we verwachten dat China steeds meer containers naar Europa zal gaan verschepen. (bron: infoborden Futureland Maasvlakte2)

De groei van de containeroverslag is sinds 1995 gegroeid met zes procent per jaar. Verwacht wordt dat in 2014, het huidige havengebied een containercapaciteit van ongeveer 17.000.000 TEU biedt. Daarmee is de totale capaciteit van het gebied naar verwachting bereikt. Naast de groei en de te verwachten groei van het aantal TEU, zijn de omvang en capaciteit van de containerschepen ook sterk gegroeid. Schepen kunnen steeds meer containers vervoeren en liggen ook steeds dieper in het water. (bron: infoborden Futureland Maasvlakte2)

Als de Rotterdamse haven niet meegroeit en niet mee zal ontwikkelen, dan zou het huidige gebied binnen een paar jaar vol zijn en stagneert de Rotterdamse haven in zijn groei en ontwikkeling. Een negatief gevolg is dan dat bestaande en eventuele nieuwe klanten naar andere Europese havens als Antwerpen en Hamburg uit gaan wijken. Dit zou naast het feit dat er minder containers komen, ook betekenen dat er daardoor indirect sprake zou zijn van verlies van banen in de haven zelf en bij bedrijven die afhankelijk zijn van de haven, minder belastinginkomsten zijn.

4

Wat houden de plannen voor Maasvlakte 2 in?

PMRZoals al eerder vermeld, staat de uitbreiding van de Maasvlakte niet op zichzelf. Het is een onderdeel van de PMR: Project Mainportontwikkeling Rotterdam. Het PMR is een samenwerkingsverband tussen rijks-, regionale- en lokale overheden en het Havenbedrijf Rotterdam NV. De verantwoordelijkheid voor de aanleg van Maasvlakte 2 ligt bij het Havenbedrijf. PMR stelt zichzelf een dubbele doelstelling:

1. Versterken van de positie van de Rotterdamse haven.2. Verbeteren van de kwaliteit van de leefomgeving in de regio Rijnmond.

Bij punt twee valt onder andere te denken aan het aanleggen van geluidsarme wegdekken bij nieuw aan te leggen wegen, het plaatsen van geluidschermen, het herinrichten van de landtong Rozenburg als natuur- en recreatiegebied.

Voor de aanleg moet er goed worden gekeken naar het milieu en de effecten van de aanleg en bouw van Maasvlakte 2 op het milieu. Dit verslag wordt weergegeven in een MER, wat staat voor: Milieu Effect Rapportage. In de MER voor Maasvlakte twee is onder andere goed gekeken naar de effecten van het baggeren en zand opspuiten. Er is gekeken naar zeestromingen, en de beste manieren om en waar zand aan te winnen. Dit alles moest zo milieuvriendelijk gebeuren. Ook is er gekeken naar gebieden in de regio Rijnmond en Zuid-Holland waar nieuwe recreatie- en natuurgebieden kunnen komen, dit om de aangetaste gebieden te compenseren. Bij alles is ook gekeken naar de kosten die alle plannen met zich meebrengen.

BaggeraarsHet Havenbedrijf Rotterdam heeft na goedkeuring van bestemmingsplan en beoordeling van het MER, een internationale uitbestedingprocedure uitgezet voor de baggerwerkzaamheden en zandwinning. Een aannemerscombinatie PUMA heeft deze aanbesteding gekregen en is in januari 2009 begonnen met het af en aanvaren van verschillende baggerschepen/’sleephopperzuigers’. PUMA staat voor Projectorganisatie Uitbreiding MAasvlakte en bestaat uit de bedrijven Boskalis en Van Oord. Beide bedrijven zijn Nederlands en internationaal geroemd om hun werkzaamheden. Door Nederlandse bedrijven te kiezen, wordt ook de Nederlandse economie weer geholpen! In de onderstaande figuur zijn enkele wereldberoemde werken van hen te zien:

Figuur 3: voorbeelden van baggerwerkzaamheden Boskalis en Van Oord (bron: Futureland)

Ontwerp Maasvlakte 2

5

Bij het ontwerp van Maasvlakte 2, ten westen van de huidige maasvlakte, is goed nagedacht over de omvang en vorm van het nieuwe havengebied. Het aanleggen van nieuw gebied heeft namelijk grote gevolgen voor zeestromingen. Daarnaast wilde de architecten zo efficiënt mogelijk omspringen met de ruimte om een zo goed mogelijk ontwerp te maken wat veelzijdig gebruik mogelijk maakt, waardoor ook de kosten relatief laag blijven ten opzichte van de opbrengsten. De gekozen vorm blijkt uiteindelijk goed te passen in de huidige en toekomstige kustlijn. Ook is gekozen om de huidige vaarroute naar de al bestaande Yangtzehaven te blijven gebruiken en deze de eindkade van deze haven uiteindelijk ‘door te steken’ zodat Maasvlakte 2 voor de scheepvaart toegankelijk wordt.

