Edward de Boer

Professionele intuïtie

Versterk je innerlijke vermogens in de praktijk

Copyright: © Uitgeverij Boom Nelissen, Amsterdam & Edward de Boer, 2014Omslag: Bas Smidt, Den HaagBinnenwerk: CO2 Premedia, AmersfoortIllustraties: Tosca Lindeboom Graphic Design, AmsterdamRedactie: Lilian Eefting, Leef in tekst, GroningenISBN: 9789024401581NUR: 801Eerste druk: 2014

ALLE RECHTEN VOORBEHOUDENBehoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of enig andere manier, zonder voorafgaande schrif-telijke toestemming van de uitgever.Voor zover het maken van reprografische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16h Au-teurswet 1912, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Post-bus 3051, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezin-gen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie, Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.stichting-pro.nl).

www.boomnelissen.nl

9

Inhoudsopgave

Voorwoord 7

Inleiding 11

Denken met gevoel 11

Invalshoeken 13

Voor wie is dit boek geschreven? 14

De opbouw van het boek 14

1 Intuïtie voor professionals 17

1.1 Intuïtie: een alledaagse eigenschap 17

1.2 Wat is intuïtie? 19

1.3 Intuïtie en essentie 23

1.4 Analyse en intuïtie 25

1.5 Persoonlijkheid en intuïtie 31

1.6 Voorspellende intuïtie: de eerste indruk 33

1.7 Projectie 39

1.8 Visualisatie 42

1.9 Intuïtiedagboek 45

Terugblik 47

2 Expertintuïtie: intuïtie als patroonherkenning 49

2.1 Patroonherkenning 49

2.2 Ervaring en intuïtie 53

2.3 Hoe werkt patroonherkenning? 56

2.4 De eerste ingeving 60

2.5 Mentale simulatie 62

2.6 Besluitvorming en intuïtie 65

2.7 Patroonherkenning en gedrag 68

2.8 De ontwikkeling van expertintuïtie 70

2.9 Expertintuïtie in vijf stappen 73

10

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

10 2.10 Modelleren: leren van experts 78

2.11 Effectief overdragen van expertise 79

Terugblik 81

3 Creatieve intuïtie: de betekenisvolle ingeving 83

3.1 Creativiteit en incubatie 83

3.2 Niet-weten en intuïtie 88

3.3 Het incubatieproces 89

3.4 De vraag als inspiratiebron 99

3.5 Creatieve intuïtie en flow 101

3.6 De ontwikkeling van creatieve intuïtie 104

3.7 leren van kunstenaars 111

Terugblik 112

4 Integratie: intuïtie in de professionele praktijk 115

4.1 Patroonherkenning en het incubatieproces 115

4.2 Intuïtie en communicatie 118

4.3 Intuïtief luisteren 119

4.4 Bewegingen in de professionele ontmoeting 120

4.5 Intuïtie en organisatie 125

4.6 Management en intuïtie 127

4.7 Bovenstroom en onderstroom 129

4.8 Intuïtieve managementvaardigheden 131

4.9 Visualisatie in organisaties 135

4.10 Organisatieontwikkeling en Theorie U 148

Terugblik 151

Professionele intuïtie: zingeving en co-creatie 153

Woord van dank 155

Over de auteur 157

Literatuur 159

17

1 Intuïtie voor professionals

‘Met behulp van logica bewijzen we, met behulp van intuïtie ontdekken we.’

Henri Poincaré

Ons dagelijks leven, persoonlijk én professioneel, is doortrokken van ingevingen, in-

zichten en gevoelens die een rol spelen in de besluitvorming en keuzes die we maken.

Vaak denken we dat onze professionele besluitvorming vooral een bewust, logisch, wel-

overwogen, rationeel karakter heeft en dat intuïtie pas in de tweede plaats een rol speelt.

In dit hoofdstuk verkennen we het begrip intuïtie. Ik beschrijf verschillende aspecten

van intuïtie en verbind ze aan de professionele praktijk. Ook bespreek ik intuïtie als

functie van de persoonlijkheid. Vervolgens komen een aantal fenomenen aan bod die

nauw verwant zijn aan intuïtie zoals voorspellende intuïtie, de eerste indruk, projectie

en visualisatie. Tot slot laat ik zien hoe je je bewust kunt worden van intuïtie met behulp

van een intuïtiedagboek.

1.1 Intuïtie: een alledaagse eigenschap

Intuïtie is een menselijke eigenschap. Het is een vermogen dat we bezitten en gebruiken

bij dingen die we doen. We hebben allemaal onze eigen, persoonlijke intuïtie die we

meer of minder bewust inzetten in onze dagelijkse activiteiten. Bij de voorbereiding van

een presentatie, een bespreking met een cliënt, een onderhandeling met een leverancier,

een voortgangsoverleg met een opdrachtgever, het opstellen of doornemen van finan-

ciële analyse of het stellen van een medische diagnose: in al deze situaties speelt intuïtie

vaak een rol van betekenis. Enkele voorbeelden:

Je hebt een gesprek gevoerd met een cliënt die heeft gevraagd om een offerte. Hoe-

wel het gesprek goed verliep, heb je het gevoel dat de offerte niet veel kans maakt.

18

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

18 Enkele dagen nadat je het voorstel hebt uitgebracht, ontvang je het bericht dat het

voorstel is afgewezen. ‘Zie je wel, ik dacht het al’, gaat er door je heen.

Het directieteam heeft je gevraagd voor een presentatie van de cijfers van de afge-

lopen periode. Je hebt je verhaal zorgvuldig voorbereid en het loopt als een trein.

