Visie Agrologistiek, Relevante kennisvragen voor onderzoek

Visie AgrologistiekRelevante kennisvragen voor onderzoek

Oktober 2003Rapportnummer: B733a

Vertrouwelijk

Editor:Drs. Marco Duineveld

Projectleider:Dr. Willie van den Broek

Met bijdragen van:Ir. Arjen SimonsDr. Jan ten Napel

Visie AgrologistiekRelevante kennisvragen voor onderzoek

Oktober 2003Rapportnummer: B733aISBN nummer 90-6754-723-9

Vertrouwelijk

EditorDrs. Marco Duineveld

Projectleider:Dr. Willie van den Broek

Met bijdragen van:Ir. Arjen SimonsDr. Jan ten Napel

Wageningen URAgrotechnology and Food Innovations B.V.Bornsesteeg 59Postbus 176700 AA WageningenTel: 0317-475024Fax: 0317-475347Email: [email protected]

Inhoud pagina

1 INLEIDING...................................................................................................................................................................... 3

1.1 VISIE AGROLOGISTIEK.................................................................................................................................................... 31.2 VAN VISIE NAAR PILOTS ................................................................................................................................................. 51.3 KENNISINFRASTRUCTUUR ONTBREEKT ........................................................................................................................... 8

2 ESSAYS VOOR ONDERZOEKSAGENDA VISIE AGROLOGISTIEK ................................................................ 10

2.1 ESSAYS ..................................................................................................................................................................... 102.1.1 Onderzoeksagenda vanuit perspectief ketenkunde.............................................................................................. 10

A) Inleiding: ketenkunde ................................................................................................................................................................. 10B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 12C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 17

2.1.2 Onderzoeksagenda vanuit logistiek en organisatorisch perspectief ................................................................... 21A) Inleiding: logistiek en organisatie ............................................................................................................................................... 21B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 27C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 27

2.1.3 Onderzoeksagenda vanuit perspectief netwerkontwerp ...................................................................................... 35A) Inleiding: netwerkontwerp in agrologistiek ................................................................................................................................ 35B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 37C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 40

2.1.4 Onderzoeksagenda vanuit perspectief transparantie in ketens ........................................................................... 46A) Inleiding: Transparantie in ketens en netwerken......................................................................................................................... 46B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 49C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 53

2.1.5 Onderzoeksagenda vanuit ruimtelijk perspectief ................................................................................................ 58A) Inleiding: Het ruimtelijk perspectief ........................................................................................................................................... 58B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 63C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 65

2.1.6 Onderzoeksagenda vanuit het perspectief voedselveiligheid .............................................................................. 74A) Inleiding: Voedselveiligheid....................................................................................................................................................... 74B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 74C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 79

2.2 BUSINESS CASE DIERLIJKE KETEN ................................................................................................................................. 852.2.1 Onderzoeksagenda Visie Agrologistiek vanuit dierlijke keten ............................................................................ 85

A) Introductie dierlijke ketens ......................................................................................................................................................... 85B) Knelpunten en oplossingsrichtingen ........................................................................................................................................... 86C) Onderzoeksvragen....................................................................................................................................................................... 90

3 ONDERZOEKSAGENDA ............................................................................................................................................ 92

BIJLAGE 1: HET DEBAT .................................................................................................................................................. 109

Discussie rondom clusteren ........................................................................................................................................................... 109Discussie rondom verbinden.......................................................................................................................................................... 110Discussie rondom regisseren.......................................................................................................................................................... 110Enkele elementen uit het slotdebat................................................................................................................................................. 111

Wageningen, Oktober 2003

Eingendom Agrotechnology & Food Innovations B.V. Niets uit dit document mag worden gebruikt, vermeerderd of gedistribueerd zonder schrifterlijketoestemming van Agrotechnology & Food Innovations B.V.

2



3

1 Inleiding

1.1 Visie Agrologistiek

Niet alleen het produceren en samenstellen van agrarische producten is in Nederland een zeer succesvollebezigheid, ook de distributie en de logistiek zijn bloeiende bedrijfstakken waar veel toegevoegde waardewordt gerealiseerd. Dat verschaft ons land concurrentiekracht. Een vijfde van al het goederenvervoer datvan, naar en binnen Nederland plaatsvindt, heeft betrekking op de handel in agroproducten. Behalve eenhoog niveau van bedrijfsactiviteiten kent de sector echter ook knelpunten. Deze doen zich met name voor ophet gebied van de ruimtelijke ordening van bedrijfsvestigingen en de bereikbaarheid van de knooppunten vanproductie, distributie en detailhandel. Ook zijn er problemen op het gebied van veterinaire risico’s,dierenwelzijn en voedselveiligheid. Daarbij komt nog de aard van de producten: het gaat om het vervoer vanvoedsel, vaak verse en bederfelijke producten die tijdkritisch zijn, snel in waarde verminderen en kwetsbaarzijn bij afnemende bereikbaarheid.

De Visie Agrologistiek (VAL) is een beleidsdocument van de ministeries van Landbouw, Natuurbeheer enVisserij (LNV), Economische Zaken en Verkeer en Waterstaat (V&W), waarin de visie op deze veranderingen inde agrologistiek tot 2002 wordt weergegeven. De veranderingen van de maatschappij met invloed op deagrologistiek worden in tien punten samengevat, namelijk:

1) Hoge consumenteneisen:Consumenten stellen steeds hogere eisen aan de kwaliteit van agroproducten. Men wil een vers en veiligproduct en een breed assortiment dat op zoveel mogelijk plaatsen en tijdstippen beschikbaar is. Daarnaastis ook de variatie toegenomen. De complexiteit van belevering van agroproducten neemt hierdoor toe.

2) Ketenomkering:Niet het aanbod maar in toenemende mate de vraag is sturend voor de organisatie van de agroketens. Demacht van de detailhandelaar neemt over de hele keten toe. Dit is sterk zichtbaar in de vleeskalverketen, degroente- en fruitketen en in de biologische landbouw. Hoogfrequent uitleveren wordt steeds belangrijker.Vervoersketens zullen in de toekomst daarom steeds sneller worden afgewikkeld. Omdat supermarktwinkelsin de (binnen)steden zijn gevestigd, zal het vrachtvervoer in de (binnen)steden flink toenemen.

3) Schaalverfijning:Fragmentatie en groei van de consumentenvraag leiden tot frequenter leveren aan de retailer en dus meervervoersbewegingen. Alternatieve verkoopkanalen zijn in opkomst (bijvoorbeeld fast food op benzine- ofspoorwegstations); dit leidt tot een groter aantal afzetpunten dat beleverd moet worden. Het aantal te rijdenkilometers zal hierdoor toenemen, met name binnen en rond de stedelijke gebieden. E-commerce lijkt dit nogte versterken omdat goederenstromen hierdoor nog verder versnipperd raken.

4) Schaalvergroting supermarkten:Er is al lange tijd een ontwikkeling gaande naar schaalvergroting van de supermarkten. Niet uitgeslotenwordt dat een ontwikkeling naar megastores een assortiment van zo’n 50.000 tot 100.000 producten metzich zal meebrengen. Dit stelt enorme eisen aan de logistiek.

5) Schaalvergroting agrodistributie:Een reactie van de verladers op de omkering van de ketens en de schaalvergroting bij de supermarkten iseen schaalvergroting in de distributie. De logistiek wordt dermate grootschalig dat bedrijven genoodzaaktzijn om samen te werken, om zo de goederenstromen te bundelen. Unilever bijvoorbeeld is op logistiek



4

gebied steeds meer op zoek naar samenwerking met o.a. Campina, Sara Lee, Mars, enz.Samenwerkingsverbanden door logistieke dienstverleners zijn echter nog steeds in een pril stadium.

6) Globalisering en liberalisering:Concentratie en schaalvergroting is een beweging die (niet alleen op het gebied van agrologistiek) al sinds de jaren ’70 is ingezet ennog steeds doorloopt als gevolg van prijsdalingen. Globalisering en liberalisering leiden daarnaast tot een toename van deinternationale agrotransportstromen doordat de afstand tussen bron- en afzetgebied van agrarische producten steeds groter wordt.Er moet steeds efficiënter worden geproduceerd, hetgeen kan worden bereikt door een reductie van het aantal productielocaties indiverse agroketens. Door uitruil van dure productiecapaciteit voor goedkope transportactiviteit ontstaan meer import- enexportstromen en dus meer transport.

7) Duurzaam en verantwoord ondernemen:Binnen de maatschappij is een trend naar ‘duurzaam en verantwoord ondernemen’ waarneembaar. Dit geldtook voor de agrologistiek. Agrologistieke activiteiten moeten zodanig worden ingericht dat ze zo minmogelijk ten koste gaan van milieu en leefbaarheid en waar mogelijk een bijdrage leveren aan hetdierenwelzijn, voedselveiligheid en andere ‘public concerns’.

8) Aangescherpte weten regelgeving:Er worden steeds vaker verstrekkende maatregelen getroffen om het verkeer te beperken. Dit heeft nietalleen gevolgen voor het verkeer in steden maar ook soms op industrieterreinen.

9) Aandacht voor traceerbaarheid en veiligheid van voedsel:Grotere bedrijven besteden steeds meer aandacht aan kwaliteitsaanduidingen en de traceerbaarheid vanproducten. De mogelijkheden hiervoor nemen ook toe door ICT-ontwikkelingen. De aandacht voorvoedselveiligheid stelt ook eisen aan de logistieke organisatie, omdat producten steeds vaker afzonderlijk engescheiden moeten worden getransporteerd.

10) Verbetering van de benutting van ICT en innovatie:De feitelijke benutting van ICT-mogelijkheden, zoals het toepassen van E-commerce in delevensmiddelensector, is nog kleinschalig en dat niet alleen door technische belemmeringen. Ook het gebrekaan vertrouwen bij de afnemers en de belemmeringen in de vervoersefficiënte distributie van elektronischgekochte producten zijn hier debet aan. Andere agrologistieke innovaties, met name systeeminnovaties,komen eveneens niet of pas na langere tijd van de grond. Bovendien zijn er grote investeringen nodig om deICT-systemen van bedrijven langs de hele keten te integreren. Het strategisch ‘commitment’ tussen privatepartijen onderling kost eveneens tijd.

De agrosector staat dan ook voor de grote uitdaging om zelf meer initiatieven te ondernemen. Voorop staatdat de agrosector de primaire probleemeigenaar is. Niettemin kan ook de overheid een – in hoofdzaakstimulerende – rol spelen bij het pareren van gesignaleerde problemen. Zo kan de overheid inspelen opkansrijke ontwikkelingen die zich in de bedrijfstak zelf voordoen. Hierbij is innovatie de invalshoek voorbeleidsactie. In de Nota Voedsel en Groen1 en in het Nationaal Verkeers- en Vervoersplan2 is dan ookaangegeven dat het de landelijke overheid ernst is in te spelen op ontwikkelingen in de agrologistiek om bijte dragen aan een verdere duurzame ontwikkeling van de bedrijfstak, bijvoorbeeld door clustering vanactiviteiten, het verbeteren van de bereikbaarheid, het ontwikkelen van de regiefunctie van de sector en voormaatschappelijk verantwoord ondernemen. Om bovenstaande aandachtspunten op een meer coherente wijzebijeen te brengen en de slagkracht rond deze thema’s te vergroten is er in 2001 – 2002 en in opdracht vande ministeries van LNV en V&W voor gekozen een Visie Agrologistiek op te stellen.In de Visie Agrologistiek is een drietal zogenaamde pijlers voor beleid benoemd: keuzes van de rijksoverheiddie aansluiten bij het streven naar een duurzame bedrijfstak en bij de gesignaleerde ontwikkelingen in de

1 Ministerie van LNV, De Nota Voedsel en Groen: Het Nederlandse Agro-foodcomplex in perspectief, 20002 Ministerie van V&W, Nationaal Verkeers- en Vervoersplan 2001-2020, 2001



5

agrologistiek. Telkens zijn hierbij concreet enkele kansrijke innovaties gekozen, waar de rijksoverheid zich bijkan aansluiten. Het gaat hierbij om de volgende drie pijlers van beleid:

1. Van snippers naar clusters: het samenbrengen van productie-, verwerkings- en logistieke activiteitentot enkele regionaal agro-economische clusters, zogenaamde Agro Business Parken (ABP’s). ABP’skunnen een bijdrage leveren aan het verbeteren van de ruimtelijke kwaliteit van Nederland. Een ABP iseen locatie waar een groot aantal logistieke functies binnen agroketens (distributie, handel, opslag) wordtgecombineerd met faciliteiten voor productie en verwerking. Uitgangspunt is de bundeling van dunnestromen tot dikke(re) stromen.

2. Agrologistieke netwerken: Voornoemde Agro Business Parken (ABP’s) zijn geen geïsoleerdevestigingen maar onderdeel van een netwerk. Dit ABP–netwerk bestaat uit knooppunten van productie enconsumptie en uit de verbindende infrastructuur voor het transport van goederen tussen dieknooppunten (terminal, transportcentrum, etc.). Concentratie en verbinding van agro-business activiteitenin netwerken bieden – doordat zo voldoende massa ontstaat – zicht op het (beter) benutten vanhoogfrequente inter- en multimodale verbindingen tussen knooppunten. Deze verschaffen letterlijk derandvoorwaarden om een combinatie van modaliteiten (weg, water, spoor) met elkaar te verbinden.Tevens wordt zo efficiency in het gebruik van transportmaterieel gerealiseerd.

3. Van distributie naar regie: In het verleden is middels het concept Nederland Distributieland veelaandacht gevraagd voor de fysieke afhandeling van stromen waarbij de maatschappelijke baten demaatschappelijke kosten ruimschoots overtroffen. Inmiddels wordt dit niet meer als vanzelfsprekendverondersteld. Het is zaak om vanuit de kennis die is opgebouwd met betrekking tot besturing vanfysieke stromen, deze verder uit te bouwen en te benutten voor meer hoogwaardige activiteiten. Juistvoor agroketens liggen hier kansen. De kern van de regiefunctie is dat ICT – het elektronisch aansturen,tracking en tracing door de hele keten heen – het mogelijk maakt te garanderen dat agrostromen kunnenworden aangestuurd, gevolgd en veranderd. Dit heeft niet alleen betrekking op de producten maar ookop de vervoerswijzen. De door ICT ondersteunde informatie kan er ook toe bijdragen dat beter kanworden georganiseerd langs welke modaliteit en langs welk netwerk producten worden afgewikkeld. Ditbiedt mogelijkheden om dunnere stromen te bundelen naar dikkere stromen.

1.2 Van visie naar pilots

De Visie Agrologistiek is in februari 2002 in de Tweede Kamer besproken en goedgekeurd. Om aan dezeVisie gestalte te geven is door het Platform Agrologistiek een aantal voorbeeldprojecten geselecteerd. Dezeprojecten moeten als aanjager fungeren om het gedachtegoed uit de Visie Agrologistiek vorm te geven. Hetuiteindelijke doel is een systeeminnovatie tot stand te brengen zodat de congestie in de agrologistiekbeheersbaar wordt.

Het Platform Agrologistiek is opgericht in maart 2000 op initiatief van de minister van Landbouw,Natuurbeheer en Visserij, in samenwerking met het ministerie van Verkeer en Waterstaat, Directoraat-Generaal Goederenvervoer. Het Platform bestaat uit diverse deelnemers van zowel bedrijfsleven, overheid,kennisinfrastructuur en intermediaire organisaties op agrologistiek terrein. Het Platform heeft de “VisieAgrologistiek: clusteren, verbinden en regisseren” geschreven. Deze Visie is door de bewindslieden vanVerkeer en Waterstaat en Landbouw, Natuurbeheer en Visserij aan de Tweede Kamer gezonden en daar infebruari 2002 besproken en goedgekeurd. Om aan deze Visie gestalte te geven is door het PlatformAgrologistiek een aantal voorbeeldprojecten geselecteerd. Deze projecten moeten als aanjager fungerenom het gedachtegoed uit de Visie Agrologistiek vorm te geven. Het uiteindelijke doel is eensysteeminnovatie tot stand te brengen, zodat de congestie in de agrologistiek beheersbaar wordt.



6

Op 4 juli 2003 hebben minister Veerman van LNV en minister Peijs van V&W een brief aan de Tweede Kamergezonden met daarin de keuze van negen projecten die zijn voorgedragen door het Platform Agrologistiek.Deze vernieuwende agrologistieke projecten zullen door topmensen uit bedrijfsleven en overheid wordenondersteund. Niet via subsidie of regelgeving maar via het beschikbaar stellen van advies, netwerken enpersoonlijke inspanning.

Lijst met geselecteerde projecten agrologistiek:

1. Reduced checks': In de afgelopen jaren is in de sierteelt gestart met het gericht uitvoeren vansteekproeven, gericht op een van tevoren verwacht risico. In navolging van de sierteelt sector zal binnendit project eveneens voor het groente en fruit gestart worden met het instellen van gerichtesteekproeven.Indiener en betrokken partijen: Frugi Venta (dhr. W. Baljeu, Den Haag), met steun van dePlantenziektekundige Dienst en Productschap Tuinbouw. Daarnaast is er deelname van internationaalopererende private partijen (verladers en een vervoerder).

2. Proefproject 'integrale, gebiedsgerichte versterking van de varkenshouderij rond de A1(Overijssel)': Het project is een deelproject van en sluit ook aan bij het gedachtegoed van het Eiwit-corridor A1-project. Centraal in het project staat de optimalisatie van de varkenssector in verdereclustering van activiteiten, met daarbij onder andere als doel een aanzienlijke reductie van de logistiekekosten. De kern van het project richt zich op een verdere clustering van de activiteiten door middel vanhet ontwikkelen van locaties, de optimalisatie van de verschillende functies in de keten en devermindering van de aan- en afvoerkosten. Een belangrijk onderdeel is de verplaatsing vanproductiecapaciteit van minder optimale locaties naar landbouwontwikkelingsgebieden. Hierbij speeltclustering van de “Gezinsbedrijven Plus“ een grote rol. Een belangrijk element van het proefproject is deuitvoering van een pilot om zodoende de daadwerkelijke uitvoering en de innovaties gelijktijdig tetoetsen. Indiener en betrokken partijen: ABCTA (dhr. J. Pegge, Lochem) en Dumeco, GLTO, provincies,gemeenten, Reconstructie Cie Overijssel, ondernemers in de varkenshouderij.

3. 'Klavertje 4': Versterking bestaande agro-clustering rond Venlo. Klavertje 4 bestaat uit vier projectenmet een duidelijke onderlinge samenhang. Deze samenhang bestaat hierin dat productie, handel enverwerking op een steenworp afstand van elkaar zijn gelegen en worden geoptimaliseerd doormultimodaal transport. Op de twee projectvestigingen glastuinbouw Californië en Siberië wordt dekomende jaren ca. 558 ha bruto (ca. 270 ha. netto) glastuinbouw gerealiseerd. De gemeente Horst aande Maas heeft subsidie gekregen van het Rijk voor het ontwikkelen van Californië tot duurzaam ingerichteglastuinbouwlocatie. Op bedrijventerrein Trade Port Noord wordt naast grootschalige transport endistributie ook een railterminal en een spoorwegemplacement langs de spoorlijn Eindhoven-Venlovoorzien. De Coöperatieve Veiling Zuidoost-Nederland (ZON) zet, in samenwerking met NederlandDistributieland, met haar “ZON Fresh Park”-concept in op een marktgerichte benadering. Hierbij staatcentraal het voorkomen van versnippering van de vele productielocaties en distributiecentra en hetverantwoord omgaan met ruimte en agrostromen. Indiener en betrokken partijen: Provincie Limburg(dhr. M. Siecker, Maastricht), de gemeenten Venlo, Maasbree en Horst aan de Maas, en de CoöperatieVeiling ZON.

4. 'Mondiaal sierteelt netwerk': Centrale gedachte is dat de huidige sierteeltstromen, die nog fysiek doorNederland gaan, efficiënter kunnen stromen door rechtstreekse zendingen van brongebieden buitenNederland naar vraaggebieden buiten Nederland. De stelling is dat Nederland ook bij dat soort stromennog waarde kan blijven toevoegen in de rol van “orchestrator“. Het project behelst het met betrokkenpartijen ontwerpen van de benodigde infrastructuur en standaarden (zowel fysiek, digitaal en vooral ookmentaal) voor een mondiaal netwerk, evenals het (op schaal) testen van het concept in de praktijk.



7

Indiener en betrokken partijen: Nederland Distributieland (NDL) (dhr. E. Kasteel, Zoetermeer), enbedrijven in de sierteeltsector.

5. Kuijpers Kip: Binnen het project wordt gestreefd naar één locatie voor kuikenvlees, waar alle schakelsvan de keten van opfokmoederdieren, vermeerdering, broederij, vleeskuikenhouderij tot en met slachterijzijn geïntegreerd. De mest wordt gebruikt voor het opwekken van energie en warmte. Ook wordt eenmarketingconcept ontwikkeld om de afstand tussen consument en producent te verminderen(bedrijfsbezoeken, bezoekers-ruimten, excursies en een website). Indiener en betrokken partijen: KuijpersKip (dhr. M. Kuijpers, Heeswijk-Dinther (NB)).

6. Zuivelpark Hoogeveen (DOC-kaas): DOC Kaas legt zich toe op het rijpen en produceren van kaas. Deproductie-, rijpings- en verwerkingslocaties zijn momenteel verspreid. Deze wil men samenbrengen opéén terrein: een Zuivelpark. Op dit park is het de bedoeling verwante bedrijven aan te trekken zodat eensterk cluster ontstaat waarbij voordelen ontstaan door samenwerking (o.a. transport, verwerkingrestproducten, energiebesparing (gesloten energiesysteem). Indiener: DOC-kaas (dhr. J. Oosterveld,Hoogeveen).

7. Clustering van productie tot distributie in de vollegrondsgroenteteelt van Wieringermeer Zuid-Oost: Hiemstra BV is een belangrijke speler in de markt van vollegrondsgroenteteelt met een teeltareaalvan 2500 ha contractteelt. Naast productie verzorgt Hiemstra BV verwerking, verpakking en distributievan groenteproducten naar afnemers. Het is de bedoeling dat de activiteiten van Hiemstra, nuversnipperd over acht locaties, geclusterd worden met als doel verregaande efficiencyverbetering enreductie van milieubelasting. Andere bedrijven uit bijvoorbeeld de verpakkingsindustrie en transportworden daarbij betrokken. Hierdoor kan een sterk regionaal cluster, een Agro Business Park ontstaan.Hiemstra vestigt zich midden in haar productiegebied. Daardoor kan ca. 20% op transport wordenbespaard, kan het product op bestelling geoogst blijven worden, en zal door innovaties de tijdsduur vanoogst tot retail nog verder worden teruggebracht. Indiener en betrokken partijen: Hiemstra BV (dhr.Hiemstra, Middenmeer). Grontmij en Provincie Noord-Holland.

8. Flora Holland, Eelde. In het project Flora Holland Eelde worden alledrie de pijlers van de VisieAgrologistiek teruggevonden, namelijk:

Ø het samenbrengen van belanghebbende partijen en stromen binnen de regio, zowel logistiek-organisatorisch als logistiek-fysiek rond een Agro Business Park (ABP) in Eelde (clusteren);

Ø het herontwerpen van de vervoersrelatie tussen de sierteelt productiecentra, ABP Eelde en de groteproductie- en handelscentra voor sierteelt in binnen- en buitenland (verbinden);

Ø het faciliteren van samenwerking door informatiediensten en andere faciliteiten vanuit ABP Eelde ofFlora Holland (regisseren).

Indiener: Flora Holland Eelde (dhr. C. Hoekstra, Eelde).

9. Koepelproject Eiwit-corridor A1. Het Eiwit-corridor A1 project is een zogeheten koepelproject enbestaat dus uit zo’n vijftien deelprojecten. Binnen het koepelproject wordt een aantal concreteproefprojecten voor de A1-corridor regio geformuleerd en begeleid. De projecten gaan over clusteringvan varkens-, pluimvee- en kalverhouderij in bepaalde gebieden rondom de A1, met units voor deverwerking van producten (vlees en eieren) en afvalstromen (o.a. mest). Aan het concept ligt eengebiedsstrategie ten grondslag die tegemoet komt aan de ruimtelijke ordening- en milieuproblematiek.Ook activiteiten die te maken hebben met de reconstructie, bedrijfsverplaatsingen, logistiek enketenintegratie passen hierin. Indiener en betrokken partijen: Oostelijke Ontwikkelings Maatschappij (dhr.F. Eetgerink). Er wordt samengewerkt met het agrarisch bedrijfsleven, UR Wageningen (Agrotechnology& Food Innovations, LEI, Alterra), TU Enschede, Arcadis, Buck Consultants International, Rijnconsult enInnovatienetwerk Groene Ruimte en Agrocluster.



8

1.3 Kennisinfrastructuur ontbreekt

Rondom agrologistiek zijn momenteel veel ontwikkelingen gaande. Om zicht te houden op dit belangrijkewerkveld heeft Wageningen Universiteit en Researchcentrum het initiatief genomen om in het verlengde vande beleidsnota “Visie Agrologistiek: clusteren, verbinden, regisseren’” een aansprekende onderzoeks-/innovatieagenda te ontwikkelen. Deze agenda wordt aangevuld met een zogenaamde “Gouden Gids”: wiedoet wat in het genoemde onderzoeksveld.

Om tot deze innovatieagenda te komen is gekozen voor een praktische opzet. De Raad van Bestuur vanWageningen Universiteit en Research Centre heeft een achttal voortrekkers gevraagd hun persoonlijke visievoor de komende 15/20 jaar op te stellen. Zij zijn gevraagd dit te doen vanuit hun eigen onderzoeksgebiedmaar wel door de koker van de beleidsnota “Visie Agrologistiek: clusteren, verbinden, regisseren”. Inonderstaande tabel is een overzicht gegeven van de voortrekkers en hun ingebrachte onderzoeksgebied.

Tabel 1: Auteurs/Voortrekkers en hun ingebrachte onderzoeksgebied

Auteurs Voortrekker OnderzoeksgebiedAdrie Beulens Adrie Beulens Transparantie in ketens (T&T, ICT)Jack van der Vorst Paul van Beek LogistiekJack Trienekens Onno Omta Organisatie en transitiesJochem Pilkes George Beers KetenkundeFrans Bethe Peter Smeets Ruimtelijke OrdeningSeth Tromp Arjen Simons NetwerkontwerpMarcel Mengelers Robert van Gorcom Voedselveiligheid (T&T)Jan ten Napel Sierk Spoelstra Voorbeeldketen: Dierlijke keten

Deze voortrekkers hebben de volgende opdrachten meegekregen:

1. Welke kansen/knelpunten ziet u, binnen het geschetste kader, voor de komende jaren op u afkomen?2. Welke invullingen of oplossingen zouden hier volgens u ingebracht kunnen worden?3. Welke onderzoeksvragen of innovaties zijn noodzakelijk om de invullingen of oplossingen gestalte te

kunnen geven?4. Projecteer de betekenis van uw innovatieagenda op een voorbeeldketen (dwarsdoorsnede). Als

voorbeeldketen wordt de kritische dierlijke keten gekozen. Hebben we voldoende kennis in huis om dekansen/knelpunten in de dierlijke keten gestalte te geven of op te lossen indien de innovatieagendawordt uitgerold? We denken dat met uitkomsten van deze voorbeeldketen de kansen/knelpunten uit demeeste andere ketens ook zijn aan te pakken.

5. Tenslotte wordt u gevraagd een “Gouden Gids” overzicht te maken van de onderzoekers/instituten metkennis, expertise en ervaring op de genoemde onderzoeks-/innovatieterreinen binnen de kaders van deVisie Agrologistiek. Met andere woorden: wie doet wat?

In het voorliggende rapport is getracht een overzicht te geven van de eerste 4 voornoemde punten. Middelsde weergave van kansen / knelpunten, oplossingsrichtingen en innovaties / onderzoeksvragen voor detoekomst, ontstaat een onderzoeksagenda dat vanuit verschillende disciplines van Wageningen Universiteiten Researchcenter (WUR) is ingevuld. Dit document kan dan ook gelezen worden als een oproep tot innovatie/ onderzoek vanuit de WUR om zodoende de doelstellingen van de Agrologistieke Visie te verwezenlijken.

Projecten dienen opgestart te worden om daadwerkelijk invulling te geven aan de bedoelde innovaties. Het tijzit echter niet mee. Door de verslechterde economische situatie kijken overheid en bedrijfsleven steedsvaker naar elkaar om de voor onderzoek en innovatie benodigde middelen. Uit internationaal onderzoek (o.a.



9

OECD, 2003) blijkt dat Nederland steeds verder achterblijft op het gebied van investeringen in innovatie inonderzoek. Het risico voor de BV Nederland is enorm en met name voor het voor Nederland zo belangrijkeagrocluster. Gezien haar rol in het huidige agrocluster is het daarom zaak dat vanuit de Wageningsekennisinstellingen en Universiteit een heldere bijdrage wordt geleverd aan de innovatieagenda. Devoorliggende onderzoeksagenda is hier een eerste aanzet toe. Aanvullend is eveneens een debatgeorganiseerd waarin ingegaan is op lessen uit bestaande en randvoorwaarden voor nieuwe innovaties(waarom is het ene project wel succesvol en het andere niet). Kortom, waar dienen we nu rekening mee tehouden om daadwerkelijk te innovatie te komen. Als leidraad dienden een drietal projecten. Een verslag vanhet debat is opgenomen in bijlage 1. De belangrijkste conclusies zijn tevens opgenomen in hetconcluderende hoofdstuk. In het concluderende hoofdstuk 3 zal namelijk een weergave worden gegeven vande onderzoeksagenda. De onderzoeksvragen zullen hiertoe worden gerelateerd aan de drie pijlers van deAgrologistieke Visie. Vervolgens zijn de belangrijkste randvoorwaardelijke conclusies uit het debatopgenomen, zodat een goede basis ontstaat voor een succesvolle uitvoering.



10

2 Essays voor onderzoeksagenda visie agrologistiekIn dit hoofdstuk (paragraaf 2.1) zullen de essays, zoals reeds aangegeven, worden gepresenteerd. Inparagraaf 2.2 zal de agrologistieke visie vanuit een specifieke keten worden bezien, namelijk de dierlijkeketen. Vervolgens zal in hoofdstuk 3 een eerste aanzet worden gegeven voor de onderzoeksagenda enzullen de belangrijkste randvoorwaardelijke conclusies uit het debat worden opgenomen.

2.1 Essays

2.1.1 Onderzoeksagenda vanuit perspectief ketenkundeAuteurs: George Beers en Jochem PilkesKennisinstelling WUR: Landbouw Economisch Instituut (LEI)

A) Inleiding: ketenkunde

Dit essay gaat in op de bijdrage die vanuit het kennisgebied Ketenkunde kan worden geleverd aan deontwikkeling van een gezonde en duurzame agrologistiek. Eerst wordt een korte schets gegeven van hetkennisgebied Ketenkunde. Daarna wordt een aantal hoofdpunten uit de Visie Agrologistiek gegeven entenslotte een overzicht van de belangrijkste onderzoeksvragen die vanuit de Visie Agrologistiek op hetkennisgebied lijken af te komen.

Tegenwoordig wordt met ketenkunde de wetenschap omtrent ketens èn netwerken bedoeld. Een keten iseen set van elkaar opvolgende activiteiten die waarde creëert in een bedrijf of organisatie en dus bestaat uitverticale banden tussen bedrijven. Een netwerk daarentegen heeft juist met horizontale relaties te makentussen bedrijven die tot dezelfde groep of industrie behoren.

Figuur 1: Verschil tussen ketens en netwerken

Het totaal van ketens en netwerken omvat dus alle institutionele arrangementen tussen de schakels3. Metketens wordt in dit essay dit geheel van ketens en netwerken bedoeld. Ketenkundige ontwikkeling omvat

3 Diederen, P.J.M., Jonkers, H.L.,2001, Chain and Network Studies.



11

nieuwe inzichten in de wijze waarop ketens hun arrangementen inrichten. Het essentiële van ketens ennetwerken is dat het een aantal actoren samenbrengt, die vanwege hun onderling samenhangendeactiviteiten een zogenaamde waardeketen vormen. In een waardeketen voegt iedere actor waarde toe aaneen product of dienst en draagt dit vervolgens over aan de volgende schakel. De actoren in ketens ennetwerken zijn bedrijven en andere (private of publieke) organisaties. De samenhangende activiteiten kunnenworden gezien als een keten- of netwerkproces, het patroon van de relaties tussen de verschillende actorenals de netwerkstructuur.

Ketenkunde kan vanuit drie perspectieven worden bekeken:

Ø Sociaal-economischØ InformatiefØ Fysiek (technisch)

Bij het sociaal-economisch perspectief wordt vooral gekeken naar de transacties tussen de schakels.Kostenbeheersing en kostenen opbrengstverdeling spelen hierbij de voornaamste rol. Bij het informatieveperspectief worden ketens en netwerken beschouwd als een systeem voor het doorgeven en bewerken vaninformatie die nodig is voor de procesbegeleiding en netwerkbeheersing. Bij het fysieke perspectief wordenketens en netwerken beschouwd als gedistribueerde en aan elkaar gekoppelde productiesystemen,gekenmerkt door technische transformaties en logistiek. Daarnaast kan voor elke activiteit een structuur,een stroom en een proces worden uitgelegd. Deze perspectieven tegen elkaar afgezet resulteren inonderstaande tabel.

Tabel 2: Ketens en Netwerken vanuit drie perspectieven bekeken

Perspectieven Structuur Stroom ProcesSociaal-economisch

Keten en netwerkontwerp(sociogram)

Waarde (productkennis,geld)

Uitwisselproces:organisatie enbeheersing vantransacties

Informatief Informatiesysteemontwerp (infogram)

Informatie (data,beelden en berichten)

Communicatieproces:informatieoverdracht en–bewerking

Fysiek Productiesysteemontwerp (technogram)

Input (fysieke middelen),tussenpersonen enoutput (eindproduct endiensten)

Productieproces:technologischetransformatie entransport

Doel van ketens

Het winstpunt van het optimaliseren van ketens en netwerken is het creëren van toegevoegde waarde.Ketens zullen zich aanpassen aan ontwikkelingen met betrekking tot de drie verschillende perspectieven. Zostelt technologische ontwikkeling bijvoorbeeld nieuwe eisen aan ketens en netwerken. Ketenkunde is daarbijdus volgend in de zin dat het kennis aanlevert of genereert omtrent de optimale aanpassing van deorganisatie van de keten aan die nieuwe technologische ontwikkeling. Elk bedrijf/organisatie zal een optimaleketen nastreven. Dit is in hun eigen belang en zal beslissingen zoals bijvoorbeeld wel of niet outsourcen, welof niet decentraliseren, financieel tegen elkaar afwegen. In dat geval gaat het om het interne proces en deketen loopt in dat geval van de input naar het bedrijf, via de throughput door het bedrijf tot de output van hetbedrijf. Men spreekt in dat geval over de keten in de nauwste zin van het woord. Een iets bredere kijk opketens leidt tot de beschouwing van de keten als zijnde diverse schakels tussen de eigenlijke bron en heteindproduct. Ketens in de breedste zin van het woord houdt in dat de keten op een mondiaal niveau wordtbeschouwd, waarin de globalisering en de daarmee veranderende onderlinge afhankelijkheden tussen de



12

schakels (netwerk) een belangrijke rol spelen. Hierbij komen scenario’s voor dat op den duur de geheleintensieve veeteelt uit Nederland zal verdwijnen en worden opgevangen door producenten uit Oost-Europa.

Keteninstrumenten

Keteninstrumenten zijn hulpstukken voor veranderingsprocessen en zijn gebaseerd op een combinatie vantheoretisch inzicht en praktische kennis. Twee verschillende soorten instrumenten om de keten tebeïnvloeden kunnen worden onderscheiden:

Ø technische bouwinstrumenten voor het ontwerpen en de bouw van ketens en netwerken;Ø sociale bouwinstrumenten om communicatie en uitwisseling tussen partijen mogelijk te maken (social

capital).

Technische bouwinstrumenten dienen bij te dragen aan de optimalisatie van productie en logistiek, dusbijvoorbeeld door informatieoverdracht tussen partijen op een efficiëntere manier te realiseren. Socialebouwinstrumenten dienen processen ter verbetering van netwerken gemakkelijker te maken, dusbijvoorbeeld instrumenten voor het zoeken van informatie en communicatie. Ook instrumenten voor hetopbouwen van vertrouwensrelaties, onderhandelen en samenwerken horen hierbij.

Verbetering van ketens en netwerk

Het optimaliseren van ketens en netwerkprestaties met behulp van technische en sociale bouwinstrumentenlevert de volgende winstpunten op4:

Ø het verhoogt de productie-efficiency door betere samenwerking;Ø het verlaagt de transactiekosten;Ø het kan ervoor zorgen dat eigendomsrechten (en winsten uit deze rechten) beter verdeeld zijn;Ø het kan bijdragen aan een betere balans tussen sterke sociale banden (veiligheid) aan de ene kant en

openheid (concurrentie) aan de andere kant;Ø toevoeging van waarde door verschillende kennisvelden samen te voegen en op die manier een

kennissurplus te bewerkstelligen;Ø de voordelen van meeropbrengsten doordat meer mensen omschakelen naar de nieuwe technologie

(sneeuwbaleffect).

Met behulp van ketennetwerk benchmarking kan de performance van bedrijven en organisaties wordengetoetst. Dit omvat een set relevante prestatie-indicatoren en geeft inzicht in de factoren die de performancebeïnvloeden. Daarmee kan de prestatie van een ketennetwerk worden gemeten en verklaard. Belangrijkhierbij is, dat het bij performance altijd gaat om de relatieve positie ten opzichte van anderen (concurrenten);absolute maatstaven en normen ontbreken namelijk nog.

B) Knelpunten en oplossingsrichtingen

De consument wil niet alleen op méér tijdstippen maar ook op méér plaatsen levensmiddelen en andereproducten inslaan. Deze hogere consumenteneisen leiden tot een hierop inspelend gedrag vantoeleveranciers. De diversiteit aan producten moet omhoog, wat leidt tot grotere voorraden, waar nietvoldoende ruimte voor blijkt te zijn en wat vanuit kwaliteit en efficiency ongewenst is. Een vervoerder kan nietnog uitsluitend vervoeren maar moet zorgen voor een bredere dienstverlening, namelijk de combinatie vanvervoer, open overslag. Aan de andere kant wordt de acceptatie van niet maatschappelijk verantwoord 4 Lazzarini, S.G., Chaddad, F.R., Cook, M.L., 2001, Integrating supply chain and network analyses:the study of netchains, Journal onChain and Network Science, vol. 1, no.1, pp. 7-22.



13

ondernemen steeds kleiner. Het milieu wordt steeds belangrijker. Aan voedselveiligheid worden steedshogere eisen gesteld en certificering en aanpassing aan nieuwe normen is een trend die steeds meerbedrijfstakken beïnvloedt en consequenties voor de keten als geheel heeft. Hoewel de kwaliteit en/ofveiligheid verbetert, ontstaan nieuwe kostensoorten en verschuiven bepaalde concurrentiepatronen.

Ook heeft de toename van internetgebruik een grote impact gehad op het totale bedrijfsleven. Hetoverbrengen van data en informatie is efficiënter geworden en heeft tot een nieuwe manier van verkoopgeleid: E-commerce. In de agrologistieke visie zijn deze veranderingen van de maatschappij met invloed opde agrologistiek in een tiental trends samengevat (in onderstaand kader zijn deze tien trends kort benoemd;voor een uitgebreidere beschrijving zie hoofdstuk 1).

