28 februari 2013

Duurzame sportaccommodaties

Verslag symposium

Inhoud Inleiding ................................................................................................................................ 2

Welkomstwoord ................................................................................................................. 2

Resultaten van de enquête ............................................................................................. 2

Ronde Tafelgesprekken .................................................................................................. 3

Parallelsessies ................................................................................................................... 4

RKVV Bakhuizen ............................................................................................................ 4

Sportcomplex Nieuwehorne ....................................................................................... 5

Voetbalvereniging Den Ham ....................................................................................... 5

F.C. Oldemarkt ............................................................................................................... 6

Presentatie gedeputeerde Hans Konst ....................................................................... 6

Paneldiscussie ................................................................................................................... 7

Vervolg .................................................................................................................................. 8

Bijlage 1: Overzicht van Kansen en Knelpunten ...................................................... 9

2

Inleiding Op donderdag 28 februari 2013 heeft de provincie Fryslân in samenwerking met Sport Fryslân en Saxion Hogescholen het symposium Duurzame sportaccommodaties georganiseerd in Sportstad Heerenveen, één van de duurzaamste sportcomplexen van Noord Nederland. Doel van het symposium was om amateursportverenigingen en eigenaren van buitensportaccommodaties bewust te maken van de energiesituatie op hun accommodaties en uit te nodigen om met elkaar te verkennen welke mogelijkheden er zijn om de energierekening te verlagen.

Het symposium was een groot succes. Bijna 150 enthousiaste mensen hebben vanuit verschillende organisaties deelgenomen. Bestuursleden van amateursportverenigingen waren goed vertegenwoordigd. Daarnaast waren er medewerkers van bijvoorbeeld sportbonden en de Friese Milieufederatie. Ook Raadsleden, bestuurders en ambtenaren van diverse Friese gemeenten waren present. Op 28 februari is duidelijk geworden dat het thema energiebesparing leeft in de praktijk. Amateursportverenigingen willen doelgericht aan de slag kunnen met hun sportaccommodaties.

Dit verslag beschrijft de verschillende onderdelen van het programma en geeft de belangrijkste vragen en thema’s weer die tijdens de bijeenkomst zijn genoemd. Voor de presentaties wordt verwezen naar de website van de provincie Fryslân: www.fryslan.nl/duurzamesportaccommodaties

Welkomstwoord Algemeen directeur van de provincie Fryslân Guus van den Berg is dagvoorzitter. Het symposium begint om 17.30 uur met een openingswoord van de dagvoorzitter en een welkomstwoord door Lykele Buwalda, wethouder van de gemeente Heerenveen. Dhr. Siebren Siebenga, ook wethouder van de gemeente Heerenveen, was helaas door ziekte afwezig.

Dhr. Buwalda heet de deelnemers welkom in Heerenveen en geeft een toelichting op de rol van de gemeente met betrekking tot energie van sportaccommodaties. Hij gaat in op duurzame sportaccommodaties in de gemeente Heerenveen. Sportstad Heerenveen en het nieuw te bouwen Thialf stadion zijn goede voorbeelden van grote duurzame sportcomplexen. Ook zet de gemeente Heerenveen zich in voor amateursportaccommodaties. Een mooi voorbeeld van een duurzame amateursportaccommodatie in de gemeente is sportcomplex Nieuwehorne. In één van de parallelsessies is het verhaal van dit sportcomplex gepresenteerd.

Dhr. Buwalda brengt het onderwerp kunstgras ter sprake. De wethouder vraagt zich af of kunstgras wel zo duurzaam is. Kunstgras moet namelijk eens in de acht tot tien jaar vervangen worden. Een vraag die tijdens het symposium niet meer is besproken en dus ook niet is beantwoord.

Resultaten van de enquête Na het welkomstwoord presenteren André Bus (docent en onderzoeker bij Saxion Hogescholen) en Saakje Mulder (directeur van Sport Fryslân) de resultaten van een enquête over de energiesituatie in Friese buitensportaccommodaties. Er is een vragenlijst uitgezet onder ruim 600 amateursportverenigingen in de provincie. Uit de enquête blijkt dat de huidige situatie grote kansen biedt om het energieverbruik te verbeteren. Veel accommodaties zijn oud, slecht geïsoleerd en de installaties voor verwarming en warm water zijn binnen een aantal jaren aan vervanging toe. De energierekening bedraagt soms wel 10-15 % van de

3

totale begroting van een vereniging. Door Saakje Mulder wordt ingegaan op de rol die verschillende organisaties kunnen innemen bij dit thema. Nieuwe samenwerkingsvormen tussen bijvoorbeeld verenigingen en gemeenten zijn belangrijk.

De presentatie kunt u vinden op de website van de provincie Fryslân.