Als er na de presentatie ruimte is voor vragen, verloopt ook dat onderdeel moeite-

loos. Je voelt perfect aan wat de achtergrond is van de vragen. Elk antwoord is ‘in

de roos’ en het beantwoorden verloopt als vanzelf.

Bij het uitwerken van een rapport loop je vast op een lastig onderdeel. Je hebt er al

enkele avonden op zitten broeden. Toch ben je niet tevreden. Dan plotseling, on-

verwachts, tijdens het sporten ‘weet’ je hoe je het gaat aanpakken. Eenmaal thuis-

gekomen, achter je bureau, schrijf je het verhaal in één keer op.

De telefoon gaat en je krijgt een klant aan de lijn. Aan de toon van zijn stem hoor je

dat er een probleem is. Hij komt snel ter zake. Zijn naaste manager heeft plotseling

ontslag genomen en hij staat voor een onverwachtse uitdaging. Zijn uitleg is een

toelichting op het gevoel dat je onmiddellijk had toen hij belde.

Intuïtie werkt in bovenstaande voorbeelden steeds als een soort kompas. Iedereen kan in

persoonlijke of professionele situaties intuïtie gebruiken die als een richtingsaanwijzer

helpt bij het nemen van besluiten. En net als bij een kompas of richtingaanwijzer is het

van belang dat je weet hoe het werkt, hoe je het instrument kunt lezen en gebruiken om

de juiste koers te volgen. Voor sommige professionals is intuïtie niet meer dan een vaag

voorgevoel, een onbestemde indrukintuïtie. soms zijn de momenten van intuïtie snel en

onbewust en merken we het als het gebeurt nauwelijks op. Voor anderen is intuïtie juist

een bron van doorslaggevende ingevingen en heldere inzichten. Achteraf kun je dan

soms duidelijk beredeneren waar de intuïtie vandaan kwam.

Als consultant is intuïtie een van de koersen waar ik op vaar. Bij een kennismakings-

gesprek, het opstellen van analyses, maar ook in de wijze waarop ik een presentatie houd

of een terugkoppeling geef aan de opdrachtgever. Intuïtie bepaalt in grote mate het soort

vragen dat ik stel, of ik juist doorvraag of niet en de manier waarop ik de presentatie

vormgeef en opbouw. Natuurlijk denk ik er ook zorgvuldig over na, maar intuïtie is zeker

zo bepalend in de beeldvorming, afweging en besluitvorming.

Intuïtie treedt op in veel verschillende vormen. Je maakt gebruik van intuïties in cre-

atieve processen, bij het zoeken naar oplossingen, maar ook bij het uitvoeren van een

handeling waarbij je precies ‘als vanzelf ’ weet wat je te doen hebt.

19

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

19Jouw intuïties

• Welke betekenis heeft intuïtie in mijn professionele leven?

• Welke intuïtieve ervaringen heb ik?

• Waaraan herken ik mijn intuïties?

Wissel als je de mogelijkheid hebt met een collega uit.

Kleine verrassingen

Soms doen zich in het leven kleine of grotere verrassende zaken voor die ‘toevallig’ lijken.

Dit kan een voorgevoel zijn, een spontane, maar betekenisvolle ingeving, een onverwachte

ontmoeting. Houd een tijdje deze ervaringen bij en ga voor jezelf na wat ertoe geleid heeft

dat het gebeurde.

• Wat deed het met je? Wat dacht je? Wat voelde je?

• Hoe speelde intuïtie een rol in deze ervaring?

• Wat zegt dit over jouw intuïtie?

Wissel hierover uit met een collega of vakgenoot.

Bron: Pierce (2009), Jaworski (2011).

1.2 Wat is intuïtie?

Het woord intuïtie is afkomstig uit het latijn. In tueri staat voor: ‘op iets kijken, in iets

kijken’. Tueor betekent letterlijk ‘beschouwen’ of ‘zien’ en in tuor is ‘naar iets kijken’,

‘zijn blik op iemand of iets richten’ of ‘met de geest nauwkeurig schouwen’. Intuïtie

wordt gedefinieerd als: ‘door onmiddellijke innerlijke aanschouwing verkregen begrip’

en ‘onmiddellijke, niet op begripsdenken en redenering berustende overtuiging van de

waarheid’ (Van Dale). In deze definitie en ook andere omschrijvingen van intuïtie komen

met name drie aspecten naar voren:

1. een vorm van innerlijke aanschouwing;

2. een directe vorm van inzicht;

3. een overtuiging van de waarheid zonder logische onderbouwing.

Intuïtie hangt samen met drie componenten: innerlijk gewaarworden (aanschouwen),

een direct, oorspronkelijk inzicht én een gevoel van ‘zeker weten’. Je hebt het gevoel dat

je iets zeker weet, meestal zonder dat je het precies kunt uitleggen.

20

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

20 Innerlijke aanschouwing

Intuïtie hangt in de eerste plaats samen met een proces dat innerlijk plaatsvindt. Om be-

wust waar te nemen, maak je gebruik van de vijf zintuigen: de ogen, de oren, de neus, de

mond en de tastzin (huid). Met deze zintuigen kun je zien, horen, ruiken, proeven en aan-

raken. De intuïtieve waarneming speelt zich daarentegen vanbinnen af. De mate waarin we

ons van dit innerlijke proces bewust zijn, is verschillend en varieert van diep onbewust tot

zeer bewust. Om innerlijk zaken waar te nemen, vanbinnen te aanschouwen, gebruiken we

ons gevoel. Intuïtief denken kun je ook omschrijven als: waarnemen of denken met gevoel.