1) Hoge consumenteneisen2) Ketenomkering3) Schaalverfijning4) Schaalvergroting supermarkten5) Schaalvergroting agrodistributie6) Globalisering en liberalisering7) Duurzaam en verantwoord ondernemen8) Aangescherpte weten regelgeving9) Aandacht voor traceerbaarheid en veiligheid van voedsel10) Verbetering van de benutting van ICT en innovatie

De agrosector staat voor de grote uitdaging om invulling te geven aan deze trends (controleerbaarderproductieprocessen en producten, grootschaliger toepassing ICT, ketenomkering, etc). Niettemin kan ook deoverheid een – in hoofdzaak stimulerende – rol spelen bij het pareren van gesignaleerde problemen. Zo kande overheid inspelen op kansrijke ontwikkelingen die zich in de bedrijfstak zelf voordoen. Hierbij is innovatiede invalshoek voor beleidsactie. Derhalve is in de Visie Agrologistiek een drietal pijlers voor beleid benoemd:keuzes van de rijksoverheid die aansluiten bij het streven naar een duurzame bedrijfstak en bij degesignaleerde ontwikkelingen in de agrologistiek. Telkens zijn hierbij concreet enkele kansrijke innovatiesgekozen, waar de rijksoverheid zich bij kan aansluiten.

Echter, aangezien de tien trends een afwijkend aggregatieniveau kennen, is bij het formuleren vanoplossingsrichtingen (en het formuleren van onderzoeksvragen) gekeken naar de causaliteit tussen dezetrends. Zo kan onderscheid worden gemaakt in vijf exogene en vijf endogene ontwikkelingen. De exogeneontwikkelingen zijn niet stuurbaar door een bedrijf of organisatie en zijn weergegeven met een ruit (let op:duurzaamheid MVO en Wet & Regelgeving zijn onder één noemer geplaatst). Op deze ontwikkelingen dientdus te worden ingespeeld door bedrijven en organisaties. De endogene ontwikkelingen daarentegen zijn welstuurbaar. Ketenomkering leidt tot verbetering van de voedselkwaliteit, schaalverfijning en schaalvergrotingvan supermarkten. Deze laatste twee ontwikkelingen leiden op hun beurt weer tot schaalvergroting van deagrodistributie. In figuur 2 is deze structuur schematisch weergegeven.



14

Figuur 2: De structuur van de tien trends zoals geschetst in de VAL

De vier trends die door een rechthoek zijn omgeven hebben organisatorische veranderingen in de keten totgevolg. De veranderingen die gepaard gaan met schaalverfijning, schaalvergroting supermarkten,verbetering voedselveiligheid en schaalvergroting agrodistributie zullen in het vervolg van dit essay dan ookcentraal staan.

Het managen van een bedrijf of organisatie is tweeledig; aan de ene kant moeten kansen worden gegrepen,aan de andere kant bedreigingen overwonnen. Wat een kans vormt en wat een bedreiging hangt af van hetdoel van de onderneming, maar wordt in ieder geval veroorzaakt door een knelpunt in de structuur, stroomof het proces van een (bedrijfs)systeem. Om te kunnen bepalen hoe moet worden ingespeeld op deknelpunten die in de huidige situatie zijn ontstaan, zijn oplossingsrichtingen geformuleerd als concepten voorkennisontwikkeling waarmee een bijdrage in de oplossing of verlichting van het knelpunt kan wordenvoorzien. Er is hierbij gekeken naar de vier trends die centraal staan in figuur 2 (schaalverfijning,schaalvergroting supermarkten, verbetering voedselveiligheid en schaalvergroting agrodistributie). Dekansen c.q. bedreigingen kunnen op onderstaande oplossingsrichtingen betrekking hebben (gemarkeerd met•). Eén niveau lager (met het open rondje) zijn de verschillende opties (of misschien zelfs vereisten) gegevenom deze oplossingsrichtingen te kunnen realiseren dan wel te benutten.Vervolgens gaat het schema nog één niveau dieper door de effecten (positieve of negatieve gevolgen) weerte geven die de optie met zich meebrengt.



15

“De consument wil op méér plaatsen levensmiddelen inslaan”

§ Oplossingsrichting 1: Meer afzetpunteno Optie voor realisatie: distributie beter organiseren

Effecten van optie:§ meer transacties (kleinere hoeveelheden en vaker kopen)§ beladingsgraad omlaag§ combineren§ kortere afstanden tussen de afleverpunten

“De consument wil op méér tijdstippen levensmiddelen inslaan”§ Oplossingsrichting 2: Frequenter leveren

o Opties voor realisatie: flexibeler leveren, creëren stads-DC’sEffecten van opties:§ kleinere leveringen§ meer transport

“De consument heeft minder tijd om zijn producten in te slaan”§ Oplossingsrichting 3: Toename E-commerce

o Optie voor realisatie: verhoging ‘security-level’ tele-transactiesEffecten van optie:§ kleinere leveringen§ meer transport§ concentratie voorraden

“De consument vraagt om meer keuze in producten”§ Oplossingsrichting 4: Meer producten in schappen

o Opties voor realisatie: meer verticale contacten, grotere winkelsEffecten van opties:§ vermindering aantal speciaalzaken§ grotere DC’s

“De supermarkten willen frequenter en betrouwbaar beleverd worden”§ Oplossingsrichting 5: Samenwerking bij organisatie logistieke processen

o Optie voor realisatie: meer horizontale contactenEffecten van optie:§ minder kleine productstromen§ hogere service kwaliteit



16

“Regelgeving wordt strikter, met name in binnenstad, dicht bij de klant”Oplossingsrichting 6: Samenwerkingsverbanden tussen logistieke partijen

o Opties voor realisatie: meer horizontale contacten, opstellen competentie profielen,netwerkvormingEffecten van opties:§ beladingsgraad vrachtwagens omhoog§ meer gebundelde vervoersstromen§ concentratie van voorraden§ efficiëntere inzet van resources§ toename kwaliteit

“Leveranciers willen zich kunnen specialiseren op een bepaalde activiteit om zo een hogere kwaliteit tekunnen garanderen”

§ Oplossingsrichting 7: Outsourcing logistieke activiteiteno Optie voor realisatie: specialisatie in logistieke dienstverlening

Effecten van optie:§ extra schakel§ meer gebundelde goederenstromen§ concentratie van voorraden§ distributiecentra i.p.v. opslagcentra

“Regelgeving op gebied van voedselkwaliteit wordt strikter, aanpassing is noodzaak”§ Oplossingsrichting 8: ICT-ontwikkeling

o Optie voor realisatie: verbeteren T&TEffect van optie:§ verticale integratie

“MVO wordt steeds belangrijker, consument wilt weten wat hij koopt”§ Oplossingsrichting 9: Vergroten transparantie

o Optie voor realisatie: certificering en uniformeren

“Wensen op het gebied van kwaliteit, snelheid en betrouwbaarheid nemen toe”§ Oplossingsrichting 10: Logistieke innovaties

o Opties voor realisatie: informatie-innovatie, innovatieve vervoersmiddelen, innovatievevervoersmethoden ten behoeve van afzondering van producten, afzonderlijk verpakken vanproductenEffect van opties:§ meer gescheiden stromen

Bovenstaande oplossingsrichtingen kunnen worden afgezet in de matrix die de drie ketenkundigeperspectieven weergeeft (vergelijk figuur 2). Dit geeft onderstaande tabel als resultaat.



17

Tabel 3: Oplossingsrichtingen uitgezet in matrix met drie verschillende perspectieven

Perspectieven Structuur Stroom Proces

Sociaal-economisch

- Meerafzetpunten

- Meer producten inschappen

-Toename E-commerce-Samenwerkings-verbandentussen logistieke partijen-Vergroten transparantie (wieverdient wat in de keten?)

Informatief -Vergrotentransparantie(transparantie vaninformatie overstromen: datahubs)

-Meer samenwerking omlogistieke processen tekunnen organiseren-Logistieke innovaties(andere communicatie-middelen)-Vergroten transparantie (wiedoet wat in de keten)

Fysiek - Frequenter leveren- Outsourcinglogistieke activiteiten

-Logistieke innovaties(sneller transport)

C) Onderzoeksvragen

In de literatuur staat veel beschreven over ketenkunde. Om tot praktische onderzoeksvragen te komen is heteerst nodig om theoretische onderzoeksvragen helder te krijgen. Deze kunnen vervolgens wordengespiegeld op de reeds weergegeven oplossingsrichtingen en dit zal tenslotte tot praktische kennisvragenleiden.

Onderstaande theoretische onderzoeksvragen met betrekking tot ketenkunde zijn actueel5:

Intern ketenprocesØ Wat bepaalt de stabiliteit en duurzaamheid van onderlinge relaties? kennisuitwisseling?

vertrouwensniveau?Ø Hoe kan je de ketenprestatie meten, beoordelen en vertalen naar actie?Ø Wat is de relatie tussen het functioneren van ketens en netwerken en het functioneren van de organisatie

die de samenwerkende structuur opzet (hiërarchie)?

OverheidØ Zijn er verschillen tussen de private en publieke sector in een organisatiestructuur? Hoe passen publieke

organisaties in private netwerken? Opent dit nieuwe deuren in privaat - publieke samenwerking?Ø In hoeverre kunnen keten- en netwerkontwikkelingen worden gestuurd door beleid? Wat zijn daarbij de

verschillen tussen restrictief (weten regelgeving) en niet-restrictief (subsidies, waarden & normen)sturen?

5 Diederen, P.J.M., Jonkers, H.L.,2001, Chain and Network Studies.



18

Extern ketenprocesØ Wat hebben specifieke ketenmechanismen en ketenafspraken voor invloed op de ruimtelijke ordening?

Wat heeft keten- en netwerkontwikkeling voor gevolg op de regionale economische ontwikkeling?

Door deze theoretische onderzoeksvragen nu op de eerder gepresenteerde oplossingsrichtingen te leggenwordt tot praktische onderzoeksvragen gekomen. Echter, omdat verschillende van deoplossingsrichtingen een overeenkomstig karakter kennen, is ervoor gekozen om enkele van dezeoplossingsrichtingen te clusteren aangezien onderzoeksvragen vaak op meer bouwstenen betrekkinghebben. Zo kunnen bijvoorbeeld de oplossingsrichtingen 1, 2 en 4 worden samengevoegd, omdat ze alleuitgaan van een aanpassing van de ketenprocessen of –structuur als direct gevolg van specifiekeconsumentenwensen. Voor oplossingsrichtingen 5, 6, 7 en 10 geldt daarentegen weer dat ze alle uitgaanvan verbeteringen op logistiek gebied (door bijvoorbeeld samenwerking). Oplossingsrichtingen 3 en 8 vloeienvooral voort uit nieuwe technologische mogelijkheden. Tenslotte is oplossingsrichting 9 gericht op meertransparantie in de keten. In tabel 4 resulteert dit uiteindelijk in een viertal logische clusters. Vervolgens zijnin tabel 5 de aan deze clusters van oplossingsrichtingen gerelateerde onderzoeksvragen opgenomen.

Tabel 4: Clusters van oplossingsrichtingen

Clusters Onderliggende oplossingsrichtingen1) Consument 1, 2 en 42) Logistiek 5, 6, 7 en 103) Technologie 3 en 84) Transparantie 9

Tabel 5: Aan clusters van oplossingsrichtingen gerelateerde onderzoeksvragen

Clusters Aanleiding OnderzoeksvragenConsument Ø Behoefte aan aanpassing van de

ketenprocessen of –structuur alsdirect gevolg van specifiekeconsumenten-wensen

Ø Hoe verbeter je de efficiency voor dedistri-butie

Ø Welke inzichten zijn er in eisen aan (of:competenties van) ketenpartijen

Ø Hoe kan de foodketen worden ingepastin logistieke systemen van nieuwe (non-food) ketens, met name veiligheid,versheid in besturing en uitrusting

Logistiek Ø Op zoek naar verbeteringen oplogistiek gebied, met als belangrijkstepijlers clusteren en verbinden

Ø Inzicht in de nieuwe rolverdeling tussenpubliek en privaat

Ø Hoe ontwikkelt zich de publiek-privatenetwerk-vorming

Ø Hoe ontwikkelt zich de relatie tussenMVO en ruimtelijke ordening

Ø Inzicht in nieuwe vormen vansamenwerking

Ø Op welke manier kom je tot een beterebalans tussen concurrentie en samen-werking

Ø Inzicht in de dynamiek ininnovatieprocessen

Technologie Ø Opkomst internet Ø Hoe kom je tot een verbeterdeefficiency en organisatie van last mile

Transparantie Ø Behoefte aan meer transparantie in deketen, zowel uit consumenten – alsoverheidsoogpunt

Ø Inzicht in transparantieØ Inzicht in het vertalen van

consumentenwensen naarproducteigenschappen



19

Clusters Aanleiding OnderzoeksvragenØ Hoe beïnvloedt MVO bestaande

contractenØ Inzicht in afwegings-mechanismen

tussen verschillende MVO- conceptenØ Hoe gaan prijsvorming en MVO samen

in ketensØ Wat zijn nieuwe mechanismen voor de

overheid om te sturenØ Welke inzichten in de evaluatie van

keten-prestaties zijn erØ Inzicht in ketenperformance-

benchmarksystemenØ Volgens welke dynamiek ontwikkelen

netwerken zichØ Inzicht in flexibele vraaggestuurde

ketensØ Wat zijn nieuwe vormen van

kennisoverdrachtØ Hoe kom je tot kennisgedreven

netwerk-vormingØ Inzicht in waarde van netwerkenØ Hoe toets je de vestigings-factoren aan

de nieuw gestelde eisen

Deze onderzoeksvragen hebben een scope van nul tot vijf jaar.

In onderstaande kaders zijn enkele van deze praktische onderzoeksvragen vertaald naar een specifiekonderzoeksgebied binnen het agrocluster, namelijk de dierlijke keten, om zodoende inzicht te verwerven inde wijze waarop ketenkunde, redenerend vanuit de agrologistieke visie, ingrijpt op het agrocluster. Dezevertaling is gemaakt voor de clusters 1, 2 en 4 ofwel de consument, logistiek en transparantie. Hierbij isoverigens niet getracht een uitputtend overzicht te geven maar eerder via een beperkt aantal voorbeeldeneen idee te geven.

Cluster 1: De consument

Stadsdistributiecentra

• Hoe zit het met de voedselveiligheid van (bewerkte) dierlijke producten tijdensoverslag naar fijndistributie?

Cluster 2: Logistiek

Logistieke dienstverleners

• Hoe kun je gescheiden productstromen garanderen, c.q. hoe hier mee om te gaan?Het kunnen onderscheiden van stromen van vergelijkbare producten uit sterkgescheiden ketens: bijvoorbeeld biologisch versus niet-biologisch, gmo-vrij versus rest(bijvoorbeeld in het voer).

• Hoe kun je productkwaliteit garanderen bij mengladingen?• Hoe kun je productveiligheid (geen cross-contaminatie) garanderen bij bundeling van

verschillende productstromen?



20

Cluster 4: Transparantie

Structuur voor ontsluiting van gegevens van specifieke schakels naar andere schakels inde keten

Er is momenteel een grote mate van wantrouwen tussen boeren en slachterijen vanwegede koper/verkoper relatie die de sector de afgelopen decennia gedomineerd heeft. Het isbeter om te zoeken naar overgangsvormen waarbij uiteindelijk samengewerkt wordt vooreen zo goed mogelijk eindproduct.

• Hoe kun je een proces opstarten waarbij je van een handelsprijssysteem naar vastecontracten gaat?

• Hoe gebruik je transparantiegegevens om het vertrouwen tussen ketenpartijen teversterken?

• Hoe gebruik je transparantiegegevens om de performance van gedifferentieerdeketens te vergelijken? Welke indicatoren zijn hiervoor nodig?



21

2.1.2 Onderzoeksagenda vanuit logistiek en organisatorisch perspectief

Auteurs: Jack G.A.J. van der Vorst en Jacques H. TrienekensKennisinstelling WUR: Leerstoelgroep Bedrijfskunde

A) Inleiding: logistiek en organisatie

Nederland heeft traditioneel een sterke positie als logistiek centrum voor agro-grondstoffen en bewerkteproducten. Naast de omvangrijke productstromen uit de eigen primaire productie envoedingsmiddelenindustrie komt een grote importstroom via de luchthaven en de verschillende zeehavensons land binnen. Een groot deel van deze importstromen vindt zijn bestemming in het buitenland. Nederlandis daarmee een belangrijke draaischijf in het internationale verkeer van agrogrondstoffen en bewerkteproducten. De agro- en foodindustrie wordt echter momenteel geconfronteerd met een aantal trends enontwikkelingen die de inrichting en besturing van het agronetwerk zullen gaan veranderen.

De Visie Agrologistiek verwoordt een drietal elementen (pijlers) van een mogelijke oplossingsrichting alsreactie op huidige trends en ontwikkelingen. Dit essay richt zich op het formuleren van eenonderzoeksagenda voor de komende 15 à 20 jaar vanuit de onderdelen Logistiek en Organisatievertrekkende vanuit de drie pijlers in de Visie. Alvorens de onderzoeksvragen te bespreken worden eerstbeide termen in essentie toegelicht.

LogistiekDe term ‘logistiek’ komt oorspronkelijk uit het leger (logis = beweging). In de Van Dale wordt logistiek danook gedefinieerd als: “alle voorbereidingen en handelingen die nodig zijn om de troepen op de meestdoeltreffende wijze van goederen en voorraden te voorzien en onder de meest gunstige omstandigheden tedoen strijden”. Na de industriële revolutie, waarbij men op specifieke locaties grote hoeveelheden goederensamenbracht en machinaal verwerkte tot eindproducten, hebben goederenbewegingen ook in demaatschappij meer aandacht gekregen. Uiteindelijk heeft dit geleid tot een heel vakgebied Logistiek, waarbijlogistiek in brede zin wordt gedefinieerd. De Vereniging van Logistiek Management (1992) definieert logistiekals volgt:

“Logistiek omvat de organisatie, planning, besturing en de uitvoering van de goederenstroom vanaf deontwikkeling en inkoop, via productie en distributie naar de eindafnemer met als doel om tegen lage kostenen kapitaalgebruik te voldoen aan de behoeften van de markt.”

Terwijl deze definitie van logistiek veel meer uitgaat van een industrieel bedrijf, dat zijn grondstoffen moetinkopen, zijn productie moet aansturen en zijn eindproducten naar de markt moet distribueren, isagrologistiek van begin af aan meer georiënteerd op de opslag en verplaatsing van agrarische producten inde gehele keten van primaire producent tot aan consument. De term ketenlogistiek is dan ook sinds beginjaren ’90 in zwang gekomen.

Ketenlogistiek, oftewel “Supply Chain Management”, is het geïntegreerd plannen, coördineren en beheersenvan alle logistieke bedrijfsvoeringprocessen en activiteiten in de keten 6.

Kernvraag van ketenlogistiek is hoe de keten in te richten en te besturen zodat tegen de laagste totaleketenkosten producten met de hoogste toegevoegde waarde worden geleverd aan de eindgebruiker, terwijl

6 Vorst, van der J.G.A.J., Effective food supply chains; generating, modelling and evaluating supply chain scenarios, PhD-thesisWageningen Universiteit, 22 september 2000



22

voldaan wordt aan de eisen van andere belanghebbenden in de keten. Hierbij is een keten gedefinieerd alseen serie van (fysieke en besluitvormings-) activiteiten, verbonden middels goederen- en informatiestromen,die organisatiegrenzen overschrijden6.

OrganisatieHet onderdeel organisatie richt zich binnen dit essay in het bijzonder op de institutionele aspecten vanketensamenwerking, de relaties (contractvorm) tussen partijen en het verandermanagement om van de enevorm van samenwerking naar een nieuwe vorm te komen.We onderscheiden verschillende vormen van samenwerking7:

Ø Een geïntegreerde hiërarchie is een volledig verticaal geïntegreerde organisatie. Alle processen enactiviteiten vanaf het verkrijgen van de ruwe grondstoffen en de verkoop aan de eindconsument wordendoor één organisatie uitgevoerd. Er vinden binnen een geïntegreerde hiërarchie dus geen transacties vangoederen, diensten of informatie plaats met andere partijen die geen eigendom zijn van een derde partij.

Ø Bij een semi-hiërarchie zijn alle organisaties in de keten van een bepaald product eigendom van éénorganisatie. Deze organisaties opereren echter als zelfstandige eenheden.

Ø Langdurige allianties zijn samenwerkingsvormen tussen organisaties waarbij eigendomsrechten,technologie, personeel, informatie, goederen en diensten worden uitgewisseld, maar waarbij deorganisaties niet samengaan in één organisatie. De verschillende organisaties behouden dus hun eigenidentiteit, cultuur en structuur.

Ø Gecoördineerde contractsamenwerking is een vorm van samenwerking die vaak plaatsvindt binnenprojecten.

Ø Gecoördineerde winstdeling wordt vaak gebruikt voor licensing en franchising. Hierbij wordt heteigendom van goederen, diensten en informatie overgedragen aan hoofdzakelijk kleinere organisaties,waarbij de eigenaar van de kleine onderneming een gegarandeerd inkomen krijgt.

Ø Middellange en lange termijn handelsovereenkomsten. In de praktijk komen veel langdurigehandelsrelaties voor waarbij geen directe formele contracten zijn gesloten waarbij organisaties wettelijkaan elkaar gebonden worden.

Ø Korte termijn handelsovereenkomsten komen voor bij transacties waarbij na de ene order geen vervolgkomt op de samenwerking.

Williamson8 is van mening dat samenwerkingsvormen tussen organisaties wel veel voorkomen, maar dat demeeste samenwerkingsvormen sterk neigen naar de extremen van de schaal, namelijk of markt of hiërarchie9. Aan het begin van deze schaal staat de markt, vervolgens de trilaterale samenwerking, daarna debilaterale samenwerking en tenslotte de hiërarchie. Deze opvatting wordt door veel organisatiedeskundigenonderschreven en is in figuur 3 weergegeven.

Kernvraag binnen dit essay vanuit organisatorisch perspectief is welke institutionele vorm van samenwerkinghet meest geschikt is als gesproken wordt over clusteren (Agro Business Parken), verbinden en regisseren.En vervolgens, als er dan gekozen is voor een bepaalde vorm, hoe het veranderingsproces moet wordengemanaged.

7 Slack, N., S. Chambers & R. Johnston, 2001, Operations Management., Financial Times, London8 Williamson, O.E., 1985, The economic institutions of capitalism, The Free Press, New York, 450p.9 Powell, W.W., 1990, Neither market, nor hiërarchie: Network forms of organization. Research in Organizational Behavor, 12, pp.295-336



23

Figuur 3: Synthese van vormen van samenwerking

Geen samenwerking Sterke samenwerking

Markt Bilateralesamenwerking

Trilateralesamenwerking

Hiërarchie

Indeling van samenwerking door de transactiekostentheorie

Geïntegreerdehiërarchie

Korte termijnhandels-overeen-komsten

Gecoördineerdecontractsamen-

werking

Gecoördineerdewinstdeling

Semi-hiërarchie

Middellangeen langetermijnhandelsover-eenkomst

Langdurigealliantie

Indeling van vormen van samenwerking in de ketens

Analysemodel voor ketens

In deze paragraaf wordt een raamwerk gepresenteerd voor de bestudering van ketens. Aan de hand van ditraamwerk kunnen de belangrijkste elementen met de bijbehorende beslissingen worden geïdentificeerd (ziefiguur 4). De belangrijkste elementen van het raamwerk zijn 1) ketenstructuur, 2) ketenprocessen encomponenten van 3) ketenmanagement10. Omdat de nadruk hier ligt op logistiek, is het model uitgebreid methet element 4) ketenmiddelen. De invulling van elk element is afhankelijk van het doel van deketensamenwerking.

10 Lambert D.M. and M.C. Cooper (2000), Issues in Supply Chain Management, Industrial Marketing Management, 29, 65-83



24

Figuur 4: Analysemodel voor ketenmanagement

1) Ketenstructuur

Lambert & Cooper10 onderscheiden drie aspecten voor het karakteriseren van de structuur van hetketennetwerk, die kort zullen worden besproken.

a) Leden van de keten

Voor het bestuderen van de leden van de keten is het goed om uit te gaan van een doelorganisatie. Dat isdie organisatie die centraal staat in het ketennetwerk. Elke organisatie zal zichzelf in de keten zien als dedoelorganisatie. In principe heeft elke organisatie meerdere leveranciers en meerdere afnemers. Eenleverancier van granen kan bijvoorbeeld de leverancier zijn van grondstoffen voor de broodketen, maardiezelfde leverancier kan net zo goed een leverancier zijn voor grondstoffen voor de diervoedselindustrie.Daarnaast werkt de organisatie soms samen met partijen die vergelijkbare activiteiten verrichten (deconcullega’s). De doelorganisatie kan niet met elk lid van het ketennetwerk integreren of coördineren. Dit zoueen enorme toename van de complexiteit tot gevolg hebben. De doelorganisatie zal het meest moetenafstemmen met die organisaties die van kritisch belang zijn voor het succes van de doelorganisatie.

b) Verschillende soorten relaties in de keten

Een organisatie heeft verschillende relaties met verschillende leden van de keten. De ene relatie wil menvolledig beheersen, de andere behoeft alleen gecontroleerd te worden en weer een andere kan men volledigloslaten. In de vorige paragraaf is al ingegaan op de verschillende samenwerkingsvormen die hieruitvoortkomen. Een procesrelatie die men volledig wil beheersen kan optreden wanneer de doelorganisatiebijvoorbeeld verzekerd wil zijn van een constante aanvoer van grondstoffen van constante kwaliteit enkwantiteit. Naast de verschillende soorten relaties zijn ook tijdsduur, niveau en focus van de relatie vanbelang. De tijdsduur geeft aan voor hoelang de relatie in de keten wordt aangegaan. Het niveau van derelatie geeft weer of de organisaties als geheel met elkaar samenwerken of dat zij alleen op bepaaldeprocessen of functies met elkaar samenwerken. De focus van de relatie geeft aan of beide organisatiesbelang hebben bij de samenwerking of dat het een eenzijdig belang voor één organisatie is.

Keten processen

Netwerkstructuur

Keten management

Ketenmiddelen

1) Wie zijn de belangrijke leden in het netwerk met wie relaties worden aangegaan?

2) Wie verricht welke processen en hoe zijn processen verbonden met andere leden van de keten?

4) Welke verpakkingen en middelen worden in elk proces

ingezet?

3) Welk niveau van integratieen ketenmanagement moet in elke schakel gebruikt worden?



25

c) De structurele dimensies van de keten

Voor het analyseren, beschrijven en managen van ketens zijn de structurele dimensies van de keten eenbelangrijk gegeven. Er bestaat een drietal dimensies voor de keten:

Ø Horizontale structuur. De horizontale structuur verwijst naar het aantal leveranciers en afnemers dieachter elkaar zijn geschaard in de keten. De horizontale structuur geeft dus het aantal niveaus in deketen aan.

Ø Verticale structuur. De verticale structuur van de keten geeft het aantal organisaties per niveau aan. Deverticale structuur is dus als het ware de ‘hoogte’ van de keten.

Ø De horizontale positie van de doelorganisatie. De horizontale positie van de doelorganisatie geeft aan ofde doelorganisatie zich aan het begin of aan het einde van de keten bevindt.

Logistieke beslissingen hebben invloed op de structurele dimensies van de keten. De beslissing omgrondstoffen van één leverancier te betrekken in plaats van meerdere leveranciers zorgt ervoor dat deverticale structuur van de keten nauwer wordt.

2) KetenprocessenBinnen een organisatie vinden veel activiteiten plaats. Wanneer organisaties een relatie aangaan zullenverschillende activiteiten worden gekoppeld. Binnen een organisatie worden verschillende (soorten)activiteiten of processen onderscheiden. De leden van het Global Supply Chain Forum hebben achtverschillende processen onderscheiden die in ketenverband kunnen worden beheerst10. Het aantalketenprocessen dat van belang is te coördineren of te beheersen is contextafhankelijk en verschilt vanorganisatie tot organisatie. De onderscheiden ketenprocessen zijn de volgende:

Ø Customer relationship management: houdt zich bezig met de relatie tussen de organisatie(s) en deafnemers om het aanbod beter op de klantgroepen af te stemmen.

Ø Customer service management; houdt zich ook bezig met afnemers, maar is gericht op het verstrekkenvan informatie of hulp aan de afnemers.

Ø Demand and inventory management houdt zich bezig met de afstemming van de vraag op het mogelijkeaanbod door optimale voorraden aan te houden en de vraag via promoties te beïnvloeden.

Ø Customer order fulfilment houdt zich bezig met het verwezenlijken van de orders van afnemers. Deactiviteiten van het Customer order fulfilment proces zijn met name gericht op het aansturen en plannenvan de productie-, distributie- en transportactiviteiten.

Ø Manufacturing flow management houdt zich bezig met de fabriekslogistiek. Activiteiten zijn bijvoorbeeldhet bewaken van de flexibiliteit van de productieprocessen om bijvoorbeeld hogere productie- enlevering-frequenties mogelijk te maken.

Ø Procurement (inkoop) houdt zich bezig met het verzekeren van het aanbod aan grondstoffen. Debelangrijkste activiteiten zijn de selectie van leveranciers.

Ø Product development en commercialisatie: ontwikkelen van nieuwe producten en productietechnologie insamenwerking met productie die verantwoordelijk is voor het inbedden van deze productietechnologie inde keten.

Ø Het return proces houdt zich bezig met de logistiek van retourstromen. Vooral in het kader vanmilieubelasting (recycling van verpakkingen en vrachtwagens met lege rolcontainers) speelt dit.Activiteiten zijn voornamelijk het identificeren van verbeteringen/innovaties.

3) KetenmanagementVoor de beheersing van de keten zijn negen verschillende managementcomponenten geïdentificeerd. Dezekunnen in twee groepen worden verdeeld. De eerste groep bestaat uit vijf componenten die als kenmerk



26

hebben dat ze fysiek en technisch van aard zijn. Daarnaast zijn ze zichtbaar, voelbaar, meetbaar en relatiefgemakkelijk te veranderen:

Ø Planning is de manier om een organisatie of keten in een gewenste richting te dirigeren. Eengezamenlijke planning van de organisaties in de keten is essentieel voor het succes van de keten. Deverschillende organisaties zijn van elkaar op de hoogte en weten dan ook waar zij aan toe zijn. Eenvoorbeeld dat hier genoemd kan worden is “Collaborative Planning Forecasting & Replenishment”.

Ø De werkstructuur geeft aan hoe de verschillende activiteiten door de organisatie worden uitgevoerd. Hetniveau van integratie van de verschillende activiteiten is een belangrijke indicator voor het meten van deorganisatiestructuur.

Ø De organisatiestructuur kan verwijzen naar zowel de organisatie als de keten. De organisatiestructuurkan mogelijkheden bieden voor samenwerking. De organisatiestructuur kan bijvoorbeeld zo zijn opgezetdat personeel van leveranciers en afnemers kan participeren binnen de doelorganisatie. Een dergelijkeparticipatie is zeer bruikbaar bij bijvoorbeeld product-ontwikkeling.

Ø Productstroomfaciliteiten: heeft te maken met de netwerkstructuur voor het verkrijgen van grondstoffen,de productie en distributie van goederen door de keten. Een snelle doorloop van de goederen in deketen is gewenst, vooral wanneer de goederen in de keten bederfelijk zijn, zoals in de voedings- engenotmiddelenindustrie. Voorraad is een belangrijk gegeven bij deze managementcomponent. De kostenvan voorraad kunnen hoog oplopen in sommige organisaties in de keten. Een herverdeling van devoorraden in de keten kan voordelen opleveren.

Ø Informatiestroomfaciliteiten: de beschikbaarheid van informatie tussen de verschillende organisaties in deketen is belangrijk voor de performance van de gehele keten. Door de beschikbaarheid vanketeninformatie kunnen verschijnselen als het keteneffect worden voorkomen. Belangrijke vraagstukkenzijn dan het al dan niet centraal opslaan van gegevens gecombineerd met de toegang tot die informatie.

De tweede groep bestaat uit vier managementcomponenten. Deze componenten zijn gedragsmatig,nauwelijks zichtbaar en nauwelijks voelbaar, zeer moeilijk te beïnvloeden of te veranderen en zijn nauwelijksaan verandering onderhevig.

Ø Managementmethoden hebben te maken met de manier waarop de organisatie wordt bestuurd.Belangrijke componenten zijn de bedrijfsfilosofie en de technieken die door het management wordengebruikt. Verschil in bedrijfsfilosofie en het gebruik van verschillende technieken kan een belangrijkobstakel zijn voor integratie tussen twee verschillende organisaties.

Ø Macht en leiderschap. Binnen een keten van organisaties zijn doorgaans één of twee ketenleiders. Hetuitoefenen van macht of juist niet beïnvloedt de samenhorigheid in de keten.

Ø Risico en beloningsstructuur. Het delen van de kosten en baten versterkt de eenheid binnen de keten.Vooral in relaties met bilaterale samenwerking is het vertrouwen dat leden van de keten in elkaar hebbeneen belangrijk gegeven.

Ø Cultuur en houding bepalen in grote mate hoe werknemers werken op zichzelf waarderen en hoe zijtegen de leiding van een organisatie aankijken. Een gemeenschappelijke cultuur en houding zorgenervoor dat de keten kan opereren als één geheel.

In de visie van Lambert & Cooper geeft de tweede groep de manier aan waarop de eerste groep moetworden geïmplementeerd. Als de tweede groep van managementcomponenten niet goed isgeïmplementeerd binnen de keten, zal de desbetreffende keten niet of slechts in beperkte mateconcurrerend of winstgevend zijn.

4) Ketenmiddelen

Logistieke stromen in de keten betreffen goederen die in een bepaalde verpakking en in een bepaaldemodaliteit worden vervoerd. We richten ons hier expliciet op de logistieke middelen die worden gebruikt en



27

de informatie- en communicatiemiddelen. Zo identificeren we bij de verpakking de primaireconsumentenverpakking, secundaire verpakking (distributie-eenheid) en de ladingdrager (rolcontainer, pallet,container). Bij de transportmodaliteit zijn er allerlei type vrachtwagens, boten, treinen en vliegtuigen.


Wat zijn nu de trends en ontwikkelingen die ertoe leiden dat het agronetwerk zal moeten en kunnenveranderen en welke knelpunten zien we? De belangrijkste knelpunten voor de agrologistiek11 zijn devolgende:

Ø De verdere vergroting van de Europese Unie met nieuwe toetreders uit Midden- en Oost-Europa leidtertoe dat de subsidiestromen zullen uitdunnen, waardoor het enerzijds moeilijker wordt om tegen eenconcurrerende kostprijs te produceren en anderzijds makkelijker om productieactiviteiten in deze landenop een lager kostenniveau te gaan ontplooien. De agrarische productie is dan ook geneigd teverschuiven naar goedkopere landen.

Ø In toenemende mate is niet het aanbod van producten sturend voor de organisatie van de agroketensmaar de vraag van de consument (ketenomkering). Fragmentatie en tevens groei van deconsumentenvraag leidt tot frequenter leveren aan de retailer en dus tot meer vrachtvervoer. Deopkomst van alternatieve verkoopkanalen leidt daarnaast tot een groter aantal afzetpunten dat beleverdmoet worden. Doordat het distributienet fijnmaziger wordt neemt het aantal te rijden kilometers toe, metname binnen en rond de stedelijke gebieden. E-commerce lijkt dit nog te versterken, omdatgoederenstromen hierdoor nog verder versnipperd raken. Dit alles leidt tot het dichtslibben van dewegen, waardoor het voor bedrijven moeilijker wordt om aan de gewenste logistieke prestatie tevoldoen.

Ø Binnen de maatschappij is een trend naar ‘duurzaam en verantwoord ondernemen’ waarneembaar.Activiteiten moeten zo worden ingericht dat ze zo min mogelijk ten koste gaan van milieu, ruimte enleefbaarheid en waar mogelijk een bijdrage leveren aan het dierenwelzijn en de voedselveiligheid. Zowordt het ‘slepen’ met goederen en dieren steeds minder geaccepteerd vanuit oogpunt van welzijn endierziekterisico’s. Mede als gevolg van crises met dierlijke producten neemt de maatschappelijkeaandacht voor voedselveiligheid en voor de traceerbaarheid van voedsel toe, zowel in Nederland als inde rest van Europa. De kwaliteit van het voedsel is een steeds belangrijker verkoopargument.

Als reactie op deze ontwikkelingen zien we een toenemende samenwerking tussen ketenpartijen. Het tijdigen correct beschikbaar hebben van de benodigde informatie (ketentransparantie) is essentieel om snel tekunnen inspelen op veranderende marktomstandigheden en dus voor een gezonde bedrijfsvoering. Dit wordtversterkt door een toename van het uitbesteden van activiteiten (back to core business); niet zelden wordenlogistieke activiteiten (transport, opslag) door derden uitgevoerd. Tenslotte moeten de ontwikkelingen in deICT worden genoemd. De automatiseringsgraad neemt in alle schakels van de agrofoodketen toe, waardooruitgebreide informatie-uitwisseling in de keten en centrale aansturing van de keten (of collaborative planning)mogelijk worden.

Al deze ontwikkelingen hebben zoals gezegd een invloed op de inrichting, besturing en organisatie van deagroketen. In de Visie Agrologistiek is middels een drietal pijlers (clusteren, verbinden en regisseren) eenuitwerking gegeven aan een mogelijke oplossingsrichting, die in dit essay als vertrekpunt is genomen.

C) OnderzoeksvragenOm te toetsen of de Visie Agrologistiek haalbaar en wenselijk is moet onderzoek worden gedaan naar eenscala van onderwerpen. Voor Logistiek & Organisatie hebben we de elementen van het Analysemodel voor

11 Agrologistiek is het transport, de opslag, de distributie en de regie (besturing, beheersing en organisatie) van de agrostromen - food ennon-food - in de gehele agroketen, van grondstoffen tot consument, o.a. op de verssector en het diertransport.



28

Ketens gelegd op de oplossingsrichting van de Visie Agrologistiek – dus clusteren, verbinden en regisseren.Voor het overzicht worden in tabel 6 de centrale onderzoeksvragen weergegeven.

Tabel 6: Belangrijkste onderzoeksvragen per element van het Analysemodel.

Element Belangrijkste vragen

Doelstelling Wat is de Value Proposition12 van het business model?Netwerkstructuur Wie zijn de belangrijke leden in het netwerk met wie worden relaties aangegaan?Ketenproces Wie verricht welke processen en hoe zijn processen verbonden met andere leden

van de keten? Worden voorraden gebruikt en waar worden ze neergelegd in deketen?

Ketenmanagement Welk niveau van integratie en ketenmanagement moet voor elk ketenprocesworden gebruikt? Welke actor vervult welke rol in het business model met welketaken, bevoegdheden en verantwoordelijk-heden? Hoe maken we het modelaantrekkelijk voor elke partij (verdeling kosten/baten in de keten)? Hoe worden deprocessen in de keten aangestuurd (dagelijks, wekelijks, maandelijks, jaarlijks)?

Ketenmiddelen Welke modaliteit en ladingdragers moeten worden gebruikt?Welke functionele eisen worden gesteld aan de ICT-systemen?

Prestatie Welke prestatie moet worden bereikt op het gebied van kosten, milieu,productkwaliteit- en –veiligheid, welzijn, service, etc.?Hoe doen we het verandermanagement?