In de figuur hiernaast is het nieuwe gedeelte, Maasvlakte 2, oranje gekleurd. Via de Maasmond (bovenin) draaien de schepen 180º rechtsaf de Yangtzehaven in, die ter hoogte van de zwarte lijn wordt doorgestoken.

Figuur 4: bovenaanzicht van Maasvlakte 1 (grijs) en Maasvlakte 2 (oranje). Bron: www.maasvlakte2.com

In totaal zal Maasvlakte 2 een gebied beslaan van 2.000 hectare bruto

bedragen en biedt het netto 1.000 hectare nieuw uitgeefbaar terrein. De 2.000 hectare (3000 voetbalvelden) bestaat voor de helft uit:

- Infrastructuuro Zeeweringeno Vaar- auto- en spoorwegeno Havenbekkens

De andere helft is bedoeld voor bedrijventerreinen. Deze 1.000 hectare is ruwweg als volgt verdeeld:

- Containeroverslag: 620 hectare- Chemische industrie: 210 hectare- Distributie: 170 hectare

De diepte van vaargeul en havens is maximaal twintig meter, waardoor alle grote containerschepen bij het juiste gebied kunnen komen en gaan, 24 uur per dag. Dit is uniek in de wereld.Na de volledige uitbreiding zal de huidige capaciteit met 20% zijn toegenomen!(bron: www.wikipedia.nl)

figuur 5: verdeling Maasvlakte 2 Bron: www.dewindvogel.nl

Bouwen, als er een klant isBij Maasvlakte 1 is er bij de bouw geen rekening gehouden met eventuele tegenslagen. Het hele gebied werd in een keer gebouwd, waardoor de kosten hoog opliepen ten

6

opzichte van de inkomsten, of het gebrek daar aan. Zeker omdat niet voor heel het gebied, vanaf het begin, klanten konden worden gevonden. Tijdens de oliecrisis en de moeilijke jaren daarna bleven enkele gebieden op de maasvlakte akelig leeg. In de loop van de tijd werden ze gebruikt als motorcrosscircuit en werd er uit nood op die plaats een brandweer-oefencentrum gevestigd. Tegenwoordig zijn beiden weg of elders gevestigd, omdat na een tijd de economie en de overslag in de haven weer groeide en de ruimte kon en moest worden gebruik voor het eigenlijke doel. Maar men leerde er wel van.

Bij de aanleg van Maasvlakte 2, zal een gebied pas volledig worden ingericht als er een klant voor dat betreffende gebied is gevonden. Het wordt zogezegd ‘gefaseerd aangelegd en in gebruik genomen’. Zo wordt voorkomen dat er onnodige kosten worden gemaakt. De infrastructuur (wegen maar ook kabels en leidingen) zal wel zodanig worden voorbereid dat er snel gehandeld kan worden bij nieuwe klanten.

Dat Maasvlakte 2 populair is, blijkt uit het feit dat voordat er ook nog maar een kade is gebouwd, al ruim 40% van de beschikbare ruimte is verhuurd. De betreffende bedrijven betalen vanaf het tekenen al een huursom, dus al ruim voordat er schepen aangelegd kunnen worden! Het gaat om terreinen voor drie containerterminals.Momenteel zijn er drie klanten die straks als eerste gebruik gaan maken van Maasvlakte 2. Het gaat om de volgende bedrijven:

- ‘Een consortium bestaande uit: stuwadoor DP World en de rederijen Hyundai Merchant Marine, Mitsui OSK Lines, Neptune Orient Lines/APL en CMA CGM, ontwikkelt op Maasvlakte 2 de Rotterdam World Gateway Terminal, goed voor een capaciteit van 4.000.000 TEU. Deze terminal zal in 2013 in gebruik worden genomen. (Bij figuur 4 het oranje gedeelte links/onder)

- Stuwadoor APM terminals, een dochter van het Deense Maersk, gaat als tweede een terminal oprichten, goed voor 4.500.000 TEU en zal in 2014 operationeel worden. (bij figuur 4 het oranje gedeelte links/midden)