Na een avond in een goed restaurant raakte ik in gesprek met de sommelier. Hij had ons

gedurende het diner van geweldige wijn voorzien. Deze wijnkenner vertelde vol passie

en deskundigheid over de wijze waarop hij juiste wijnsoorten selecteerde bij de verschil-

lende gerechten. Tot in detail lichtte hij de smaak van de druivensoorten toe, de beteke-

nis van de geografische locaties van de wijngaarden en het productieproces. Zeer bewust

en met veel gevoel voor juiste verhoudingen en kwaliteit wist hij zijn keuzes te onder-

bouwen. Waarneming, denken en gevoel vielen op een vanzelfsprekende wijze samen.

Innerlijke, intuïtieve aanschouwing gaat voor veel mensen gepaard met beelden. Je

ziet dan als het ware voor je wat er gaat gebeuren en vervolgens handel je ernaar. Van

sporters is bekend dat zij beter presteren als zij vooraf een beeld hebben gevormd hoe ze

bewegen in het veld en de handelingen die ze uitvoeren om te scoren. Door het gewenste

succes vooraf in detail voor te stellen, vergroot je de kans op de juiste invallen. Je ‘weet’

als het ware vooraf wat je te doen staat. In het veld moeten de acties automatisch gebeu-

ren, anders ben je te laat.

In de Griekse oudheid maakte de wijsgeer Plotinus al een duidelijk onderscheid tus-

sen analytisch denken en intuïtie. Hij vatte intuïtie op als een resultaat van innerlijke

beschouwing en contemplatie. Wanneer je je terugtrekt in jezelf, kom je volgens hem tot

een ‘schouwen’. In dit schouwen neem je een onzichtbaar licht waar dat schijnt over de

wereld van begrippen en ideeën. Alle zuivere kennis is volgens Plotinus afkomstig uit

het intuïtieve licht van het innerlijk waarnemen.

Direct inzicht

Intuïtieve inzichten komen soms onverwachts en geven onmiddellijk inzicht. Besluiten

die je neemt op basis van intuïtie worden vaak direct genomen, zonder lang nadenken.

In veel gevallen heeft intuïtie bij professionals te maken met een razendsnelle ingeving,

een soort flits waarop actie volgt. Het tempo waarin je tot inzichten of ingevingen komt,

verschilt zeer per persoon. Wannéér deze ingeving komt, kun je niet afdwingen en valt

buiten de directe controle.

21

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

21Ineens, midden in de nacht, schoot ze wakker. Ze had de oplossing gevonden voor

de nieuwe website waar ze aan werkte. De volgende morgen zou ze het direct in het

werkoverleg inbrengen. Ze noteerde haar ingeving onmiddellijk op een notitieblok

dat naast haar bed lag.

De manager liep vast in het bespreken van het probleem. De groep betrokken me-

dewerkers zaten tegenover hem en hielden hun mond. Hij besloot een korte pauze

in te lassen. Bij het koffiedrinken schoot het hem ineens te binnen. Hij wist wat

hem te doen stond.

Meestal komt deze directe, spontane ingeving op momenten dat je even niet bewust met

het vraagstuk bezig bent. Het kan zijn als je gedachten even afdwalen en je ophoudt met

bewust nadenken. Bekende momenten van een ingeving zijn midden in de nacht, onder

de douche of tijdens het wandelen, fietsen of een ander moment van ontspanning.

De ingeving zelf is direct en snel. Er is geen uitgebreide, bewuste logische analyse

aan voorafgegaan: je weet het gewoon. Intuïtie is een directe, onmiddellijke vorm van

weten, verbonden met primaire inzichten. Bijvoorbeeld met rekenen weet je zonder

meer: twee is meer dan één en drie is gelijk aan twee plus één. Intuïtie wordt ook be-

schreven als een vorm van ‘innerlijk weten’.

Overtuiging van de waarheid

In tegenstelling tot rationele afwegingen zijn inzichten en besluiten op basis van intuïtie

vaak gebaseerd op een gevoel van zekerheid. lang nadenken is niet nodig, je weet het

gewoon. Bij intuïtieve besluitvorming is de keuze al gemaakt voordat je erover nadacht.

Het besluit is gebaseerd op een gevoel van evidentie, ook al kun je het niet direct logisch

onderbouwen.

Na het voeren van het sollicitatiegesprek wist ze het zeker: dit was niet de juiste

organisatie voor haar om te werken. Ze had het in het gesprek al gevoeld, en bij het

afscheid stond haar besluit vast om niet verder te gaan in de procedure. Toen ze er

onderweg naar huis over nadacht, begreep ze waar haar gevoel vandaan kwam.

Bij het schudden van de hand had de loopbaancoach intuïtief het gevoel: ‘Hier is

sprake van een problematiek met verslaving.’ Hij wist het zeker, hoewel het gesprek

nog maar nauwelijks was begonnen en hij nog maar weinig van de cliënt wist. Pas

later, gaandeweg in het gesprek kwam het op tafel. Er was inderdaad sprake van

bovenmatig drugsgebruik.

22

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

22 In veel gevallen is intuïtie voor professionals het onbewust afstemmen van een situatie

op eerdere, vergelijkbare ervaringen. Op basis van opgedane inzichten en principes kan

een nieuwe situatie worden ingeschat en beoordeeld. Het besluit is dan verbonden met

een gevoel van ‘zeker weten’ zonder bewuste, logische onderbouwing. Gaandeweg in

het gesprek wordt de oorspronkelijke intuïtieve ingeving getoetst aan de waarnemingen.