Om deze onderzoeksvragen gedetailleerder uit te werken is voor de volgende aanpak gekozen:

Ø selectie van een aantal hoofdknelpunten in de agrologistiek dat moet worden opgelost;Ø selectie van een aantal oplossingsrichtingen;Ø de onderzoeksvragen die dienen te worden beantwoord om de oplossing (op termijn) werkend te maken.

Voor elk van de knelpunten kunnen meerdere oplossingen worden geformuleerd. De voornaamste worden nuper knelpunt toegelicht en uitgewerkt met onderzoeksvragen (zie tabel 7 voor een overzicht van deuitgewerkte onderdelen per knelpunt).

Tabel 7: Overzicht van de knelpunten en uitwerking voor logistiek en organisatie

Verschuivingproductie

Dichtslibben wegen Gebrek aanketentransparantie

Milieubewustzijn &voedselveiligheid

Logistiek 3 3 X 3Organisatie 3 X 3 3

Knelpunt 1: Verschuiving agrarische productie naar goedkopere landen

In de wereld staat Nederland (nog) bekend om haar goede kennis- en fysieke infrastructuur van agrarischeproductie, verwerking en distributie van goederen. Aangezien de concurrentie in de agro- en foodmarktmeestal op kostprijs plaatsvindt, is het voor Nederland de laatste jaren moeilijker geworden haar positie op

12 that is, the underlying purpose for which the participants are working together to create competitive advantage. This can be basedon three value propositions, which can be found separately or in combination: (1) Network differentiation and Market segmentation,the target here is to differentiate as a chain to meet the specific demands of customers (e.g. lowest cost, assortment, etc.); (2)Integrated quality, the target here is to meet the increasing demand of consumers and governments for safe and environmentalfriendly produced products; and (3) Network optimisation, the target here is cost reduction through a streamlined chain with rationalinformation supply6



29

de markt te behouden. Door het opengaan van de grenzen (globalisering) en het gemak waarmeetegenwoordig internationaal gecommuniceerd kan worden, zien we steeds vaker buitenlands product onzegrenzen passeren om het eigen nationaal product op de markt te verdringen. Het feit dat consumenten nogniet extra willen betalen voor het veilige en kwalitatief vaak betere product noodzaakt steeds meerproducenten hun activiteiten naar lage lonen landen te verplaatsen.

Oplossingen:Ontwikkelingen in de ICT maken het mogelijk om op termijn de regiefunctie van deze stromen in Nederland tebehouden door middel van netwerkvorming. Daarnaast kan Nederland haar kennis op het gebied van dedistributie gebruiken om consolidation centers op te zetten, die onderdeel kunnen worden van een logistieknetwerk dat zorgdraagt voor volle vrachtwagens die een minimaal aantal kilometers rijden. Tenslotte kunnenverschillen in institutionele regelingen in verschillende industrieën en landen ervoor zorgen dat Nederlandaantrekkelijk blijft als vestigingsplaats.

Tabel 8: Onderzoeksvragen met betrekking tot logistiek die hierbij naar voren komenElement Belangrijkste vragen

Doelstelling • Wat is de Value Proposition van het regiemodel?• In hoeverre kan regie de economische functie van de vertrekkende

productie opvangen?Netwerkstructuur • Welke partij kan het beste de regiefunctie in handen nemen - een

ketendeelnemer of een Trusted Third Party?• Welke waarde wordt toegevoegd door elke schakel in de keten?• Wat is de kritische massa van zo’n center: hoeveel partijen moeten

hieraan meedoen?Ketenproces • Welke processen kunnen het beste in een netwerk onder regie worden

uitgevoerd?• Waar moeten de consolidation centers worden gelokaliseerd?

Ketenmanagement • Hoe plan en beheers je een netwerk met regie?• Hoe manage je de logistieke stromen in het netwerk opdat de service van

het netwerk optimaal is (in overeenstemming met de doelstelling)?• Wat zijn de benodigde eigenschappen van de medewerkers die het

moeten gaan doen (denk aan technische en sociale vaardigheden)?Ketenmiddelen • Welke middelen (modaliteiten en ladingdragers) moeten worden ingezet

(of ontwikkeld) zodat de logistieke stromen het efficiëntst verlopen?• Kunnen ontwikkelingen in de ICT bijdragen aan het realiseren van regie-

activiteiten?• Wat zijn de functionele eisen die aan het informatie- en

communicatiesysteem moeten worden gesteld om het regiemodel tedoen slagen?

Prestatie • Hoe beoordeel je het succes van een regie business model? Wanneer ishet succesvol?



30

Tabel 9: Onderzoeksvragen met betrekking tot organisatie die hierbij naar voren komenElement Belangrijkste vragenDoelstelling • Kan kennisuitwisseling tussen landen ervoor zorgen dat er juist meer of

minder regieactiviteiten in NL plaatsvinden?• Volgens welke criteria beslis je om de productie te verplaatsen naar een

ander land?Netwerkstructuur • Welke relaties (bijvoorbeeld Contractvormen) kunnen het best worden

aangegaan met welke partners ?• Wat is de invloed van een veranderende (EU) wetgeving op de

organisatievorm?• Welke kansen voor nieuwe organisatievormen biedt harmonisering van de

wetgeving (EU, internationaal)?Ketenproces • Welke technologische innovaties zijn noodzakelijk om te komen tot

nieuwe organisatievormen?• Hoe organiseer je de toelevering van producten met internationale

toeleveranciers?Ketenmanagement • Welke organisatiestructuur en vorm van samenwerken is het meest

geschikt om de regiefunctie een plaats te geven?• Wat is de invloed van vraagdifferentiatie op de vorm van de

samenwerking?• Wat is het belang van vertrouwen in het opzetten van een regiefunctie?• Hoe verdelen we de kosten en baten in de keten/netwerk?• Wie heeft de macht in het netwerk en wie moet het eigenlijk hebben wil

de performance optimaal zijn?Ketenmiddelen • Welke rol kan ICT spelen bij het behouden van de onafhankelijkheid van

de deelnemers in het netwerk?Prestatie • Hoe managen we het veranderingsproces als activiteiten worden

uitbesteed en regie plaatsvindt?• Hoe managen we het veranderingsproces als een andere

organisatievorm wordt gekozen?

Kader 1: projectie op de dierlijke keten

Op dit moment vertrekken er veehouders naar andere landen (bijvoorbeeld Polen en Spanje) waar tegenlagere kosten vergelijkbare producten kunnen worden geproduceerd. Een groot deel van onze huidigeafzetmarkt bevindt zich in het buitenland. Kernvraag is dan ook of met het vertrek van deze boeren debijbehorende economische bijdrage aan Nederland BV eveneens verdwijnt. Mogelijkerwijs kan door middelvan een regiemodel Nederland een rol blijven spelen in de afzet van de door hen geproduceerde producten.Maar wanneer is zo’n regiemodel zinvol en haalbaar? Neemt de hoeveelheid vervoer van (al dan niet levende)dieren dan niet onevenredig toe? Wat betekent dat voor het milieu? Willen die boeren überhaupt nog welverbonden zijn met de Nederlandse agro-industrie? Hoe plan en beheers je het netwerk dan? Gaan destromen dan direct naar de klant of moeten ze fysiek in Nederland komen? Etc.



31

Knelpunt 2: Dichtslibben van wegen

Massa-individualisering leidt tot een toenemend belang van de verswaarde van een product en een uitdijendproductassortiment. Daarnaast willen bedrijven steeds minder voorraad hebben om sneller te kunnenreageren op veranderingen in de marktvraag en meer cash flow te hebben. Deze ontwikkeling leidt tothoogfrequente leveringen en lage beladingsgraden van vrachtwagens. Ook de weten regelgeving heeft hierinvloed door bijvoorbeeld stadscentra maar op bepaalde tijden open te stellen voor laden en lossen.

Oplossingen:Voor dit knelpunt kunnen veel (deel)oplossingen worden aangedragen. Zo kunnen beladingsgraden wordenverhoogd door het inzetten van andere manieren van transport (multimodaal transport) of het uitbestedenvan activiteiten (bijvoorbeeld een gezamenlijk distributiecentrum dat wordt verzorgd door een logistiekdienstverlener). Ook de inrichting van een Agro Business Park kan het aantal transportkilometers reducerendoordat vraag en aanbod van transport dicht bij elkaar zitten. Tenslotte kunnen nieuwe distributiekanalenworden aangeboord (denk aan levering via het pompstation, etc.) om de fijndistributie vaninternetbestellingen anders te organiseren.

Tabel 10: Onderzoeksvragen met betrekking tot logistiek die hierbij naar voren komenElement Belangrijkste vragen

Doelstelling • Welke Value Propositie ontwikkel je met een ABP en met het uitbesteden van activiteiten?Netwerkstructuur • Wat zijn de overwegingen om processen uit te besteden?

• Hoeveel ABPs moeten er komen? Welke actoren zitten in een ABP en waarom? Welke actorvervult welke rollen en processen in het ABP?

• Welke afzetkanalen komen in aanmerking en waarom en wat zijn de overwegingen?• Hoe verdeel je de lasten en baten binnen een ABP opdat men wil blijven deelnemen?

Ketenproces • Wie verricht welke processen en hoe zijn processen verbonden met andere leden van deketen? Worden voorraden gebruikt en waar worden ze neergelegd in de keten?

Ketenmanagement • Kan collaborative planning in een groter netwerk (integratie agrofood en overig) het aantalwegkilometers verminderen en de leverprestatie verbeteren? Indien gebruik wordt gemaaktvan collaborative planning: hoe richt je die dan in?

• Hoe manage je de relatie met de uitbesteder opdat de doelstellingen worden behaald?(Welke contractvorm wordt dan gekozen?)

• Hoe maak je de last mile beheersbaar als we thuis gaan beleveren?Ketenmiddelen • Welke middelen (intern transport, productieapparatuur, etc.) moeten worden ingezet (of

ontwikkeld) zodat de logistieke stromen het efficiëntst verlopen?• Kan multimodaal transport bijdragen aan de reductie van het aantal wegkilometers terwijl de

logistieke performance goed blijft?• In hoeverre kan modularisatie en standaardisatie bijdragen aan het tot stand komen van

multimodaal transport?• Welke ICT-infrastructuur moet een ABP hebben?

Prestatie • Kan een ABP, multimodaal transport of een alternatief afzetkanaal bijdragen aan de reductievan het aantal wegkilometers terwijl de logistieke performance goed blijft?



32

Kader 2: projectie op de dierlijke ketenVleesketens zijn momenteel verantwoordelijk voor een groot aantal vervoersbewegingen. Levend vee wordtmeestal op vooraf geplande tijden in redelijk volle vrachtwagens vervoerd. Vaak ook door een ingehuurdederde partij. Consolidatie is dus niet het voornaamste probleem. Reductie van het aantal kilometers zouechter een meerwaarde kunnen betekenen voor deze ketens. Op het moment dat productieactiviteiten enverwerkingsactiviteiten bij elkaar plaatsvinden is transport een kleiner issue en heeft men dus ook minderlast van het dichtslibben van de wegen. Vragen die dan naar voren komen zijn: wat zijn de overwegingen omaan zo’n ABP deel te nemen en hoe richt je dit dan in? Waar moet zo’n park komen te liggen? En moet je danalleen de vleesketen hierbij betrekken of juist ook andere ketens, die bijvoorbeeld reststromen voor hunrekening kunnen nemen? Welke besturingsstructuur en ICT-infrastructuur moet het ABP dan hebben om allebelanghebbenden van een juiste prestatie te voorzien? Etc. Natuurlijk moeten deze logistieke vragen wordengecombineerd met vragen omtrent de kwaliteit en het welzijn van de dieren.

Knelpunt 3: Gebrek aan ketensamenwerking en ketentransparantie

Hoewel reeds veel gesproken wordt over ketensamenwerking en transparantie, valt het in de praktijk nogtegen. Vaak betreft het een gedeeltelijke samenwerking tussen enkele partijen en is er geen sprake vanketentransparantie. Men heeft nog geen gezamenlijk doel voor ogen maar streeft de optimalisatie van deeigen doelen na. Dit terwijl men het in het algemeen wel erover eens is dat samenwerking substantiëlevoordelen met zich meebrengt.

Oplossingen:Het werken aan de bewustwording van het nut van ketensamenwerking en clustervorming. ABPs en hetuitbesteden van activiteiten zijn hier excellente voorbeelden van.

Tabel 11: Onderzoeksvragen met betrekking tot organisatie die hierbij naar voren komen


Doelstelling • Hoe krijg je partijen zover dat ze richting een gezamenlijk doel werken?Netwerkstructuur • Hoe bepaal je nu wie wel en niet aan een ABP meedoet? Hoe werkt men samen in het ABP?

• Hoe maak je het aantrekkelijk voor partijen om deel te nemen aan een ABP;uittreedbarrières?

Ketenproces • Welke positie krijgen logistiek dienstverleners in het netwerk?Ketenmanagement • Hoe verkrijg je stabiele samenwerkingsverbanden in een keten en/of netwerk/cluster?

• Welke vorm van samenwerking (hiërarchie, alliantie, contract, etc.) is het meest geschikt bijde vorming van een keten of netwerk onder welke omstandigheden en met welke partners?

• Welke organisatiestructuur past daarbij (verdeling bevoegdheden/ verantwoordelijkheden;wie krijgt welke taken)?

• Welke verandering in organisatie en werkwijzen zijn noodzakelijk?Ketenmiddelen • Welke technologische innovaties zijn noodzakelijk voor de vorming van clusters, ABP’s en

outsourcing?• Welke toetredingsdrempels zijn er?

Prestatie • Welke investeringsstrategie moet worden gevolgd ?• Hoe doe je interorganisatie veranderingsmanagement?



33

Kader 3: projectie op de dierlijke ketenIn de dierlijke ketens wordt momenteel hard gewerkt aan ketensamenwerking, met name vanuit hetperspectief van voedselveiligheid en kwaliteit (zoals in de volgende paragraaf wordt behandeld). Maar ookhier betreft het nog vaak niet de volledige keten en is er nog geen sprake van ketentransparantie. Meestalwordt de oplossing gezocht in verticale integratie. Zo kennen we in Nederland een aantal partijen die grotedelen van de keten beheersen. Kernvraag is steeds in hoeverre de potentiële samenwerking voordelen enbeperkingen oplevert en welke organisatievorm dan gekozen moet worden.

Knelpunt 4: Milieubewustzijn en aandacht voor voedselveiligheid en –kwaliteit

De aandacht van de burger voor het milieu en de veiligheid en kwaliteit van het voedsel is de laatste jarendrastisch toegenomen – mede door de recente crises. Het is echter nog vaak het geval dat de consument ergeen extra geld voor over heeft. Er zal dan ook een manier moeten worden gevonden om de consumentduidelijk te maken wat de meerwaarde is van producten die aan dergelijke eisen voldoen. Daarnaast stelt deoverheid (nationaal en internationaal) steeds hogere eisen aan de voedselveiligheid.

Oplossingen:Voedselveiligheid en –kwaliteit komen voort uit het handelen van de hele keten. Ketensamenwerking is danook DE oplossing om dit probleem aan te pakken. Daarnaast kunnen technologieën worden gebruikt om deafnemer, de overheid en de consument te overtuigen van de veiligheid/kwaliteit/milieubewustzijn van eenproduct. Risicomanagement en tracking en tracing is een invulling hiervan.

Tabel 12: Onderzoeksvragen met betrekking tot logistiek die hierbij naar voren komen

Element Belangrijkste vraag

Doelstelling • Welke Value Propositie ontwikkel je met ketensamenwerking en tracking en tracing?Wanneer moet een bedrijf overgaan tot ketensamenwerking en/of tracking en tracing(welke toegevoegde waarde streeft men na?)

Netwerkstructuur • Met welke actoren moet je samenwerken binnen het netwerk, hoe doe je dat, en wie vervultdan welke rollen opdat de performance verbetert?

Ketenproces • Hoe richt je modulair en met gebruik van standaarden de ICT-architectuur in opdattraceerbaarheid op verschillende niveaus gerealiseerd kan worden?

• Welke standaarden moeten gebruikt worden in een ketennetwerk om de informatie-uitwisseling efficiënt te laten verlopen?

Ketenmanagement • Welke afspraken maak je over het handelen in een keten om de voedselveiligheid en –kwaliteit te verbeteren? Wie houdt welke informatie bij in de keten en wie heeft welkeverantwoordelijkheden opdat de traceerbaarheid in de keten wordt gewaarborgd?

• Kan collaborative planning in een keten bijdragen aan verbetering van de traceerbaarheiden/of voedselveiligheid en/of milieubelasting?

• Hoe richt je dan het ketenmanagement in?Ketenmiddelen • Welke middelen (intern transport, productieapparatuur, etc.) moeten worden ingezet (of

ontwikkeld) zodat de logistieke stromen het efficiëntst verlopen en de voedselveiligheidwordt gewaarborgd?

Prestatie • Kan ketensamenwerking en tracking en tracing bijdragen aan de verbetering vanvoedselveiligheid en duurzaamheid?



34

Tabel 13: Onderzoeksvragen met betrekking tot organisatie die hierbij naar voren komen


Doelstelling • Hoe organiseer je risico-evaluatie en management in internationale ketens/ netwerken?Netwerkstructuur • Wat is de impact van GMO’s en functional foods op ontwerp en besturing van voedselketens

en netwerken?Ketenproces • Welke informatie-uitwisseling moet plaatsvinden in de keten/het netwerk?Ketenmanagement • Hoe organiseer je traceerbaarheid in een keten: wie registreert welke gegevens

• Welke eisen worden gesteld aan systemen om risico’s in (internationale) voedselketens ennetwerken te evalueren resp. te managen?

• Welke veranderingen in organisatie en werkwijzen zijn noodzakelijk?Ketenmiddelen • Hoe kom je tot harmonisatie van systemen (bijvoorbeeld planning, IT) en standaards

bijvoorbeeld coderingen)?Prestatie • Hoe doe je interorganisatie veranderingsmanagement?

Kader 4: projectie op de dierlijke ketenVleesketens worden zeer sterk geconfronteerd met het vraagstuk omtrent milieu, dierenwelzijn enproductkwaliteit/veiligheid. Actoren in deze ketens zijn ook al bezig om hun ketensamenwerking anders vormte geven, omdat men zeer goed beseft dat de zwakste schakel in de keten de veiligheid en het welzijnbepaalt. Kernvraag is dan ook HOE deze ketens moeten worden ingericht wil de consument een hogeretoegevoegde waarde ervaren op de genoemde aspecten. Dan hebben we het over het al dan nietsamengaan in een Agro Productie Park/ Agro Business Park en over de inrichting en besturing van zo’nnetwerk. Overige vragen zijn meer gericht op de organisatie hiervan en de (verdeling van) kosten en batengerelateerd aan de inspanningen.



35

2.1.3 Onderzoeksagenda vanuit perspectief netwerkontwerp

Auteurs: Seth Tromp en Arjen SimonsKennisinstelling WUR: Agrotechnology & Food Innovations

A) Inleiding: netwerkontwerp in agrologistiek

Definitie agrologistiekDe term agrologistiek wordt in de praktijk veelvuldig en in velerlei opzichten gebruikt. Hier wordt hetwerkveld agrologistiek als volgt gedefinieerd: agrologistiek betreft het geheel van (uitvoerende encoördinerende) activiteiten met betrekking tot transport, opslag en distributie van agro food en bederfelijkeagro non-food producten binnen de gehele keten.

Het werkveld agrologistiek wordt op twee manieren afgebakend. Enerzijds vanuit de processen: zo valt deoogst volgens bovenstaande definitie buiten het domein van de agrologistiek. Anderzijds vanuit het product:agrologistiek heeft betrekking op alle bederfelijke producten ontstaan vanuit agrarische grondstoffen.Bloemen vallen dus binnen deze definitie, bio-plastics erbuiten.

Het agro-productMet name de bederfelijkheid en dus beperkte houdbaarheid van agro-producten stelt specifieke eisen aan delogistieke keten. Vaak is geconditioneerd vervoer een voorwaarde voor het vervoer van agro-producten.Bovendien kent elk product zijn eigen optimale bewaarcondities. Potplanten en bloemen moeten bijvoorbeeldop verschillende temperaturen worden vervoerd. Daarnaast kunnen producten elkaar beïnvloeden. Appels enanjers moeten bijvoorbeeld gescheiden worden getransporteerd omdat appels ethyleen produceren, wat dehoudbaarheid van de anjers aanzienlijk verkort.

Er bestaat onderzoek dat zich richt op de ontwikkeling van concepten om het product langer te bewarenen/of te transporteren, of om producten toch gezamenlijk te transporteren waar dat voorheen niet kon. BijMA-verpakkingen (Modified Atmosphere) bijvoorbeeld wordt een speciale atmosfeer in de verpakkinggecreëerd en benut om de houdbaarheid van het verpakte product minder snel te laten afnemen (figuur 5).

Figuur 5: Verlenging van THT–waarde door nieuwe verpakkingsmaterialen

O 2C O 2

H 2 ON 2

T e m p e r a t u u r b u i t e nT e m p e r a t u u r b u i t e nT e m p e r a t u u r b i n n e n

H o u d b a a r h e idH o u d b a a r h e id

R e s p i r a t i eR e s p i r a t i e

D i f f u s i eD i f f u s i e d o o r d o o rv e r p a k k i n g sv e r p a k k i n g sm a t e r ia a lm a t e r ia a l



36

Binnen een modified atmosphere verpakking ontstaat een speciale atmosfeer, waardoor de houdbaarheidvan het verpakte product wordt verlengd. Deze atmosfeer wordt bepaald door de diffusie door hetverpakkingsmateriaal en de respiratie van het product. Vanuit agrologistiek oogpunt is dit interessant omdattoepassing van MA-verpakkingen een goedkopere of milieuvriendelijker transportmodaliteit binnen bereik kanbrengen (een zogenaamde modal shift). Een voorbeeld hiervan is een reeds ontwikkelde doos voor paprika’sen trostomaten waarmee luchttransport van Nederland naar de VS gedeeltelijk is vervangen doorzeetransport.

Een ander voorbeeld betreft de integratie van de drie productstromen dagvers, Droge Kruideniers Waren(DKW) en diepvriesproducten in één laadruimte voor de grootverbruikketen. Uit onderzoek bleek dat onderbepaalde voorwaarden dagverse producten onder geconditioneerde omstandigheden gecombineerd metDKW kunnen worden vervoerd. Dit leidt tot een reductie in transportkilometers, aangezien verschillendebestellingen in één drop kunnen worden afgeleverd.

De agro-ketenDe primaire productie van agro-producten vindt plaats bij boeren en telers. Het kan ook zijn dat hier al enkelebewerkingen op het product plaatsvinden, zoals sorteren en verpakken. Vervolgens wordt het primaireproduct, eventueel via een veiling of een andere handelsplaats, naar een centrale locatie getransporteerdwaar op grotere schaal een verwerkingsslag plaatsvindt. Dit kan van alles zijn: van het slachten van vee tothet bereiden van yoghurt. Het kan zijn dat er hierna nog verwerkingsslagen op andere locaties plaatsvinden,zoals het bereiden van vleeswaren. Is het product eenmaal verwerkt, dan is het klaar voor de handel. Deafnemer kan een handelaar zijn die het vervolgens weer doorverkoopt, of het product kan direct door dedetailhandel (een retailer) worden afgenomen. Over het algemeen vindt aflevering plaats op hetdistributiecentrum (DC) van de betreffende handelaar of retailer, maar het komt ook voor dat direct aanfilialen (of speciaalzaken, bedrijfsrestaurants, etc.) wordt geleverd.

Boeren / telers Filialen

Verwerkendeproducent

DC handelaarof retailer

Collectie Verplaatsing Fijndistributie

Figuur 6 : De agro-keten

Grosso modo bestaat een agro-keten uit de volgende, elkaar opvolgende schakels: boeren/telers,verwerkende producent, het retail DC, en het retail filiaal (figuur 6). Soms zit er ook nog een veiling en/ofgroothandel tussen.



37

Er bestaan verschillende aanleidingen om bestaande agro-ketens opnieuw in te richten of zelfs opnieuw teontwerpen. Deze aanleidingen betreffen ‘onvolkomenheden’ met betrekking tot de huidige situatie: hethuidige netwerk voldoet niet aan onze huidige of verwachte wensen. Het kan zijn dat de markt niet optimaalwordt bediend, dat er overmatige externe effecten bestaan of dat er overbodige kosten worden gemaakt.Voorbeelden zijn er te over: de mango is niet eetbaar, distributiecentra vervuilen het landschap en veelvrachtwagens rijden minder dan halfvol. Deze onvolkomenheden geven aan dat er continu behoefte is aannetwerkontwerp.


De belangrijkste knelpunten en dus aanleidingen voor netwerk(her-)ontwerp kunnen worden ondergebracht inéén van de drie onderstaande categorieën:

Ø Een wisselende productkwaliteit in het winkelschap. Met name het verse product is het visitekaartje vande retailer. De retailer wil graag een vers product kunnen garanderen. Bovendien zal hij een betrouwbarepartner voor de consument willen zijn in die zin dat het verse product constant van kwaliteit zal moetenzijn. Tegenwoordig is dat niet altijd het geval. Verse producten in het winkelschap zijn vaak wisselend vankwaliteit.

Ø Overbodig transport, overbodige voorraden. Onvoldoende ketensamenwerking leidt tot onvoldoendetransparantie. Onvoldoende transparantie geeft onzekerheid. Onzekerheid geeft risicomijdend gedrag.Een voorbeeld is het aanhouden van (veiligheids-)voorraad omdat het onbekend is wanneer de afnemergaat bestellen. Een ander voorbeeld is het leeg terugrijden met de vrachtwagen omdat niet bekend is dater in de buurt een retourvracht kan worden geladen.

Ø Hoge maatschappelijke kosten. Distributiecentra schieten als paddestoelen uit de grond, terwijl degevolgen voor transportbewegingen alsmede voor het ruimtelijk gebied groot zijn. Het is de vraag of eenzich zodanig (bottom up) ontwikkelende infrastructuur de vragen van de toekomst aan kan metbetrekking tot ruimtelijke ordening, transport, voedselveiligheid, en robuustheid. Waarschijnlijk isperiodiek herontwerp noodzakelijk.

Bij elke categorie knelpunten passen een of enkele oplossingsrichtingen. Het is zaak dezeoplossingsrichtingen uit te werken en op te pakken.

De volgende drie oplossingsrichtingen vragen dus om ontwikkeling:

Ø Het kunnen afgeven van een versgarantie vraagt om de ontwikkeling van kwaliteitgerichte logistiek.Ø Het feit dat er overbodig transport en overbodige opslag plaatsvindt vraagt om ‘supply chain

management’.Ø Het feit dat de huidige netwerken voor de distributie van verse producten hoge maatschappelijke kosten

met zich meebrengen vraagt om maatschappelijk verantwoorde netwerken.

In onderstaande tabel staan bovenstaande aanleidingen en de bijbehorende oplossingsrichtingen nog eensweergegeven.

Tabel 14: Knelpunten en oplossingsrichtingen voor verse netwerken

Aanleiding/Knelpunt Oplossingsrichting Pijler Visie AgrologistiekWisselende productkwaliteit Kwaliteitgerichte logistiek RegieOverbodige logistieke kosten Supply Chain Management Clusteren, Verbinden en

RegisserenHoge maatschappelijke kosten Maatschappelijk

verantwoorde netwerkenClusteren, Verbinden enRegisseren



38

Aanvullend is in deze tabel aangegeven in hoeverre deze oplossingsrichtingen een bijdrage kunnen leverenaan de drie pijlers van de Visie Agrologistiek (clusteren, verbinden en regisseren). Kwaliteitgerichte logistiekis bij uitstek een innovatieve vorm van regie: er vindt een logistieke sturing plaats op basis van de actueleproductkwaliteit. De bouwstenen Supply Chain Management en Maatschappelijk verantwoorde netwerkenkunnen, afhankelijk van de betreffende onderzoeksvraag, uitmonden in nieuwe vormen van clustering,verbinden of regisseren.

Oplossingsrichting 1: Kwaliteitgerichte logistiek

Het gebruiken van informatie omtrent de houdbaarheid van het product bij het maken van logistieke keuzesstaat bekend onder de noemer kwaliteitgerichte logistiek. Een groothandel zal bijvoorbeeld kiwi’s willen dienog een paar dagen moeten (mogen) rijpen, terwijl een retail filiaal kiwi’s wil die de consument direct kaneten (ready-to-eat). De logistiek zal hierop moeten worden ingericht.

Kwaliteitgerichte tracking en tracing biedt hier een innovatief concept voor aan. Hierbij wordt bijvoorbeeldeen initiële kwaliteitsmeting middels een kwaliteitssensor aan het begin van de keten uitgevoerd. Dezeinformatie, samen met informatie ten aanzien van identiteit, plaats, tijd en condities door de keten heen,wordt in een model ingevoerd dat vervolgens een voorspelling kan maken over de kwaliteit op het einde vande keten. Bij condities moet men hier denken aan zaken als temperatuur en luchtvochtigheid maar ook aande samenstelling van het product en op welke machine het product is geproduceerd. Deze voorspelling kanvervolgens worden gebruikt om optimalisaties van de keten en de afzet te realiseren.

De door het kwaliteitgerichte tracing en tracking systeem gemeten data in de keten kunnen worden gebruiktals productinformatie voor de klant: waar komt het product vandaan, wanneer is het geoogst, welke wegheeft het afgelegd, en onder welke condities is het geteeld, geoogst, bewaard en getransporteerd.

Kwaliteitgerichte logistiek kan ook helpen (maatschappelijke) kosten te reduceren, bijvoorbeeld door deenergiebenutting in de keten te minimaliseren. Er kan bijvoorbeeld vooraf worden getoetst of een versproduct een bepaalde rit zonder koeling zal ‘overleven’. Voorbeelden van onderzoek op dit gebied vindenplaats bij de bewaring van tulpenbollen (minder ventilatie is wellicht niet schadelijk en kan veel energiebesparen) en bij de ontwikkeling van een hoogwaardige energiezuinige gekoelde container voor het transportvan agroproducten.

Het wegvervoer heeft in toenemende mate te kampen met oponthoud vanwege het dichtslibben van dewegen. Een oplossing zou kunnen liggen in het op gang brengen van versdistributie per rail of binnenvaart.Het per trein of binnenvaart vervoeren van bederfelijke producten vraagt echter om inzicht in de gevolgenvoor de houdbaarheid van het product, dat wil zeggen de tijd die het product nog in het schap van de retailerkan liggen (shelf life). Kwaliteitgerichte logistiek kan dit inzicht geven.

Mogelijke voordelen van kwaliteitgerichte logistiek liggen derhalve zowel op het economische als hetecologische vlak (zie tabel 15).



39

Tabel 15: De voordelen van kwaliteitgerichte logistiek

Huidige situatie Kwaliteitgerichte logistiek VoordelenVanuit het product geredeneerdeoptimale conditionering

Vanuit de consument geredeneerdeoptimale conditionering

Ecologisch/economisch

Wegtransport Bewuste keuze (bijvoorbeeldrailtransport)

Ecologisch/economisch

Het product dichtbij (snel) afzetten Gerichte markten (bijvoorbeeldexport)

Economisch

Geen combinaties tijdens transport Gerichte combinaties van producten Ecologisch/economischGeen grip op productkwaliteit mondtuit in risicomijdend gedrag

Inzicht in productkwaliteit geeftintelligent gedrag

Economisch/ecologisch

Oplossingsrichting 2: Supply Chain Management

Binnen veel ketens voor de distributie van verse producten wordt nog onvoldoende samengewerkt enafgestemd. Dit leidt tot overbodige logistieke kosten in de zin van overbodige voorraden en overbodigtransport. Er is continu onderzoek nodig voor de ontwikkeling van ‘slimme’ logistieke concepten, zoalsFactory gate pricing, Ketensynchronisatie en bewegende voorraden (bijvoorbeeld Distrivaart).

Een logistiek concept is opgebouwd uit een grondvorm, een besturing, een informatievoorziening, en eenorganisatie. De grote hoeveelheid aan vrijheidsgraden binnen deze vier ‘lagen’ van een logistiek conceptgeeft een groot scala van mogelijke logistieke concepten. Elke keten kent zijn eigen ‘optimale’ logistiekeconcept. Veel praktijksituaties kunnen nog worden verbeterd door het ontwikkelen van een beter logistiekconcept.

Wanneer bijvoorbeeld goederen al worden verstuurd voordat de retailer daadwerkelijk een bestelling heeftgeplaatst, dan bevindt zich binnen het distributienet een assortiment aan producten waarmee responsief kanworden gereageerd op de vraag van de consument. Dat goederen al worden verstuurd voordat er eenbestelling is geplaatst geeft de mogelijkheid tot bundeling van verschillende te verwachten bestellingen. Hetvoordeel is een efficiënter gebruik van transportmiddelen en het binnen handbereik komen van intermodaaltransport.

Een mogelijkheid om tot bundeling te komen is gezamenlijk met andere producenten te gaan uitleveren viaeen gezamenlijk distributiecentrum. Binnen dit concept worden de eindproducten na het productieproces bijde producenten in volle vrachtwagens naar het gezamenlijk distributiecentrum gebracht. Hier vindt opslag enorderverzamelen plaats en starten de gezamenlijke ritten (per vrachtwagen, trein of binnenvaartschip) naarde afnemers.

Ook de voorgaande bouwsteen Kwaliteitgerichte Logistiek is een logistiek concept, maar dan met eenspecifieke besturing en informatievoorziening: sturen op kwaliteit.

Oplossingsrichting 3: Maatschappelijk verantwoorde netwerken

Nederland staat voor de uitdaging om zijn infrastructuur voor de distributie van verse producten te laten(blijven) voldoen aan de eisen vanuit de markt enerzijds en vanuit de maatschappij anderzijds. Deproblematiek is vergelijkbaar met die bij de bouwsteen Supply Chain Management, in die zin dat het ook hierom de ontwikkeling van ‘slimme’ logistieke concepten gaat. Het verschil zit echter in het feit dat de eisen dieop maatschappelijk niveau aan dergelijke concepten worden gesteld zullen verschillen van die opketenniveau. Een voorbeeld is dat op maatschappelijk niveau transport meer en meer als een belangrijke



40

(maatschappelijke) kostenpost wordt gezien, terwijl op ketenniveau langdurige opslag al gauw wordt ingeruildvoor frequent transport.

Een voorbeeld van een ‘slim’ maatschappelijk verantwoord logistiek concept is gedistribueerde productie.Indien tijdens de verwerking van het primaire product veel bij- en afvalproducten vrijkomen is het uit hetoogpunt van transport zinvol om de bewerking zoveel mogelijk vóór transport te concentreren (van centraleproductie naar decentrale productie). Vanwege onvoldoende schaalgrootte is decentrale productie niet altijdeconomisch rendabel. Een oplossing kan zijn om productieprocessen zoveel mogelijk te decentraliseren,terwijl bepaalde ondersteunende en beheersende functies (bijvoorbeeld producten procesinnovatie,onderhoud, financiële en juridische dienstverlening, marketing) centraal plaatsvinden: ‘gedistribueerdeproductie’ (zie figuur 7). Een voorbeeld van kleinschalige gedistribueerde productie is het vervangen vancentrale mestverwerking door lokale verwerkingsunits per vier boeren, terwijl het onderhoud en beheer vandeze units vanuit een centrale organisatie wordt uitgevoerd.

Figuur 7: Voorbeeld kleinschalige gedistribueerde productie

C) Onderzoeksvragen

Om bovenstaande oplossingsrichtingen te realiseren is kennisontwikkeling noodzakelijk. In deze paragraafzullen de voornoemde bouwstenen dan ook als onderzoeksvelden worden beschreven, waaraanonderzoeksvragen kunnen worden gekoppeld. In tabel 16 staan deze onderzoeksvragen vermeld.

Tabel 16: Aanleidingen, oplossingen en onderzoeksvragen m.b.t. netwerkontwerp

Aanleiding Oplossing OnderzoeksvragenWisselendeproductkwaliteit

Kwaliteitgerichtelogistiek

• Nieuwe sturingsconcepten• Monitoren productkwaliteit• Bijsturen productkwaliteit• Implementatie en exploitatie• Voorspellen productkwaliteit• Beslissingsondersteuning

Overbodige logistiekekosten

Supply ChainManagement

• Nieuwe concepten• Gezamenlijke distributie• Voorraad in beweging• Interactie versproducten• Beslissingsondersteuning

Decentraleproductie

Centraleaansturing

Centraleproductie

Decentraleproductie



41

Hoge maatschappelijkekosten

Maatschappelijkverantwoordenetwerken

• Nieuwe concepten• Clustering productie• (Semi-)publiek goederentransport• Multimodale netwerken• Beslissingsondersteuning

Deze onderzoeksvragen kunnen worden ingedeeld in drie groepen: logistiek-bedrijfskundig onderzoek,technologisch onderzoek, en modelmatig onderzoek.

Het logistiek-bedrijfskundig onderzoek richt zich op de ontwikkeling en implementatie van nieuwe‘slimme’ logistieke concepten, zowel voor marktgerichte ketens als maatschappelijk verantwoordenetwerken. Deze kennisontwikkeling is deels creatief (het verzinnen van nieuwe ‘slimme’ concepten) en deels‘ontwerpend’ van aard, en daarmee ook afhankelijk van een specifiek probleem (case-specifiek). Hetimplementeren van een gezamenlijk distributiecentrum voor verschillende verladers vereist per casebijvoorbeeld een analyse van de mogelijke voor- en nadelen, een allocatie van het gezamenlijkdistributiecentrum, een afspraak omtrent het verdelen van de voordelen, etc.

Het technologisch onderzoek richt zich op de ontwikkeling van de technologie die nodig is om dezelogistieke concepten te laten werken. Bijvoorbeeld sensortechnologie en verpakkingstechnologie.

Het modelmatig onderzoek richt zich op de ontwikkeling van beslissingsondersteunende modellen en toolsdie het creatieve en ontwerpende logistiek-bedrijfskundig onderzoek ondersteunen. Het is bijvoorbeeldhandig om een instrument te hebben dat de optimale locatie van een gezamenlijk distributiecentrum helpt tevinden of dat de keten visualiseert, zodat communicatie omtrent de keten wordt aangemoedigd en decreativiteit wordt gestimuleerd.

Onderzoeksveld 1: Kwaliteitgerichte logistiek

Omschrijving: Afnemers verlangen steeds meer informatie en garantie omtrent de herkomst,voorgeschiedenis en kwaliteit van verse producten. Daarnaast bestaat er behoefte aan maatwerk watkwaliteit betreft. Denk hierbij aan ready-to-eat fruit in de food service of bij de speciaalzaak. Een andervoorbeeld is dat de houdbaarheid van het product wordt afgestemd op karakteristieken van de retail outlet(bijvoorbeeld omloopsnelheid).

Logistiek-bedrijfskundig onderzoek

Onderzoeksvraag nu – 20 jaar: nieuwe sturingsconceptenEr is onderzoek nodig naar hoe informatie omtrent productkwaliteit gebruikt kan worden in de logistiekebesturing en welke gevolgen dit heeft voor de logistieke activiteiten. Een voorbeeld is te sturen op kwaliteit(First Expired First Out) in plaats van op volgorde van binnenkomst (First In First Out). Een idee metbetrekking tot paprika’s is dat de teler de pallets met paprika uitrust met een temperatuur- en RV (relatieveluchtvochtigheid) logger. Temperatuur en RV zijn in belangrijke mate bepalend voor de kwaliteit van paprika.Wanneer schakels in de keten de paprika’s zouden uitleveren op basis van het temperatuur- en RV-verloop inhet voorgaande stuk van de keten , dan blijkt uit simulatiestudies dat het mogelijk is om de productdervingaanzienlijk terug te dringen.