- De derde terminal die opgeleverd wordt is de geplande uitbreiding van de Euromaxterminal op de huidige maasvlakte. Deze uitbreiding levert een capaciteit op van 2.300.000 TEU’ (bij figuur 4 het oranje gedeelte bovenaan/rechts)’

(citaat uit: Maasvlakte 2: Toplocatie in de Noordzee, een uitgave van Havenbedrijf Rotterdam NV)

Als we een tijdlijn zouden maken, vanaf het begin van de bouw, tot aan de geplande voltooiing van Maasvlakte 2, dan zou die er als volgt uitzien:2009: Start aanleg2010: Eerste land komt boven water2011: Opnemen van blokkendam (zeewering)

Leidingen zijn klaar2012: Blokkendam klaar

Buitencontour is geslotenAanleg van wegen, rails en fietspaden begint

2013: Doorsteek YangtzehavenKademuur RWG/ APM klaarWegen, rails, fietspaden klaar, aansluiting op A15

2014: Terminals in gebruik.2020: Aangewezen stukken chemie zijn klaar (en hopelijk in gebruik)2025: Aangewezen stukken distributie zijn klaar (en hopelijk in gebruik)2033: Maasvlakte volledig in gebruik(bron:‘Containermarkt: Ruimte voor de toekomst’, een uitgave van Havenbedrijf Rotterdam en informatie uit Futureland)

Kosten Maasvlakte 2De totale aanleg voor Maasvlakte 2 zullen ruim 2,9 miljard euro bedragen. Het Havenbedrijf leent ongeveer 2,3 miljard bij verschillende banken. Een deel van dit bedrag verdient men terug uit de huuropbrengsten van de nog aan te leggen havens. Zoals gezegd: 40 procent is al verhuurd en de bedrijven betalen nu al huur voor het stuk land dat ze hebben gereserveerd. De overige 600 miljoen financiert het Havenbedrijf via een renteloze lening bij het Rijk.

7

Infrastructuur en aansluiting met het achterlandAangezien Rotterdam een van de grootste mainports van Europa is, zal het de verbindingen met het achterland moeten laten mee ontwikkelen met de andere ontwikkelingen in en om de haven. Rotterdam is momenteel goed bereikbaar over water en land, dit zal behouden moeten blijven. Als alleen de haven groeit en de infrastructuur niet, zal het uiteindelijk toch onaantrekkelijk worden voor nieuwe en huidige bedrijven. Hun producten worden immers niet vlot en soepel afgevoerd.

Momenteel wordt veel vrachtverkeer van en naar de haven over de weg vervoerd. De A15 is daarbij een belangrijke verkeersader richting het achterland, wat bestaat uit Nederland maar natuurlijk de rest van Europa. De Rotterdamse haven ‘bedient’ ruim vijf miljard consumenten in heel Europa. De A15 zal drukker worden, daarom wordt vanaf 2011 deze snelweg worden verbreed om de toenemende drukte op te kunnen vangen. Daarnaast wordt er veel vracht vervoerd via het spoor en de binnenvaart. De Betuwelijn, richting Duitsland speelt daarbij een steeds belangrijkere rol. Het Havenbedrijf heeft met de overslagbedrijven afgesproken (contractueel vastgelegd) dat hoeveel containers via het spoor, de binnenvaart of over de weg vervoerd mogen worden. In de onderstaande tabel de verschillende percentages:

Spreiding containertransport voor huidige maasvlakte en maasvlakte 2

Vervoerswijze 2003 2033Weg 47% 35%

Spoor 13% 20%Binnenvaart 40% 45%

Tabel 2: Spreiding containertransportmaasvlakte 1 en maasvlakte 2Bron: Bereikbaarheid: Op de toekomst voorbereid. Een uitgave van Havenbedrijf Rotterdam

Naast bovenstaande afspraken onderzoekt het Havenbedrijf met verschillende partijen of er een extra brug of tunnel gebouwd moet worden bij de Nieuwe Waterweg, om zo sneller richting de regio Den Haag te kunnen rijden en zo ook de A15 te ontlasten.

WerkgelegenheidDe toename van de werkgelegenheid zal voornamelijk liggen in de dienstverlenende sector van de Rotterdamse Haven. De directe werkgelegenheid in de haven ligt nu rond de 85000 mensen (indirect 300000) en zal groeien met circa 6000 mensen. Dit lijkt met een uitbreiding van 20% niet echt veel te zijn. Dit ligt voornamelijk in het feit dat de container overslag zwaar geautomatiseerd is. Toch zijn hier nog enkele kanttekeningen van kracht. De aanleg zelf wordt, buiten de hooggeschoolde posities, voornamelijk gedaan door goedkope werkkrachten uit het buitenland. Dit met de huidige werkloosheid door de economische crisis is een domper voor de Nederlandse werkgelegenheid.