Deze intuïtieve overtuiging is ook sterk verbonden aan lichamelijke sensaties. Het

lichaam geeft een prikkelend signaal af waardoor je wéét of iets bijvoorbeeld klopt of niet

klopt. Het bekendste fenomeen is het zogenaamde onderbuikgevoel, ‘gut feeling’ in het

Engels. Aan de hand van deze lichamelijke sensatie check je of iets klopt of niet klopt.

Heel soms, bij belangrijke beslissingen, voel ik tot in mijn tenen of ik iets wel of niet

moet doen. Het is alsof ik het besluit met mijn hele lichaam neem. Ik heb dat slechts een

paar keren in mijn leven gehad en ik herken het gevoel onmiddellijk als het er is. Het is

een soort gevoel van evidentie, zeker weten, dat gepaard gaat met een prikkelend, opwin-

dend gevoel. Het is het gevoel dat ik ken als ik fundamentele besluiten neem die er écht

toe doen. Deze besluiten staan vast en zijn dus niet onderhandelbaar.

Het kan met deze lichamelijke prikkels ook gaan om oogcontact, de energie die je

voelt in een handdruk, schouders of rug, of een prikkelende sensatie tot in je benen.

Het lichaam geeft op vele manieren aanwijzingen en inzichten en helpt in het herken-

nen van intuïties. Als de ingeving gebaseerd is op jarenlange ervaring of vakmanschap

noemen we het ook wel ‘fingerspitzengefühl’: je hebt het ‘in de vingers’ en je voelt ‘als

vanzelf ’ aan wat nodig is.

Bewustwording van intuïtie

Werk met een collega of vakgenoot. Ga met elkaar in gesprek over de volgende vragen:

• Hoe ervaar je bij jezelf intuïtie?

• Waar aan je lijf merk je dat?

Wissel met elkaar uit aan de hand van voorbeelden uit je (professionele) praktijk. Wat heb

je aan intuïties ervaren in het gesprek met de ander?

Voorwaarden en belemmeringen

Doe deze oefening alleen of met een collega of vakgenoot.

• Wat kun jij doen om je intuïtie te versterken?

• Wat zijn voor jou voorwaarden voor intuïtie?

• Wat blokkeert bij jezelf intuïtie?

• Wat is dus jouw uitdaging met betrekking tot intuïtie?

• Hoe kun je dat concreet in je leven of werk integreren?

• Wat wordt je eerstvolgende concrete stap?

23

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

231.3 Intuïtie en essentie

sommige intuïtieve ervaringen zijn zo omvattend dat ze een gevoel van betekenis en

zingeving oproepen. Zo kan de ontmoeting met de natuur of met een ander mens een

intuïtieve ervaring zijn. Je neemt iets waar dat groter en omvattender is dan het gewone,

dagelijkse leven. Het gevoelsmatige inzicht geeft betekenis aan wat je waarneemt. Intu-

itie is verbonden met zingeving en met het gevoel dat je in contact bent met het grotere

geheel.

Ik ben op vakantie in de bergen. De zon komt op. Boven mij zijn nog enkele sterren

te zien, terwijl de horizon rood kleurt. Een prachtige gloed straalt steeds krachtiger

over het wijde landschap. Plotseling vergeet ik alles om mij heen en voel ik mij op-

genomen in de natuur. Ik word één met de omgeving. Zonder woorden heb ik een

gevoel waar het in het leven wérkelijk om gaat.

Intuïtie is door de eeuwen heen in verband gebracht met de essentie van de dingen.

Intuïtie is in de filosofie, mystiek en religie steeds opnieuw beschreven als een bron

voor een hoger kennen, en hoger inzicht. Hieruit zijn verschillende afgeleide vormen en

definities van intuïtie ontstaan. Zo ontwikkelde Baruch de spinoza een heel eigen, onaf-

hankelijk begrip van intuïtie. Voor spinoza is intuïtie de hoogste vorm van inzicht. Deze

scientia intuitiva, zoals hij het noemde, is een fundamenteel andere vorm van kennis dan

bijvoorbeeld inzichten die je opdoet aan de hand van gewoonweg ervaren of nadenken.

Volgens spinoza bestaat intuïtie niet uit overtuigingen en redeneringen, maar is het een

diep kennen dat bestaat door de directe, intense vereniging met de zaak zelf. Voor spi-

noza is intuïtie daarom de enige werkelijke betrouwbare kennisvorm die ideeën op een

adequate wijze weergeeft (Kessels, 2003). Intuïtie slaat volgens spinoza de brug naar de

goddelijke wetmatigheden achter de dingen en de onderliggende relaties en patronen

(Durant, 1961; Knol, 2009).

Na een gesprek of een overleg kun je soms het gevoel hebben: waar ging het nu eigenlijk

over? Er is dan heel veel gezegd, er is informatie uitgewisseld, maar was het ook werke-

lijk van betekenis? In hoeverre raakte het de kern? In het dagelijkse leven gaan we vaak

op in alle gedachten en activiteiten en verliezen we soms de kern van de dingen uit het

oog.

Een werkgroep vergaderde regelmatig over activiteiten die ze organiseerden. Soms

bestond het overleg uit lange discussies waarbij alle standpunten uitvoerig moes-

24

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

24 ten worden toegelicht. Regelmatig liep de discussie vast op inhoudelijke verschil-

len. Een van de deelnemers had het talent om nadat alle argumenten op tafel lagen

de kern van het debat te verwoorden. Hij was vaak glashelder, waarbij het gevoel

van de deelnemers vaak was: ‘Waar haalt hij het vandaan?’ Maar het klopte wel.