Onderzoeksvraag nu – 10 jaar: implementatie en exploitatieAllereerst is er de vraag hoe de toegevoegde waarde van kwaliteitgerichte tracking en tracing kan wordenvertaald naar MKB en de detailhandel. De kosten zijn relatief hoog. Wellicht is het voor individuele partijen teduur om bovenstaande kennis zelf te ontwikkelen en bovendien niet interessant zolang ook niet andere



42

ketenactoren dezelfde op deze kennis gebaseerde standaarden beheersen. Het ligt dan voor de hand dateen publieke of semi-publieke organisatie dit ter hand neemt. Nodig hierbij is een keiharde standaardiseringvan alle kwaliteitsvariabelen van producten, hoe deze snel en goedkoop te meten, en wat hun verloop is inrelatie tot de omgevingsvariabelen over de gehele keten heen (verpakken, transport, overslag, bewaren,uitstallen, etc.). Dit dient tevens over de volle breedte van een productgroep aanwezig te zijn wil het enigetoegevoegde waarde hebben voor het voeren van de regie in de keten.

Daarnaast moet worden onderzocht hoe de diverse doelstellingen ten aanzien van kwaliteitgerichte logistiekkunnen worden geïntegreerd in bestaande bedrijfsvoeringsprocessen en data managementsystemen vanbedrijven. Ook is onderzoek gewenst naar het verdere gebruik van eenmaal ingevoerde informatie voorverschillende doelen vanuit diverse spelers. Men kan hier denken aan zaken als toezicht door de overheid,belasting, heffingen, gegevensverzameling, fraudecontrole, controle en certificering, boekhouding, etc.Ofwel vermindering van administratieve lastendruk.

Technologisch onderzoek

Onderzoeksvraag nu – 5 jaar: monitoren productkwaliteitOm kwaliteitsgarantie en -informatie te kunnen geven zullen we in staat moeten zijn om agro-producten doorde keten heen te volgen. Karakteristieken die een indicatie kunnen geven omtrent de kwaliteit enbewaarbaarheid zijn de grootte van een product, de vorm, beschadigingen, ziektes en, afhankelijk van hettype product, zaken als viscositeit, mineralengehaltes, het droge-stof-gehalte, vochtgehalte, eiwitgehalte enhet kaliumgehalte. Kleur, geur, textuur en hardheid kunnen indicatief zijn voor de versheid en rijpheid van eenproduct. Sensortechnologie is een kritische technologie om dergelijke karakteristieken te meten. Demeetvragen kunnen waarschijnlijk slechts worden opgelost door de meetsignalen van meerdere sensorenmet elkaar te koppelen (‘sensor fusion’).

Onderzoeksvraag 5 – 10 jaar: bijsturen productkwaliteitOm on-line bewaarcondities te kunnen bijsturen in de keten is er behoefte aan de ontwikkeling van intelligenteladingdragers en verpakkingen waarbij vanuit een chip in de ladingdrager of verpakking of vanuit een centraleaansturing automatisch bijvoorbeeld de gascondities worden gereguleerd.

Modelmatig onderzoek

Onderzoeksvraag nu – 5 jaar: voorspellen productkwaliteitEr is behoefte aan kennis omtrent het kwaliteitsverloop van verse producten in relatie tot bewaar- entransportcondities. Deze kennis is noodzakelijk om de productkwaliteit te voorspellen en zodoende hierop inde keten te kunnen sturen.Om op partijniveau en voor alle producten betrouwbare voorspellingen te genereren omtrentkwaliteitsaspecten moet nog veel kennis worden verzameld en geoperationaliseerd.

Onderzoeksvraag nu – 20 jaar: beslissingsondersteuningEr is behoefte aan modellen (tools) waarmee vóóraf (of beter: niet in de praktijk maar via eencomputermodel) veranderingen in de agrologistieke keten worden geanalyseerd, zodat het (her-)ontwerp vandeze keten wordt ondersteund. Kwaliteitgerichte logistiek vraagt hierbij om een beslissingsondersteunendinstrument om verschillende agrologistieke ketens ook op productkwaliteit (naast de ‘klassieke’ prestatie-indicatoren zoals kosten, levertijd, etc.) met elkaar te vergelijken.



43

Kader 1: projectie op de dierlijke ketenDe derving (afprijzen en vernietigen) in de vleesketen is hoog. In de huidige situatie worden de verschillen invleeskwaliteit niet gebruikt als middel om derving te verminderen. Er wordt met andere woorden nu min ofmeer uitgegaan van een “worst-case” scenario (de minimale houdbaarheid voor alle vleesbatches). Deverschillen in houdbaarheid per vleesbatch worden niet benut. Hier liggen kansen voor kwaliteitgerichtelogistiek. Denk bijvoorbeeld aan het sturen van verschillende houdbaarheden aan afnemers met verschillendeomloopsnelheden: bij een grote omloopsnelheid kan de afnemer toe met een wat minder lang houdbaarproduct, bij een lage omloopsnelheid heeft een afnemer baat bij een langer houdbaar product.

Onderzoekveld 2: Supply Chain Management

Omschrijving: Retailers richten zich op het optimaliseren van hun eigen omgeving (distributiecentra enfilialen). De eis van zowel een minimale voorraad in het winkelschap als een minimale kans op nee-verkoop inde winkel leidt tot de eis van hoogfrequente beleveringen aan filialen van relatief kleine zendingen. Aangeziende retailer eveneens zijn voorraad in de distributiecentra zal willen minimaliseren, worden leveranciersgedwongen tot hoogfrequent uitleveren aan de retail distributiecentra. Hoogfrequente belevering vanbestellingen van verschillende groottes is alleen betaalbaar door samenwerking en afstemming in de keten(Supply Chain Management).


Onderzoeksvraag nu – 20 jaar: nieuwe conceptenEr is continu behoefte aan nieuwe logistieke concepten om ketens nog beter te laten functioneren. Denkhierbij aan concepten als ketensynchronisatie en factory gate pricing.

Onderzoeksvraag nu – 5 jaar: gezamenlijke distributieOm aan de steeds scherpere logistieke eisen te kunnen voldoen is het nodig om samen te werken binnen deketen en activiteiten te bundelen. Hierbij kan worden gedacht aan gezamenlijke distributiecentra vanmeerdere producenten. Het onderzoek moet zich vooral richten op de vraag hoe verschillende partijen mettegengestelde belangen over de streep kunnen worden getrokken om te investeren in dergelijke faciliteiten.De ontwikkeling en verdere verfijning van kosten-baten methodieken gericht op analyse en evaluatie vandergelijke investeringen kunnen hiertoe bijdragen.

Onderzoeksvraag nu – 5 jaar: voorraad in bewegingWanneer goederen al worden verstuurd voordat de afnemer een daadwerkelijke bestelling heeft geplaatst,dan bevindt zich binnen de keten een assortiment aan producten waarmee responsief en hoogfrequent kanworden gereageerd op de vraag van de consument. De goederen in beweging vormen een voorraadwaarmee on-line kan worden ingespeeld op fluctuaties in de vraag. Vanwege de beperkte houdbaarheid vanverse producten bestaat de kans van prijsderving of productuitval. Onderzocht moet worden wanneer devoordelen opwegen tegen de nadelen.

Technologisch onderzoek

Onderzoeksvraag nu – 5 jaar: interactie versproductenHet bundelingsaspect noodzaakt tevens tot onderzoek naar zowel de traceerbaarheid van producten als deinteractie tussen producten. Sommige producten verdragen elkaar goed, andere niet. Dit hangt ook af vande tijdsduur, de omstandigheden en de toestand van de producten zelf. Deze kennis is noodzakelijk omdatbij het bundelen van ladingen keuzes gemaakt moeten worden of producten wel of niet gezamenlijk bewaarden/of vervoerd kunnen worden en onder welke condities.



44


Onderzoeksvraag nu – 20 jaar: beslissingsondersteuningEr is behoefte aan modellen (tools) waarmee veranderingen in de agrologistieke keten, zoals gezamenlijkedistributiecentra en een bewegende voorraad, worden geanalyseerd. Het verse product vraagt hierbij omeen beslissingsondersteunend instrument om verschillende agrologistieke ketens ook op productkwaliteitmet elkaar te vergelijken.

Kader 2: projectie op de dierlijke ketenIn de vleesketen is supply chain management aan de orde van de dag. Een voorbeeld is het Vendor ManagedInventory concept. De vleesleverancier is hierbij verantwoordelijk voor het voorraadniveau in hetdistributiecentrum van de retailer. De leverancier ontvangt hiertoe verwachtingen en prognoses op basis vanpoint-of-sale data van de retailer. Dit logistieke concept is bij verschillende vleesketens ingevoerd.

Onderzoekveld 3: Maatschappelijk verantwoorde netwerken

Omschrijving: Er bestaan schattingen dat 30 à 40% van het binnenlandse vrachtverkeer in Nederland eenagrarische oorsprong heeft. Bovendien bestaan er ontwikkelingen die over de gehele keten (collectie,verplaatsing en fijndistributie) een toename van het agrotransport vragen. Aan de andere kant bestaan erontwikkelingen die erom vragen dit transport zoveel mogelijk te beperken of volgens bepaalde, strenge eisente organiseren. Concepten die aan beide soorten ontwikkelingen tegemoetkomen worden duurzameagrologistieke concepten genoemd. Veelbelovend hierbij zijn nieuwe grondvormen, zoals gedistribueerdeproductie en gezamenlijke distributiecentra, en nieuwe besturingsvormen, zoals kwaliteitgerichte logistiek eneen voorraad in beweging. De ontwikkeling van kwaliteitgerichte logistiek kan Nederland een internationaleregiefunctie geven met betrekking tot de agrologistiek. Mogelijke voordelen van kwaliteitgerichte logistiekliggen zowel op het economische als het ecologische vlak.


Onderzoeksvraag nu – 20 jaar: nieuwe conceptenEr is continu behoefte aan nieuwe logistieke concepten om netwerken nog beter te laten aansluiten op dewensen vanuit de maatschappij. Denk hierbij aan concepten als maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Onderzoeksvraag nu - 5 jaar: clustering productieVaak vinden binnen één keten verschillende verwerkingsslagen op verschillende locaties plaats. Clusteringstaat voor het combineren van deze verwerkingsslagen in de directe omgeving. Een voorbeeld van clusteringvan activiteiten is een Agro Productie Park. Een Agro Productie Park voorziet in regionale clustering vanverschillende sectoren. Door clustering kan een grote variatie aan hoogwaardige productie wordengekoppeld aan een minimum aan milieubelasting, ruimtelijke druk en transport.Onderzoeksvragen: welke productie clusteren, locatie clusters

Onderzoeksvraag nu – 5 jaar: (semi-)publiek goederentransportRegio- en stadsdistributiecentra illustreren een vergaande vorm van samen-werking waarbij op- enoverslagfaciliteiten een openbare nutsfunctie gaan vervullen. Er is onderzoek nodig naar de haalbaarheidhiervan. De ontwikkeling van distributiecentra is momenteel een bottom up proces, terwijl de gevolgen voortransportbewegingen alsmede voor het ruimtelijk gebied groot zijn. De gedachte is dat enige sturing metbetrekking tot de omvang, locatie, alsmede de benutting van distributiecentra, zowel voor de markt als voorde maatschappij grote voordelen qua duurzaamheid kan bieden. Concreet kan hierbij worden gedacht aaneen gezamenlijk distributiecentrum per regio (bijvoorbeeld Noord -, Zuid -, Oost -, en West-Nederland) waar



45

de voorraad komt te liggen van verschillende aanbieders (bijvoorbeeld alle kleine Nederlandse producentenvan koelversproducten), die bestemd is voor die regio. Hiermee wordt de responsiviteit naar de afnemers inde regio (bijvoorbeeld alle retail DC’s) vergroot (profit), vinden minder ritten plaats binnen de regio (planet),en vinden dikkere stromen plaats náár de regio, wellicht per binnenvaart (planet). Vanwege de schaalgroottevan deze gezamenlijke distributiecentra kunnen investeringen vanuit ARBO-overwegingen eerder wordengefinancierd (people). Ook wordt versnippering van distributiecentra in het ruimtelijk gebied tegengegaan(planet).Onderzoeksvragen: locatie knooppunten, robuustheid, netwerkontwikkeling (bottom up, top down)

Onderzoeksvraag 0 – 10 jaar: multimodale netwerkenMultimodale netwerken zijn netwerken waarbij van verschillende modaliteiten zoals wegtransport, binnenvaarten spoor gebruik wordt gemaakt. Het begrip netwerk verwijst hierbij naar het feit dat verschillende locatiesvia één modaliteit volgens een vast ‘spoorboekje’ met elkaar zijn verbonden. Door deze netwerken via(trimodale) knooppunten met elkaar te verbinden ontstaat één groot kansrijk netwerk. Een netwerk iskansrijker naarmate het meer mogelijkheden biedt om te kunnen anticiperen en regisseren, en op de juistemomenten te accelereren, te consolideren, en te alterneren (modal switch).Onderzoeksvragen: locatie knooppunten, robuustheid, netwerkontwikkeling (bottom up, top down),kwaliteitgericht besturingsconcept met betrekking tot verse producten


Onderzoeksvraag nu – 20 jaar: beslissingsondersteuningEr is behoefte aan modellen (tools) waarmee veranderingen in agrologistieke netwerken, zoals eenherallocatie van distributiecentra en multimodale netwerken, worden geanalyseerd, zodat het ontwerp vanmaatschappelijk verantwoorde netwerken wordt ondersteund. Het verse product vraagt hierbij om eenbeslissingsondersteunend instrument om verschillende agrologistieke ketens ook op productkwaliteit metelkaar te vergelijken.

Kader 3: projectie op de dierlijke ketenEr ligt een uitdaging om multimodale netwerken zoals Distrivaart geschikt te maken voor verse productenzoals vlees. De verssector is nu volledig aangewezen op wegvervoer. Het per binnenvaartschip of treinvervoeren van bederfelijke producten vraagt echter om inzicht in de productkwaliteit. Het doel is eenbeheersbare productkwaliteit in plaats van een risicomijdende logistiek. Er kan dan bijvoorbeeld voorafworden getoetst of een vers product een reis per binnenvaartschip zal ‘overleven’.



46

2.1.4 Onderzoeksagenda vanuit perspectief transparantie in ketens

Auteurs: Adrie J.M. Beulens en Gert Jan HofstedeKennisinstelling WUR: Onderzoeksgroep Informatietechnologie

A) Inleiding: Transparantie in ketens en netwerken

In deze paragraaf wordt het onderwerp transparantie behandeld in relatie tot de reeds behandelde driepijlers van beleid, clusters (Agro Business Parken), agrologistieke netwerken en regie binnen deze netwerkenen clusters. Omdat transparantie van belang is voor vele sectoren van economische activiteit en dus nietbeperkt blijft tot het type netwerk dat behandeld wordt in dit rapport, heeft onze bijdrage betrekking opnetwerken in het algemeen. Transparantie in productieketens is min of meer een modewoord geworden. Hetbouwt voort op de heersende opvattingen over ‘tracking’ and ‘tracing’, maar neemt daarbij een mindertechnische positie aan. De term transparantie schetst een beeld van een productienetwerk, waarin informatieongehinderd beschikbaar is. Consumenten kunnen dus moeiteloos terugvinden waar hun producten vandaankomen en hoe deze zijn geproduceerd. Andersom kunnen producenten, de spelers in een netwerk, zonderproblemen uitvinden wie hun producten heeft gekocht en kunnen zij tevens worden geïnformeerd over deactiviteiten van medespelers in het netwerk die een rol spelen bij het op de markt brengen van producten.Redenen om geïnformeerd te willen zijn behelzen het volgende. Van transparantie wordt verwacht dat het kanzorgen voor een verbetering van de efficiëntie en kwaliteit van produceren, van producten en diensten, envan de kwaliteit en effectiviteit van de besturing van netwerken in hun geheel en van de spelers in de ketenafzonderlijk. Transparantie is momenteel nog zelden realiteit maar voor velen een ideaal. Transparantiebelooft netwerken de mogelijkheid om snel te reageren op vragen, verzoeken of calamiteiten vanuit demarkt. Sceptici zeggen misschien dat transparantie een misleidend gunstige voorstelling van zaken is, terwijlmen wezenlijke bedrijfsinformatie probeert te verbergen. Het kan zelfs een strategische beslissing zijn omniet transparant te zijn. Maar de realiteit is natuurlijk niet zwart-wit. De bestudering van de effecten van hetverbergen of juist delen van bepaalde typen van informatie vormt een belangrijk doel van hetaandachtsgebied.

Een van de aantrekkelijkste aspecten van de opvattingen over transparantie is dat het zich overduidelijk richtop het hele netwerk en niet op de individuele organisaties. In het aandachtsgebied willen we dit feitbenadrukken en dit concept een integrerende rol geven en onderzoek stimuleren dat de grenzen tussenverschillende disciplines verbindt. Als het hele netwerk transparant is, wie heeft hier dan voordeel van? Hetconcept nodigt uit om de posities van alle stakeholders in het netwerk te ontdekken. Alle spelers zullenwellicht anderen moeten voorzien van aanvullende informatie, evenzo aan stakeholders die niet betrokkenzijn bij de productstroom, zoals overheidsorganisaties. Wat zijn de kosten? Heeft het effect op de verdelingvan macht (‘power shifts’)? Wat betekent het voor de werkbelasting voor de agrariër? Welk niveau vanvertrouwen tussen spelers is een voorwaarde? Roept transparantie om fundamentele veranderingen in eennetwerk of worden deze juist door transparantie veroorzaakt? Om deze en gerelateerde vragen te kunnenbeantwoorden, zullen we eerst een formele definitie geven om daar vervolgens op verder te kunnen bouwen.



47

DefinitieTransparantie van een netwerk is de mate waarin alle stakeholders van een netwerk een gedeeld begriphebben van en toegang tot de productgerelateerde informatie die ze nodig hebben, zonder verlies, ruis,vertraging of vervorming 13.

Deze definitie gebruikt de volgende termen:• Netwerk4 is een gericht netwerk van spelers die samenwerken om producten bij de consument te

brengen;• Een netwerk actor, Speler, is een organisatie, gewoonlijk een producent, distributeur, verwerker of

retailer;• Een Stakeholder is een netwerk-actor, of een institutionele actor met enig belang in het netwerk, of een

klant;• Een Gedeeld begrip is een voorwaarde voor transparantie en omvat een gemeenschappelijke of naadloos

vertaalde taal, gemeenschappelijke begrippen en standaarden op vele niveaus:♦ een gemeenschappelijke taal,♦ gemeenschappelijke interpretatie van belangrijke concepten,♦ gemeenschappelijke standaarden voor productkwaliteit,♦ gemeenschappelijke referentie informatie modellen,♦ gemeenschappelijke technologische infrastructuur;

• Een Product is een fysiek product, een service of informatie. In dit rapport wordt de context beperkt totde agrofoodsector – maar de definitie is ook van kracht voor andere sectoren zoals de gezondheidszorgen de farmaceutische industrie;

• Productgerelateerde informatie is bedoeld in de breedste zin van het woord en kan bijvoorbeeld hetvolgende omvatten: informatie over grondstoffen, productieprocessen, arbeidsomstandigheden enomgevingsinvloeden. Het kan verschillende doeleinden hebben zoals: behouden van identiteit,voedselveiligheid, of toegevoegde waarde.;

• Verlies betekent dat een speler geen informatie doorgeeft. Het beïnvloedt de volledigheid;• Ruis betekent dat een speler niet-relevante gegevens aan de informatie toevoegt. Dit heeft invloed op de

relevantie. Dit is een subjectief interpreteerbaar concept. Ruis kan duiden op gebrek aanovereenstemming tussen de spelers over de vraag welke informatie relevant is;

• Vertraging betekent dat een speler informatie vertraagt. Het heeft invloed op tijdigheid;• Vervorming betekent dat een speler informatie verandert per ongeluk dan wel expres, of niet in staat is

om de informatie te vernieuwen als een product verandert, zodat de informatie niet langer overeenstemtmet het product. Dit heeft effect op de geldigheid.

De ‘flow’ van productgerelateerde informatie door een netwerk staat ook wel bekend als ‘tracking’ en‘tracing’. Deze termen kunnen als volgt worden gedefinieerd14:

• Tracking is een methode om een object door een netwerk te volgen, waarbij alle eigenschappenworden geregistreerd die wellicht belangrijk zijn voor het vastleggen van de historie van het productof voor ‘monitoring’.

• Forward traceability is de mogelijkheid om ‘downstream’ in de keten de ‘waar gebruikt’ - relaties vanproducten op te kunnen zoeken. Dit opzoeken wordt ook wel ‘tracking’ genoemd.

• Backward traceability is de mogelijkheid om ‘upstream’ in de keten de ‘waar vandaan’ - relaties vanproducten op te kunnen zoeken.

De woorden tracking en tracing vooronderstellen een registratie en flow van informatie. In het geval vantransparantie wordt veel informatie bijgehouden, met andere woorden die informatie bestaat gewoon, is

13 Hofstede, Gert Jan (2002) "Transparency in Netchains". in Evert van Amerongen et al. (eds), The Challenge of Global Chains, procsymp Mercurius. Wageningen: Wageningen Academic Publishers, pp 73-89. N.B. recent versions of this article can be found at theKLICT Website.14 Dorp, C.A. van.: Reference Data Modeling for Tracking and Tracing, Phd Thesis, Wageningen University, (To appear, 2003)



48

beschikbaar voor iedereen en voor alle doeleinden. Dit stemt overeen met de huidige initiatieven op hetgebied van transparantie, waarin een betrouwbare derde partij informatie verzamelt van alle spelers in hetnetwerk en deze vervolgens bewaart in een ‘vergaarbak’. Theoretisch zou zo’n vergaarbak een goede manierzijn om verlies, ruis, vertraging en vervorming te voorkomen, wat resulteert in een verbeteren van detransparantie. In de praktijk is het bij ondernemers, om begrijpelijke redenen die in dit essay genoemdworden, een weinig populaire optie.

Soorten van informatieIn de context van een netwerk kan productgerelateerde informatie verwijzen naar verschillende soorteninformatie, afkomstig van verschillende bronnen. Elk individueel netwerk kent daarbij zijn bijzonderheden.Echter, een classificatie naar algemeen doel zou kunnen dienen als startpunt voor het vinden van informatiedie ervoor zorgt dat een netwerk transparant wordt. Al deze soorten informatie hebben dan betrekking opeen kleine homogene productie-unit.

1. Productinherente eigenschappen. Dit zijn eigenschappen die aan het product zichtbaar zijn of aan hetproduct kunnen worden gemeten. De meeste inherente eigenschappen van voedingsproductenkunnen gedurende de tijd veranderen zoals: smaak, de chemische samenstelling van decomponenten, bacteriologische status, visuele aantrekkelijkheid. Samengevat, vele productenhebben dynamische kwaliteitseigenschappen. Sommige andere eigenschappen zullen niet echtveranderlijk zijn, zoals bijvoorbeeld de grootte.

2. Proceseigenschappen. Deze beschrijven de historie van wat er met een unit is gebeurd. Als unitsworden gecombineerd, bijvoorbeeld op basis van gelijke inherente eigenschappen, kan men echterte maken krijgen met niet-homogene proceseigenschappen. Dit kan resulteren in problemen bij hetachterhalen van de herkomst van een product in het netwerk, bijvoorbeeld in het geval dat eenproduct moet worden teruggehaald.

3. Eigenschappen van productiemiddelen en methoden waarmee een product (unit) wordt gemaakt. Ditis in feite een uitbreiding van het vorige punt. Het is inclusief machines en arbeid. Met betrekking totde machines kunnen contaminatie issues ter sprake komen. Als bijvoorbeeld een machine wordtgebruikt voor GM-vrij (GM: genetische manipulatie) zaad, terwijl het daarvoor gebruikt is voor GM-zaad is een zeer grondige reiniging noodzakelijk. Met betrekking tot arbeid zouden ethischevraagstukken een rol kunnen spelen. Consumenten kunnen bijvoorbeeld weigeren om een product tekopen dat middels kinderarbeid is geproduceerd.

4. Gegevens over de productoorsprong.

Als producten bestaan uit componenten hebben alle informatiecategorieën, behalve de eerste, eenterugkerend element dat geldt voor elk sub-product in de productdecompositie.

Het is snel duidelijk, gegeven deze classificatie, dat het verkrijgen van transparantie een gecompliceerdontwerp vergt. Dit wordt nog duidelijker als men hieraan de voorwaarde toevoegt dat de keten open moetblijven voor eventuele intrede van nieuwe partners. Generieke informatiemodellen of -structuren kunnendienen als standaarden om dit probleem te vereenvoudigen.

VoorwaardenIndien stakeholders in een keten geen behoefte hadden aan informatie, dan zou er geen reden zijn om deketen transparant te maken. Het is daarom een voorwaarde voor transparantie om te weten welke informatiestakeholders nodig hebben. Dit is de reden waarom in de definitie van transparantie ‘alle stakeholders vaneen netwerk’ en ‘informatie die ze nodig hebben’ worden genoemd. De stakeholders zijn alleen in staat ominformatie uit te wisselen als zij beschikken over een gemeenschappelijke taal. Feitelijk zijn eengemeenschappelijke of naadloos vertaalde taal maar ook gemeenschappelijke begrippen en standaarden opvele niveaus een voorwaarde voor transparantie, zoals reeds uitgelegd bij de definitie onder de betekenisvan ‘een gedeeld begrip’.



49

De consument als stakeholder is een speciaal geval. De individuele consument bepaalt op wispelturige wijzewat hij wel of niet koopt. Dezelfde consumenten kunnen ook de rol vervullen van burgers, als ze bijvoorbeeldlid worden van een non-gouvernementele organisatie (NGO) die de publieke opinie probeert te beïnvloeden ofinstitutionele actie onderneemt. Retailers proberen te anticiperen op acties en opinies van consumenten enburgers, terwijl de burgers op hun beurt retailers tot acties dwingen omtrent prijs en kwaliteitsgerelateerdebijdragen zoals arbeidsomstandigheden, kinderarbeid, gebruik van GMO’s, gebruik van pesticiden endierenwelzijn. Welke zaken door de burgers ter discussie worden gebracht, en de (re) acties die hieropworden ondernomen, varieert sterk tussen landen.

EffectenIn de ideale situatie zorgt transparantie ervoor dat het netwerk kan reageren op externe gebeurtenissen. Hetzorgt er o.a. voor dat:

• producenten in netwerken accuraat kunnen anticiperen op vragen vanuit de markt;• (intermediaire) netwerk-actoren hun capaciteit beter kunnen plannen en, in het algemeen gesproken, de

besturing of regie van hun activiteiten kunnen verbeteren;• kwaliteitscontroleurs (bijvoorbeeld netwerk-actoren en diverse overheden) snel actie kunnen ondernemen

wanneer zich defecten voordoen, waarbij de origine traceerbaar is en de verspreiding van het probleemwordt stopgezet;

• consumenten kunnen bepalen waar hun aankopen vandaan komen en welke prijs enkwaliteitseigenschappen ze bezitten.

In werkelijkheid kan zich een ander effect voordoen. De investeringen in algemene standaarden eninfrastructuur zouden kunnen betekenen dat actoren worden geconfronteerd met hoge transactiekosten alszij zich willen losmaken uit een netwerk of daaraan willen gaan deelnemen. Dit kan weer leiden tot een verliesaan flexibiliteit in de markt.


Voedsel is een primaire bestaansbehoefte en vervult een sociale rol in ons leven. Vooral in westerse landenhebben we niet alleen behoefte aan de beschikbaarheid van voldoende voedsel, maar ook beschikbaarheidtijdens het gehele jaar, breed gespreide distributie ervan, een groot assortiment, comfort, gezond voedselen een hoge kwaliteitsgarantie. Consumenten stellen steeds meer eisen aan de productie en distributie vanvoedselproducten. Beperkingen en eisen kunnen betrekking hebben op issues als dierenwelzijn, fair-trade,betrouwbaarheid, geen kinderarbeid, geen gebruik van pesticiden, ecologische productiewijzen, gebruik vannatuurlijke componenten (geen GMO bijvoorbeeld), informatie over ingrediënten en componenten metbetrekking tot hun origine, gezondheid en het soort verpakkingsmateriaal. Tenslotte eisen consumentensteeds meer garanties met betrekking tot de eigenschappen van producten, de eigenschappen van deproductie en van de daarbij gebruikte productiemethoden en -middelen. Dit betekent dat voedselproducentenen het gehele bevoorradingsnetwerk zeer expliciet moeten zijn over de specificatie van de producten die zeproduceren en de eigenschappen die deze producten bezitten. Tevens moeten ze produceren volgens dezespecificatie en in staat zijn om met integriteit te informeren over de producten die werkelijk gemaakt engeleverd zijn. Dit laatste gebeurt in de vorm van informatie over die eigenschappen die beschikbaar,toegankelijk, en betrouwbaar zijn en kunnen worden gecontroleerd indien daarom wordt gevraagd of indiendat nodig blijkt. Als dit het geval is, hebben we te maken met informatie die in de ogen van consumenten enandere stakeholders in het netwerk (waaronder NGO’s, overheid, handelspartners, etc.), een netwerktransparant maakt. De huidige eisen van de consumenten, zoals hierboven beschreven, worden vaak ookuitgesproken door NGO’s en veel retailers, zijn gewoonlijk te associëren met sociaal economischeontwikkelingen in het algemeen en met specifieke gebeurtenissen en problemen in de sector.



50

In 2001 hebben we er ook over gerapporteerd. We worden nog steeds geconfronteerd met incidenten enproblemen in de voedingssector waarvan de impact een steeds groter (geografisch) bereik lijkt te krijgen endie een negatief effect hebben op het vertrouwen van de consument in de voedingssector. Een uitgebreidelijst van problemen vindt men in Van Dorp14. In dit rapport zullen we volstaan met het benoemen van eenaantal incidenten en schandalen met belangrijke sociale en economische gevolgen. Tegenwoordig is bijnaiedereen op de hoogte van BSE, FMD, MPA, dioxine, Nitrofen, en nog veel meer ten gevolge van hetfrequente voorpaginanieuws van de media. Uit een onderzoeksproject uitgevoerd door de EuropeseCommissie in januari 1998 blijkt dat 11 % van alle voedingsmiddelen die worden gecontroleerd door deEuropese Unie (EU) niet voldoen aan de regels van de EU-wetgeving. Naar inschatting worden er jaarlijksmiljoenen Europeanen ziek door gecontamineerd voedsel, een aantal gaat er zelfs aan dood. Belangrijkeoorzaken zijn Salmonella, Campylobacter en E-coli O157. Tevens treft de consument bijna wekelijks eenaankondiging aan in de krant voor een ‘recall’, nadat er zich een incident heeft voorgedaan. Dit blijft echterniet beperkt tot voedingsproducten. Hetzelfde treedt bijvoorbeeld ook op bij auto’s als er sprake is van eenernstig defect. Sinds de ontdekking van BSE bij runderen als de mogelijk oorzaak van de dodelijkemenselijke variant Creutzveldt-Jacob is er een enorme crisis ontstaan in de Europese rundersector. Tussen1990 en 1999 daalde de verkoop van rundvlees in de EU met 6% (met pieken en dalen). De Britsevleessector heeft in deze periode het meest geleden onder deze crisis. In 2000 werd een aantal nieuwegevallen van BSE ontdekt in andere landen, waaronder Frankrijk en Duitsland. Rond half februari 2001 wasde consumptie van rundvlees in Duitsland maar liefst met 80% gedaald.

De gevolgen van bovengenoemde ontwikkelingen zijn erg groot. Het leidt namelijk tot een algemenebezorgdheid over de veiligheid en integriteit van voedingsmiddelen bij 37% van onze huishoudens en toteisen van consumenten zoals reeds eerder behandeld in dit stuk. Er worden eisen gesteld op het gebied vande voedselkwaliteit en integriteit, de bevoorradingsnetwerken, kwaliteitsgaranties, traceability entransparantie.

Nieuwe en snel veranderende eisen die de consument stelt, in combinatie met een open markt als gevolgvan nieuwe wetgeving (EU, WTO, GATT), hebben de internationale concurrentie verhoogd. Nieuwetechnologieën hebben een grote impact gehad op de complexiteit van de wereldvoedselvoorziening. Vraagen aanbod zijn niet meer aangewezen op lokale of regionale productie. Kort samengevat hebben we nu temaken met een voortbrenging die kan worden gekarakteriseerd in termen als: local-for-local, local-for-global,global-for-global. Dit heeft een enorme groei teweeggebracht in het assortiment van producten in desupermarkt: in veel supermarkten is in de jaren negentig het aantal artikelen meer dan verdubbeld van10.000 naar nu meer dan 25.000 stuks. Tevens is ook een concentratie zichtbaar in de agrarische sector,een enorme toename in het transport van vee en voedingsmiddelen over grenzen, de vorming vaninternationale netwerken. Al deze ontwikkelingen zouden de kans op een herhaling van de crises enincidenten zoals reeds beschreven kunnen verhogen.

Gegeven de eisen die overheden en retailers stellen is het voor bedrijven en netwerken van enorm belang omde samenstelling, origine, veiligheid, integriteit en andere producteigenschappen te kunnen garanderen, omde kans op incidenten te minimaliseren en om in het geval zich problemen voordoen hiervan de oorzaak tekunnen opsporen. Verder is het van belang om in staat te zijn de stakeholders in het netwerk over ditnetwerk zelf, de producteigenschappen, productieprocessen en productiemiddelen te kunnen informeren(transparantie).

Tot nu toe konden we echter niet rapporteren over geïmplementeerde traceability en transparantiesystemen.In een recent onderzoek van Rijnconsult, in opdracht van het Nederlandse ministerie van LNV, is getracht omeen up-to-date inzicht te verkrijgen in de situatie omtrent traceability en transparantie. Hieronder volgt in hetkort een overzicht van de resultaten (begin 2003):



51

• Netwerksamenwerking, ketentransparantie en traceability, op het niveau van een netwerk, is nogsteeds uitzonderlijk. Er is een aantal functionerende voorbeelden hiervan in een aantal landen,waaronder Engeland, Nederland en Duitsland.

• Er bestaan geen geïntegreerde ICT-systemen voor traceability in een netwerk die kunnen wordengeïntegreerd met de IS (informatiesystemen) van deelnemende bedrijven. Opnieuw op een paaruitzonderingen na, waar dus wel een gesloten netwerk is van bedrijven in een specifieke sector diesamen hebben geïnvesteerd in een geïntegreerd traceability en kwaliteitssysteem (bijvoorbeeld deNederlandse pluimveesector).

• Nieuwe wetten en regels zijn niet transparant genoeg voor het bedrijfsleven. Het is lastig teinterpreteren wat de minimaal vereiste functionaliteit en performance met betrekking tot traceabilityzouden moeten zijn .

• Identificatietechnologieën, referentiemodellen, gestandaardiseerde communicatie, en regels voortraceability systemen moeten nog worden ontwikkeld of zijn nog in de ontwikkelingsfase.

• Tot nu toe zijn er nog geen integrale systemen, gebaseerd op deze standaarden, waar de gegevensover netwerk traceability kunnen worden opgeslagen.

• De noodzakelijke ondersteunende infrastructuur, die bestaat uit de genoemde standaarden, regelsen referentiemodellen en uit het geïntegreerde keteninformatiesysteem, ligt ver buiten demogelijkheden van het MKB. Nochtans vormen deze bedrijven de ruggengraat van de agrarische- envoedselindustrie in veel landen.

In deze context wordt door het bedrijfsleven maar al te goed erkend dat traceability en transparantie alleenkunnen worden gerealiseerd als men komt tot een gezamenlijke ontwikkeling van bedrijfsprocessen enproducten, die de noodzakelijke eigenschappen en geassocieerde kwaliteits- en transparantiesystemenbezitten. Men kan uit het bovenstaande concluderen dat het bewerkstelligen van deze informatiesystemen(IS) en de daarbij horende Informatie Infrastructuren (ISS), in een situatie waarin veel onzekerheid heerst overwat er exact bereikt dient te worden, een enorme uitdaging vormt voor de industrie, ICT enonderzoekscentra.

Daarmee is het tevens een uitdaging deze systemen te ontwikkelen en te implementeren gecombineerd methet verwerven van de kennis die een effectieve ontwikkeling en implementatie van deze systemen in denetchain context mogelijk maakt. Voor de ontwikkeling en implementatie van deze systemen moeten we hetvolgende kunnen:

• Uitvoeren van tracking en tracing met geassocieerde IS en IIS, waarbij aan de eisen en wensen vanstakeholders in de keten wordt voldaan, met integriteit en op een kosten-effectieve manier.

• Definiëren en bieden van transparantie in een netchain. Eerder in dit essay hebben we een definitie vantransparantie op een hoog abstractieniveau gegeven. Een uitgebreide discussie van dit onderwerp ligtbuiten het bereik van dit essay maar kan in Hofstede 13, 15 worden gevonden. Echter, erachter komen wattransparantie eigenlijk betekent en inhoudt in een specifieke netchain, gegeven de definitie, is nog altijdeen groot probleem. Er is geen confectie-oplossing voor alle sectoren.

• Identificeren van productie lots, units en items door de voedselketen heen. We moeten de items die eenaantal genererende eigenschappen gemeenschappelijk hebben uniek identificeren. Binnen zo’n itemdelen individuele producten deze genererende eigenschappen en hebben daarnaast additionelespecifieke kenmerken. De identificerende functie in een bedrijf geeft items unieke codes (barcode, label,tag, etc.) die dienen als steno voor een groep van genererende eigenschappen.

• Identificeren van rechtspersonen (bedrijven, etc.), processen- en productiemogelijkheden, aangezien zijeen rol spelen in het produceren van goederen die leiden tot geassocieerde kenmerken en daarom intransparantiesystemen dienen te worden gerepresenteerd.

15 Hofstede, Gert Jan (2003) "Transparency in agrifood chains and networks". in Zsolt Harnos, Miklós Herdon & Troy B. Wiwczaroski(eds) Information Technology for a better agri-food sector, environment and rural living, proc. 4th Conference of the EuropeanFederation for Information Technology in Agriculture, Food and Environment. Debrecen, Hungary: University of Debrecen, pp 17-29.



52

• Garanderen dat systemen voldoen aan belangrijke prestatie-eisen. Integriteit van data, gemak vangebruik, beschikbaarheid, bescherming van privacy en autonomie van stakeholders, autorisatie vangebruik en kosten-effectiviteit zijn slechts een paar van deze eisen.

• Om efficiëntie en informatiebescherming te realiseren kan het gebruik van informatie-ontkoppeling enlabels instrumenteel zijn (figuur 9). Voor transparantie en traceability wordt informatie over product- enproceskenmerken gekoppeld aan producten in elk deel van de keten. Echter, wanneer goederen tussenbedrijven in de netchain worden uitgewisseld, kan men meestal volstaan met het doorgeven van labels,geaggregeerde informatie over het product voor het afnemende bedrijf, terwijl de gedetailleerdeinformatie bij het aanbiedende bedrijf achterblijft. In andere woorden, de informatie is ontkoppeld van deproducten en alleen labels vergezellen het product verder door de keten (In die zin representeren labelsop producten alleen een potentieel klein deel van de beschikbare informatie). Traceability is zogegarandeerd dat we altijd toegang hebben tot de informatie die achterblijft bij de links upstream in deketen. Voor bedrijven betekent dit dat zij informatiesystemen moeten implementeren die het productkunnen identificeren, registreren en door de keten volgen, terwijl de link tussen geaggregeerde engedetailleerde productinformatie behouden blijft. Een groot voordeel van het ontkoppelen van informatievan het product, terwijl een link naar gedetailleerde productkenmerken behouden blijft, is dat deuitwisselende partijen een overdosis aan informatie voorkomen, aangezien gedetailleerde data nietworden uitgewisseld terwijl ze wel toegankelijk blijven voor identificatie. Daarnaast maakt hetgecontroleerde en situationele toegang tot gedetailleerde data mogelijk, zodat ongeautoriseerdetoegang wordt voorkomen en de privacy van rechtspersonen wordt gewaarborgd. De punten waaropdeze labeling plaatsvindt worden informatie-ontkoppelingspunten genoemd16, 17 .