8

Speciaal opgetrokken hotels herbergen o.a. duizenden Polen, Portugezen, Spanjaarden en Roemenen die hier werkzaam zijn aan de aanleg van de haven. Deze werknemers zijn goedkoper dan veel Nederlandse werklozen, omdat zij wel bereid zijn om te werken voor het minimumloon, een loon dat hoger is dan het loon wat ze in hun eigen land zouden krijgen voor dergelijk werk. Sinds kort worden de vele Filippino’s die werkzaam zijn op de baggerschepen buiten de kust ook door de Nederlandse arbeidswet aanvaard en krijgen dus het minimum loon. Dit was eerst niet het geval doordat ze volgens de Baggermaatschappijen buiten het Nederlandse grondgebied werkten.

Nederlandse economie profiteert?De Nederlandse economie zal van de aanleg van Maasvlakte 2 gaan profiteren. Nederlandse bedrijven helpen mee met de bouw van Maasvlakte 2 en met de randvoorwaarden (zoals infrastructuur, scheepsbouw en –reparatie, loodsen, etc.) die moeten zorgen voor de functionaliteit van de haven. Het geld dat hiermee wordt verdiend zal ook in Nederland worden besteed voor een groot deel. Toch is de groei van de Nederlandse welvaart, volgens het CPB gering of zelfs negatief en hangt het af van verschillende factoren hoe groot die groei wordt.

‘Als gekeken wordt naar de kosten en baten in de periode tot en met 2035 dan is de welvaartsbijdrage voor Nederland negatief in de orde van EUR -0,25 à -0,5 mld. Wordt ook rekening gehouden met een waarde voor het gebruik na 2035, dan wordt het beeld gunstiger, maar is de uitkomst van de KBA toch nog niet in alle gevallen positief. De resultaten lopen in de bovengenoemde gevallen dan uiteen van EUR -0,25 mld tot +0,75 mld. Valt de economische groei in Nederland evenwel laag uit (minder dan 2% per jaar) dan kan landaanwinning worden uitgesteld tot ver na 2020 en is het saldo van baten en lasten bovendien negatief. Eerder aanleggen dan de vraag aangeeft, leidt tot een grote verslechtering van de rentabiliteit.’ (citaat uit: Persbericht van het CPB, 3 januari 2002: ‘Economische groeibepalend voor de timing van Maasvlakte 2’)

DuurzaamheidDe Rotterdamse mainport heeft zoals al aangegeven uitbreiding nodig. Maar er is wel afgesproken dat die uitbreiding niet ten kosten gaat van de natuur en dat er bij aantasting compensatiegebieden worden aangewezen en ingericht. De kwaliteit van de leefomgeving mag zogezegd niet worden aangetast. Binnen het PMR wordt er dus gewerkt om dit de twee doelen te realiseren. Dit doen ze met drie projecten:

1. Maasvlakte 2 en natuurcompensatie De aanleg van Maasvlakte 2 leidt tot verlies van zeenatuur in de

zogenaamde Voordelta en tot kwaliteitsverlies voor de duinen van Voorne. Om dit natuurverlies te compenseren is er een duingebied aangelegd voor de kust bij Delfland en een bodembeschermingsgebied in de Voordelta ingesteld.

2. 2.700 hectare natuur en recreatiegebied Om dicht bij de stad Rotterdam te genieten van de natuur, wordt er bij

Rhoon en Barendrecht en ten noorden van Rotterdam in totaal 750 hectare natuur- en recreatiegebied aangelegd.

3. Bestaand Rotterdams Gebied Het programma Bestaand Rotterdams Gebied bestaat een aantal projecten

die zich richten op: Intensiever gebruik maken van de beschikbare ruimte in het al

bestaande havengebied Verbeteren van de milieukwaliteit Verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van de Rotterdamse regio Natuur en recreatiegebieden ontwikkelen (wijkparken aan de

Maas)

9

Figuur 6: overzicht van leefbaarheidprojecten, uitgevoerd door het PMR Bron:www.pzh.nl en Futureland

Andere voorbeelden van duurzaamheid zijn:- Op het noordelijke en westelijk deel van Maasvlakte 2 komen windmolens te

staan. De energie die wordt opgewekt, wordt gebruikt voor de bedrijven die daar gevestigd zijn.