Vaak konden veel mensen zich erin herkennen, juist omdat hij in staat was de es-

sentie weer te geven. Hij was in staat om met één bijdrage een vastgelopen debat

vlot te trekken en het proces een stap verder te helpen.

Aan het einde van een workshop of een leergang vraag ik de deelnemers vaak om de

kern, de essentie van de dag in een woord of zin weer te geven. Meestal heeft dit een

bijzondere, sterke lading die verloren gaat als je er een lang en uitgebreid verhaal aan

toevoegt. slechts één woord is dan een krachtige samenvatting.

De kern van de zaak

Sta eens stil bij een situatie die zich voordoet in je leven of je werk en reflecteer op de

volgende vragen.

• Als je het vraagstuk of de situatie overziet, wat is dan daarvan de essentie, de kern?

• Als je het in een zin zou samenvatten, hoe zou je het dan verwoorden?

• Welk woord geeft de kern, de essentie weer?

• Als je het in een tekening of een symbool zou samenvatten, hoe ziet het er dan uit?

Bij sterke intuïties hebben sommige mensen ook sterk de beleving: hier gaat het echt om.

Intuïtie legt de essentie van de dingen bloot en geeft daarmee focus en aanwezigheid.

Stel je open voor het niets

Trek tijd uit – bedenk van tevoren hoe lang – om niets te doen, behalve het sluiten van

je ogen en oren. Je kunt dagdromen, of voorstellen hoe je wordt beschenen door pret-

tig, helder zonlicht. Ook kun je in gedachten naar je lievelingsplek uit je dromen gaan of

eenvoudig niets doen. Het belangrijkste is dat je het minstens zo lang doet als je jezelf

had beloofd.

Ga voor jezelf na: wat heeft deze ervaring je opgeleverd?

Bron: Wanless (2002).

25

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

251.4 Analyse en intuïtie

In veel professionele beslissingen speelt een logische analyse en een rationele onder-

bouwing een centrale, en vaak een cruciale rol. Zonder zorgvuldige berekeningen en

logische analyses stonden veel gebouwen, spoorlijnen en bruggen niet meer overeind.

Ook zijn de vele financiële beslissingen van professionals om tot een investering over te

gaan voor een belangrijk deel gebaseerd op zorgvuldige en uitvoerige logische analyse

en berekeningen. We hebben onze wetenschap voor een groot deel te danken aan het

logisch nadenken over de werkelijkheid.

Juist omdat intuïtie wordt gekenmerkt door de niet-logische onderbouwing, het in-

zicht buiten de bewuste analyse om, lijkt ze haaks te staan op het logische denken. Intuï-

tie is echter wel een mentaal proces dat zich in het denken afspeelt, we zijn ons er alleen

vaak niet of minder bewust van. Chester Barnard (1886-1961) onderscheidt in besluitvor-

ming twee soorten mentale processen: logische en niet-logische (zie figuur 1). Het gaat

in beide gevallen om mentale processen die kunnen leiden tot waardevolle conclusies en

besluiten. De route tot het inzicht verloopt echter anders.

Figuur 1 Twee soorten mentale processen volgens Chester Barnard

Bron: Sadler-Smith (2008).

Bewust

Analyseerbaar

In woorden of symbolen uit te drukken

Niet-bewust

Niet analyseerbaar

Niet of nauwelijks in woorden of symbolen uit te drukken

mentale processen

logisch niet-logisch

26

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

26 Het logische denksysteem bestaat uit vaardigheden waarbij je bewust, stap voor stap, je

analytische denken gebruikt om te komen tot een bepaalde oplossing of conclusie. Dit is

een bewuste, weloverwogen mentale inspanning. Alles wat verbonden is aan analytische

vaardigheden, berekeningen die we maken of zorgvuldig overwogen beschouwingen ho-

ren hierbij. Het is een zorgvuldige, georganiseerde manier van mentaal handelen.

Op basis van zorgvuldige berekeningen van de architect werd het gebouw op de

tweede verdieping uitgebreid met een terras.

Na het maken van het persoonlijkheidsonderzoek kwam het management tot de

conclusie dat hij niet de geschikte kandidaat was voor de functie.

Beide artsen hadden de uitslagen van de test met elkaar vergeleken. Een ingreep

bleek gelukkig niet noodzakelijk.

Het andere, niet-logische mentale proces – waar intuïtie onder valt – is een directe, spon-

tane en vaak meer associatieve manier van denken. Deze niet-logische denkwijze verloopt

onbewust en als vanzelf. Onze aangeboren vermogens om de wereld instinctief en spon-

taan waar te nemen, objecten te herkennen, maar ook geluiden te lokaliseren vallen hier

ook onder. De niet-logische mentale processen zijn complex, snel en verlopen automatisch

en onbewust. De uitkomsten kunnen niet of bijna niet in woorden worden uitgedrukt.

soms kan het zijn dat je, ondanks een positieve, rationele onderbouwing of analyse,

toch een andere keus maakt. Je gaat dan af op het onderbuikgevoel. Artsen spreken in

dat geval ook wel over het ‘pluis of niet pluis’-gevoel.

Analyse en intuïtie

• Ben je een logische analytische denker of denk je meer associatief?

• Hoe verloopt bij jou het denkproces? Welke stappen neem je om tot een conclusie te

komen?