Figuur 8: Upstream en downstream tracing in de voedselketen

16 Beulens, A.J.M.; Jansen, M.H.; Wortmann, J.C.: “The Information Decoupling Point” in: K. Mertins, O.Krause, B.Schallock, eds.,Global Production Management. Boston, Kluwer Academic Publishers, 199917 Jansen-Vullers, M.H.; Wortmann, H.C.; Beulens, A.J.M.: Application of labels to trace material flows in multi-echelon supply chains,Working paper TUE and WUR, submitted for publication, 2003



53

Figuur 9: Informatie-ontkoppelingspunt

• Registreren van producten procesinformatie gebruikmakende van bepaalde standaarden, omdatinformatie zonder interpretatieproblemen tussen bedrijven moet kunnen worden uitgewisseld. In Europaworden EAN (Europe Article Numbering) standaarden nu meestal voor dit doeleinde gebruikt en moetenhier worden gebruikt voor producten procesdata. Voor veel van deze data zullen nieuwe standaardenmoeten worden ontwikkeld (EAN Europe werkt bijvoorbeeld aan identificatiestandaarden dieovereenkomen met de nieuwe EU-wetgeving voor vee) (www.ean-ucc.org).

• Garanderen dat IS, die deze TR/TR informatie registreren, op bedrijfsniveau kunnen worden geïntegreerdmet administratieve (ERP) systemen, zodat de analyse en de uitwisseling van data wordt versimpeld ende integriteit kan worden gewaarborgd. Deze data kunnen dan ook worden gebruikt voor de planning enevaluatie van productie.

• De uitwisseling van data in (internationale) netchain garanderen. Een oplossing die in verschillendesectoren op deze manier wordt gebruikt is een database met producten procesdata van verschillendelinks in de keten. Zo’n database, deel van het IIS, echter, moet gemakkelijk toegankelijk zijn voorgebruikers (in veel gevallen de consumenten incluis) in de keten. Dit betekent dat bedrijven transparantmoeten zijn met betrekking tot hun producten procesdata. Dit is op dit moment (medio 2003) nog niethet geval.

C) Onderzoeksvragen

Tabel 1713 toont aan hoe de bovenstaande definitie van transparantie kan worden gebruikt om een matrix tevullen met onderzoeksvragen. De dimensies van de matrix worden gevormd door de disciplines die een rolmoeten spelen bij het onderzoek enerzijds en door de hoofddoelen van onderzoek anderzijds. De figuur iseen conceptuele oefening op een hoog abstractieniveau. Onderzoeksprojecten zullen in de praktijk veeltoegespitster zijn, vaak door beperking tot een domein van toepassing (bijvoorbeeld vis, vlees, bloemen) endoor een bepaalde configuratie van een netchain in ogenschouw te nemen (bijvoorbeeld clusters,geassocieerde netchain en vormen van bestuur). Vanwege de interdisciplinaire aard van ketenstudies zullende zes ‘disciplines’ in de matrix vaak samen worden gebruikt binnen een project. De kolommen in tabel 17hebben enige overeenkomsten met deze typen projecten. Opvallende (maar niet de enige) zijn:

♦ ‘Transparency proper’ vraagt om strategisch onderzoek in verschillende disciplines, zodat de conceptenwaarmee we werken gefundeerd worden en uiteenlopende theoriëen worden opgemerkt en met elkaar in



54

overeenstem-ming worden gebracht. Hetzelfde woord gebruiken voor verschillende dingen is een ergcontraproductief fenomeen in interdisciplinair werk.

♦ ‘Aims of transparency’ vraagt om pilot studies waarin nieuwe concepten in werkelijke ketens ondertoezicht van onderzoekers worden getest.

♦ ‘Context for transparency’ vraagt om multi-client studies om nieuwe ideeën te genereren en in een aantalgevallen om strategisch onderzoek om te zorgen dat de bestaande disciplinaire kennis wordt gebruikt inde context van transparantie in ketens.

De rijen in tabel 17 vertegenwoordigen relevante disciplines. Deze lijst is niet volledig! Andere disciplines,vooral in het domein van de toegepaste biologische en technologische wetenschappen, zijn uiteraardrelevant. Deze disciplines bieden veel van de basisdata die nodig zijn om transparantie te leveren.

Vijf vragen in de matrix dragen het label ‘E assignment’. Voor de duidelijkheid zullen we deze vragen herhalenop een geïntegreerde manier met een aantal toegevoegde vragen specifiek gericht op de ketens dieonderzocht worden.

1. Welke ketens beschouwen we?2. Wat betekent ‘transparantie’ vanuit ons gezichtspunt, gerelateerd aan de definitie gegeven in deze tekst?3. Hoe wordt het gemeten in de ketens die we beschouwen?4. Tot op welke hoogte is het bereikt in de ketens die we beschouwen?5. Wat zijn de beloften en gevaren van toenemende transparantie?6. Welke nieuwe rollen kan transparantie mogelijk maken voor keten stakeholders?7. Hoe kan transparantie de omgang met noodsituaties veranderen?8. Wat zijn de obstakels voor transparantie?9. Wat zijn de kosten en de winst? Wie profiteert, wie betaalt?


Eingendom Agrotechnology & Food Innovations B.V. Niets uit dit document mag worden gebruikt, vermeerderd of gedistribueerd zonder schrifterlijke toestemming van Agrotechnology & Food Innovations B.V.

55-

ThemaDiscipline

Transparantie zelf Doelen van transparantie Context voor transparantie

Maatschappijwe-tenschappen(Communicatie,Voorlichting,Marketing,Psychologie,Sociologie)

◊ Wat betekent transparantie voor ketenaandeelhouders? E assignment

♦ 1) Wordt transparantie verschillendgewaardeerd door populaties(bijvoorbeeld markten, landen)?

♦ 3) Hoe is de relatie tussentransparantie en vertrouwen in eeninternationale context?

◊ Verbetert transparantieconsumentenvertrouwen?

◊ Maakt transparantie nieuwebenaderingen voor marketingmogelijk?

♦ 2) Biedt transparantie nieuwe rollen voorketen aandeelhouders? Bijvoorbeeld ketenmarketing, kwaliteitscontrole. Eassignment;

♦ 4) Hoe beïnvloedt transparantie het levenvoor consumenten en producenten inverschillende landen?

◊ Hoe geven NGOs, media en anderemechanismen vorm aanconsumentenbelangen in verschillendelanden?

Economischewetenschappen

♦ 5) Hoe zijn institutionele mechanismenen transparantie wederzijdsafhankelijk?

◊ Hoe beïnvloedt transparantie prijzen?

◊ Welke economische winst kantransparantie bieden vooraandeelhouders en tegenwelke kosten?

♦ 6) Maakt transparantie nieuwevormen van risicomanagement mogelijk?

◊ Hoe zou transparantie gebruikt kunnenworden voor het maken van economisch enmilieukundig beleid op land- enwereldschaal?

Rechten ◊ Hoe past transparantie inverschillende wettelijke systemen(landen, EC)?

◊ Hoe maken wettentransparantie mogelijk ofonmogelijk?

◊ Hoe is transparantie af te dwingen in eeninternationale context?

Organisatiewe-tenschappen (o.a.Kwaliteits-systemen)

♦ 7) In hoeverre is transparantiegerealiseerd (metingen incluis)? Eassignment

◊ Welke informatie moet beschikbaarzijn?

◊ Welke keten parameters kunnenworden gemanipuleerd omtransparantie te bereiken?

♦ 8) Wat zijn de beloften engevaren van transparantievoor de ketenaandeelhouders? Eassignment

◊ Reduceert transparantievoedselrisico’s?

◊ Hoe wordt transparantie

♦ Hoe kan transparantie gemonitord enafgedwongen worden?

♦ 9) Hoe moet opgetreden worden in eennoodsituatie? E assignment

◊ Hoe moeten ketens geconfigureerdworden, zodat transparantie mogelijk wordt(bijvoorbeeld integratie met accountabilityen kwaliteitssystemen)?



56-

ThemaDiscipline

Transparantie zelf Doelen van transparantie Context voor transparantie

◊ Hoe kunnen bestaandekwaliteitsstandaarden gebruiktworden?

ontwikkeld?

Technologie(product-, proces-logistiek,kwaliteitssy-stemen,voedselweten-schapen –tech-nologie)

♦ 10) Hoe beperken proceskenmerkentransparantiemogelijkheden?

◊ Hoe kan technisch gezientransparantie-informatie beschikbaargemaakt worden voor de keten(architectuur, sensoren, data inputs)?

◊ Kan transparantieproductkwaliteit verbeteren?

◊ Welke ketenoptimalisatie kannodig zijn?

◊ Hoe kan transparantie omgaan mettechnische innovaties in de keten?

◊ Hoe worden technische systemen door deketen heen met elkaar in overeenstemminggebracht?

Informatietech-nologie (Informatie-systemen,Informatie-technologie)

♦ Wat is transparantie in een informatie-technische zin?

♦ Welke referentie-informatie modellenzijn nodig?

Niet van toepassing ◊ Hoe worden verschillendeinformatiemodellen door de keten heenmet elkaar in overeenstemming gebracht?

◊ Welke deliveryplatforms zijn mogelijk enwaarom?

Tabel 17 Onderzoeksvraag matrix. Een t geeft een onderzoeksvraag aan met prioriteit. Letters met nummers refereren aan het project shortlist document; ze geven aan dat de vraagbehandeld wordt door een (huidig of toekomstig) Exploration paper, Multi-client study, Pilot study of Strategic research project.


Eingendom Agrotechnology & Food Innovations B.V. Niets uit dit document mag worden gebruikt, vermeerderd of gedistribueerdzonder schrifterlijke toestemming van Agrotechnology & Food Innovations B.V.

57

Kader Transparantie

Voor een projectie van bovenstaande onderzoeksvragen op de dierlijke keten worden eenaantal specifieke aspecten uit tabel 17. toegelicht. Deze aspecten zijn via de numeriekeaanduidingen in de tabel terug te vinden.

1) Als voorbeeld kan gekeken worden naar het verschil in dierenwelzijn tussen NoordWestEuropa versus Zuid-Europa. In b.v. Italie heeft diertransport een lagere prioriteit (‘zeulenmet dieren’) dan in NW-Europa waar steeds meer weerstand ontstaat. Een ander voorbeeldkomt uit de VS: hier is het toegestaan om b.v. aan varkens extra hormonen toe te voegenof om GMO-gebruikt veevoeder te gebruiken, maar de transparantie ervan blijft eentwistpunt tussen VS en Europa.

2) In de varkenssector wordt gesaneerd omdat de transparantievraag vanuit de retail wordtgeëist/opgelegd. Dus de behoefte vanuit de retail dwingt de rest van de keten totherstructurering en dus ook tot nieuwe rollen.

3) Deze twistpunten uit 5 worden zelfs tot op WTO niveau uitgevochten.4) Omdat met transparantie ook mogelijkheden tot productdifferentiatie ontstaan zodat

behoeften van de consument beter kunnen worden afgestemd.5) De varkensketen is schakelgewijs georganiseerd. Voor toepassing van transparantie zal

naar ketenorganisatie moeten worden gestuurd. De huidige machtsposities van bepaaldeschakels (slachthuis vs boeren) blokkeren de invoer van transparantie.

6) Zie ook item 97) Een typisch voorbeeld waar nog geen transparantie is gerealiseerd is de ontkoppeling van

productinformatie in de varkensketens tijdens het slachtproces. Hier kan dan niet meer opindividueel varken gemonitoord worden maar zal op batchniveau (of zelfs dagniveau)gewerkt moeten worden om tracking en tracing nog te kunnen realiseren

8) Er bestaan veel drempels om transparantie in het slachtproces van b.v. de varkensketen inte voeren. In het huidige proces wordt voornamelijk op efficiëntie van het slachtprocesgeoptimaliseerd. Voor transparantie is informatie over de hele keten nodig. Hierdoor zulleninkoop, verkoop en productie van het slachthuis hun informatie op elkaar moetenafstemmen.

9) De opleveringssnelheid van informatie lijkt voor de dierlijke keten van groter belang danvoor andere ketens.Bij een recall van vlees door b.v. besmet veevoeder kan een groot deel van de sectorworden geweerd, terwijl bij een recall van b.v. conservenblikjes precies bekend is welkeandere blikjes tot die besmette batch horen. Indien de transparantie in b.v. devarkensketen goed zou zijn dan kan er beter gestuurd worden bij calamiteiten waardoorwering van een groot deel van de sector onnodig zal blijken.

10) Zie ook 7



58

2.1.5 Onderzoeksagenda vanuit ruimtelijk perspectief

Auteurs: Frans Bethe en Peter SmeetsKennisinstelling WUR: Alterra

A) Inleiding: Het ruimtelijk perspectief

Dit essay wil laten zien welke bijdrage vanuit het kennisgebied ruimtelijke ordening kan wordengeleverd aan de ontwikkeling van de agrologistiek. Het verhaal start met een theoretischuitstapje over de agrarische locatietheorie. Vervolgens worden vanuit de Visie Agrologistiek devoor het werkveld dragende processen vernoemd en vervolgens eerste aanzetten vooroplossingsrichtingen. De afsluitende onderdelen van het verhaal presenteren voor tweecentrale themavelden de belangrijkste onderzoeksvragen met een verdeling naar urgentie in detijd.

Overwegingen

Als uitgangspunt van dit essay wordt de Visie Agrologistiek18 genomen en daarmee wordenook de daarin aangegeven trends onderschreven. De inhoud van de Visie met de drie principesvan clusteren, verbinden en regisseren wordt als bekend verondersteld.

Een tweede uitgangspunt bij de samenstelling van de onderzoeksagenda in dit essay is eendoor Alterra samengesteld Voorbeeldenboek Agro Productie Parken19 waarin met name inontwerpende zin is gezocht naar mogelijke ruimtelijke oplossingsrichtingen.

Een derde uitgangspunt is dat het perspectief van denken in mogelijke ruimtelijke conceptenvooral ligt op het schaalniveau van de Noordwest Europese Deltametropool (figuur 10)20.Binnen die ruimtelijke context is de overheersende boodschap dat ontwikkelingen in een grootdeel van ons land (figuur 11), vooral door de hoge gronddruk, mate van verstedelijking,vigerend ruimtelijk beleid, noodzaak tot kostenminimalisatie in de primaire productie, bijnaautonoom leiden tot een geconcentreerde en grondintensieve landbouw die ook in haarruimtelijk gedrag zal zoeken naar locaties met logistieke winsten en succesvolleafzetmogelijkheden.

18 Ministerie van LNV (2002). Visie Agrologistiek: clusteren, verbinden en regisseren, Den Haag.19 Eck, W, van, R. Groot et al (2002). Voorbeeldenboek van Agribusinessparken. Wageningen, Alterra, rapport 594.20 De beide figuren 1 en 2 zijn onderdeel van een presentatie van de hand van P.J.A.M. Smeets (Alterra, 2000) metals titel “Trends in de Landbouw”.



59

Figuur 10: De Noordwest Europese Deltametropool

© ALTERRA, Wageningen

Figuur 11: Ontwikkelingen in twee delen van Nederland


Noord Nederland: onderdeel van de Noordwest Europese laagvlakte.

Platteland met kleine en middelgrote steden

als trekkers van de economie.

De nabijheid van de deltametropooljaagt de grondprijs omhoog.

Midden- en Zuid Nederland maken deel uit van de Deltametropool. Urbane kerngebieden, suburbane zones,

corridors en open groene ruimten wisselen elkaar af.



60

Theorievorming Agro Productie Parken

Vele benaderingswijzen uit bijvoorbeeld de klassieke locatietheorie (Von Thünen, Cristaller) ofvan behaviorale afkomst (Pred) bevatten elementen die voor het begrijpen van de ruimtelijkeaspecten van de agrosector interessant zijn21. De invloed die wordt toegekend aan deverschillende locatiefactoren is gewijzigd in de loop van de tijd. Dat komt door voortschrijdendinzicht en door verschillen in accenten door bijvoorbeeld bepaalde innovaties ensysteemaanpassingen. Het gewicht dat men toekent aan bepaalde factoren is enormveranderd; in de tijd is de volgende lijn te schetsen:

1 exclusieve aandacht voor fysieke omstandigheden en het onderscheiden vanproductieregio’s: het environmentalisme;

2 nadruk op de gelokaliseerde afzetmarkt en met voorkeur voor neoklassiekeeconomische principes;

3 aandacht voor variabele invloed van menselijk gedrag: behaviorale benadering;4 erkenning van de invloed van de maatschappij met nadruk op internationale politiek: het

structuralisme;5 in het huidige postmodernisme worden elementen van verschillende scholen

gecombineerd.

Al in 1987 is door het LEI22 een studie uitgevoerd naar de ontwikkeling van zogenaamdeagrobusinesscomplexen. Het is een beschrijvende rapportage, waarin voor het eerst gekekenwordt naar de mate van clustering en de mate waarin ketens georganiseerd zijn in relaties enin de ruimte. Theoretisch wordt in de brochure vooral teruggevallen op een studie vanVermaat23 en op een notitie van De Veer24. Vermaat noemt de twee dominante lijnen intheorievorming. De eerste gaat uit van internationale handel en is een product van Smith enlater Ricardo25. De theorie gaat uit van verschillen in productiekosten gebaseerd op kwaliteit enkwantiteit van natuurlijke hulpbronnen. De factor afstand speelt geen rol. In de tweede lijn, vande klassieke vestigingsplaatstheorie, waarbij Von Thünen26 en Weber een doorslaggevende rolhebben gespeeld, staan verschillen in intensiteit van productie centraal en wordt ook hetaspect bevolkingsconcentratie (de marktplaats) in het denken opgenomen en speelt afstandeen cruciale rol.

De Veer en Vermaat komen voor de studie van de agrarische bedrijfstak tot een onderscheid inde volgende locatiefactoren:

21 Luyt, J. en F. Bethe (1988). De dynamiek van het grondgebruik: een literatuurstudie. LEI, Den Haag,onderzoekverslag 43.22 Post, J.H., J. Breedveld, et al (1987). Agribusinesscomplexen in Nederland. LEI, Den Haag, onderzoekverslag 32.23 Vermaat, A.J. (1969). Theoretische achtergronden en praktische mogelijkheden van een locatie-onderzoek in deEG-landbouw. LEI, Den Haag, Publicatie 1.324 De Veer, J. (1974). Wat moet een bedrijfstak doen om zich in de toekomst staande te houden. LEI, Den Haag,Interne Notitie.25 Ricardo, D. (1911). The principles of political economy and taxation. Dent, Everyman-Edition, York-Dutton.26 Thünen, J.H. van (1966). Von Thünen’s Isolated State: an english edition of “Der Isolierte Staat”. Translated byP.Hall. New York, Pergamon.



61

1 kosten voor overwinnen van factor afstand;2 natuurlijke omstandigheden (in de tijd – zeker in ons land – in belang afgenomen

vanwege de relatieve maakbaarheid via cultuurtechnische ingrepen en technologischeinnovaties);

3 beschikbaarheid productiemiddelen;4 institutionele factoren (marktvorm regelgeving);5 stand van de techniek;6 agglomeratie-effecten (schaalvoordelen, congestie);7 algemene economische omstandigheden (niveau regionale economie, grondprijs).

De ontwikkeling van een activiteit in een gebied (concentratietendens) is van een aantalfactoren afhankelijk. Daarin spelen de genoemde locatiefactoren een rol en zijn te beschouwenals externe factoren. De in een gebied aanwezige activiteiten hebben invloed op de mogelijkeconcentratietendenzen en worden aangeduid als interne factoren. Als voorbeeld van de externefactoren kan de invloed van de structurele uitgangssituatie in de landbouw op debedrijfsontwikkeling worden genoemd, als voorbeeld van de interne factoren de regionaleorganisatie van toelevering of afzet. Een derde factor die invloed heeft op de mate vanconcentratie in een gebied wordt aangeduid als intrinsieke waarde. Daarmee wordt bedoeld deinvloed die bestaande concentratie kan hebben op een eventueel verdergaand proces.

Om achtergrond en oorzaak van de verschuivingen binnen de landen tuinbouw teverduidelijken is door Winsemius27 een ontwikkelingsmodel samengesteld. Eerst is deproductie vooral gericht op kwantiteit om aan de toenemende vraag te kunnen voldoen. Al snelkomt de volgende fase van de kwaliteit, waarin een homogeen bulkproduct van een goedekwaliteit wordt nagestreefd. In deze fase ligt, net als in de eerste, het initiatief duidelijk aan deproducentenzijde; eerst bij de boeren, daarna meer bij de verwerkers. Op een verzadigdemarkt overleeft een bulkproduct niet lang. Daarmee komt de volgende fase vanverscheidenheid in beeld. De wensen van de consumenten verschillen sterk en men wordtkritischer ten aanzien van de kwaliteit van het product en de productiewijze. Vervolgensonderscheidt Winsemius een vierde fase, die van de specialiteit. De band tussen de agrarischeproductie en het eindproduct wordt losser. In de derde en de vierde fase gaat het initiatief uitvan de markt.

In de eerste fase neemt de landbouw zoveel mogelijk grond in productie. In de volgende fasestreven de boeren naar optimalisatie van het grondgebruik. Door de hogere eisen die men aande producten stelt wordt de distributie belangrijker. De verwerkers zetten vooral regionaal af.In de derde fase moet de boer inspelen op deveranderende wensen van de markt. Het grondgebruik wordt flexibel. Door de verzadigdemarkt kan de afzet niet worden vergroot en is vooral kostenminimalisatieeen strategie voor inkomensontwikkeling. “Just in time” leveranties gaan een rol

27 Winsemius, P. (1987). Discontinuïteit in de landbouw. Lezing symposium ‘Boer tussen Markt, Macht en Milieu’, 5-11-1987, Wageningen.



62

Figuur 12: Ontwikkelingsmodel volgens Winsemius

spelen en daarmee wordt de logistiek belangrijker, ook al omdat toelevering en afzet steedsinternationaler worden. In de vierde fase dienen agrariërs kennis van systeembeheersing tehebben. Toeleveranciers en verwerkers opereren op een mondiale schaal.Volgens Winsemius zit de Nederlandse landbouw grotendeels in de overgang van de tweedenaar de derde fase.

De ontwikkelingsfasen die Bolsius en van de Ploeg28 onderscheiden in agrocomplexen vertonenovereenkomsten met de fasen uit Rostows theorie over economische ontwikkeling en met deindustriële levenscyclus29. Zij onderscheiden achtereenvolgens de incubatie-, ontstaans-,stabilisatie- en destabilisatiefase. In de eerste twee fasen is er een ongecompliceerdeproductiekolom. In de daarop volgende fase wordt het complex gevormd en wordt steedsgecompliceerder met steeds meer gespecialiseerde ondernemingen. In de stabilisatiefasebereikt het complex zijn optimale omvang. Het evenwicht kan echter op een gegeven momentworden verstoord door bijvoorbeeld innovaties, veranderingen in locatievoordelen, wijziging inconjunctuur. Herstel uit deze destabilisatiefase is slechts door een grondige herstructureringplaatsvinden.

28 Bolsius, E.C.A. en B. van de Ploeg (1987). Fasen in de ontwikkeling van agribusinesscomplexen en de rol van de agrarischeproducent. LEI, Den Haag.29 Healy, M.J. en B.W. Ilbery (1990). Location and change: perspectives on economic geography. Geo Books, Norwich.



63


De aandacht voor de agrologistiek is een reactie op de groeiende discrepantie tussen deeconomische ontwikkelingen in de verschillende ketens van de landen tuinbouw en deruimtelijke en organisatorische koppeling van de verschillende elementen. Met als gevolg eenongewenste verdichting op diverse locaties in het landelijk gebied, versterking van decongestie en een weinig efficiënt systeem in termen van winst/verlies in energie, reststoffen envervoersbewegingen.

De verhoudingen in de voedselwereld zijn drastisch veranderd. Niet langer is het een ‘right 2produce’ maar een ‘right 2 deliver’. Retail is de regisserende partij geworden in een wereldwaarin de consumentenwensen veranderen en sterker een invloed hebben op de primaireproductie. De consument vraagt om het oplossen van het congestieprobleem, maar vooral omhet eten vers, veilig en op tijd te krijgen en daar is een heroriëntatie van de agrarische sectorvoor nodig. In Nederland is grofweg 40% van het agrofood-vervoer nog gerelateerd aanverspreid liggende primaire agrarische bedrijven. Dit is circa 1 op de 10 van alle vrachtauto’s30. Een andere vrachtauto van deze 10 vervoert producten naar de consument. Daarin valtminder te sturen, geredeneerd vanuit de autonomiteit en de keuzevrijheid van de hedendaagseburger ten aanzien van zijn woon- en werkgedrag.

Figuur 13: Van aanbod- naar vraaggestuurde markt


u Retail regisseert.

u Maatschappelijkeorganisatiesvertegenwoordigenconsument.

u Van Right to produce viaLicence to produce naarLicence to deliver.

u Voedselveiligheid speeltsleutelrol

Globalisering leidt tot een verandering in de relatie tussen landbouw en het landelijk gebied. Inde kleiner wordende wereld zal voor een deel van de productie schaalvergroting enkostenminimalisatie in de vaderlandse omgeving een logische ontwikkeling zijn, met als gevolgdat vooral de primaire productie steeds minder past in de schaal van de groene ruimte.

30 Bijdrage aan Visie Agrologistiek.: fact & figures agrologistiek, Adviesdienst Verkeer en Vervoer, april 2001. Uitgegeven doorMinisterie van Verkeer en Waterstaat.



64

In een stedelijke invloedssfeer als die van de Deltametropool bespoedigen de steeds hevigerwordende strijd om de schaarse open ruimte en de toenemende druk op de infrastructuur hetdenken over de oprichting van bedrijfsterreinen gericht op de agrarische sector: de AgroProductie Parken31. Niet alleen logistieke overwegingen, efficiency in ruimtegebruik of dekansen voor meervoudig ruimtegebruik, maar ook het denken in netwerksystemen, het sluitenvan diverse kringlopen (energie, mineralen), ketenoptimalisaties en ruimte voor recreatieve enecologische wensen, zijn argumenten om te zoeken naar vormen van clustering van agro-activiteiten.

Hieronder zullen de belangrijkste knelpunten nog eens kort op een rijtje worden gezet:

• De ruimtelijke organisatie van de primaire productie en van diverse agrarische ketens isniet langer in samenspraak met de hedendaagse eisen die logistiek, schaalvergroting,natuur en landschap daaraan stellen. Kans: ruimtelijke herallocatie ingegeven vanuitkenmerken van schaal en omgeving.

• Congestie. Kans: zoektocht naar logistieke innovaties.• Globalisering: de concurrentiepositie van de Nederlandse landbouw komt in een ander

perspectief en daardoor veranderen de toekomstperspectieven drastisch. Kans: de drukom over te schakelen op een landbouw gericht op toegevoegde waarde groeit.

• Processen van participatieve planvorming rond agrologistiek vinden nu vooral in een ad hocomgeving plaats. Kans: ontwerpen van toegemeten procesarchitectuur.

• De druk van de omgeving en van publiek/consument stijgt en stelt hogere (andere) eisenaan primaire productie, welzijn, transport en verwerking. Kans: transparantie en inzetten opkwaliteit.

• Het thema agrologistiek heeft nog onvoldoende een goede kennisarchitectuur. Kans:ontwikkeling van theoretisch kader.

Het overzicht van knelpunten is niet allesomvattend en is vooral vanuit de scope van hetruimtelijk perspectief. Kortom, de factoren ruimte en de ruimtelijke ordening zijn als leidendecriteria gekozen voor het samenstellen van bovenstaande opsomming. Ook bij de uitwerkingvan deze knelpunten naar mogelijke oplossingsrichtingen en de operationalisatie vanonderzoeksvragen is gefilterd vanuit dezelfde optiek.

Ruimtelijk onderzoek rond bovenstaande knelpunten zou zich rond een tweetal thema’s moetenconcentreren, namelijk het principe van de ruimtepomp32 en anderzijds de regie van hetproces.

Het eerste onderwerp heeft met name een inhoudelijk accent en draait enerzijds om hetclusteren en verbinden van onderdelen van een agrarische keten in bijvoorbeeld een AgroProductie Park en anderzijds om het scheppen van ruimte voor ontwikkelingen vanverstedelijking, recreatie en natuurontwikkeling. Voor de onderzoeksagenda gerelateerd aan deVisie Agrologistiek is vooral de visievorming rond clusteren en verbinden van onderdelen vande agrarische keten interessant. Alle activiteiten daaromtrent worden in dit geval samengevatonder het koepelbegrip Agro Productie Park:

• Agro Productie Parken horen bij grootstedelijke concentratiegebieden (Delta-metropolen)vanwege de druk op de grond, het samenvallen van aan- en afvoerlijnen van productenaldaar, de concentratie van consumenten, de organisatiegraad, de geschikte

31 In de literatuur worden diverse titels genoemd voor intensieve clustering van agrarische bedrijven: Agro Productie Parken, AgroBusiness Parken, agrocomplexen. In dit essay wordt een beperking tot de term Agro Productie Parken toegepast.32 Idee is dat door een clustering van agrarische bedrijven op bepaalde locaties elders ruimte ontstaat voor ander (vaakextensiever) grondgebruik. Dit totaal wordt wel onder de term ruimtepomp vervat.



65

arbeidspotentie en de potentie om netwerkcomplexen op te bouwen. Logistiek inspelen opefficiënte stromen van agrofood en anderzijds het vrijwaren van gebieden hiervan.Onderzoek naar kansen in Deltametropolen heeft een nationaal, Europees maar ookmondiaal accent en marktpotentie;

• Agro Productie Parken vormen een onderdeel van een reconstructie in de groene ruimte,waarbij wordt gezocht naar een ruimtelijke segregatie van onderdelen van diverse ketensop basis van randvoorwaarden van schaal, logistieke afhankelijkheid, marktoriëntatie etc.;

• Agro Productie Parken zijn de ontmoetingsplaats van intensiverende en groot-schaligeonderdelen van de agrarische sector. Dat laat onverlet dat er aandacht moet wordenbesteed aan de resterende groene ruimte: welke onderdelen van de landbouw blijven daarof welke andere activiteiten komen daar met welk perspectief en hoe wordt hetmultifunctioneel landgebruik vormgegeven en wordt het transitieproces begeleid?

Het tweede onderwerp heeft met de vraag te maken hoe de ruimtepomp kan wordenaangezet: het regisseren van het proces. Als het gaat om omslagen te bewerkstelligen is eengoed uitgedacht proces essentieel. Ervaringen hebben geleerd dat voor hetontwikkelen/stimuleren van innovaties door toegenomen ruimtelijke specialisatie en meerverschillende belangen voor hetzelfde stukje grond, een nieuw soort en vorm van samenspelvan een aantal actoren moet worden georganiseerd. Systeeminnovaties gaan gepaard metnieuwe arrangementen tussen stakeholders in de ruimte. Belangrijke partijen zijn dankennisinstellingen, overheden, maatschappelijke groeperingen en burgers & bedrijven. Accentin het onderzoek ligt in het zoeken van manieren om tot een optimaal draagvlak voorconcepten te komen en via een Community of Practice33 een gemeenschappelijke denkwerelden conceptueel kader te ontwikkelen en een omgeving te creëren die een proces metinnovatieve potenties ondersteunt.

Figuur 14: Partijen die voor een gedragen systeeminnovatie essentieel zijn


ennis- & technologieinstellingen

verheden

aatschappelijkegroeperingen

urgers & Bedrijven

Alleen als alle partijen samenwerken komen systeeminnovaties totstand:

KOMBI:

Het gaat om systeeminnovaties: nieuwe arrangemententussen stakeholders in Ruimtelijke Ordening

C) Onderzoeksvragen

33 Kersten, P.H. en R.P. Kranendonk (2002). CoP op Alterra. Wageningen, Alterra, rapport 546.



66

Ad 1) Agro Productie Parken: de voorkant van de ruimtepomp

De ondertitel ruimtepomp geeft aan dat binnen dit thema eigenlijk twee onderzoeksvelden zijnte definiëren. De eerste – en daar gaat het binnen het onderwerp agrologistiek toch vooralover – gaat om het clusteren en verbinden van onderdelen van een agrarische keten inbijvoorbeeld een Agro Productie Park. De tweede is de achterkant van de ruimtepomp. Doorhet concentreren en verbinden van de hoogintensieve onderdelen van de primaire productie ende agrobusiness ontstaat er ruimte (letterlijk en figuurlijk) in het landelijk gebied voorontwikkelingen van bijvoorbeeld landelijk wonen, extensieve recreatie of natuurontwikkeling.Ook een onderzoeksveld met een enorme uitdaging omdat er nieuwe actoren gezocht moetenworden, nieuwe allianties tot stand moeten worden gebracht en gezocht moet worden naareen duurzame en inspirerende invulling van deze gebieden.

In de Visie Agrologistiek staat een Agro Productie Park omschreven als een locatie waar eengroot aantal functies binnen agroketens (distributie, handel, opslag) wordt gecombineerd metfaciliteiten voor productie en verwerking. Met het concept wordt een ander type ruimtelijkeorganisatie van de agrosector nagestreefd. Een organisatie die bijvoorbeeld kan leiden totminder transportbewegingen, besparing van ruimte en het sluiten van kringlopen. Sanering vanverspreide productie, die veelal een grote impact op de omgeving heeft, en vestiging opcompacte locaties geven gebieden nieuwe impulsen en mogelijkheden om andere vormen vanruimtegebruik op te pakken.

Er is een breed continuüm van ruimtelijke en organisatorische concepten van Agro BusinessParken denkbaar. De concepten lopen van klein naar groot schaalniveau, en van concreet naarabstract. Organisatorisch variëren ze van een bottom up benadering tot een top downbenadering. In de presentatie nu worden drie voorbeelden gepresenteerd, ook om daarmee debreedte van de ideeën aan te geven.

A) Kleinschalige clustering

Het concept kleinschalige clustering wil laten zien dat ook lokale/regionale initiatieven totgezamenlijke oplossingen van individuele problemen agrologistieke voordelen hebben.Gezamenlijke mestverwerking, aanvoer van voer, maar ook de verkoop van vlees, of eeneerste bewerking van het product. Dit principe is logisch voor bedrijven in dezelfde sector(klassieke principe van schaalvergroting). De clustering krijgt meerwaarde als ook de andereschakels in de keten iets in het cluster zien. Dat betekent dat een cluster moet passen in debedrijfsfilosofie van een verwerkende industrie. Het concept vraagt flexibele ondernemers, diegericht zijn op samenwerking om zo ook functionele meerwaarde te bereiken. En eenfaciliterende overheid. Vaak is ook een regisseur en een katalysator gewenst.



67

Figuur 15: Ontwerp van een kleinschalige clustering

B) Grootschalige clustering

Grootschalige clustering overstijgt de lokale initiatieven. Er ontstaat een nieuwe, nog nauwelijksbestaande vorm van bedrijvigheid. Bedrijvigheid waarbij niet alleen de interne bedrijfsprocessenworden geoptimaliseerd maar ook de externe processen, onder andere door de samenwerkingin grootschalige verbanden. De clustering gaat gepaard met veel dynamiek. Verandering vaneen bouwsteen in het cluster heeft betekenis voor de andere bouwstenen. Deze dynamiek endaarnaast de werking van de ruimtepomp bieden kansen om een aantal hardnekkigeproblemen in het landelijk gebied op te lossen. Alhoewel de rol van de overheid bij het doenvan de feitelijke investeringen beperkt is, speelt zij via twee aspecten een sleutelrol: de(regionale)overheid is verantwoordelijk voor een regionale visie waarin de ruimtepomp zijn werkkan doen en die de andere betrokken partijen verleidt om te blijven samenwerken.Sectoroverschrijdende regelingen (in casu ruimte-voor-ruimte) zorgen dat kosten en baten overdeze partijen worden verdeeld. Door allerlei regelingen, die tijdens de implementatie veel tijdkosten, niet serieel maar parallel of integraal af te werken, kan de overheid voor grote tijdwinstzorgen, die zich bij de uiteindelijke investeringen in bespaarde kosten vertaalt.

Figuur 16: Ontwerp van een grootschalige clustering



68

C) Netwerkregie

De netwerkregie is een minder concrete vorm van een Agro Productie Park, maar daarom eenniet minder belangrijke. Juist voor Nederland liggen op termijn veel kansen, omdat vanwege dehoge ruimtedruk in metropolitane omgevingen er steeds minder plaats is voor primaireproductie. Bovendien ondersteunt netwerkregie de andere concepten. Virtuele clusters zijngeënt op fysieke clusters en fysieke clusters gebruiken virtuele netwerken.Netwerkregie kan zich toespitsen op drie onderdelen:• Regisseren van productie, verwerking, consumptie en afvoer. Transparant

maken van huidige stromen om optimalisatie mogelijk te maken.• Regisseren van stromen. Koppelen van verschillende vervoersmodaliteiten,

combineren van transport, opslag, herschikking en verwerking.• Regisseren van kennisvergaring over agroproductie en agrologistiek en de

distributie van deze kennis.

Een voorsprong in het regisseren van stromen en kennis, op alle schaalniveaus,zal in de nabije toekomst de Nederlandse concurrentiepositie ten opzichte van derest van de wereld aanzienlijk kunnen versterken.Resultaat van de netwerkregie zal zijn een beter gebruik van de schaarse ruimteen een grotere transparantie van de voedselproductie voor de consument.

OnderzoeksvragenZonder nu uitputtend te willen zijn volgen hieronder enige onderzoeksvragen die in de tijduitgewerkt zouden moeten worden (wederom enigszins naar urgentie gerubriceerd):

I Ruimtelijke herallocatie- Is het vigerend (inter)nationale beleid voldoende toegerust om een faciliterende rol te

spelen bij de oprichting van concentratiegebieden voor intensieve agrarischeproductie?

- Welke vormen van Agro Productie Parken lenen zich voor welke locaties: het gaat omhet ontwerp maar ook om de mate van verdichting, van stapeling, van zoeken naarmeervoudig ruimtegebruik en optimalisatie van kringlopen. Ontwerpen van eenruimtelijke effectanalyse en afwegingssystematiek?

- Op welk moment en vanuit welke reden (mate van concentratie, actuele situatie) moetworden gezocht naar kleinschalige clustering van productiemiddelen en wanneer naargrootschalige clustering. En welke locaties lenen zich voor de verschillendebundelingsconcepten?

- Wat is de relatie tussen agrologistiek en de ruimtelijke heroriëntatie van de agrarischesector en ruimtelijke ordening van stad en land? Hoe kunnen we hierin sturen?

- Welke effecten zijn er voor belevingswaarde van de omgeving, inpassing in hetlandschap, en wat zijn macro-economisch en bedrijfseconomisch en logistiek de voor-en nadelen van de diverse concepten?

- Zijn er naast fysieke clustering nog winsten te behalen uit andere ideeën van koppelingvan onderdelen van een keten in een netwerksysteem?