Ronde Tafelgesprekken Na de presentatie van de resultaten zijn de deelnemers onder leiding van een gespreksleider in groepen van tien personen met elkaar in gesprek gegaan. Na een korte kennismaking was het doel kansen en knelpunten voor het nemen van energiemaatregelen bij sportaccommodaties met elkaar uit te wisselen. In tabel 1 vindt u een overzicht van thema’s die het meest genoemd zijn. Een meer gedetailleerd overzicht van de uitgewisselde kansen en knelpunten vindt u in bijlage 1.

Tabel 1: Overzicht van veel genoemde thema’s onderverdeeld naar kansen en knelpunten

Kansen Knelpunten

Kostenvermindering op eigen kracht door energiebesparing en produceren duurzame energie. Bewustwording en uitstraling door voorbeeldfunctie maatschappelijk verantwoord ondernemen. Samenwerking verbindt en maakt sterk, twee weten meer dan een. Ook valt er marktvoordeel te behalen met schaalvergroting. Kennis opbouwen en uitwisselen is belangrijke basis voor succes, het vergroot kans op goede beslissingen. Techniek blijft zich ontwikkelingen en door praktische toepassingen op grote schaal worden nieuwe technieken betaalbaar.

Veel verenigingen hebben moeite om in hun eigen kracht te komen. Hoe organiseer je het? Bewustwording en gedragsverandering creëren is geen gemakkelijke opgave. Hoe kan je dat stimuleren. Samenwerking tussen partijen en verenigingen is complex. Hoe kan je hier in positieve zin op sturen? Financiering staat met stip bovenaan. Er zijn onvoldoende middelen om de benodigde voorinvestering voor energiemaatregelen te vergaren. Gebrek aan kennis binnen genoemde clusters maakt dat er geen daadkracht wordt gerealiseerd. Techniek biedt nog geen oplossing voor opslag van energie en het is lastig om te bepalen wat verstandige investeringen zijn voor een vereniging.

4

Na afloop van de gesprekken is de dagvoorzitter langs tafels gelopen om plenair inspirerende kansen en voorbeelden op te halen. In gesprek met de dagvoorzitter zijn de volgende punten naar voren gekomen:

- Er moet nagedacht worden over de vraag hoe de kennis en professionaliteit van bouwvakkers die door de crisis zonder werk zitten kan worden ingezet om verenigingen te helpen.

- Kennis delen over financieringsconstructies tussen verenigingen en de hier aanwezige deelnemers van diverse instellingen en specialisaties.

- Samenwerking door schaalvoordelen, denk bijvoorbeeld aan het op grote schaal inkopen van bewegingsmelders.

- Samenwerking met bedrijfsleven versterken door gebruik te maken van elkaars restwarmte en overige zaken

- Het opzetten van een Energy Service Company die verenigingen ontlast en investeert in energiebesparingsmaatregelen.

- Mensen bewust maken van hun gedrag door energieverbruik en kosten in beeld te brengen in relatie tot verspilling. Denk bijvoorbeeld aan de kosten van lichtmasten die onnodig branden.

- Bedrijfsleven beter laten samenwerken met opleidingen en verenigingen zodat studenten ervaring opdoen in de praktijk.

- Morfologisch ontwerpen, in de betekenis van goed afstemmen van het ontwerpproces tussen architect, opdrachtgever(gebruiker) en bouwaannemers om faalkosten te reduceren.

Parallelsessies Na de pauze hebben de bezoekers één van de vier parallelsessies bijgewoond. Vier verenigingen die als voorbeeld (good-practice) zijn geselecteerd hebben hun verhaal verteld. Dit waren de voetbalvereniging RKVV Bakhuizen, het sportcomplex Nieuwehorne, de voetbalvereniging Den Ham en de voetbalvereniging F.C. Oldemarkt.

RKVV Bakhuizen

In het kader van privatisering kreeg S.V. Bakhuizen €73.519 voor het wegwerken van achterstallig onderhoud. S.V. Bakhuizen heeft voor zichzelf de voor- een nadelen van renovatie en nieuwbouw op een rijtje gezet. De vereniging kwam tot de conclusie dat nieuwbouw de enige juiste keuze was. De leden werden bij het project betrokken en er is gekozen voor het terugbouwen van een nieuwe accommodatie op een andere locatie zodat er met vrijwilligers rustig kon worden gebouwd. Met de nieuwbouw is ingezet op een energiezuinig en onderhoudsvriendelijk ontwerp. Het gebouw ziet er fraai uit en heeft de doelstelling energiezuinig zeker gehaald. Aan de hand van prachtige sfeerbeelden liet de heer Zijlstra zien wat de vrijwilligers allemaal voor hun rekening namen. Via foto’s werd duidelijk in beeld gebracht hoe de energievoorziening is geregeld. S.V. Bakhuizen is er in geslaagd om de hypotheek lasten te beperken tot €60.000 waar aanvankelijk op €125.000 was gerekend. Het geeft aan hoe groot de betrokkenheid en samenwerking was bij het project. De vereniging laat zien dat er met zelfwerkzaamheid en belangeloze inzet van lokale ondernemers veel mogelijk is.