• In welke situaties is het voor jou zinvol om je logica in te zetten? Wanneer is voor jou

spontane associatie en een niet-logisch denkproces juist goed?

logische denkprocessen worden het meest zuiver toegepast in de exacte wetenschap-

pen zoals wiskunde en natuurkunde. Het gaat daarbij om uitkomsten van een bewust

beredeneerd denkproces. Iemand die heel planmatig werkt, hanteert ook vaak een strikte

analyse en een logica. Juist omdat je in de logica gerichte stappen volgt, vraagt de be-

wuste, logische ‘route’ soms extra tijd (Kahneman, 2012).

27

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

27Voor managers en professionals die soms in korte tijd (belangrijke) beslissingen te

nemen hebben, is dit niet altijd de meest voor de hand liggende werkwijze. Zij zijn vaak

genoodzaakt om onder hoge druk snel en veel besluiten te nemen. Juist daarom nemen

zij vaak beslissingen op basis van hun onderbuikgevoel en onbewuste denkprocessen.

Zeker als er vele besluiten genomen moeten worden, is er meestal geen tijd voor een

langdurige, zorgvuldige analyse.

‘Intuïtie betekent niet dat ik mij laat leiden door zorgvuldige afgewogen calculaties

die leiden tot een lineair resultaat, maar dat ik een route volg die leidt tot in mijn

onderbewuste. Het is gebaseerd op mijn levenslange ervaring en die is vaak bre-

der dan wat ik in eerste instantie ter beschikking heb. Intuïtieve uitkomsten zijn

meestal erg snel en vragen niet veel tijd.’

‘Ik ken managers die beslissingen nemen vanuit hun onderbuik. Het zijn heel slim-

me mensen, die echter de logica die tot de beslissing, handeling of het inzicht heeft

geleid niet echt kunnen uitleggen aan een ander. Ik ben er echter van overtuigd dat er

bij hen een zuivere logische gedachtegang aan ten grondslag ligt.’ (Schneider, 2011)

Dat betekent dat als we het bewuste analytische denken loslaten, we stoppen met een

bewuste focus en de ruimte geven om andere onverwachte verbindingen te laten ont-

staan. Het denken van de meeste professionals speelt zich af op het snijvlak van analyse

en intuïtie. Het is vaak niet het een of het ander, maar in de meeste gevallen gaat het om

een zinvolle afwisseling van beide mentale systemen. figuur 2 brengt deze verhouding

in beeld.

Figuur 2 Het snijvlak van analyse en intuïtie Bron: Joseph Margolis, geciteerd door Harbort (1997).

controle

los

strak

focussmal breed

analytisch

intuïtief

denken

28

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

28 De manier waarop je gedachten vormt, bevindt zich in het spectrum van controle aan de

ene kant en focus aan de andere. Hoe meer controle en hoe smaller de focus, hoe meer

er sprake is van analyse in het denkproces. De verschillende opties en mogelijkheden

worden zorgvuldig en gedetailleerd afgewogen. Op basis van een bewust, rationeel in-

zicht maak je een keuze.

Waar de focus juist breed is en je de gedachten de vrije loop laat, waar dus weinig

controle is, daar is sprake van intuïtieve gedachtevorming. Creatieve invallen, onver-

wachte oplossingen en spontane ingevingen vinden vooral in dit deel van het spectrum

plaats. Hoe ruimere focus en hoe minder controle, des te meer ruimte voor intuïtie.

De meeste besluitvorming en gedachtevorming vindt volgens het denkspectrum

plaats op het raakvlak tussen de analyse als bewuste denkactiviteit en intuïtie als een

meer onbewust proces.

De integratie van analyse en intuïtie

In De McKinsey-praktijk (2003) beschrijven Ethan rasiel en Paul friga hoe in de advies-

processen bij McKinsey intuïtie en logica worden geïntegreerd (zie figuur 3). De analyse

van feitelijke gegevens vormt de basis voor het oplossingsproces. Opvallend is de cen-

trale en expliciete plek die intuïtie in het model inneemt. Ze speelt een belangrijke rol bij

het afwegen van data en het stellen van prioriteiten. Het model benoemt het spannings-

veld tussen feitelijke gegevens en intuïtie. Om een probleem te kunnen oplossen, zijn

tijd en gegevens uiteindelijk beperkt. Op ervaring gebaseerde intuïtie is het hulpmiddel

om de juiste keuzes te maken in de beschikbare informatie.

Figuur 3 Integratie van intuïtie en logicaBron: Rasiel & Friga (2003).

intuïtie

oplossingprobleem

zakelijke behoefte

Concurrerend

Financieel

Operationeel

implementatie

Inzet

Reactie

Uitvoering

Herhaling

gegevens

29

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

29Het probleemoplossingsmodel bestaat uit een aantal bouwstenen die samen leiden tot

een proces om een probleem op te lossen. Op het moment dat het probleem is opge-

spoord en geformuleerd, kan naar de oplossing worden gezocht. Van belang hierbij is een

juiste afbakening van het vraagstuk, een opsplitsing van het probleem in deelelementen

en het gebruikmaken van een werkhypothese om een oplossingsrichting te vinden.

Intuïtie is het mentale hulpmiddel dat de feitelijke analyse aanvult en de beperking in

tijd en gegevens compenseert. Intuïtie wordt in dit model benoemd als ‘instinct getem-

perd door ervaring’. In de eerste plaats gaat het om de inzet van intuïtie en ervaring in

het analyseren van data. Daarnaast speelt op ervaring gebaseerde professionele intuïtie

een rol bij alle andere bouwstenen in het proces.