69

Kader 1 Ruimtelijke herallocatie

De vorming van agroproductieparken betekent een concentratie van veehouderij entoeleverende en/of verwerkende bedrijven op een enkele locatie dan wel in een overzichtelijkgebied . Het vigerend beleid kent een aantal voorwaarden die wellicht een belemmering voorhet tot stand komen van zulke clusters kunnen opleveren. Dat betekent in ieder geval dat bij dekeuze van een locatie, het ontwerp en de inrichting van een agroproductiepark gezocht moetworden naar duurzame oplossingen; bijvoorbeeld voor de opslag en verwerking vanafvalstoffen en de beperking van stankoverlast en geluidshinder. Daarnaast kan er gezochtworden naar manieren waarop de overheid via aanpassing van haar beleid, invoering vannieuwe instrumenten of creatie van experimenteerruimte de oprichting van parken kanondersteunen.

II Ruimtepomp- Wat is de ruimtepomp als concept waard ten behoeve van de reductie van

agrologistiek?- Moet er een landinrichting nieuwe stijl worden ontworpen rondom het thema

ruimtepomp?- Op welke wijze kan qua proces, qua concept, qua vormen van grondeigendom, -beheer

en –gebruik in de ruimtepomp, het proces in de extensiverende gebieden wordengestimuleerd en vorm gegeven?

III Congestie- Hoe kunnen bestaande netwerken efficiënter in tijd en capaciteit gebruikt worden en

wat voor rol speelt een mogelijke herallocatie van ketensegmenten?- Welke innovaties in transportsystemen zijn denkbaar?- Hoe kunnen knooppunten in netwerken vervoersstromen optimaliseren?- Veranderen locatiefactoren door andere denkwijzen van logistiek en ketenvorming?

IV Eisen consument en omgeving- Kan clustervorming een reëel en economisch haalbaar concept zijn bij de stijgende

eisen die consument en retailer stellen aan het productieproces en aan deeindproducten?

- Hoe gaan grootschaligheid en clustering samen met voedselveiligheid enherkenbaarheid?

Kader 2 Eisen consument en omgeving

Eén van de risico’s van het concept van grootschalige clustering van veehouderijbedrijven is deeconomische schade en de schade voor wat betreft dierenwelzijn van een uitbraak van eenernstige besmettelijke ziekte. Binnen een agroproductiepark neemt de kans op verderebesmetting enorm toe, als de ziekteverwekker eenmaal ‘binnen’ is. Tussenagroproductieparken neemt de kans van besmetting af in vergelijking met de huidige situatie,mits er passende maatregelen genomen worden. Bij het huidige eradicatiebeleid zal eenuitbraak, hoeveel kleiner de kans ook moge zijn, tot heftige reacties leiden bij de consument,omdat een zeer groot aantal dieren in één keer wordt gedood. Verder zullen maatregelen omziekte buiten de deur te houden agroproductieparken een gesloten karakter geven. Als daar bijontwerp en inrichting geen aandacht aan wordt geschonken, zal het een negatief effect hebbenop het imago van de veehouderij bij de consument.



70

V Theorievorming- Zijn er naast Agro Productie Parken nog andere concepten te bedenken waarbij een

ruimtelijk heroriëntatie van de landbouw aan de orde is en waarin winsten in logistiek enefficiency van inzet van productiemiddelen zijn te bedenken?

- Waar ligt het accent: clusteren, verbinden of toch vooral regisseren?- Welke concepten zijn geschikt voor welke situatie (land, netwerk, fysieke situatie,

sector)?- Kan de theorievorming rond Agro Productie Parken leren van andere concepten als

Heckser-Ohlin theorema (Luyt en Bethe, 1988), de theorie rond de industriëlelevenscycli, of van kennis rond duurzame bedrijventerreinen

Kader 3 Theorievorming

Zijn er concepten te ontwikkelen waarbij de voordelen in logistiek en efficiëntie ookgerealiseerd kunnen worden zonder dat er grote aantallen dieren op een klein oppervlakworden gehouden? Hoe stem je in agroproductieparken de van elkaar afhankelijke processenop elkaar af? Aanvoer van slachtvarkens van buiten een APP bij onderbenutting van deslachtcapaciteit als gevolg van fluctuaties in aantallen slachtvarkens vanuit de APP kan eengroot risico zijn voor de diergezondheid.

Ad 2) Cluster procesarchitectuur: hoe zetten we de ruimtepomp aan?

Het onderwerp van agrologistiek en de ontwikkeling van Agro Productie Parken is eenmaatschappelijk gevoelig en innovatief onderwerp. Vele actoren spelen een rol, hebben diversemeningen en conflicterende belangen. Voor een goed proces en voor een modern uitgevoerdeplanvorming is de ontwikkeling van een weloverwogen communicatief traject onontbeerlijk.

De ruimtepomp wordt aangezet door het bewustwordingsproces dat stad en land relaties metelkaar hebben en dat hierin gestuurd kan en moet worden. De pomp zelf bestaat bij de gratievan de grondongebonden landbouw. Deze is ruimte-efficiënt en meer en meer een onderdeelvan het stedelijk netwerk. Het wordt echter wel gevoed door grondgebonden landbouw elders.Dit creëert stromen en behoeft sturing. Om dit proces te sturen moeten we vele partijenbijeenbrengen. Het middel hiertoe is het opzetten van participatieve transformatieprocessen,gestuurd door een getoetste procesarchitectuur (de ruimtelijk planner als regisseur).

Interactieve planvorming

Bij de opzet van een procesarchitectuur34 laten we ons inspireren door het gebied en metname door de betrokken actoren. Met procesarchitectuur bedoelen we het geheel vancommunicatie en overleg met alle belanghebbenden vanaf het begin tot het einde van eenproject. De inhoud en vorm hangt af van een aantal zaken, o.a. de uitgangssituatie, ook welbeleidssituatie genoemd, en de te kiezen bestuursstijl(en). Pas als deze duidelijk zijn kan eenprocesarchitectuur worden opgezet voor de interactieve projectaanpak.Zonder nu hier heel diep theoretisch op in te gaan, toch wat verduidelijking. De uitgangssituatiewordt gevormd door de actualiteit in het gebied en de betrokken actoren. Wat is deproblematiek, welke actoren zijn er en hoe vinden zij dat het – tot nu toe - gaat en zou moeten?

34 Propper, I. En D. Steenbeek (1999). De aanpak van interactief beleid: elke situatie is anders.



71

Zijn er onderlinge conflicten, is er wel of geen draagvlak, zijn de belangen goed in beeld? Ookis het van belang te bezien in hoeverre er doelstellingen zijn geformuleerd en hoe concreet enof er nadere voorwaarden worden gesteld aan het project, bijvoorbeeld een harde tijdsplanningof de wijze van communicatie.

De bestuursstijl zegt iets over hoe het bestuur wil omgaan met de overige actoren. Hoeinteractief wil zij dat en hoe open moet de communicatie zijn? Welke rol(len) speelt het bestuurzelf in het project? Denk aan initiator, meedenker, financier, regisseur, planvormer, etc. En hoedenkt men die in te vullen? Etc. Onderstaand schema geeft aan welke onderlinge relaties er zijntussen de uitgangssituatie en de resultaten die door een interactieve aanpak behaald zoudenmoeten worden.

Figuur 17: Interactieve beleidsaanpak in beeld

Beleidssituatie- inhoudelijke problematiek- actoren- doelstellingen- (kern)voorwaarden

Bestuursstijl(en)

Interactievebeleidsaanpak

Resultaten

Interactieve beleidsaanpak: geen standaard maar maatwerk!

‘past bij’‘leidt tot’/’beïnvloedt’

Bron: De aanpak van interactief beleid: elke situatie is anders, I. Propper/D. Steenbeek, 1999

Communities of Practice (CoP’s)

Citaat Kersten en Kranendonk33:“Een CoP is een sociale constructie, waarbinnen maatschappelijke en individuele leer- engroeiprocessen gepraktiseerd worden. Het idee is dat individuen betrokken worden bij dehuidige problematiek en oplossingsrichtingen door het verrichten van activiteiten, praktijken entoepassingen. Hierbij worden identiteiten gevormd en ontstaat een gemeenschappelijkeidentiteit.Leren staat centraal. Het is het middel waarmee deelprocessen hun vorm krijgen. Daarmeekomen veranderingen en vernieuwingen in de verschillende deelstructuren tot stand. Een CoP



72

is constant in beweging. Er vinden iteratieve processen plaats, van betekenisverlening,identiteitsvorming, en gemeenschapsvorming, die ontstaan door het verrichten vanverschillende activiteiten van denken en doen.”

Het betekent dat er een omgeving wordt geschapen waar door de gekozenprocesarchitectuur, de veelheid aan participanten, de gecreëerde veiligheid en het ontwikkelenvan een gemeenschappelijke visie, proces- en systeeminnovaties als vanzelf ontstaan enonmiddellijk worden gedragen door de deelnemers aan de CoP’s. Ervaringen met het gebruikvan het gereedschap CoP in de Verenigde Staten (ook bij diverse bedrijven) en bij bijvoorbeeldHabiforum hebben aangetoond dat de toepassing kan leiden tot een beter begrip voor deproblematiek van diverse deelnemers, en kan leiden tot een snellere en meeroplossingsgerichte procesgang.

Figuur 18: Onderdelen van een CoP in geschematiseerde vorm



73

Onderzoeksvragen (gegroepeerd naar mate van urgentie):

- Is de oprichting van CoP’s een goed middel om doelen binnen de Visie Agrologistiek tebereiken en hoe en met wie beginnen we een dergelijke procesgang?

- Welke instrumenten met welk doel kunnen worden ingezet om processen in gang tezetten (bedrijfsbeëindiging, ruimte voor ruimte, stimuleringsfonds, innovatienetwerk,nieuwe financieringsvormen)?

- In hoeverre kunnen processen met een vergelijkbare vraagstelling als reconstructie inde zandgebieden handvatten bieden voor de wijze waarop het proces rond deoprichting van Agro Productie Parken wordt ingericht?

- In hoeverre moet het een participatief proces zijn en op welke wijze wordt omgegaanmet collectieve en individuele belangen (afstemming bottom up en top down)?

- Op welke wijze (procesarchitectuur) kunnen de gewenste (?) transities in werkingworden gesteld?

- Welke vormen van onderzoek (bestuurskundig, ontwerpend, plannend) kunnen een rolspelen in het innovatie- en transitieproces



74

2.1.6 Onderzoeksagenda vanuit het perspectief voedselveiligheid

Auteur: Marcel MengelersKennisinstelling WUR: RIKILT

A) Inleiding: Voedselveiligheid

Zoals aangegeven in de Visie Agrologistiek35 is de kwaliteit en veiligheid van voedsel niet alleenafhankelijk van productieprocessen maar ook van logistieke processen als transport, opslag endistributie van agrarische grondstoffen en producten. Tot de directe verbeelding spreekt delogistiek rondom verse en bederfelijke producten. Daarnaast is de afgelopen jaren maar al tezeer gebleken hoe belangrijk logistieke processen bij levend vee kunnen zijn als het gaat omveterinaire risico’s op het gebied van diergezondheid, vrijwaring van de handel en dierenwelzijn.Tevens is een efficiënte en effectieve recall van besmette of verontreinigde productenafhankelijk van de (logistieke) traceerbaarheid van eindproducten en grondstoffen.


In de Visie Agrologistiek is een aantal ontwikkelingen opgesomd die o.a. kunnen leiden totknelpunten op het gebied van de kwaliteit en veiligheid van agrarische producten. Voor eenaantal onderwerpen worden de aspecten met betrekking tot voedselveiligheid hieronder nogverder aangevuld en uitgewerkt.

Ø Grotere variatie aan producten waardoor de complexiteit van belevering toeneemt enwaardoor met name problemen kunnen ontstaan voor kort-houdbare en verse producten.

Ø Grotere snelheid van uitleveren waardoor de vraag rijst of de tijd die benodigd is voor hetgaranderen van de kwaliteit en veiligheid (bijvoorbeeld snelheid van interne controle enexterne inspectie) wel voldoende is.

Ø Toename van de variatie aan en de snelheid van uitleveren van producten stelt ook zijneisen aan de detaillering en snelheid van de traceerbaarheid.

Ø Grotere differentiatie van producten waardoor er steeds meer producten komen die striktgescheiden moeten worden van andere producten (bijvoorbeeld GMO-vrije, allergeen-vrijeen authentieke producten).

Ø Grotere versnippering van goederenstromen leidt tot meer vrachtvervoer (o.a. van levendedieren). Hierdoor kunnen veterinaire risico’s toenemen en dierenwelzijn afnemen.

Ø Toename van het aantal internationale agrotransportstromen, waardoor internationaleverschillen op het terrein van voedselveiligheid naar voren komen (bijvoorbeeldverschillende kwaliteitssystemen en andere niveaus van gezondheidsbescherming van deconsument, etc.).

35 Visie Agrologistiek: Clusteren, Verbinden, Regisseren. Notitie van LNV en V&W. 14 november 2001.



75

Tabel 18: Ontwikkelingen en knelpunten in relatie tot voedselveiligheid

Ontwikkelingen KnelpuntenGrotere variatie aan producten Houdbaarheid van bederfelijke productenGrotere snelheid van uitleveren Grotere snelheid van controle en inspectieGrotere variatie en snelheid (zie bovenste tweeontwikkelingen)

Eisen aan traceerbaarheid

Grotere differentiatie van producten Meer strikt gescheiden productstromenMeer vrachtvervoer (i.c. meer transport vandieren)

Mogelijke toename van veterinaire risico’s enafname dierenwelzijn

Toename internationale stromen Equivalentie van internationale kwaliteits- enveiligheidssystemen

Oplossingsrichtingen en bouwstenen

Voor voornoemde knelpunten op het terrein van voedselveiligheid wordt hieronder een aantaloplossingsrichtingen (algemeen) besproken, die verder geconcretiseerd worden aan de handvan verschillende opties (of misschien zelfs vereisten) om deze oplossingsrichtingen te kunnenrealiseren dan wel te benutten.

Knelpunt 1: Houdbaarheid

Er wordt een toename in het aantal kort-houdbare producten gesignaleerd, zoals meer versfruit en meer gesneden en verpakte groente. In veel gevallen bepalen zowel intrinsieke alsextrinsieke factoren de beperkte houdbaarheid van het product. Voor die producten waarversheid niet (gevoelsmatig) wordt geëist door de consument (gisteren geoogst: vandaaggeconsumeerd) is het interessant om de houdbaarheid van een product te verlengen. Insommige gevallen is de houdbaarheid kort omdat externe factoren als koeling of vochtigheidnog niet optimaal worden beheerst. In het geval van de temperatuur is het bijvoorbeeldinteressant om te bepalen of een product ononderbroken en op constante temperatuur kanworden gekoeld, dus ook bijvoorbeeld tijdens overslag van producten. Relatief korte periodeswaarin een product niet wordt gekoeld of waarin temperatuurschommelingen optreden kunnenvaak de houdbaarheid van een product onevenredig en onnodig verkorten. Vaak is ook hetniveau van besmetting van het uitgangsproduct of toegevoegde producten dusdanig hoog, datmaar een zeer beperkte houdbaarheid mogelijk is. Indien het niveau van besmetting van hetuitgangsproduct (of toegevoegde producten) kan worden verlaagd kan de houdbaarheid ookworden verlengd. Hiervoor is het denkbaar dat het uitgangsproduct wordt gemodificeerd(bijvoorbeeld minder kwetsbaar gemaakt voor vochtigheid of oxidatie) of dat het aantalschadelijke bacteriën wordt gereduceerd door een of andere technische behandeling. Bijlaatstgenoemde bouwsteen moet wel de kanttekening worden geplaatst dat dit lang niet altijdwettelijk is toegestaan.

Tabel 19: Oplossingen en opties voor realisatie voor het knelpunt ‘houdbaarheid’

Oplossingsrichtingen Opties voor realisatieBeheersing extrinsieke factoren Constant houden van (lage) besmettingsgraadBeheersing intrinsieke factoren Verlaging van de besmettingsgraad van

uitgangsproduct en toegevoegde producten



76

Knelpunt 2: Snelheid van controle en inspectie

Zoals is aangegeven in de Visie Agrologistiek zal de snelheid van logistieke processentoenemen. Indien de snelheid van produceren door verdergaande automatisering ook blijftstijgen betekent dit dat de doorloopsnelheid van het product (vanaf grondstof tot en met deretail) sterk wordt verkort. Gedurende transport, distributie en opslag maar vooral gedurendehet productieproces worden de kwaliteit en veiligheid van een product gecontroleerd (internecontrole). Voor het bedrijfsleven is het noodzakelijk dat het uitvoeren van de benodigde testenbinnen de tijd valt van (onderdelen van) het productieproces, zodat eventuele bijsturing van(onderdelen van) het proces mogelijk is. Als bijsturing niet (meer) mogelijk is moet in iedergeval het product dat niet voldoet aan de criteria opgesteld voor kwaliteit en veiligheid tijdigworden afgekeurd en uit de roulatie worden genomen. Dit betekent dat de resultaten van debenodigde analyses steeds sneller voorhanden moeten zijn omdat producten die afgeleverdkunnen worden geen vertraging mogen oplopen door het feit dat de uitslagen van de analysesnog niet binnen zijn. Dit betekent dat steeds meer de behoefte bestaat om informatie overkwaliteit en veiligheid van het product(ieproces) ‘in line’ en ‘on line’ voorhanden te hebben. Deoplossingsrichting ligt dan ook in het voortzetten van een reeds ingezet traject: het ontwikkelenvan snelle analysemethoden waarin veel monsters in korte tijd kunnen worden geanalyseerd(high throughput analysis). Naast het verkorten van de analysetijd van geavanceerde (vaaktijdrovende) analyses wordt ook steeds meer gebruik gemaakt van snelle screeningsmethodendie meerdere parameters tegelijkertijd kunnen bepalen (zogenaamde multimethoden) ofmethoden waarmee het effect van meerdere (soortgelijke) gevaren wordt gemeten (bioassays).De toezichthouder heeft hetzelfde belang. Informatie over de kwaliteit en veiligheid van hetproduct(ieproces) moet zo snel mogelijk voorhanden zijn. In het kader van de opsporingstakenis het ook voor hem belangrijk om te beschikken over snelle analysemethoden. Voor eenproduct met een doorlooptijd van X dagen kan men niet X dagen wachten op de uitslag vaneen steekproef genomen door de toezichthouder.

Tabel 20: Oplossingen en opties voor realisatie voor het knelpunt ‘snelheid van controle en inspectie’

Oplossingsrichtingen Opties voor realisatie‘In line’ en ‘on line’ analysemethoden ‘High throughput’ methodenIdem MultimethodenIdem Bioassays

Knelpunt 3: Traceerbaarheid

In de nieuwe Algemene Levensmiddelenwet (“General Food Law”) is vastgelegd datvoedselproducenten per 1 januari 2005 moeten voldoen aan bepaalde eisen die wordengesteld aan traceerbaarheid. Ondanks het feit dat het hier zeer algemene eisen betreft isiedereen doordrongen van de noodzaak om effectieve en efficiënte systemen te hebbenwaarmee producten snel traceerbaar zijn, zodat in geval van een achteraf geconstateerdeontoelaatbare verontreiniging of besmetting snel kan worden ingegrepen. Goede systemenvoor traceerbaarheid zijn echter niet alleen bedoeld voor een beter verloop van een recall(reactief proces) maar ook voor een pro-actieve vergaring van informatie (o.a. rondom kwaliteiten veiligheid) gaandeweg het productieproces. Op deze manier is een betere bijsturing van hetproductieproces mogelijk en kan men op vragen van de toezichthouder op adequate wijzeantwoord geven. De onderwerpen die met betrekking tot traceerbaarheid spelen zijn de matevan detaillering (lotgrootte), de snelheid van tracering en de termijn voor gegevensbewaring.



77

Voor de detaillering is het niveau waarop men nog producten kan (en wil) terughalen vanbelang. Met name ontwikkelingen op het gebied van logistieke processen zullen bepalen hoegroot de omvang van de kleinst mogelijke batch van bepaalde (groepen van) producten dient tezijn. Hierbij zal ongetwijfeld ook de kosten-baten verhouding een rol spelen. Daarnaast is desnelheid van tracering een belangrijke factor. Momenteel komt het nog voor dat hetverspreiden van een onveilig product in een voedselketen korter duurt dan het traceren van datproduct binnen het betreffende gedeelte van de keten. Dit laatste geldt zeker voor wijdvertakte (en grensoverschrijdende) ketennetwerken als diervoeders. Het bewaren vangegevens voor een bepaalde periode zal een technische kwestie zijn van opslagcapaciteit. Deontwikkelingen op ICT-gebied zullen bepalen hoe snel men in staat is om bepaalde batches vanproducten terug te traceren evenals hoe lang men gegevens nog kan bewaren. Vooralsnogloopt de oplossingsrichting op dit terrein langs de digitale snelweg.

Juist voor een knelpunt als traceerbaarheid spelen niet alleen technische processen een rolmaar is ook de regie (besturing, beheersing en organisatie) van de agrostromen in de geheleagroketen (van grondstoffen tot consument) een belangrijk onderdeel van de agrologistiek.

Tabel 21: Oplossingen en opties voor realisatie voor het knelpunt ‘traceerbaarheid’

Oplossingsrichtingen Opties voor realisatieLogistieke identificatie Uniforme coderingKeteninformatiesystemen Datamanagement

Knelpunt 4: Separate stromen

Doordat het assortiment aan producten nog steeds groeit neemt ook de differentiatie aanproducten toe. Van sommige producten wil de consument verzekerd zijn dat ze een uniekeidentiteit bezitten. Zo mogen biologische producten niet worden gemengd met conventioneleproducten. In sommige gevallen wil men ook dat producten niet afkomstig zijn van genetischgemodificeerde organismen (GGO) of vrij zijn van allergene eiwitten. In andere gevallen is deconsument geïnteresseerd in authentieke producten (zoals producten met een beschermdeoorsprongsbenaming, bijvoorbeeld Parma-ham). Het logistiek slachten van dieren (omkruisbesmetting te verminderen) is ook een manier van gescheiden houden van stromen.Omdat het ondoenlijk is om de eindproducten achteraf te ontmengen of te ontdoen vanbepaalde bestanddelen, is de oplossingsrichting het strikt gescheiden houden van deproductie- en logistieke stromen van grondstof tot en met het eindproduct. Op dit momentwordt volop onderzoek gedaan naar het ontwikkelen van zogenaamde ‘identity preservationsystems’. In sommige gevallen blijkt het echter moeilijk (zo niet onmogelijk) om bepaaldegrondstofstromen strikt gescheiden te houden van andere. Dit speelt met name bijbulkgoederen die visueel niet te onderscheiden zijn, zoals bijvoorbeeld GGO-soja en GGO-vrijesoja, en/of bij producten die, om legitieme redenen, altijd worden gemengd. Zo is het mogelijkdat GGO-vrije gewassen al tijdens de teelt “verontreinigd” kunnen worden met GGO-gewassen.Om te kunnen garanderen (en controleren) dat stromen gescheiden zijn gehouden is hetnoodzakelijk dat in het eindproduct achteraf eventuele ongewenste bestanddelen kunnenworden aangetoond. In de toekomst zullen dus meer geavanceerde methoden nodig zijn dieeen “verontreiniging” op een laag niveau kunnen aantonen.



78

Tabel 22: Oplossingen en opties voor realisatie voor het knelpunt ‘separate stromen’

Oplossingsrichtingen Opties voor realisatieLogistieke scheiding ‘Identity Preservation Systems’Analysemethoden Gevoelige analysemethoden

Knelpunt 5: Transport van dieren

In de Visie Agrologistiek wordt aangegeven dat bij een ongewijzigd beleid het transport vandieren zal blijven toenemen evenals de daarmee samenhangende problemen met betrekkingtot dierenwelzijn en veterinaire risico’s. Zowel vanuit consumentenbelangen als vanwege demaatschappelijke betrokkenheid bij het welzijn van dieren zal dit steeds minder wordenaanvaard. Oplossingsrichtingen voor het terugdringen van het transport kunnen wordengezocht in logistieke concepten (als Agro Business Parken en agrologistieke netwerken) enverdergaande elektronische aansturing van ketens (virtuele veemarkten en elektronischeinformatie-uitwisseling over controles en inspecties elders uitgevoerd). Daarnaast biedensystemen voor positiebepaling als GPS de mogelijkheid om diertransporten in logistieke zinbeter op elkaar af te stemmen maar ook om deze transporten op snelle wijze te kunnentraceren.

Tabel 23: Oplossingen en opties voor realisatie voor het knelpunt ‘diertransport’

Oplossingsrichtingen Opties voor realisatieLogistieke knooppunten ABP-netwerkenICT Virtuele veemarktenICT Controle en inspectie op afstandICT GPS

Knelpunt 6: Gelijkwaardigheid van systemen

Door verdergaande globalisering en liberalisering neemt het aantal internationaleagrotransportstromen nog steeds toe. De vraag naar jaarrond producten en exotisch fruitneemt ook nog steeds toe waardoor deze producten uit alle hoeken van de wereld wordengeïmporteerd. Daarnaast zijn veel voedselketens inmiddels internationale ketens en door uitruilvan dure productiecapaciteit voor goedkope transportactiviteit ontstaan meer import- enexportstromen. Hierdoor komen ook steeds meer de verschillen tussen landen op het terreinvan voedselveiligheid naar voren. Veel landen hanteren andere niveaus vangezondheidsbescherming van de consument (zogenaamde appropriate levels of protection)waardoor verschillen ontstaan in geaccepteerde (veiligheids)normen. Alhoewel al veel landenwereldwijd systemen hanteren als Good Agricultural Practice (GAP), Good ManufacturingPractice (GMP) of Hazard Analysis and Critical Control Points (HACCP), zijn er nog steeds veelverschillende kwaliteits- en veiligheidssystemen. Hierdoor kan een product door hetexporterende land als veilig worden bestempeld maar door het importerende land als ‘onveilig’worden beschouwd. Zodoende wordt de roep om internationale standaarden voorvoedselveiligheid steeds groter. Daarnaast stelt de wereldhandelsorganisatie (WTO) dat eenimporterend land niet haar systeem kan opdringen aan een exporterend land maar dat moetworden bepaald of beide landen equivalente systemen hanteren. Voor de evaluatie wordt nietzozeer gekeken naar de inhoudelijke procedure van beide systemen, dan wel naar degelijkwaardigheid van de uitkomst van beide systemen.



79

Tabel 24: Oplossingen en opties voor realisatie voor het knelpunt ‘gelijkwaardigheid vansystemen’

Oplossingsrichtingen Opties voor realisatieInternationale harmonisatie Internationale organen als CodexInternationale standaardisatie Internationale organen als ISO

Alhoewel de knelpunten zijn benoemd vanuit het bestuderen van logistieke processen blijkt datlang niet altijd de oplossingsrichtingen ook worden gevonden in de agrologistiek. Naastlogistieke concepten als logistieke identificatie, scheiding en knooppunten komen ooktechnologische oplossingsrichtingen als ICT en bedrijfskundige oplossingsrichtingen alsketenmanagement naar voren.

C) Onderzoeksvragen

Resumerend zijn in de voorgaande paragraaf de navolgende oplossingsrichtingen aan bodgekomen:

Ø technische beheersing houdbaarheidØ verbeterde analysemethoden (2x)Ø logistieke traceerbaarheidØ keteninformatiesystemenØ logistiek gescheiden stromenØ logistieke netwerken en diertransportØ elektronische aansturingØ internationale harmonisatie en standaardisatie

Uitgaande van deze oplossingsrichtingen (en de bijbehorende bouwstenen) worden hieronderonderzoeksvragen geformuleerd voor de middellange en lange termijn.

Onderzoekveld 1: Technische beheersing houdbaarheid

De oplossingsrichtingen voor wat betreft het verbeteren van de houdbaarheid zouden kunnenliggen in het verbeteren van de intrinsieke (producteigen) houdbaarheid en de extrinsiekehoudbaarheid (bepaald door externe factoren).Voor wat betreft de intrinsieke houdbaarheid is een onderzoeksvraag op middellange termijn(nu – 5 jaar) hoe we middels technologische processen het aantal schadelijke (micro-)organismen op een eenvoudige, snelle en goedkope manier kunnen reduceren zonder dat dekwaliteit van het product (smaak, geur, kleur) wordt verminderd. Onder het voorbehoud dat ervanuit weten regelgeving geen belemmeringen zijn. Aangezien al veel kennis voorhanden iswelke externe factoren (temperatuur, vochtigheid, licht, oxidatie, etc.) van invloed zijn op dehoudbaarheid van een product, moet het op middellange termijn mogelijk zijn om deze factorengedurende alle logistieke processen te monitoren. Op deze manier wordt een indruk verkregenhoe belangrijk het is om bepaalde factoren in het logistieke proces (dis)continu te beheersen.Op langere termijn (5 – 10 jaar) zou de intrinsieke houdbaarheid kunnen worden verbeterd doorproducten te kweken of langs genetische weg te modificeren waardoor het product minderbederfelijk wordt. Als men in de toekomst kiest voor het opzetten van logistieke knooppuntenals ABP’s, waardoor men productstromen kan indikken, ontstaat de vraag of er niet (meer)combinaties van producten en/of technologieën mogelijk zijn in de logistieke processen



80

(bijvoorbeeld vries- én koelgedeeltes voor verschillende producten tijdens transport, opslagen/of distributie) om belangrijke externe factoren te beheersen.

Tabel 25: Onderzoeksvragen m.b.t. de technische beheersing van houdbaarheid

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnHoe kunnen we schadelijke organismenreduceren zonder de kwaliteit te verminderen?

Hoe kun je het product modificeren waardoorhet minder bederfelijk wordt?

Wat zijn de belangrijkste externe factoren enhoe kunnen we deze factoren in het logistiekeproces beheersen?

Bieden ABP’s de mogelijkheid om combinatiesvan producten en/of technologieën te makenom belangrijke externe factoren te beheersen?

Onderzoekveld 2: Verbeterde analysemethoden

Gelet op de toenemende snelheid van productieprocessen en logistieke processen is hetnoodzakelijk dat de gebruikte analysemethoden voor het controleren van de kwaliteit en deveiligheid van processen en producten hiermee in de pas blijven lopen.Momenteel hebben we voor sommige (groepen van) gevaren al analysemethoden die in staatzijn om meerdere soortgelijke gevaren tegelijk te meten (multimethoden, bioassays, etc.). Ookwordt hard gewerkt aan het ontwikkelen van methoden waarmee men in korte tijd groteaantallen monsters kan meten (high throughput). De vraag is hoeveel groei er nog zit in deontwikkeling van analysemethoden die in staat zijn om in (zeer) korte tijd veel gevaren en veelmonsters te meten. In afzienbare tijd moet het ook mogelijk zijn om aan te geven welkegevalideerde analysemethoden binnen de komende vijf jaar op routinematige wijze in hetproductieproces en de logistieke processen kunnen worden ingezet. Tegelijkertijd rijst devraag waar we deze analysemethoden dan in de voedselketen moeten inzetten om eenoptimale controle van deze processen te kunnen garanderen. Op langere termijn kun jevervolgens de vraag stellen welke combinaties van bruikbare analysemethoden het meestgeschikt zijn. Bovendien willen we weten of en hoe we deze methoden kunnen integreren in detoekomstige ketengerichte kwaliteits- en veiligheidssystemen. Als deze methoden hungeschiktheid in de praktijk hebben aangetoond doemt wederom de vraag op of ze op delangere termijn in de pas kunnen blijven lopen met de snelheid van het productieproces en delogistieke processen.

Tabel 26: Onderzoeksvragen m.b.t. verbeterde analysemethoden

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnWaar zitten we in de ontwikkelingscurve vansnelle analysemethoden?

Welke combinaties van bruikbareanalysemethoden zijn het meest geschikt?

Welke snelle analysemethoden kunnen we oproutinematige wijze in het productieproces enlogistieke processen gebruiken?

Kunnen we deze methoden integreren intoekomstige ketenkwaliteitssystemen?

Waar moeten we deze analysemethodeninzetten in de voedselketen voor een optimalecontrole?

Wat moeten we doen om in de pas te blijvenlopen?



81

Kader 1. Verbeterde analysemethoden

Jaarlijks loopt een groot aantal mensen een besmetting op met een zoönose na het eten vanbesmette verse dierlijke producten. Consumenten en retail bedrijven willen graag garantiesdat verse producten vrij zijn van voor de mens pathogene stammen. Met een traditionelekweek komen de resultaten van de analyse niet op tijd beschikbaar om het product hierop tekunnen sorteren. Daarom worden alternatieve methodes zoals genotypering ontwikkeld zodatresultaten specifieker zijn en sneller beschikbaar. Deze bepalingen kunnen dan verderontwikkeld worden voor multi-diagnostiek methoden om het proces nog meer te versnellen.Op langere termijn zou verdere versnelling nog gezocht kunnen worden door het meten vandeze gevaren te integreren in het ketenkwaliteitssysteem en het meetmoment naar voren teverleggen tot op het veehouderijbedrijf.

Onderzoekveld 3: Logistieke traceerbaarheid

Door de invoering van de nieuwe Algemene Levensmiddelenwet moeten producenten per 1januari 2005 over systemen en procedures beschikken om traceerbaarheid in alle stadia vanproductie, verwerking en distributie te garanderen. Op dit moment wordt al volop gebruikgemaakt van technieken geschikt voor unieke identificatie zoals barcodering. Tegenwoordigworden meerdere coderingssystemen in binnen- en buitenland gebruikt en de vraag voor dekomende jaren is of er één of enkele internationale standaarden moeten komen vooridentificatie. Bedrijven zullen zich ook moeten buigen over de vraag welke lotgrootte voor hunbedrijf of voor de keten waarin ze participeren acceptabel is. Voor zover nu bekend zullen erdoor de overheid geen eisen worden gesteld aan de lotgrootte.De nieuwe Algemene Levensmiddelenwet verlangt van elk bedrijf dat men informatie verzameltover de vorige en volgende schakel, dus over de directe toeleveranciers en afnemers. Demeeste Nederlandse bedrijven maken geen deel uit van een sterk georganiseerde keten en hetis de verwachting dat de meeste producenten de komende vijf jaar druk zullen zijn met hetinvoeren en valideren van een traceerbaarheidssysteem op hun eigen bedrijf. Wanneerketensamenwerking wordt gestimuleerd door ontwikkeling van bijvoorbeeld ABP-netwerken zalop langere termijn de vraag naar ketengerichte logistieke traceerbaarheid ontstaan en hoedeze moet worden ingericht.

Tabel 27: Onderzoeksvragen m.b.t. logistieke traceerbaarheid

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnWelke internationale standaard(en) is/zijn hetmeest geschikt voor unieke identificatie?

Hoe moet logistieke traceerbaarheid op keten-of netwerkniveau worden aangepakt?

Welke lotgrootte is acceptabel voor welk(e)bedrijf(stak)?

Onderzoekveld 4: Keteninformatiesystemen

Zoals gezegd zijn de meeste Nederlandse bedrijven momenteel druk doende om ieder voorzich een traceerbaarheidssysteem te ontwikkelen. Als een producent meerdere toeleveranciersen meerdere afnemers heeft is het veelal rendabel om een digitaal datamanagementsysteem



82

te hebben. Bovendien is in een complexe omgeving de snelheid van traceren met behulp vaneen digitaal systeem groter dan met behulp van schriftelijke vastlegging. Al snel rijst dan devraag of het niet nog voordeliger is om een datamanagementsysteem te hanteren dat aansluitbij toeleveranciers en afnemers. In een win-win situatie ontstaat dan eenketeninformatiesysteem. Vervolgens komt de vraag aan bod hoe en waar de informatie moetworden gegenereerd, verwerkt en opgeslagen. Zo kan het handig zijn om gebruik te makenvan één centrale database die gekoppeld is aan perifere databases op de verschillendebedrijven. Natuurlijk speelt ook hier de snelheid van tracering een rol omdat de langzaamsteschakel in de keten de snelheidsbepalende stap zal worden voor het heleketeninformatiesysteem. Gelet op de mogelijke kosten van invoering van eentraceerbaarheidssysteem zal het niet kosteneffectief zijn als men dit systeem alleen maargebruikt voor het geval er ooit een recall zal komen. Het is de verwachting dat men op termijnniet alleen maar logistieke informatie verzamelt maar daaraan ook informatie koppelt die ophet gebied van kwaliteit en voedselveiligheid wordt gegenereerd op het bedrijf en in de keten.Voor de langere termijn is het dus interessant om de haalbaarheid te onderzoeken vangeïntegreerde systemen waar naast logistieke gegevens ook gegevens over kwaliteit,voedselveiligheid en bijvoorbeeld duurzaamheid worden gegenereerd, verwerkt en opgeslagen.

Tabel 28: Onderzoeksvragen m.b.t. keteninformatiesystemen

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnIs het voordelig als datamanagement-systemenvan verschillende schakels op elkaar zijnafgestemd?

Zijn geïntegreerde keteninformatie-systemen(logistiek, kwaliteit, veiligheid,duurzaamheid, etc.) haalbaar?

Hoe en waar moeten de gegevens wordengegenereerd, verwerkt en opgeslagen?

Kader 2. Keteninformatiesystemen

Langdurige stress bij varkens in het etmaal voor het slachten heeft een ongunstige invloedop de kwaliteit en de houdbaarheid van verse vleesproducten. Het integreren vantraceringssystemen van de diverse schakels in de varkensvleesketen tot eenketeninformatiesysteem biedt mogelijkheden om “upstream” te sturen op kwaliteit enhoudbaarheid. Dit kan onder andere door praktijken met een ongunstige invloed teidentificeren en bedrijven waarvan de varkens op grote schaal inferieure kwaliteit enverminderde houdbaarheid geven te laten weten dat zij de bedrijfsvoering moetenaanpassen en hoe ze dat kunnen doen.

Onderzoekveld 5: Logistiek gescheiden stromen

Zoals gezegd neemt niet alleen het aantal producten maar ook de differentiatie van productentoe. In combinatie met het optreden van massa-individualisering zullen (kleine) groepen vanconsumenten verzekerd willen zijn van de unieke identiteit van bepaalde producten. In dezegevallen is het dus noodzakelijk dat productstromen strikt gescheiden worden van die stromendie afbreuk doen aan deze unieke identiteit. De vragen op korte termijn houden verband methet feit of dit in de gewenste gevallen in logistiek opzicht wel mogelijk is. Daarnaast moet het



83

voor een toezichthoudende instantie mogelijk zijn om de geclaimde identiteit te kunnenverifiëren aan de hand van geschikte kwaliteitssystemen en analysemethoden.Op de langere termijn zal blijken of het in alle gevallen mogelijk is om grondstof- enproductstromen strikt gescheiden te houden of tegen welke prijs het wellicht wel mogelijk is.Voor die gevallen waar dit niet mogelijk of niet kosteneffectief is zullen nieuwe conceptenmoeten worden ontwikkeld. Bij de ontwikkeling van nieuwe producten is het van belang om opdeze ontwikkelingen te anticiperen.

Tabel 29: Onderzoeksvragen m.b.t. logistiek gescheiden stromen

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnHoe kunnen bepaalde grondstof- enproductstromen strikt gescheiden worden vansoortgelijke stromen?

Hoe kunnen nieuwe concepten wordenontwikkeld waarmee op kosteneffectieve wijzestromen strikt gescheiden kunnen worden?

Aan de hand van welke systemen en methodenis het mogelijk om de geclaimde identiteit teverifiëren?

Is het mogelijk om voor nieuwe productenhierop te anticiperen?