- Aan de buitenrand van het zuidelijke deel komt er een strand, geschikt voor recreatie en sportieve activiteiten.

- Op de zeewering komen een parallelweg en een fietspad.- Binnen de zeewering komt de verlengde A15, een havenspoorlijn en kabel- en

leidingstroken voor een eventuele nieuwe baan.- Zand wat wordt gebruikt om op te hogen, wordt onder andere gehaald uit

bestaande havens, die dan meteen worden uitgediept.Door deze duurzame en efficiënte manier van gebruik van aanwezige structuren, wordt het milieu gespaard en worden daarnaast de kosten laag gehouden.(bron: www.maasvlakte2.com, Economie en Leefbaarheid: hand in hand, uitgave van Havenbedrijf)

Futureland

Om het publiek op de hoogte houden van de ontwikkelingen en de processen die al gaande zijn, heeft Havenbedrijf Rotterdam een expositieruimte gemaakt, pal naast de nieuw aan te leggen Maasvlakte 2. Er zijn wisselende exposities, er is veel informatie over de aanleg, gevolgen, duurzaamheid, milieu. Deze informatie is heel wisselend qua aanbod, zo is er veel interactieve informatie maar zijn er ook teksten op plaquettes. Met de Futureland Express kan een rondrit worden gemaakt over het nieuwe terrein.

Voor scholen is er een speciaal lesprogramma ontwikkeld, geschikt voor verschillende niveaus. Ook kan met een school een bezoek worden gebracht aan Futureland, en worden er lezingen en rondleidingen voor hen georganiseerd.

10

Figuur 7 en 8: Futureland op de Maasvlakte. Op de achtergrond Maasvlakte 2

Figuur 9: vanaf uiterste punt Maasvlakte 1, in de Figuur 10: voorbeeld van interactieve info inverte een zandspuitschip. Futureland

Conclusie

De aanleg van de Maasvlakte lijkt een goede keuze voor de versterking van de concurrentie positie van de haven van Rotterdam, maar dus ook als stimulering van de Nederlandse economie. Na een gesprek met een waterklerk kwam deze met de opmerking dat het hopelijk niet te laat is daar vele klanten al zijn uitgeweken naar de andere Europese havens Hamburg, Bremerhaven en Antwerpen. Doch er is goede hoop dat de meeste klanten weer terug komen door de hoge specialisatie kracht en expertise van de Rotterdamse bedrijven en goede infrastructuur van het havengebied. Echter de kanttekeningen van de duurdere handelingskosten en een eventuele kans op een stagnerende economie blijft cruciaal in de komende jaren, maar het idee van de uitbreiding en de noodzaak van de verbetering van de concurrentie positie van de Rotterdamse haven is hopelijk niet te laat en hierdoor kan de Nederlandse werkgelegenheid en dus de Nederlandse Economie hiervan mee profiteren.

Bronvermelding:

http://www.cpb.nl/nl/news/2002_01.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Maasvlaktehttp://www.maasvlakte2.com (en alle pagina’s die daar op staan)

Informatie uit Futureland, afkomstig van Havenbedrijf Rotterdam NV:- Werk in Uitvoering, Dagelijks en Dichtbij

11

- Maasvlakte 2: Toplocatie in de Noordzee- Containermarkt: Ruimte voor de toekomst- Maasvlakte 2: Nieuwe haven in zee- Futureland nieuwsbrief- Bereikbaarheid: Op de toekomst voorbereid- Economie en leefbaarheid: hand in hand

Foto’s:https://cid-a6597bdf4c5167d4.photos.live.com/browse.aspx/Maasvlakte%202?wa=wsignin1.0&sa=316863807

12

Bronvermelding:

http://www.cpb.nl/nl/news/2002_01.html http://nl.wikipedia.org/wiki/Tweede_Maasvlaktehttp://www.maasvlakte2.com (en alle pagina’s die daar op staan)

Informatie uit Futureland, afkomstig van Havenbedrijf Rotterdam NV:- Werk in Uitvoering, Dagelijks en Dichtbij- Maasvlakte 2: Toplocatie in de Noordzee- Containermarkt: Ruimte voor de toekomst- Maasvlakte 2: Nieuwe haven in zee- Futureland nieuwsbrief- Bereikbaarheid: Op de toekomst voorbereid- Economie en leefbaarheid: hand in hand

13