Het model is een instrument dat in de eerste plaats in consultancy wordt toegepast.

Het is een leidraad om probleemoplossing bij strategische en meer omvangrijke organi-

satorische vraagstukken te bereiken. Het model geeft aan hoe intuïtie, ook in rationele

probleemanalyse, oplossing en implementatie een centrale rol speelt. Het stellen van

prioriteiten, het brainstormen over oplossingsmogelijkheden, het dieper doorvragen bij

een interview zijn allemaal zaken die een rationele, logische maar ook een sterk intuï-

tieve component hebben.

Intuïtie en analyse lijken elkaars tegenpolen, maar in feite vullen ze elkaar aan. Net als

yin en yang hebben intuïtie en data-analyse elkaar nodig om maximaal effectief te zijn.

Intuïtie zonder feitelijke gegevens is slechts gokken. feitelijke gegevens zonder intuïtie

is alleen ruwe informatie. De combinatie van beide elementen vormt de basis voor een

effectieve besluitvorming. Ook als de intuïtie juist is, is de acceptatie door anderen vele

malen groter wanneer deze wordt ondersteund door een transparante analyse van gege-

vens. Intuïtie wordt in de presentatie onderbouwd door analyse.

Intuïtie versus analyse

• Trek een denkbeeldige lijn tussen analyse en intuïtie. Waar bevind jij je meestal tussen

deze twee uitersten?

• Als jij intuïtie gebruikt: hoe doe je dat?

• Wat is hiervan het voordeel om het zo te doen? Wat is het nadeel ervan?

• Op welke plek op deze lijn ligt je uitdaging?

• Wat levert dat op als je het zou doen?

• Hoe zou je dat kunnen aanpakken?

30

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

30 Logica en niet-logica

Neem een vraagstuk of probleem dat je wilt oplossen.

1. Los het vraagstuk op vanuit een logische, analytische benadering:

• Stel een stappenplan op met afzonderlijke acties.

• Weeg de voor- en nadelen tegen elkaar af.

• Trek je conclusie op basis van deze afweging.

2. Voeg een niet-logische benaderingswijze hieraan toe:

• Stel je het gewenste eindresultaat voor: hoe ziet het plaatje eruit?

• Welke associaties, gevoelens, ingevingen horen hierbij?

• Welke actie komt als eerste, spontaan in je op? Wat zou je eerste stap zijn?

3. Integreer: op welke wijze vullen deze benaderingswijzen elkaar aan? Hoe zou je deze

twee systemen effectiever naast elkaar kunnen inzetten?

Intuïtief waarnemen

Intuïtie stelt je juist door je ruimere focus als professional in staat om verbindingen te

zien die je normaal wellicht niet zou maken. Intuïtieve keuzes en inzichten leggen een

verband tussen verschillende, soms ongebruikelijke perspectieven. soms is het alsof alle

puzzelstukjes ‘ineens’ in elkaar vallen. Je neemt dan op een samenhangende wijze veel

zaken tegelijk waar.

Veel professionals nemen met een intuïtieve blik waar vanuit de samenhang tussen

de dingen. De voetballer Johan Cruijff beschrijft deze omvattende manier van kijken als

volgt:

‘Er zijn weinig dingen die me ontgaan. Als ik hier zit te praten, weet ik wat er daar’

– hij wijst op de hoek waar wat spelers zich ophouden – ‘gebeurt. Had ik als speler

al. Een soort intuïtie. Alles wat op het veld gebeurde, zag ik. In een oogopslag.’

(Winsemius, 2004)

Terwijl analyse juist sterk verbonden is aan een gedetailleerde, gefocuste manier van

kijken, heeft intuïtie veel meer het totale plaatje als uitgangspunt. Intuïtieve waarneming

heeft een integraal karakter. In een gesprek met de cliënt vallen plotseling alle puzzel-

stukjes in elkaar. razendsnel overzie je de aanleiding van het probleem, de kern van het

vraagstuk en weet je in feite wat de oplossing zou moeten zijn. Om de cliënt hiervan te

overtuigen, heb je meer tijd nodig. Piet Weisfelt geeft het volgende voorbeeld:

31

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

31‘Hij werkte in een groepssupervisie. Daar bleek zijn verbazende vermogen om in

het werk inschattingen te maken van wat er in zijn cliënten omging. Schijnbaar

willekeurig stelde hij vaak de meest absurde vragen waarbij alle toeschouwers ver-

baasd opkeken. Allen, behalve de cliënt waar hij mee werkte. Die reageerde op de

vragen alsof ze volkomen logisch waren. Dat bleken ze dan ook te zijn in de onder-

linge relatie.

“Hoe weet je nu dat dat de juiste vraag zou zijn?” was een reactie die hij vaak kreeg.

“Dat weet ik gewoon”, antwoordde hij. “Achteraf kan ik ook wel aanduidingen noe-

men: een opgetrokken wenkbrauw, een handbeweging, een teruggetrokken voet.

Maar ik weet het van mijzelf en mijn eigen ervaring in de ontmoeting. Wie werkelijk

openstaat voor de ander weet meestal heel veel meer dan hij zelf beseft.”

“Overigens,” vervolgde hij, “hoe precies je intuïtie ook kan zijn, zorg er steeds voor

dat je je intuïtie checkt bij de ander. Het is tenslotte alleen maar intuïtie.”’ (Weisfelt,

2013)

Na enkele intakegesprekken met medewerkers ter voorbereiding van een verandertraject

valt mij aan het eind van de dag plotseling op wat het thema is dat in elk gesprek aan bod

komt. Het wordt gezegd tussen de regels door. Of denk aan een recruiter die op basis van

het curriculum vitae een samenhang herkent tussen de besluiten die de kandidaat heeft

genomen na zijn opleiding en op latere leeftijd.