Onderzoekveld 6: Logistieke netwerken en diertransport

Het bundelen van kleine goederenstromen tot ‘dikke stromen’ kan worden gerealiseerd doormiddel van Agro Business Parken en agrologistieke netwerken. Op deze manier kan hettransport van dieren en het hiermee samenhangend ongerief voor dieren worden verminderd.De vraag op korte termijn is of dit ook zal leiden tot een vermindering van de uitbraak vandierziekten of tot een verbetering van de voedselveiligheid.Op langere termijn zou moeten worden onderzocht hoe verspreiding van besmettelijkedierziekten via logistieke knooppunten kan worden voorkomen.

Tabel 30: Onderzoeksvragen m.b.t. logistieke netwerken en diertransport

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnHoe kunnen Agro Business Parken enagrologistieke netwerken de uitbraak vandierziekten verminderen?

Hoe kan verspreiding van besmettelijkedierziekten via logistieke knooppunten wordenvoorkomen?

Hoe kunnen Agro Business Parken enagrologistieke netwerken voedselveiligheidverbeteren?

Onderzoekveld 7: Elektronische aansturing

Verdergaande elektronische aansturing van plantaardige en dierlijke ketens maken het mogelijkom het aantal logistieke handelingen rondom veilingen en markten te verminderen. Doorelektronische uitwisseling van informatie met betrekking tot interne bedrijfscontrole en externeinspectie kan het aantal controles en inspecties in het kader van voedselkwaliteit en –veiligheidworden verminderd. Een belangrijke vraag op korte termijn is hoe de digitale informatie kanworden gestandaardiseerd (standaardisatie van input en interpretatie). Daarnaast is de



84

organisatie van de regiefunctie van belang. Op langere termijn speelt de vraag of allerleielektronische informatie met betrekking tot kwaliteit, veiligheid, duurzaamheid,traceerbaarheid, etc. kan worden geïntegreerd (zie ook keteninformatiesystemen).Elektronische positiebepalingssystemen als GPS maken het mogelijk om transporten vanproducten (inclusief levende dieren) beter op elkaar af te stemmen en de traceerbaarheid tevergroten. De vraag op korte termijn is wanneer deze systemen kosteneffectief kunnen werkenen welke detaillering (verfijning) mogelijk is. Op langere termijn zal de vraag met betrekking totregistreren verschuiven naar regisseren.

Tabel 31: Onderzoeksvragen m.b.t. elektronische aansturing

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnHoe kan de betrouwbaarheid van de verstrektedigitale informatie worden gegarandeerd?

Kan allerlei elektronische informatie m.b.t.kwaliteit, veiligheid, duurzaamheid,traceerbaarheid, etc. worden geïntegreerd

Hoe wordt de regiefunctie georganiseerd?Wanneer kunnen positiebepalingssystemenkosteneffectief werken en welke detaillering ismogelijk?

In hoeverre is het mogelijk om naast registrerenook te regisseren?

Onderzoekveld 8: Internationale harmonisatie en standaardisatie

Door verdergaande globalisering en liberalisering neemt het aantal internationale stromen nogsteeds toe en daardoor komen ook steeds meer de internationale verschillen op het terrein vanvoedselveiligheid naar voren. Als mogelijke oplossingsrichting is internationale harmonisatie enstandaardisatie genoemd. Momenteel worden er door het bedrijfsleven, de overheid en niet-gouvernementele organisaties op wereldniveau slechts incidenteel initiatieven ondernomen (opEuropees of continentaal niveau gebeurt dat al frequenter). Op korte termijn is internationaleafstemming gewenst alhoewel nog niet duidelijk is hoe dat op een effectieve en efficiëntemanier kan gebeuren. Ook is een zeer actuele vraag hoe de arme landen hierbij kunnen wordenbetrokken. Kijkend naar andere sectoren is op langere termijn de vraag op welke wijze degemaakte internationale afspraken snel tot uitvoering kunnen worden gebracht.

Tabel 32: Onderzoeksvragen m.b.t. internationale harmonisatie en standaardisatie

OnderzoeksvragenMiddellange termijn Lange termijnHoe kan internationale harmonisatie enstandaardisatie worden bespoedigd?

Hoe kunnen internationale afspraken snelworden nageleefd?

Hoe kunnen de arme landen bij dit procesworden betrokken?



85

2.2 Business Case dierlijke keten

2.2.1 Onderzoeksagenda Visie Agrologistiek vanuit dierlijke keten

Auteurs: Jan ten Napel en Sierk F. SpoelstraKennisinstelling WUR: Divisie Dier & Omgeving, Animal Sciences Group

A) Introductie dierlijke ketens

Het is een aardige vraag of het heden in het verleden of juist in de toekomst is verankerd.Immers, de huidige situatie en de verwachtingen voor de toekomst zijn gebaseerd opervaringen in het verleden, maar ons handelen wordt juist in sterke mate bepaald door wat wein de toekomst wensen of verwachten. Er is weinig twijfel dat de gewenste toekomst eenduurzame toekomst is. Vele instanties proberen thans, noodzakelijkerwijs op deelgebieden,een visie, beeld of scenario te maken van de gewenste duurzame, de mogelijke of dewaarschijnlijke toekomst.

De Visie Agrologistiek: Clusteren, Verbinden en Regisseren van de ministeries van LNV en V&Wgeeft een duidelijke beschrijving van het door de overheid gewenste toekomstbeeld van devorm, organisatie en besturing van de logistiek van agrarische versproducten. Op zich zou eenbreed gedeelde visie van een gewenste toekomst de meest krachtige richtinggever zijn voorkeuzes die nu, in het heden, moeten worden gemaakt. Idealiter zouden we daarom graag degenoemde visies op deelgebieden met stakeholders omwerken tot een breed gedragenwensbeeld voor de agrologistiek en versketens. Helaas is dit binnen de beperkte middelen vandit project niet mogelijk. Dit voegt een element van onzekerheid toe, temeer daar de realisatiedoor het bedrijfsleven tot stand moet komen. Ook heeft de Visie Agrologistiek een duidelijkefocus op Nederland. De intensieve veehouderij opereert echter in een sterk internationaalkrachtveld, waardoor ook de internationale aspecten in beschouwing moeten wordengenomen.

Randvoorwaarde bij het in de Visie Agrologistiek geschetste toekomstbeeld is de aanwezigheidop grote schaal van vraaggestuurde ketens in plaats van aanbodgerichte ketens. Ook voorthema’s die nauw samenhangen met agrologistiek, zoals voedselveiligheid, dierenwelzijn eneconomische, sociale en ecologische duurzaamheid, is dit een essentieel punt: de consumentmoet in staat zijn om controleerbaar maatschappelijk verantwoord geproduceerde productente onderscheiden van anonieme bulkproductie. Nadere uitwerking van de Visie Agrologistiekvoor dierlijke versketens voegt onmiddellijk maatschappelijke wensbeelden toe met betrekkingtot dierhouderij en dierlijke voedselproductie. In het kader van het Programma NieuweVeehouderijsystemen 2003 zijn innovatiedoelen geformuleerd en in concrete projecten naderuitgewerkt. Op basis van deze en andere studies gaan we hier voor wat betreft de plaats vanproductie uit van drie mogelijke vormen van varkenshouderij:

1. Grootschalige productie in Agro Productie Parken (APP) in de nabijheid van stedelijkecentra in Nederland. Productie, slacht en verwerking zijn bij elkaar gebracht opbedrijventerreinen die strategisch zijn gesitueerd voor efficiënte vervoersstromen.Varkenshouderij kan al dan niet geïntegreerd zijn met andere vormen van primaireagrarische productie die niet grondgebonden is, bijvoorbeeld champignonteelt.



86

2. Verspreide productie in ruraal-stedelijk omgeving in Nederland. Productie wordt geclusterdin de regio rond een Agro Business Park met slacht en verwerking.

3. Grootschalige grondgebonden productie elders in Europa of daarbuiten. Productie, slachten verwerking vinden plaats buiten Nederland met de regiefunctie vervuld vanuit Nederland.

De herinrichting van de agrologistiek moet daarom gebeuren in samenhang met deherinrichting van de keten en de transitie naar meer duurzame vormen van dierhouderij. Deonderzoeksvragen die voortkomen uit het streven naar meer duurzame vormen vandierhouderij zijn buiten beschouwing gelaten in deze bijdrage.

De thema’s van de essays in deze bundel zijn van een aggregatieniveau dat individueleversketens of “speciality-ketens” overstijgt en richten zich op aspecten van logistiek enketenkunde. Daarom is ervoor gekozen om eveneens een essay toe te voegen voor eenconcrete versketen, omdat de herinrichting van de agrologistiek en de versketens ookknelpunten veroorzaakt die buiten deze onderzoeksgebieden vallen, en omdat dezeveranderingen tevens kansen bieden om bestaande problemen in specifieke versketens op telossen. Vleesketens behoren tot de meest complexe agroketens, onder andere vanwege hetprobleem dat de lichaamssamenstelling van een dier de verhouding tussen de hoeveelhedenvan de diverse producten bepaalt, wat maar moeilijk te combineren is met de variërendegewenste verhouding op basis van de vraag. Dit maakt vleesketens tot een interessantvoorbeeld. We hebben gekozen voor versketens van varkensvlees. In dit essay richten we onsvooral op de keuzes in kennisontwikkeling die nodig zijn buiten de onderzoeksgebieden vanlogistiek en ketenkunde, om het gewenste toekomstbeeld uit de Visie Agrologistiek terealiseren.

Toekomstbeelden verschuiven omdat de wensen veranderen en verouderde beelden praktischgezien niet haalbaar blijken. De hierna volgende impressie van kennisleemten bij de huidigegewenste toekomstbeelden zal dus ook aan verandering onderhevig zijn. Dat betekent dat ditessay geen eindresultaat is maar een vertrekpunt voor een dynamische onderzoeksagenda diedoor wijziging, nuancering en verbetering ons dichter bij een duurzame voedselproductie zalbrengen.


1. Stress bij dieren rondom aflevering en slacht

Een belangrijk knelpunt in de varkensvleesketen is stress bij varkens tijdens het afleveren en deslacht. Dit heeft twee hoofdoorzaken. Vleesvarkens worden tot het moment van afleveren instabiele sociale groepen gehouden. Bij het afleveren worden deze sociale groepen doorgaanséén of meerdere keren gemengd, waardoor sociale stress optreedt. Daarnaast wordenvleesvarkens een groot deel van hun leven in een prikkelarme omgeving gehuisvest. Voordieren die niet gewend zijn aan prikkels volgen bij het afleveren de veranderingen elkaar inhoog tempo op, waardoor de stress wordt verhoogd.

Het dierenwelzijn wordt ernstig beperkt door deze situatie en daarom past het niet in eenstreven naar maatschappelijk verantwoord ondernemen van boer, transporteur en slachterij.Een hoge mate van stress gaat verder gepaard met duidelijke risico’s. Stress leidtrechtstreeks tot vermindering van de uniformiteit van de vleeskwaliteit en de smakelijkheid endit is een knelpunt in verband met hoge kwaliteitseisen van de consument. Bovendienonderdrukt de fysiologische stressrespons aspecten van het immuunsysteem van dieren en



87

verhoogt daarmee de kans op snelle vermeerdering en verspreiding van pathogenen tijdenshet transport en in de wachtruimte van het slachthuis. Dit is een knelpunt in verband metvoedselveiligheid.

Dit knelpunt is van toepassing op alledrie de beschreven vormen van varkenshouderij, ook al isde mate van stress tot op zekere hoogte geassocieerd met de afstand waarover dierenmoeten worden getransporteerd naar het slachthuis.

Oplossingen liggen in het vermijden of verminderen van veranderingen die een stressresponsveroorzaken, bijvoorbeeld door het verminderen van stressors (minimaliseren van detransporttijd, mobiele slachtlijn) of het wegnemen ervan (afleveren en slachten in sociale groep)of door gewenning aan veranderingen vooraf (omgeving rijker aan prikkels).

Het werken aan het verminderen van stress voor dieren rondom de slacht moet zijn ingebed ineen ketenstructuur. In de eerste plaats moeten welzijnsvriendelijke producten in het schapkunnen worden onderscheiden van bulkproducten. In de tweede plaats moet er een systeemontstaan van negatieve feedback geven op omstandigheden en manieren van werken die ertoeleiden dat varkens een hoge mate van stress hebben op het moment van slachten. Verderkunnen Agro Productie Parken een belangrijke bijdrage leveren aan het verminderen vantransportstress vanwege de korte afstand tussen hok en slachthuis.

2. Variabele productkwaliteit van varkensvlees

Sterk samenhangend met het vorige knelpunt is het probleem van de grote variatie inproductkwaliteit. Hoewel verse varkensvleesproducten maar een klein deel vormen van detotale omzet van varkensvlees, is variatie in het uiterlijk (dripverlies, kleurvariatie enaanwezigheid van zichtbaar vet), de malsheid en sappigheid van het vlees, van belang voor hetimago van varkensvlees in het algemeen. Grote variatie in houdbaarheid leidt verder totonnodige verliezen. Specifieke varkensvleesproducten hebben elk hun specifiekekwaliteitseisen, maar de meeste producten hebben het probleem van teveel variatie in dezekenmerken.

Er is al veel basiskennis over factoren die inferieure productkwaliteit kunnen veroorzaken. Tochwordt die kennis niet op een samenhangende manier toegepast. In de eerste plaats is er geenbeloning voor de extra inspanning die hiervoor nodig is. In de tweede plaats is er geenfeedback naar voorliggende schakels in de keten (voerhandel, boer, slachthuis) om hetbewustzijn van het effect van hun handelen op de kwaliteit van het eindproduct te verbeteren,zowel om inferieure kwaliteit te vermijden als om specifieke kwaliteit te realiseren.

Een bijkomend probleem is dat er in de slachtlijn niet goed kan worden gesorteerd op veel vande kwaliteitskenmerken. Met sortering zou het mogelijk zijn om per afzetkanaal uniformepartijen te maken.

Oplossingen liggen in het tot stand brengen en benutten van de structuur van geïntegreerdeproductieketens. Informatie over de gewenste hoeveelheden van welke gewenste kwaliteitmoet tijdig beschikbaar zijn voor de relevante schakels in de keten. Ook is het van belang omdaarnaast snelle in line bepalingen van relevante kwaliteitskenmerken te ontwikkelen.



88

3. Veiligheid van diervoederketens

De mogelijke aanwezigheid van ongewenste agentia in grondstoffen voor diervoeders is eenbelangrijk knelpunt voor de veiligheid van voedsel van dierlijke oorsprong. Deze situatie wordtsterk gecompliceerd door de verscheidenheid van leveranciers en grondstoffen, de veelheidvan transacties, en vooral de veelheid van het aantal mogelijke verontreinigingen.

Varkensvoer in Nederland bestaat voor een groot deel uit bijproducten van delevensmiddelenindustrie. Grondstoffen worden op de nationale en internationale marktingekocht en in Nederland gemengd tot mengvoeders. Hiernaast bestaat er in Nederland ookeen forse omzet van natte en dus beperkt houdbare bijproducten voor brijvoedering vanvarkens, die deels via de fouragehandel en deels rechtstreeks aan de varkenshouder wordengeleverd. Tot slot is er ook nog beperkte voedering van zelf-geteelde en zelf-geconserveerdegranen (bijvoorbeeld CCM).

De regelgeving ten aanzien van toegelaten grondstoffen, de registratie van transacties vangrondstoffen en splitsing van partijen, en het onderzoek van partijen van niet-GMP geborgdeleveranciers, is behoorlijk aangescherpt na de vondsten van MPA en dioxine in diervoeders in2002. Toch blijven risico’s met betrekking tot mogelijk aanwezige residuen die tijdensproductie of menging in het voer terechtkomen, en ongewenste micro-organismen of hunproducten in vloeibare bijproducten en in bedrijfseigen voedermiddelen, moeilijk uit te sluiten.Door toenemende differentiatie in de kwaliteit van varkensvlees die via kwaliteitsketens(bijvoorbeeld biologische varkenshouderij) wordt vermarkt neemt ook het aantal voerstromentoe en daarmee het risico van insleep van ongewenste agentia (bijvoorbeeld giftige zaden vankruiden die beter gedijen bij een biologische bedrijfsvoering). Dit knelpunt is overigens vantoepassing op alle beschreven vormen van varkenshouderij.

Oplossingen kunnen worden gevonden in nadere invulling van ketenborging en maatschappelijkverantwoord ondernemen door gebruik van systemen als HACCP, tracking en tracing, training,en instrumenten voor snelle en brede screening. Als voorzorgsmaatregel kunnen wellichtadditionele beperkingen en randvoorwaarden worden gesteld aan logistiek waardoor inmengingvan inferieure stromen in de keten door onwetendheid (denk aan BSE), vergissing ofkwaadwillige opzet, wordt voorkomen of vertraagd.

4. Diergezondheidsrisico’s ten gevolge van een hoge dierdichtheid

Inherent aan de clustering van productie en andere ketenactiviteiten is het bijeenbrengen vangrote aantallen dieren in een klein gebied. Dit geldt zowel voor de clustering van dierhouderij ineen Agro Productie Park als voor het clusteren van dierhouderijbedrijven rond een AgroBusiness Park. Een hoge concentratie dieren vormt een groot risico voor de diergezondheid.Door de korte afstand tussen dieren worden ziektes snel overgedragen en kan ziekte eenmomentum ontwikkelen en een epidemie veroorzaken. Een ziekteuitbraak is een knelpunt tenaanzien van dierenwelzijn en duurzaam ondernemen (verhoogd medicijngebruik, verhoogdeuitval, hogere kostprijs). Om de vijf à tien jaar ontstaan er nieuwe dierziekten, waarvoor noggeen vaccins bestaan (vergelijk PRRS, Mycoplasma en PMWS). Een uitbraak van een Lijst Aziekte bij het huidige beleid betekent de destructie van de totale populatie (knelpunt ten aanzienvan maatschappelijk verantwoord ondernemen; weerstand tegen stamping out beleid).

De belangrijkste risico’s van insleep van ziektes in een gebied met een hoge varkensdichtheidworden gevormd door het binnenbrengen van dieren van buiten het gebied,



89

transportbewegingen die in het gebied plaatsvinden, mensen die in contact geweest zijn metdieren buiten het gebied, en verspreiding via de lucht. Met het oog hierop zal een dergelijksysteem zoveel mogelijk gesloten moeten zijn. Aanvoer van nieuw fokmateriaal is een risico,evenals tijdelijke overcapaciteit van het slachthuis, waardoor het slachthuis geneigd zal zijn omslachtvarkens van buiten het gebied aan te voeren.

Hoewel er al veel kennis is over het vermijden van ziekte-insleep, voegen de complexiteit vanhet geïntegreerde productiesysteem, de voorkoming van verspreiding van een uitbraak binnenhet Agro Productie Park, en de noodzaak om dat tegen zo laag mogelijke kosten te realiseren,nieuwe dimensies toe aan dit probleem.

Overigens kan de sterke geslotenheid van dergelijke bedrijven, voortvloeiend uit de wens ominfecties te voorkomen, het Agro Productie Park een sterk industrieel en gesloten imagogeven, wat haaks staat op door de maatschappij gewenste transparantie (knelpunt MVO entransparantie in ketens).

Oplossingen: Maatregelen ter voorkoming van insleep en verspreiding van ziektes (hygiëne,quarantaine, afstemmen transportbewegingen). Verder kan verspreiding van infecties binneneen populatie worden gedempt of zelfs gedoofd door verbetering van de algemene ofspecifieke ziekteweerstand en handhaving van genetische diversiteit in vatbaarheid voorverschillende ziekten.

5. Laag besef van dierenwelzijn bij medewerkers in zeer grootschalige varkenshouderij

Het mogelijk ontbreken van adequate verzorging van individuele dieren is een zorg in zeergrootschalige vormen van varkenshouderij, zoals Agro Productie Parken of grondgebondenproductie in het buitenland, en kan een knelpunt vormen ten aanzien van maatschappelijkverantwoord ondernemen en dierenwelzijn. Dit heeft een aantal oorzaken.

In de eerste plaats staat de hoeveelheid beschikbare arbeid per dier onder druk. Devarkenshouderij in Agro Productie Parken zal concurrerend moeten zijn bij wereldmarktprijzen.Omdat er extra kosten zijn voor afstemming binnen het geïntegreerde productiesysteem envoor beperking van ziekte-insleep, komen andere kostenposten onder druk te staan. Arbeid isrelatief duur in Nederland, dus de hoeveelheid arbeid beschikbaar voor dierverzorging zalvoortdurend worden geminimaliseerd. In de tweede plaats zal het steeds moeilijker worden omnog mensen te vinden die in zo’n setting willen werken en de mensen die er wel willen werkenhebben geen affiniteit meer met het individuele dier, maar moeten productie draaien. Bij zeersterke schaalvergroting en industriële aanpak worden dieren in veel gevallen ervaren alsdingen, door geringe betrokkenheid en interesse van medewerkers.

Hieruit ontstaan verschillende risico’s voor het dier. De zorg voor het dier verschuift vanindividueel dier naar koppelniveau of naar stalniveau. Problemen met individuele dieren, zoalsziekte, verwonding, agressie of achterop raken worden niet meer tijdig onderkend en eenpassende actie ontbreekt. Dit leidt tot sterk verminderd welzijn en grotere uitval.

Oplossingen liggen in het vinden van een optimale en rendabele bedrijfsstructuur voormaximale betrokkenheid van verzorgers bij dieren en door interactie tussen dieren enverzorger te vergroten. Daarnaast kan natuurlijk op internationaal niveau worden gedacht aanhet produceren van slachtvarkens op die locaties waar de kostprijs laag genoeg is omvoldoende zorg te garanderen, en tegelijkertijd aan het actief weren of merken van productenuit systemen die onvoldoende zorg geven aan de dieren.



90

6. Inefficiënte aan- en afvoer van dieren in kleinschalige houderijsystemen

Markten en verzamelpunten van dieren vervullen een rol bij het optimaliseren vantransportbewegingen in een structuur met een groot aantal kleinschalige bedrijven. Bij eentoename van bedrijven die productie slechts als secundair oogmerk zien (denk aanzorgboerderijen, recreatiebedrijven of kinderboerderijen), zal de behoefte aan dergelijkestructuren blijven bestaan, bijvoorbeeld voor afvoer van dieren voor de slacht of het aankopenvan dieren voor vervanging.

Het fysiek samenbrengen van dieren afkomstig van een grote verscheidenheid van bedrijven opéén locatie is een groot risico voor verspreiding van dierziekten (vergelijk de uitbraak van MKZin Engeland in 2001). Ook is het in die situatie moeilijker om de identiteit van dieren te bewaren(knelpunt MVO, hoge consumenteisen en onderbenutting ICT). Bedrijven met productie alsprimaire doelstelling zullen doorgaans werken op contractbasis met één of enkele afnemers.

Oplossingen: Natuurlijk is het mogelijk om met ICT dierloze markten op te zetten waargehandeld wordt in individuele of kleine groepen dieren. Na afloop van de virtuele markt wordteen optimaal vervoersplan opgesteld dat voldoet aan de eisen van een minimale transporttijdof transportafstand, een zo laag mogelijk risico van verspreiding van dierziekten, en hetbewaren van relevante diergegevens ten behoeve van ketenborging. Het is erg belangrijk datdeze digitale markten ketenborgingssystemen toegankelijk en bruikbaar zijn voor incidentelegebruikers met weinig ervaring.

C) Onderzoeksvragen

1. Stress bij dieren rondom aflevering en slacht• Hoe kan het traject van hok tot bedwelming zo worden ingericht dat stress en de

gevolgen van stress worden vermeden en dat de transporttijd wordt verminderd?• Wat is een realistisch protocol voor aflevering en slacht dat controleerbaar is en recht

doet aan het welzijn van het dier?• Hoe kun je varkens al tijdens het leven leren omgaan met snelle veranderingen?• Hoe kan clustering of zonering van productiebedrijven rondom een slachterij of Agro

Business Park tot stand worden gebracht?• Hoe richt je gesloten ketens in?• Hoe verdeel je kosten en opbrengsten voor welzijnsverbetering en kwaliteitsverbetering

op een eerlijke manier over de keten?

2. Variabele productkwaliteit van varkensvlees• Hoe kun je de keten van voerhandel tot retail herinrichten voor optimale

productkwaliteit?• Hoe objectiveer je productkwaliteit?• Hoe kun je productkwaliteit snel en goedkoop in de slachtlijn meten?• Hoe stuur je op productkwaliteit omhoog en omlaag in de keten?• Hoe richt je een robuuste keten in voor wat betreft productkwaliteit?• Hoe communiceer je inspanningen voor verbeteringen van productkwaliteit naar de

consument en retailer?



91

3. Veiligheid van diervoederketens• Kunnen additionele logistieke beperkingen en randvoorwaarden, die een bijdrage

kunnen leveren om de aanwezigheid van ongewenste agentia in veevoer te voorkomenen de gevolgen ervan te beperken, worden gerealiseerd binnen een effectievelogistiek?

• Hoe kun je inherent robuuste ketens ontwerpen?• Hoe kun je voor een heel spectrum van ongewenste stoffen tijdig testen in relatie tot

transporttijd en met één bepaling? Welke kennis en meetinstrumenten zijn hiervoornodig?

• Wat zijn de specificaties voor een robuust tracking and tracing systeem?

4. Diergezondheidsrisico’s ten gevolge van een hoge dierdichtheid• Hoe kunnen in houderijsystemen met veel dieren en een hoge dierdichtheid, en die

geïntegreerd zijn met andere productieprocessen, door afstemming van maatregelenintegraal de risico’s van insleep en verspreiding van ziektes worden geminimaliseerd?

• Hoe kom je tot gesloten ketens en regio’s en hoe is hun inrichting?• Hoe moet je zoneren en wat is de gewenste grootte van een cluster?• Hoe divers moet een populatie genetisch zijn?• Hoe beperk je de reproductiesnelheid van een pathogeen met systeem-ontwerp,

dierkeuze en management?

5. Laag besef van dierenwelzijn bij medewerkers in zeer grootschalige varkenshouderij• Hoe maak je bedrijfssystemen waarbij in een hoogtechnologische industriële omgeving

adequate verzorging van dieren is gegarandeerd?• Hoe borg je dergelijke systemen?• Hoe objectiveer je adequate verzorging?

6. Inefficiënte aan- en afvoer van dieren in kleinschalige houderijsystemen• Wat zijn de eisen aan een ontwerp van een eenvoudige en volledige ICT- oplossing om

dieren te verhandelen, transport te minimaliseren en diergegevens beschikbaar tehouden?

• Hoe maak je die bruikbaar voor kleine gebruikers?



92

3 Onderzoeksagenda

In de voorgaande hoofdstukken is getracht om op basis van de drie pijlers uit de VisieAgrologistiek (namelijk clusteren, verbinden en regisseren) en vanuit een veelvoud aanrelevante disciplines (ketenkunde, voedselkwaliteit, organisatie, etc.) een basis te leggen voorde onderzoeksagenda. Zo zijn vanuit de betreffende disciplines de meest relevanteonderzoeksvragen geïnventariseerd om daadwerkelijk tot implementaties te komen op hetgebied van clusteren, verbinden en regisseren. In dit hoofdstuk zal vervolgens getracht wordeneen eerste aanzet te geven voor de onderzoeksagenda. Hiertoe zullen eerst de leidendethema’s (onderzoeksvelden die niet slechts overeenkomen met een bepaalde discipline, maareen multidisciplinair karakter kennen en dus ook in de verschillende essays terugkomen)worden geïnventariseerd. Vervolgens zullen binnen deze thema’s de meest relevanteonderzoeksvragen worden beschreven (de verschillende essays zullen hiertoe als basisdienen).

Middels de beantwoording van de onderzoeksvragen wordt gestreefd naar innovaties in deagrologistiek. Door realisatie van deze innovaties zou invulling gegeven moeten worden aan(enkele van) de huidige trends in agroketens zoals congestie, de roep om duurzaamheid enverantwoord ondernemen vanuit de samenleving en de toegenomen noodzaak tottraceerbaarheid van het agroproduct. Enkele essayisten hebben bij de beschrijving van deonderzoeksvragen onderscheid gemaakt in het type innovatie dat men voorstaat. Zo isbijvoorbeeld in het essay over logistiek en organisatie onderscheid gemaakt in structuur,proces, management en middelen. Een andere wijze voor het karakteriseren van innovatiesbetreft het VLM36–ketenmodel. Binnen dit model wordt onderscheid gemaakt in een viertaltypen innovaties, namelijk grondvorm-, structuur-, informatie- en fysieke innovatie. Getracht zalworden om de veelheid aan onderzoeksvragen in te delen naar het type innovatie dat hiermeeis gemoeid. Het VLM–ketenmodel zal hiertoe als leidraad dienen. Om deze vertaalslagmogelijk te maken is de essayisten door Agrotechnology & Food Innovations gevraagd om bijhet formuleren van de onderzoeksvragen zoveel mogelijk rekening te houden met dezeindeling.

Vervolgens zullen in de laatste stap de naar type innovatie gecategoriseerdeonderzoeksvragen worden ondergebracht in een van de drie pijlers van de Agrologistieke Visie,namelijk clusteren, verbinden of regisseren.

Hieronder zullen als eerste de kernthema’s (onderzoeksvelden die niet slechts overeenkomenmet een bepaalde discipline, maar een multidisciplinair karakter kennen en dus ook in deverschillende essays terugkomen) worden geïnventariseerd en beschreven. Immers, door bijde formulering van de onderzoeksvragen uit te gaan van enkele – discipline-overstijgendekernthema’s - kan worden gewerkt aan een onderzoeksagenda met draagvlak.

36 VLM staat voor Vereniging voor Logistiek Management. VLM is een branchevereniging voor logistiek managers,specialisten en studenten en voor hen die vanuit een ander vakgebied meer willen weten over logistiek. Devereniging wil de professionele ontwikkeling van (aankomende) logistici bevorderen door het aanbieden van eennetwerk en het uitwisselen van kennis en ervaringen. Daarnaast onderneemt VLM nieuwe initiatieven op hetvakgebied logistiek, al dan niet in samenwerking met anderen.



93

De belangrijkste thema’s die in de essays naar voren zijn gekomen en beschreven:

Ø Harmonisatie en standaardisatie. De handel en productie van agroproducten krijgen eensteeds internationaler karakter. Zo breidt door toetreding van nieuwe lidstaten de EU–markt zich bijvoorbeeld verder uit en is de handel met Oost-Europa en Azië geïntensiveerd.Als gevolg van deze verdergaande globalisering en liberalisering neemt het aantalinternationale stromen nog steeds toe en daardoor komen ook steeds meer deinternationale verschillen aan de orde (bijvoorbeeld op het terrein van voedselveiligheid).Harmonisatie en standaardisatie van regelgeving en productcodes is daarom noodzakelijkom zodoende een voldoende kwaliteit, veiligheid van en efficiency in agrologistieke ketenste kunnen garanderen.

Ø Logistieke traceerbaarheid. Alle ketenpartners zijn inmiddels doordrongen van de noodzaakom systemen te hebben waarmee producten snel traceerbaar zijn, zodat in geval van eenbesmetting of verontreiniging snel kan worden ingegrepen (reactief gebruik van tracking entracing). Ook kan door pro-actieve vergaring van informatie de kans op besmettingen en/ofverontreiniging worden verkleind. De overheid is ook steeds meer doordrongen van denoodzaak van een goede traceerbaarheid van producten in agroketens. Denk bijvoorbeeldaan reeds bestaande regelgeving rond HACCP (hazard analysis and critical control point).Naast de mogelijkheid om snel in te grijpen bij bijvoorbeeld ziektes dient traceerbaarheideveneens te worden ingezet bij het controleerbaar maken van aan het agroproducttoegekende eigenschappen. De consument eist bijvoorbeeld dat hij of zij een stukjebiologisch vlees op echtheid kan controleren.

Ø Beheersing productkwaliteit en houdbaarheid. Er worden steeds meer kort-houdbareproducten verkocht, zoals bijvoorbeeld gesneden fruit en groente. Ook wil de consument,met name bij verse en koelverse producten, kwaliteitsgarantie en productinformatie overbijvoorbeeld herkomst en geschiedenis. In een toenemend aantal gevallen is dehoudbaarheid kort of de kwaliteit slecht, resulterend in een groot percentage bederf.Constante produckwaliteit en reductie van derving is daardoor een belangrijk issuegeworden in agrologistieke ketens. Dit wordt nog eens versterkt door het grote aantaldierziektes in de afgelopen jaren (BSE, pest, ….).

Ø Logistieke regie. In de wereld staat Nederland nog bekend om haar goede kennis- enfysieke infrastructuur van agrarische productie, verwerking en distributie van goederen.Aangezien de concurrentie in agroproducten meestal op prijs plaatsvindt, is het voorNederland de laatste jaren moeilijker geworden haar positie op de wereldmarkt vooragroproducten te behouden. Door het opengaan van grenzen (globalisering) passerensteeds vaker buitenlandse producten onze grenzen om het nationaal product op de marktte verdringen. Als gevolg hiervan wordt inmiddels heftig gediscussieerd over de rol dieNederland zou moeten spelen in internationale agroketens. Blijft Nederland bijvoorbeeldvoor de wereldmarkt produceren en gaat dus het gevecht aan om steeds lagere prijzen. Ofvindt differentiatie naar steeds hoogwaardiger producten plaats, waarbij een steeds groterdeel van de productieactiviteiten zich zal verplaatsen naar landen met lagere loon- enproductiekosten. Daar staat dan echter tegenover dat het agrocluster zich nog meer dannu al het geval is zou moeten richten op handel en regievoering.

Ø Diergezondheid en dierenwelzijn. Als gevolg van het grote aantal dierziektes in de afgelopenjaren (BSE, pest, etc.) is er steeds meer twijfel gerezen (zowel in de sector zelf als bij deoverheid en consumenten) over de houdbaarheid en de diervriendelijkheid van de bio-industrie. Dientengevolge is er meer aandacht gekomen voor productiewijzen die een



94

bijdrage kunnen leveren aan het dierenwelzijn en dus de wijze waarop in logistieke enproductieketens wordt omgegaan met dieren.

Ø Logistieke netwerken. Retailers zijn in de afgelopen jaren steeds grotere assortimentengaan voeren. Dit heeft o.a. geresulteerd in een explosie van het aantal artikelnummers.Aanvullend is het voorraadniveau in de keten drastisch afgenomen; zo is hetwinkelmagazijn zelfs helemaal komen te vervallen. De retail is steeds meer van deproducent gaan eisen dat hij slechts datgene bevoorraadt dat ook daadwerkelijk door deconsument is afgenomen. Door deze kleine bestelhoeveelheden is het lastig geworden omnog steeds tot een efficiënte inzet van de in te zetten productiemiddelen (machinepark,wagens, etc.) te komen. Logistieke samenwerking biedt hiertoe een oplossing. Doorproducten bijvoorbeeld gezamenlijk te vervoeren ontstaan opnieuw volle wagens. Hetbundelen van dunne tot dikkere productstromen kan worden gerealiseerd door middel vanlogistieke netwerken. Een logistiek netwerk bestaat uit knooppunten voorconsolidatie/deconsolidatie en samenwerking met daartussen gelegentransportverbindingen. Door uitwisseling en bundeling van lading op de knooppunten (incombinatie met het eventueel uitvoeren van toegevoegde waarde activiteiten zoalsbijvoorbeeld het ompakken, labellen of misschien zelfs uitgestelde productieactiviteiten)ontstaat een efficiëntere organisatie van de logistiek en kan het customer serviceniveauworden verbeterd. Aanvullend kunnen logistieke netwerken een positieve invloed hebbenop de huidige modal split. Middels het Distrivaart netwerk is het bijvoorbeeld mogelijkgeworden om huidige productstromen over de weg om te zetten in productstromen overhet water. Agro Business Parken zouden knooppunten kunnen worden in netwerken vooragroproducten.

Ø Logistieke optimalisatie. In tegenstelling tot het realiseren van meer neutralesamenwerkingsinitiatieven of het denken in neutrale of publieke netwerken zijn veelketenpartners de afgelopen jaren intern of met elkaar aan de slag gegaan met logistiekerationaliseringstrajecten. Kortom, het betreft hier meer projecten op schakelniveau en/ofbeperkt ketenniveau waarbij lagere kosten dan wel een betere service worden nagestreefd.Door brede toepassing in ketens kunnen dit soort projecten (bijvoorbeeld herinrichtingketen, gewijzigde afroepmethoden, nieuwe conditioneringtechnieken) desalniettemin eensubstan-tiële bijdrage leveren aan een efficiëntere inrichting van agrologistieke ketensen/of een kwalitatief hoogwaardiger product. Zo zijn in de afgelopen jaren bijvoorbeeldManufacturing Consolidation Centres (Hays Distributiecentrum voor Lever Faberge enKimberley Clark) en Fresh Consolidation Centres (veilingcomplex ZON) ontstaan, waarlading van een beperkt aantal fabrikanten en/of specifieke productgroepen wordtgebundeld. Ook is op beperkte schaal een start gemaakt met gewijzigde afroep- enplanningmethoden, zoals bijvoorbeeld ketensynchronisatie (afstemming afzet en productie)en Factory Gate Pricing (optimalisatie van primaire en secundaire distributie in handen vanretail of logistieke dienstverlener). Kortom, hoewel sprake is van samenwerking en/ofafstemming (en dus in overeenstemming met pijlers agrologistieke visie) is veel mindersprake van een sectoraanpak en staat veel meer de individuele keten of zelfs eenproductgroep centraal.

Binnen deze kernthema’s is een groot aantal vragen geformuleerd. Deze vragen dienen alsbasis om innovaties en/of doorbraken te forceren om daarmede tot bijvoorbeeld eenefficiënter, veiliger of transparanter organisatie van de agrologistiek te komen. Het voert te verom al deze vragen opnieuw de revue te laten passeren. Daarom is ervoor gekozen om debelangrijkste aspecten uit de vragen te lichten en dus slechts die vragen (en/of combinatie van



95

vragen) te presenteren waar in verschillende essays aandacht voor is gevraagd. Ook is deessayisten gevraagd te reageren of de vragen/aspecten vanuit de eigen discipline voldoendeworden weerspiegeld binnen de onderscheiden kernthema’s zodat voldoende draagvlak voorde onderzoeksagenda ontstaat. In tabel 3.1 is vervolgens getracht de onderzoeksagenda voorde verschillende kernthema’s weer te geven alsmede de hieraan gerelateerdeonderzoeksvragen.

Tabel 3.1: Onderzoeksagenda Visie Agrologisiek WUR naar kernthema’s en -vragen

Kernthema’s onderzoeksagenda Aspecten/onderzoeksvragen uit essaysHarmonisatie/standaardisatie § Hoe kan internationale harmonisatie en

standaardisatie worden bespoedigd?§ Hoe kom je tot of hoe organiseer je harmonisatie

van systemen en standaarden?§ Welke standaarden voor bijvoorbeeld de

traceerbaarheid van ketens/netwerken of debeschrijving van kwaliteit en veiligheid zijn(internationaal) beschikbaar en welke dienen nogte worden ontwikkeld?

§ Aan welk type standaarden ontbreekt het vooralen welk type standaarden moeten dus nogworden ontwikkeld (systeemstandaarden, -codes,-voorschriften, -procedures, -middelen)?

§ Hoe vindt controle op standaarden en informatie-uitwisseling plaats?

Traceerbaarheid § Hoe organiseer je traceerbaarheid in de ketenzowel pro-actief als reactief (i.h.g.v. calamiteiten)?

§ Welke internationale standaard(en) is/zijn hetmeest geschikt voor unieke identificatie

§ Welke informatie dient inzichtelijk gemaakt teworden? (kwaliteit, herkomst, calamiteit, typeketen i.h.g.v. separate stromen?)

§ Hoe volg je producten in het netwerk? Middelswelke ICT–applicaties en code-ringen?

§ Welke informatie–uitwisseling moet plaats-vinden(pro-actief en/of reactief)?

§ Hoe kan de mate van traceerbaarheid in ketensworden gemeten?

§ Wat zijn mogelijke obstakels (wetgeving,acceptatie, ..)

Productkwaliteit/houdbaarheid § Kan en hoe kan productkwaliteit en houdbaarheidworden ingezet voor logistieke sturing? En zijnondernemingen bereid om naast kosten ook testuren op product-kwaliteit?

§ Resulteert sturen op kwaliteit in andere inrichtingvan ketens?

§ In welke mate kan conditionering in ketensbijdragen aan betere productkwaliteit?

§ Hoe kan productkwaliteit worden voorspeld engemeten in de keten?



96

Kernthema’s onderzoeksagenda Aspecten/onderzoeksvragen uit essaysLogistieke regie/Nederland regieland

§ Is ontkoppeling van de productie en regiefunctiemogelijk of dienen agroproduc-tie en regievoeringin de agrosector hand in hand te gaan?

§ Welke activiteiten worden uitgevoerd?§ Hoe kan de regiefunctie worden beheerst?§ Rolverdeling regiefunctie: Wie kan het beste de

regiefunctie in handen nemen en middels welkeorganisatievorm?

§ Welke relaties kunnen het beste wordenaangegaan en met welke partners?

§ Welke middelen (bijvoorbeeld communicatie)dienen te worden ingezet?

Diergezondheid/Dierenwelzijn § Welke elementen hebben invloed opdiergezondheid en dierenwelzijn? Welkeoplossingen/innovaties liggen in elkaarsverlengde?

§ In hoeverre is publieke opinie van invloed op hoewordt omgegaan met diergezondheid?

§ Op welke wijze zou de dierlijke keten moetenworden ingericht en aangestuurd om stress ende gevolgen van stress te vermijden?

§ Kunnen nieuwe bedrijfssystemen (bijvoorbeeldABP voor reguliere en/of biologische productie)een bijdrage leveren aan een verminderde insleepen/of verspreiding van dierziekten en verbeterdwelzijn van dieren? Zo ja, welke bedrijfs-systemenkomen dan in aanmerking?

§ Is combinatie van bedrijfssystemen in hoogtechnologische industriële omgeving en adequateverzorging en welzijn van dieren mogelijk?

§ Hoe kan elektronische aansturing van dierlijkeketens de diergezondheid en het dierenwelzijnverbeteren? Welke informatie dient te wordenuitgewisseld?

§ Welke middelen (elektronica) zouden moetenworden ingezet?

§ Wat zijn de eisen aan een ontwerp van eeneenvoudige en volledige ICT-oplossing om dierente verhandelen, transport te mini-maliseren endiergegevens beschikbaar te houden en hoemaak je die bruikbaar voor de doelgroep?



97

Kernthema’s onderzoeksagenda Aspecten/onderzoeksvragen uit essaysNetwerken § Welke schaalgrootte van netwerken en

knooppuntlocaties (ABP’s) wordt gekozen en opbasis van welke argumenten?

§ Welke vormen van netwerken en knooppunten(ABP’s) lenen zich voor welke locaties?

§ Hoeveel netwerken/netwerkknooppunten (ABP’s) moeten er komen?§ Hoe dienen knooppunten (ABP’s) in de ruimte te

worden ingepast?§ Welke actoren komen op een ABP? Wie zou het

initiatief moeten nemen?§ Welke organisatiestructuur is het meest

geschikt/stabiel?§ Welke activiteiten vinden plaats op het knooppunt

en welke middelen worden hierbij ingezet?§ Hoe worden activiteiten op het netwerk en

onderliggende knooppunten gepland?§ Hoe wordt informatie uitgewisseld tussen

beheerders en gebruikers van het netwerk?§ Welke afzetkanalen/producten komen in

aanmerking voor realisatie netwerk/ABP?§ Welke modaliteiten komen in aanmerking?

Logistieke optimalisatie § Hoe en waar (bijvoorbeeld gezamenlijk DC, in devrachtwagen of zelfs in de tijd d.m.v. afstemming)kan worden gebundeld? Kortom, welke typenbundelingsconcepten kunnen wordenonderscheiden?

§ Welke activiteiten dienen te worden gebundeld(productie en of transport?)

§ Wat is het effect van bundeling op de grondvormen planning in ketens?

§ Welke lading kan worden gebundeld?§ Hoe moet bundeling worden georganiseerd en

wie neemt initiatief?§ Hoe kan effect van bundeling inzichtelijk worden

gemaakt? Welke kpi’s dienen gemeten te worden?§ Welke alternatieve concepten voor logistieke

optimalisatie kunnen worden ingezet (bewegendevoorraad, meer samenwerking in organisatielogistieke processen)?

Bovenstaande onderzoeksvragen/aspecten weerspiegelen in principe alle een oproep totinnovatie ofwel het realiseren van verbeteringen in de huidige agrologistieke ketens. In tabel3.2 zal nu worden getracht deze onderzoeksvragen/aspecten te relateren aan het typeinnovatie dat wordt beoogd.

Een zeer bruikbaar model voor het karakteriseren van logistieke innovaties betreft het VLMketenmodel. In dit ketenmodel wordt een viertal typen innovaties in ketens beschreven op basisvan het karakter van de innovatie. Zo kan een innovatie bijvoorbeeld insteken op een fysieke



98

aanpassing dan wel insteken op een aanpassing in de wijze van informatieoverdracht en/ofaansturing van de keten. Hoewel het ketenmodel in eerste instantie is ontwikkeld voor hettyperen van verschillende vormen van samenwerking/afstemming in ketens, is het model ookgoed bruikbaar voor het typeren van verschillende innovatievormen. Binnen het model wordtonderscheid gemaakt in de navolgende typen ketenintegratie:

§ Fysieke integratie. Fysieke integratie kan worden gedefinieerd als de integratie van dieactiviteiten die zich richten op de verbetering van de efficiency van het primaire procesonder daling van de logistieke kosten van dit proces, tussen minimaal twee schakels in deketen.

§ Informatie-integratie. Informatie-integratie richt zich op het afstemmen vaninformatiestromen.

§ Besturingsintegratie. Bij integratie op besturingsniveau wordt op systematische wijzegebruik gemaakt van stuurinformatie uit andere schakels binnen de keten.

§ Grondvormintegratie. Bij integratie op dit niveau wordt een gedeelte van de aansturendeactiviteiten bij een andere partij in de keten gelegd.

Wanneer we bovenstaande vormen van ketenintegratie vertalen naar innovaties voor deonderzoeksagenda, dan ontstaat de navolgende indeling:

§ Fysieke innovaties. Fysieke innovaties zijn innovaties die zich richten op de verbeteringvan de efficiency van het primaire proces onder daling van de logistieke kosten. Er kanonderscheid worden gemaakt in:

a) Innovatie in transport en material handling apparatuur: wissellaadbakken, containers,stellingen, intern transportmaterieel, etc.

b) Innovatie in collidragers: omdozen, pallets, rolcontainers, kratten

§ Informatie-innovaties. Informatie-innovatie richt zich op het verbeteren vaninformatiestromen en daardoor de traceerbaarheid van producten. Hiermee kunnenbreuklijnen in informatiestromen worden voorkomen, waardoor producten uit het zichtverdwijnen. Een voorbeeld betreft het on line doorzenden van verzendgegevens van deverlader naar de transporteur. Een ander voorbeeld is het systeem van Centraal Boekhuis,waardoor de aangesloten boekhandels een directe verbindingen kunnen leggen met eencentrale voorraad.

§ Besturingsinnovatie. Bij besturingsinnovatie wordt ingezet op een aanpassing in debesturing van de keten, waardoor zowel goedkoper als sneller en effectiever kan wordeningespeeld op ontwikkelingen aan de marktzijde. Kortom, naast het realiseren vankostenvoordelen vindt ook een verbetering in het customer service niveau plaats.Voorbeelden van innovaties op besturingsniveau zijn bijvoorbeeld innovaties in het afroepenvan orders (hoogfrequent in plaats van enkele malen per week) en/of het bevoorraden vanwinkels en/of distributiecentra (van push- naar pull-bevoorrading). Ook het produceren inkleine flexibele batches op basis van Point-of-Sale en voorraadgegevens van de retailervormt een voorbeeld van een besturingsinnovatie.

§ Grondvorminnovaties. Innovaties op grondvormniveau vormen zeer ingrijpendeinnovaties en resulteren zelfs in een andere inrichting van de keten, bestaande uitproductielocaties, distributiecentra en winkels. Zo kunnen innovaties op grondvormniveaubijvoorbeeld resulteren in een reductie van het aantal distributiecentra en/of zelfs



99

productie- en afzetlocaties. Zo heeft AH bijvoorbeeld al weer enkele jaren geleden flinkgesneden in het aantal distributiecentra en zit Laurus zelfs middenin dit proces.

In tabel 3.2 zal nu worden getracht om bovenstaande onderzoeksvragen/aspecten te vertalennaar het type innovatie dat er mee wordt beoogd.



100-

Tabel 3.2 Onderzoeksagenda Visie Agrologistiek WUR naar kernthema’s en typen innovaties

Fysiek Informatie Besturing GrondvormHarmonisatie/standaardisatatie

§ Ontwikkeling/toepassingstandaardmiddelen/- eenhedenzoals laadeen-heden enladingdragers voor vervoer,verpakkingen, etc.

§ Ontwikkeling/toepassingsystemen voor controle eninformatie-uitwisseling

§ Beschrijving/ontwikkelingstandaardcodes/(selectie en/of benutting inter-nationalestandaarden)

§ Beschrijving/toepassingstandaardprocedures/voor-schriften

§ Ontwikkeling/toepassingmethodiek voor controle

Logistieketraceerbaarheid

§ Ontwikkeling/toepasssingtechnieken voor tracing inketens (bijvoorbeeld via RFID–technologie/tags, sensoren,etc.)

§ Ontwikkeling/toepassinginformatie-systeem/ICT–applicatie logistieketraceerbaarheid

§ Beschrijving informatie diebeschikbaar komt (i.h.g.v. pro-actieve en reactieve keten)

§ Ontwikkeling/toepassingsturings-/beheersmodel waaropinformatie beschik-baar komten producten in de ketenworden gevolgd (pro-actiefen/of reactief)

Productkwaliteit enhoudbaarheid

§ Ontwikkeling van techniekent.b.v. kwaliteitsverbetering/houdbaarheidsverlenging inketens (conditionering,verpakking, productie-processen, etc.)

§ Beschikbaarheid van informatieover kwaliteitsverloop (metenen voorspellen)

§ Realisatie sturingsmodel o.b.v.houdbaarheid enkwaliteit(sverloop) (bijv.oorbeeldFeFo)

§ Realisatie specifiekeketenconfiguratie o.b.v. onderandere kwaliteitsoptimum (intrade-off met logistieke kostenen servicegraad)

Logistieke regie/Nederlandregieland

§ Ontwikkeling/toepassing vancommunicatiemiddelen voorinformatie-overdracht tussenactoren en activiteiten

§ Realisatie beheersmodelNederland regieland

§ Realisatie meest optimalegrondvorm/rolverdeling voorregiefunctie



101-

Fysiek Informatie Besturing GrondvormDiergezondheid/dierenwelzijn

§ Ontwikkeling/gebruik middelenvoor productie en transport diegezondheid en welzijn van dierzoveel mogelijk waarborgen(diervriendelijke stallen,transportkooien, etc.).

§ Ontwikkeling methodiek/ ICT–oplossing om informatie overdiergezondheid en dierenwelzijnbeschikbaar te krijgen en uit tewisselen.

§ Ontwikkeling standaarden voorinformatie-uitwisseling

§ Ontwikkeling besturings-methodiek voor dier-vriendelijker productie entransport.

§ Keuze voor hoogindustriëleaansturingsmethodieken(bijvoorbeeld vormen vanelektronische aansturing) ofjuist kleinschalige traditio-neleaansturing (dan wel combinatievan beide)

§ Realisatie optimaal bedrijfs-systeem voor combinatiediergezondheid/dierenwelzijn(bijvoorbeeld realisatie ABP),gebruikmakend van kennisomtrent hoogindustriëleoplossingen versus (of insamenhang met) traditionelekleinschalige (op welzijngerichte) bedrijfssystemen.

Logistiekenetwerken

§ Ontwikkeling van generiekemiddelen t.b.v. het netwerk(unieke kratsystemen,transportmaterieel, colli, etc.)versus eigen middelen vandeelnemers op het netwerk(eigen transport-materieel,ladingdragers, etc.)

§ Ontwikkeling model/methodiekvoor eenduidige enononderbroken informatie-uitwisseling in het netwerk(tussen beheerders engebruikers van het netwerk),bijv. in de vorm van logistiekedatahub

§ Ontwikkeling/gebruik vansystemen die hierbij kunnenworden ingezet

§ Beschrijving van noodzake-ijkeinformatie die dient te wordenuitgewisseld

§ Realisatie van optimalebesturingsmethodiek rekeninghoudend met:

ü Afstemming van capaciteit vanderden dan wel de inzet vaneigen capaciteit(netwerkorganisatie is aparteentiteit)

ü vraagen of aanbod-gestuurdenetwerken

ü schaalvergroting (grote batchesof wagens) versusschaalverkleining (door hetbijeenbrengen van stromenontstaan immers al snel dikkestromen)

§ Realisatie van optimale vormenvan netwerken voor agro-ketensen waarin keuzes zijn gemaaktt.a.v.: typen producten, typenmarkten, typen locaties enruimtelijke inpassing, aantallennetwerken, typen activiteiten,de organisatie-structuur en dein te zetten modaliteiten.



102-

Fysiek Informatie Besturing GrondvormLogistiekeoptimalisatie

§ Ontwikkeling en/of gebruik vanketenmiddelen (wagens,ladingdragers) die kunnenworden ingezet voor bundeling

§ Realisatie van model enontwikkeling van systemen voorinformatie–uitwisseling rondbundeling

§ Ontwikkeling/gebruik vansystemen die hierbij kunnenworden ingezet

§ Beschrijving van noodzakelijkeinformatie die dient te wordenuitgewisseld

§ Hoe wordt het effect vanbundeling inzichtelijk gemaakt(welke kpi’s)

§ Verkennen, beschrijven entoepassen van logistiekebesturingsconcepten die nu inDroge Kruideniers Waren (DKW)of non-food worden uitgewerktvoor agrostromen (denk bijvoor-beeld aan ketensynchronisatie,factory gate pricing,bewegende voorraad, etc.)

§ Inventarisatie/selectie vankansrijke producten voorbundelen

§ Beschrijving van meestrealistische bundelings-concepten (gezamenlijk DC, inwagen of in tijd) vooragrostromen

§ Beschrijving van activiteiten diekunnen worden gebundeld ofdie met bundeling gemoeidgaan

In tabel 3.2 is getracht de belangrijkste onderzoeksvragen/aspecten te relateren aan het type innovatie dat er mee wordt beoogd. In tabel 3.3. zal nu wordengeprobeerd inzichtelijk te maken hoe deze onderzoeksvragen/aspecten nu ingrijpen op de agrologistieke visie. Hiertoe zal een relatie worden gelegd tussendeze aspecten en de drie pijlers van de agrologistieke visie, namelijk verbinden, clusteren en regisseren.

Tabel 3.3 Onderzoeksagenda agrologistiek in relatie tot pijlers Visie Agrologistiek

Regisseren Clusteren VerbindenHarmonisatie/standaardisatie

§ Ontwikkeling/toepassing systemen voor controle eninformatie-uitwisseling

§ Beschrijving/toepassing standaardcodes enstandaardprocedures/benutting internationalestandaarden

Logistieketraceerbaarheid

§ Organisatie tracking en tracing in pro-actieve enreactieve ketens (bijvoorbeeld i.h.g.v. calamiteiten)

§ Ontwikkeling/toepassing sturings-/ beheersmodelwaarop informatie beschikbaar komt en producten inde keten worden gevolgd (pro-actief en/of reactief)

§ Ontwikkeling/toepassing informatie-systeem /ICT–applicatie logistieke traceerbaarheid

§ Beschrijving informatie die beschikbaar komt (i.h.g.v.



103-

Regisseren Clusteren Verbindenpro-actieve en reactieve keten)

§ Ontwikkeling/toepassing technieken voor tracing inketens (bijvoorbeeld via RFID – technologie/tags,sensoren, etc.)

Productkwaliteit enhoudbaarheid

§ Ketenconfiguratie o.b.v. onder anderekwaliteitsoptimum (in trade-off metlogistieke kosten en service-graad)

§ Realisatie sturingsmodel o.b.v.houdbaarheid en kwaliteit-(sverloop)(bijvoorbeeld FeFo)

§ Ketenbrede beschikbaarheid van informatie overkwaliteitsverloop (meten en voorspellen)

§ Ontwikkeling van technieken t.b.v.kwaliteitsverbetering/houdbaarheids-verlenging inketens (conditionering, verpakking, productie-processen, etc.)

Logistieke regie/Nederlandregieland

§ Realisatie meest optimalegrondvorm/rolverdeling voorregiefunctie

§ Realisatie beheersmodel Nederlandregieland

§ Ontwikkeling/toepassing van communicatiemiddelenvoor informatie-overdracht tussen actoren enactiviteiten

Diergezondheid/dierenwelzijn

§ Realisatie optimaal bedrijfs-systeemvoor combinatiediergezondheid/dierenwelzijn(bijvoorbeeld realisatie ABP)gebruikmakend van kennis omtrenthoogindustriële oplossingen versus (ofin samenhang met) traditionelekleinschalige (op welzijn gerichte)bedrijfssystemen

§ Ontwikkeling besturingsmethodiek voordiervriendelijker productie en transport(hoogindustriële versus traditionelevariant of combinatie)

§ Ontwikkeling methodiek/ICT–oplossing om informatieover diergezondheid en –welzijn beschikbaar tekrijgen en uit te wisselen

§ Ontwikkeling standaarden voor informatie-uitwisseling§ Ontwikkeling/gebruik middelen voor productie en

transport die gezondheid en welzijn van het dierzoveel mogelijk waarborgen (diervriendelijke stallen,transportkooien, etc.).

Logistiekenetwerken

§ Ontwikkeling van en keuze vooroptimale organisatiestructuur(waaronder keuze en selectieinitiatiefnemers)

§ Keuze voor ruimtelijk inpasbaarnetwerkmodel van naast elkaar, maarmet elkaar samenhangendeagronetwerken

§ Beschrijving en organisatie vanactiviteiten die op de knooppunten

§ Ontwikkeling en toepassing van informatie- enplanningsystemen voor communicatie en planning ophet netwerk

§ Beschrijving informatie die wordt uitgewisseld tussende beheerders en gebruikers van het netwerk

§ Keuze voor stabiele organisatiestructuur



104-

Regisseren Clusteren Verbindenplaats dienen te vinden

§ Keuze voor en ontwikkeling vangrootschalige en/of kleinschaligeagronetwerken (inclusief schaal-vergroting en/of verkleining vanproductie- en/of distributieprocessen)

§ Keuze voor afstemming van capaciteit en middelenvan derden dan wel de inzet van eigen capaciteit enmiddelen (netwerkorganisatie is aparte entiteit) ofcombinatie

§ Keuze voor de in te zetten modaliteiten op hetnetwerk (weg, binnenvaart, spoor)

§ Keuze voor afstemming in het netwerk via vraag- enof aanbodgestuurde netwerken

Logistiekeoptimalisatie

§ Beschrijving en selectie vaninitiatiefnemers voor bundelen en/ofketenoptimalisatie middels alternatievelogistieke besturings-concepten

§ Inventarisatie en selectie vaninteressante bundelingsconcepten voorde agrosector

§ Selectie van producten/markten die inaanmerking komen voor bundelen inagrosector

§ Inventarisatie en selectie vanalternatieve logistieke besturings-concepten voor de agrosector(bijvoorbeeld FGP, ketensynchro-nisatie,etc.) die reeds worden toegepast inDKW.

§ Hoe vindt informatie–uitwisseling rond bundelingplaats

§ Welke systemen worden hierbij ingezet§ Hoe wordt het effect van bundeling inzichtelijk

gemaakt (welke kpi’s)§ Welke middelen (wagens, ladingdragers) worden

ingezet voor bundeling.



106

Zoals in het inleidende hoofdstuk reeds is weergegeven heeft ter afsluiting van de ontwikkelingvan de onderzoeksagenda een debat plaatsgevonden waarin vooral de randvoorwaarden enlessen voor succesvolle innovaties zijn besproken. Een drietal bestaande initiatieven heefthiertoe centraal gestaan (dit zijn Distrivaart, Nederweert en “Witte motor, groene brandstof”).Getracht is om middels de ervaringsgegevens uit deze projecten belangrijke lessen voor detoekomst te trekken. Waar dient rekening mee gehouden te worden bij de invulling van deonderzoeksagenda, wat zijn kritieke succes en faalfactoren. Hieronder zullen de belangrijkstedrivers voor succes, zoals naar voren gebracht tijdens het debat, worden beschreven37.

• Creëer duurzame clusters. In de afgelopen jaren is een groot aantal projecten gestartrond clustering van agro – activiteiten. Slechts een beperkt aantal initiatieven is ookdaadwerkelijk succesvol en duurzaam gebleken. De glastuinbouw en de bloembollenteeltzijn bijvoorbeeld enkele succesvolle voorbeelden van clustering. Daarentegen blijkt hetproces van clustering in bijvoorbeeld de intensieve veehouderij lastig. Door het grote aantalkleine boeren ontbreekt de noodzakelijke regie voor clustering. Beslissingen worden eerderop decentraal niveau genomen. Ratio en emotie zijn op dit niveau veelal lastig te scheidente meer daar de familiebanden door overerving groot zijn. Gegeven deze structuren zoudaarom veel meer ingezet moeten worden op een grootschalige ontwikkeling vankleinschalige – maar met elkaar verbonden - clusters, zodat ingespeeld wordt op deregionale binding van de aan te sluiten boeren. Ook voor het glastuinbouwcomplex zou diteen wezenlijke oplossing kunnen zijn voor de huidige ruimteproblematiek in het WestlandHoewel het grootschalig Verkassen (TNO-Inro, 2003) lastig blijkt, vormt de huidigeongebreidelde spreiding ook geen optie. Concentratieplekken dienen aangewezen teworden voor zowel de primaire productie als de verwerkende industrie. De overheid zouhier zeer nadrukkelijk, bijvoorbeeld door middel van stimuleringsmaatregelen ofregelgeving, een rol moeten spelen. Naar analogie van de ruilverkaveling zou de overheidmoeten durven investeren in een netwerk van duurzame clusters (en transportverbindingentussen deze knooppunten; bijvoorbeeld stimuleren van andere modaliteiten dan hetwegvervoer). Daarnaast is de invulling van de regiefunctie onontbeerlijk. De retailer lijkthiertoe de beste papieren te hebben (immers alle stromen komen bij de retailer bijeen),maar de veilingcomplexen zouden deze rol ook naar zich toe kunnen trekken (aanbod vanverschillende telers naar verschillende retailers).

• Creëer internationaal netwerk van multimodale verbindingen. Nederland heeft eenspilfunctie in het in internationale netwerk van agrostromen. Een groot deel van deagrostromen in Nederland kent of een herkomst dan wel een bestemming buitenNederland. Om deze spilfunctie te behouden zijn efficiënte en flexibele verbindingen van ennaar Nederland essentieel. Echter, door allerhande regelgeving (voedselveiligheid,transport) en congestie is het echter steeds lastiger om de spilfunctie in het agrocluster tebehouden. Immers, zowel de kwaliteit van de dienst (efficiënt, flexibel) als de kwaliteit vanhet product komen in gevaar. Het is daarom zaak aan te haken op internationale netwerkendan wel zelf het initiatief te nemen tot deze netwerken. Een netwerk bestaat uit eencombinatie van knooppunten en transportverbindingen. Middels het netwerk zou hetNederlandse agrocluster zich dus zowel intern als extern moeten verknopen en verbinden.Zo zouden bijvoorbeeld de verschillende veilinglocaties en de Nederlandse havens en / ofde belangrijkste binnen- en buitenlandse afzetgebieden (verwerkende industrie of

37 Gezien de beschouwing van slechts een drietal projecten is het onmogelijk een volledig overzicht te verschaffenvan succes- en faalfactoren. Echter, door uitvoerig stil te staan bij een drietal specifieke projecten ontstaat meerdan een oppervlakkig inzicht over de kritieke factoren binnen deze projecten. Door vervolgens vanuit een bredekennisbasis over deze projecten te debatteren is een bruikbaar overzicht ontstaan van de belangrijkste drivers voorsucces.



107

distributiecentra van de retail) met elkaar verbonden moeten worden. Ook de teontwikkelen Agrobusinesscomplexen (ABC’s) zouden dienst kunnen doen als knooppunt inde netwerken38 en bovendien gesteund kunnen worden in hun ontwikkeling door debeoogde consolidatie van stromen. Verschillende modaliteiten zouden ingezet moetenworden om de knooppunten met elkaar te verbinden. Immers door het consolideren vanlading op een beperkt aantal knooppunten ontstaat al snel kritische massa voor het gebruikvan andere modaliteiten dan de weg. Door deze verminderde afhankelijkheid van hetwegtransport ontstaat opnieuw een flexibele (minder congestiegevoelig) en efficiëntedienst. Daarnaast kan gebruik worden gemaakt van floating stock concepten. Anticiperendop de vraag worden reeds producten in het netwerk gebracht, zodat snel vanuit deafzetregio afgeroepen kan worden.

Kortom, internationale distributienetwerken voor agroproducten kunnen een belangrijkebijdrage leveren aan de realisatie van agrobusinessknooppunten (ofwel ABC’s) alsmede hetbehoud van de Nederlandse spilfunctie in het agro-segment. Immers, de handels- enregiefunctie is alleen houdbaar (en zo mogelijk) verder uit te breiden indien voldoendeefficiëntie en responsieve transportverbindingen tussen de verschillende agroknooppunten(veilingen, mainports, productielocaties, etc.) en tussen deze knooppunten en afzetlocaties(bijvoorbeeld distributiecentra van retail) kunnen worden aangeboden. Het netwerk stelt degebruikers nu juist in staat om afhankelijk van het type product, de gevraagde dienst ofactuele omgevingsfactoren als congestie de meest optimale verbinding en/of modaliteit tekiezen. Bij de realisatie van het netwerk zou o.a. rekening gehouden moeten worden metde navolgende aspecten:

• Het netwerk (de te ontwikkelen knooppunten en transportdiensten) dient stapsgewijsvanuit enkele kansrijke segmenten uitgewerkt te worden. Deze initiatieven zoudenvervolgens zo veel mogelijk met elkaar verknoopt moeten worden, middelsbijvoorbeeld de inzet van gemeenschappelijke middelen en ICT – infrastructuur.

• Succesvolle bestaande initiatieven dienen omarmt te worden. Er zou zoveel mogelijk bijbestaande initiatieven als bijvoorbeeld HST – Freight of Distrivaart aangesloten moetenworden.

• Het netwerk zou zich moeten richten op het verbinden van een veelheid aan stromenvia een veelheid aan modaliteiten. Immers, alleen dan ontstaat al snel voldoendeschaalgrootte voor realisatie en kunnen de investeringskosten in middelen, ICT eninfrastructuur over een groot aantal deelnemers worden verspreid.

• Agroproducten worden veelal gekenmerkt door een beperkte houdbaarheid. Sturen opkwaliteit is daarom noodzakelijk. Als gevolg van allocatiebeslissingen binnen netwerken,welk product stuur ik als eerste weg, wordt dit belang alleen maar groter om zodoendede kans op bederf te minimaliseren (onnodige transportkilometers en kosten) alsnogeen uitmuntende kwaliteit te kunnen leveren aan de consument

• Innovatie in een chaotische wereld. Innovatie in de agrologistiek is noodzakelijk. Alleaanwezigen op het debat geven dit ook nogmaals aan naar aanleiding van een vraag metdeze strekking. Desalniettemin is innovatie een lastig proces en geeft menigeen aan datdezelfde of vergelijkbare onderwerpen keer op keer terug lijken te komen. We spreken welover de wispelturige consument, maar is het niet juist de onderzoeker of zijn of haaropdrachtgever die zich wispelturig gedraagt. Een aantal belangrijke slotconclusies wordenaan dit aspect gewijd. Toewijding lijkt hierin een kernbegrip. Innovatie is vooral een procesvan lange adem, waarin we veelal al weer vooruitkijken op het moment dat we ietsgerealiseerd hebben. Veel innovatietrajecten worden hierbij gehinderd door verschillen in

38 In dat geval wordt wel gesproken over Agrobusinessnetwerken (ABN’s)



108

dynamiek en doelstellingen tussen de verschillende ketenschakels. Zo strevenuniversiteiten en kennisinstellingen bijvoorbeeld veelal naar het optimale plaatje waarlangdurige innovatietrajecten uit voorvloeien (bijv. t.b.v. de ontwikkeling van nieuweplantenrassen of de ontwikkeling van veestapels met andere eigenschappen) terwijl demarkt eerder een dynamiek kent van maanden of misschien maximaal enkele jaren. Het isdaarom zaak rekening te houden met dit verschil in dynamiek in innovatietrajecten. Zozouden bijvoorbeeld korte termijn en lange termijn doelstellingen geformuleerd kunnenworden of kan het eindbeeld opgeknipt worden in handzame deeloplossingen. Zodoendekan voorkomen worden dat alleen korte termijn onderzoek wordt verricht, maar waarbij demarkt wel de vinger aan de pols kan houden door het formuleren en opleveren vandeeloplossingen.

Daarnaast zouden we ons misschien wel meer moeten gaan realiseren dat innovatie tijdkost en we moeten daarom niet het idee hebben dat we van vandaag op morgen allesgerealiseerd hebben. Ter afsluiting merkt de dagvoorzitter dan ook op dat we best al watgerealiseerd hebben, maar dat een en ander zich niet zo makkelijk laat structuren instappenplannen, faseringen, ed. We leven in een steeds chaotischer wereld waarinstructuur op macro – niveau op micro – niveau ontstaat (voorbeeld internet of netwerk vantermietenhopen in Australië). Nederland zou z’n internationale positie moeten herwinnen alsinnovatieland en zeker voor het agrocluster. Een krachtig optreden van de nationaleoverheid is daartoe noodzakelijk. Desalniettemin zullen overheden, bedrijven enkennisinstellingen elkaar vervolgens op micro – niveau moeten vinden in concreteinnovatieprojecten om zodoende invulling te geven aan de Agrologistieke Visie.



109

Bijlage 1: Het Debat

Op 28 september 2003 is een debatmiddag georganiseerd om een aantal van de centralepercepties van onderzoekers rondom agrologistiek te toetsen bij bedrijfsleven en collega-onderzoekers. Daartoe stonden de drie pijlers van de visie Agrologistiek weer centraal.Rondom elke pijler werd daartoe één inleidende presentatie gecombineerd met discussies inkleine groepjes; het geheel werd afgesloten door een plenair slotdebat. Om de workshopoptimaal te richten op vragen van de maatschappij zijn – naast de aanwezigheid vanverschillende vertegenwoordigers uit het bedrijfsleven – de inleidende lezingen gebaseerd opbedrijfsgericht onderzoek.

Hieronder worden de meest aansprekende conclusies van deze discussies rondom de pijlersweergegeven. Veel van de argumenten zijn geponeerd in de vorm van stellingen en gevendaarmee in de praktijk levende onderzoeksvragen weer.

Discussie rondom clusteren

De inleidende lezing (door Gé Backus van LEI) omvatte een aantal inzichten/stellingen omtrentclustering van intensieve veehouderij:• veehouderij past en hoort thuis bij de stad, dus zeker in Nederland• clusteren biedt op termijn perspectief naar een betere inpassing in de veranderende

maatschappij• Het proces van clustervorming is moeilijk• gezien de cultuur en aard van de veehouders is een grootschalige ontwikkeling van

kleinschalige clusters het meest kansrijk.

In de discussie en slotdebat (waarin zowel de primaire productie als andere ketenschakelswerden meegenomen) kwamen de volgende punten naar voren.De huidige primaire sector heeft vooral behoefte aan ontwikkelingsruimte en zekerheden. Inwelke vorm kan dat worden gerealiseerd?• De primaire sector is niet maakbaar. Door de grote versnippering worden beslissingen op

een decentraal niveau genomen. Bovendien zijn veel van de huidige boeren tegelijkertijdondernemer, dierenverzorger, kwaliteitsmanager, etc. Deze combinatie van functies –gecombineerd met het feit dat de meeste bedrijven zijn ontwikkeld door vele generatiesboeren – leiden ertoe dat ratio en emotie heel moeilijk te scheiden zijn.

• Ontwikkelingen van primaire sector zijn toch te beïnvloeden door richtingen in het speelveldaan te brengen, o.a. door overheidsregels en door positionering van ketens in netwerk.(vergelijk ook het verschil in gedrag van een mierenvolk en een individuele mier)

• Verwerkende industrie en andere ketenspelers zijn wèl maakbaar: ze laten zich primairleiden door rationele beslissingen. Duurzame ontwikkelingen van grotere bedrijven(bijvoorbeeld in de vorm van ‘duurzame bedrijventerreinen’) zijn daardoor gemakkelijker terealiseren dan bijvoorbeeld clustering van agrarische bedrijven.

• Clustervorming vereist een adequate regie; wie neemt deze rol op zich? In het verledenvervulden boeren coöperaties of slachterijen regelmatig de rol van regie in. Echter,momenteel richten die partijen zich vooral op de korte-termijn problematiek. Mogelijkkunnen retailketens deze rol invullen.



110

Discussie rondom verbinden

De lezing (Jos Vermunt van NDL) ging over Distrivaart, een logistiek concept gebaseerd opbinnenvaartschepen voor verbinden van voedselproductie (‘kruidenierswaren’) endistributiecentra. Enkele van de hier voren gebrachte inzichten/stellingen:• ‘Netwerken’ zullen de ‘klassieke ketens’ vervangen; de industrie moet op zoek naar

samenwerking om hun afzet naar de distributiecentra effectief te organiseren. Door deveelheid aan typen producten, modaliteiten en ketens ontstaan netwerken vantransportverbindingen die min of meer generiek worden aangestuurd (o.a.gemeenschappelijk gebruik van middelen en infrastructuur). Hierdoor kunnen zoveelmogelijk stromen verknoopt worden waardoor al snel haalbare (door omvangrijk volume)concepten ontstaan.

• Hoewel Distrivaart een start heeft gemaakt met DKW – producten (bier, frisdrank en sindskort luiers / toiletpapier) biedt het netwerk tevens perspectief voor versproducten.

• Agrobusinesscomplexen zouden als knooppunt kunnen dienen voor de te realiserennetwerken, omdat zodoende al snel flexibele en efficiente verbindingen gerealiseerdkunnen worden van en naar deze Agrobusinesscomplexen.

Elementen uit de discussies:• De ontwikkeling van agribusinesscomplexen en transportnetwerken zou veel meer bezien

moeten worden op de schaal van Noord-West Europa. Nederland speelt immers een sterkerol in de internationale handel en productie van agroproducten.

• De realisatie van zowel agrobusinesscomplexen als (internationale) transportnetweken zouactief gestimuleerd moeten worden naar analogie van bijvoorbeeld de ruilverkaveling.

Discussie rondom regisseren

De inleidende lezing (van Wim Jongen, ASG) had betrekking op productinnovatie (met het oogop ketendifferentiatie) als duurzame ontwikkeling van agroketens. Enkele inzichten/stellingen:• Ketenomkering zal een verandering teweeg brengen: van productiegestuurd naar

consumentgestuurd, waarbij ‘kwaliteit van leven’ een belangrijk criterium vormt.• Innovatie in ketens verloopt moeizaam; een belangrijk probleem is de verschillende

dynamiek van verschillende ketenschakels:• Innovatie kent veelal lange en verschillende doorlooptijden. Zo wordt de doorlooptijd van

innovaties in de primaire productie (bijv. de invoering van nieuwe plantenrassen of deontwikkeling van veestapels met andere eigenschappen), wel geschat op 6 tot 15 jaar.Voor technologische innovaties rekent men zo ongeveer 2 tot 5 jaar. De marktdaarentegen kent een dynamiek van enkele maanden tot maximaal enkele jaren. Het isdaarom zaak rekening te houden met dit verschil in dynamiek in innovatietrajecten. Zozouden bijvoorbeeld korte termijn en lange termijn doelstellingen geformuleerd kunnenworden of kan het eindbeeld opgeknipt worden in handzame deeloplossingen en bijinnovatietrajecten gericht op 10 tot 15 jaar zal nu al ingespeeld moeten worden op deverwachte problematiek over de langere termijn.

Elementen uit de discussie• Ketendifferentiatie heeft zowel adequate keten als A-merk nodig: alleen onderscheid op

positieve kwaliteitselementen heeft waarde.• Wie regisseert de innovaties? De Businessowner, en: wie is dat?• De ontwikkelingsstadia van bedrijven zijn volgens de sociotechniek: efficiëntie – kwaliteit –

flexibel – innovatief. Zijn de in Nederland aanwezig ketens al klaar voor het volgendestadium na ‘efficiëntie?



111

Enkele elementen uit het slotdebat

Primaire productie:• drijfveer: ontwikkelingsruimte• enige huidige beweging: bedrijfsbeëindiging en overnames• probleem: onzekerheden (m.n. regelgeving)• specialisatie/complexvorming op regio-niveau biedt perspectief; hoe te faciliteren / sturen?

Cluster-vorming• initiatieven komen op en verdwijnen; hoe zijn clusters bestendig te maken?• regelgeving: niet adequaat + onzeker• sleutelfactoren: bereikbaarheid en onzekerheid• voorbeelden van agrobusinesscomplexen: bollenteelt en glastuinbouw

Retailers• drijvende kracht achter concentratie• toekomstige regisseurs van ABCn?

Overheid• schep randvoorwaarden + geef voorbeelden• NL is niet maakbaar• pilots agrologistiek: kennis en logistieke voorsprong behouden

Ter afsluiting van het debat wordt de aanwezigen de vraag gesteld of verder onderzoekconform de Visie Agrologistiek nog wel nodig is. Er wordt immers al jaren gesproken overnoodzakelijke verbeteringen in de agrosector, maar er lijkt zo weinig te gebeuren. Alleaanwezigen spreken zich zeer nadrukkelijk uit over de noodzaak door te gaan met innovatie eninvulling te geven aan de Visie Agrologistiek. Innovatie kost immers tijd en we moeten daaromniet het idee hebben dat we van vandaag op morgen alles gerealiseerd hebben. Dedagvoorzitter Peter Smeets (Alterra) merkt daarnaast op dat we best al wat gerealiseerdhebben, maar dat een en ander zich niet zo makkelijk laat structuren in stappenplannen,faseringen, ed. We leven in een steeds chaotischer wereld waarin structuur op macro – niveauop micro – niveau ontstaat (voorbeeld internet of netwerk van termietenhopen in Australië).Desalniettemin zouden zowel de overheid als het bedrijfsleven actiever met de Visie aan deslag moeten. Hiermee zouden ze tevens beter richting geven aan het onderzoek binnen ditveld.

Visie Agrologistiek, Relevante kennisvragen voor onderzoek

Documents

Transcript of Visie Agrologistiek, Relevante kennisvragen voor onderzoek