Hoe werkt jouw intuïtie?

Neem de tijd en sta eens stil bij het verloop van jouw intuïtie:

• In welk tempo verloopt bij jou intuïtie? Snel of juist langzaam?

• Waaraan merk je bij jezelf dat je iets zeker weet? dat je het zeker weet?

• Heb je lichamelijke sensaties die horen bij jouw intuïtie? Waar en hoe voel je deze?

• Hoe werkt intuïtie als je in een andere, nieuwe omgeving komt? Welke verrassende

inzichten levert dit op?

• Op welke manier heb je door de tijd heen intuïtie leren gebruiken? Hoe heb dat je

geleerd?

1.5 Persoonlijkheid en intuïtie

Carl Gustav Jung (1875-1961) beschreef het fenomeen intuïtie en werkte het nader uit.

Hij bracht intuïtie in verband met de structuur van de persoonlijkheid. De persoonlijk-

32

Pr

Of

Es

sIO

NE

lE

IN

TU

ÏTIE

32 heid van de mens bestaat volgens Jung uit vier functies: waarnemen, denken, voelen

en intuïtie. Denken en voelen zijn tegenpolen, waarbij het denken een bewust en voe-

len een vooral onbewust proces is. Intuïtie is het tegenovergestelde van de zintuigelijke

waarneming. Intuïtie is een innerlijke gewaarwording en bevindt zich net als de waarne-

ming op de grens tussen bewust en onbewust. In schema ziet het eruit als in figuur 4.

Figuur 4 De functies van de persoonlijkheid volgens Carl Gustav JungBron: Jung (1985).

We kennen alle vier de vormen van psychische activiteit in meer of mindere mate. Aan

de hand van (zintuiglijke) waarnemingen neem je prikkels in je op. Het denken voegt

deze prikkels en indrukken samen tot een betekenisvol geheel. Het gevoel geeft je emo-

ties weer, wat je van iets vindt of hoe je iets ervaart. Het gevoel is een subjectieve, per-

soonlijke opvatting en verwerking van de werkelijkheid. Met behulp van intuïtie ten slot-

te neem je je indrukken en impressies vanbinnen waar. Intuïtie is het kanaal waarmee

we innerlijke gewaarwordingen, prikkels, ingevingen en indrukken opvangen. Intuïtie

stelt je volgens Jung in staat om mogelijkheden waar te nemen die in een situatie aan-

wezig zijn.

Intuïtie hangt in de persoonlijkheid vooral samen met het beschouwen van de uiter-

lijke en innerlijke wereld met behulp van een soort zesde zintuig. Iemand die over sterk

intuïtieve persoonlijkheidskenmerken beschikt, let sterk op kansen en mogelijkheden

in een situatie. Bij deze persoonlijkheidskenmerken hoort ook gevoel voor verborgen

betekenissen. Je legt gemakkelijk verbanden. Ook verplaats je je gemakkelijk in toekom-

stige situaties. Je bent bereid veranderingen op te pakken en door te voeren. Intuïtieve

persoonlijkheden gebruiken gemakkelijk hun fantasie en verbeeldingskracht.

denken

voelen

intuïtiewaarnemen

33

INT

UÏT

IE V

OO

r P

rO

fE

ss

ION

Al

s

33Iemand met intuïtieve persoonlijkheidskenmerken (Krebs Hirsh & Kummerow (2005):

• maakt gebruik van het zesde zintuig;

• staat open voor wat er zou kunnen zijn;

• denkt gemakkelijk hypothetisch;

• staat open voor toekomstige mogelijkheden;

• vertrouwt op spontane ingevingen;

• staat open voor het aanleren van nieuwe vaardigheden;

• heeft gevoel voor innovatieve processen;

• is flexibel;

• kan goed omgaan met alternatieven en omtrekkende bewegingen.

Een ander perspectief

• Hoe ervaar je je eigen persoonlijkheid? Vertrouw je op je zintuiglijke waarnemingen of

ben je meer gericht op ingevingen van binnenuit?

• Hoe zou het zijn als je eens vanuit een ander, tegengesteld perspectief de ander of de

wereld zou bekijken? Wat zou dat opleveren?

1.6 Voorspellende intuïtie: de eerste indruk

Naast het buikgevoel als intuïtief signaal kennen we het fenomeen ‘de eerste indruk’.

Ook dit wordt vaak bij intuïtie genoemd. Intuïtie heeft daarmee een voorspellend karak-

ter. In de professionele context is de eerste indruk vaak toonaangevend.

De inkoper heeft een afspraak met een vertegenwoordiger. De verkoper wacht met

een kop koffie bij de zithoek bij de receptie. Als de inkoper hem een hand geeft, is

zijn indruk: netjes, professioneel, goed verzorgd. Er zijn nog geen woorden gewis-

seld, maar de eerste indruk is gemaakt.

Bij het bezoek aan een fabriek heeft de kwaliteitsmanager de opdracht om de pro-

cessen verder te stroomlijnen. Als hij de fabriekshal binnenkomt, valt hem de wan-

orde onmiddellijk op. Kartonnen dozen liggen in de gang. Een heftruck staat slor-

dig geparkeerd naast het gangpad en hindert de doorstroom. Twee rollen plastic

liggen ongebruikt onder een inpaktafel. ‘Werk aan de winkel’, gaat er door hem

heen.