5

De bezoekers van de parallelsessie hadden veel waardering voor het initiatief in Bakhuizen. Er was respect voor de samenwerking, betrokkenheid en belangenloze inzet van ondernemers. Belangrijke vraag die naar voren kwam is in hoeverre deze aanpak ook in andere dorpen zou kunnen werken.

Sportcomplex Nieuwehorne

Op 11 januari 2013 is Sportcomplex Nieuwehorne geopend: een volledig nieuw ontwikkelde locatie met daarop - naast de velden - een accommodatie voor omni-sportvereniging UDIROS en een aparte accommodatie voor de tennisvereniging. Om het sportcomplex te realiseren is Stichting Horne Sport opgericht. Er waren twee pilaren in het project. Ten eerste het gebruikersgemak, het complex moest op eenvoudige wijze door vrijwilligers beheerd kunnen worden. En ten tweede het energieverbruik. In een “total costs of ownership” benadering is een inschatting gemaakt van de benodigde investeringen en van de te verwachten energiekosten voor de komende 15 jaar.

In de presentatie is het ontwikkelproces toegelicht. Vanuit een integrale visie met betrekking tot de leefbaarheid van Horne is het besluit genomen om de bestaande accommodaties te verplaatsen en een geheel nieuwe locatie te ontwikkelen. Er is veel lobbywerk verricht bij de politiek Het plan van eisen is door 7 bouwgroepen en 40 vrijwilligers vrijwel geheel zelfstandig uitgewerkt. Er is een goede samenwerking ontstaan tussen de gemeente en de stichting. Een lid van het bestuur van de stichting was ook lid van het bouwteam.

Ook bij de oplevering heeft de stichting een intensieve rol gespeeld. Het gebouwbeheersysteem is geavanceerd op energie. In het gebouw gebruiken vrijwilligers een pasjessysteem voor geld, beveiliging, maar ook de toerekening van de kosten naar de verenigingen. De reacties op het gebouw waren zeer positief. Met name de benadering van “total costs of ownership” en het geavanceerde gebouwbeheersysteem werden door velen gezien als interessante good practices om meer in detail ter beschikking te stellen aan andere

verenigingen.

Voetbalvereniging Den Ham

Voetbalvereniging Den Ham heeft haar ambities t.a.v. duurzaam bouwen niet ingestoken vanuit een subsidieaanvraag maar vanuit een duidelijk kosten-baten verhaal. Ingegeven door privatisering waarbij de gemeente voor verzelfstandiging de vereniging middelen heeft toegekend om de accommodatie aan te pakken. Het inzicht in kosten en baten heeft aan de basis gestaan om mee te doen aan de prijsvraag “Duurzaam Dorp” van de provincie Overijssel. Met de slogan “Energie(k) Den Ham” is het initiatief beloond en heeft de initiatiefgroep Energiek Den Ham middelen gekregen vanuit de provincie om haar ambities waar te maken. Onderdeel daarvan was het wegzetten van een bedrag aan zonnepanelen in het dorp onder gebruikers en bedrijven. Vrijwilligers van de voetbalvereniging hebben hiervoor de coördinatie en administratie voor hun rekening genomen en dit unieke traject in goede banen geleid. Onder andere hebben ze door grootschalige inkoop van zonnepanelen een stevig voordeel weten te behalen voor alle betrokkenen en hebben ze zelf ook hun ambities kunnen realiseren.

Het bouwproject had betrekking op drie gebouwen. Er is door voetbalvereniging Den Ham in dit project niet gewerkt met zonneboilers. Berekeningen leerden dat dit niet zou werken. Wel is er stevig ingezet op zonne-energie en een verwarmingsketel. Belangrijk voor het succes van de ingevoerde maatregelen is te laten zien wat je realiseert op terrein van energiebesparing. Daarmee stimuleer je de bewustwording bij de gebruikers.

De meeste vragen die bij Den Ham naar voren kwamen gingen over het traject. Bijvoorbeeld, hoe is de vereniging erin geslaagd mensen te betrekken bij het project? Hierbij viel op dat er een goede samenwerking was met de gemeente. Er waren korte lijntjes tussen de voorzitter van de vereniging en de gemeente. Daarnaast waren twee enthousiaste senioren full time in de weer om het traject te trekken.

6

F.C. Oldemarkt

De nieuwe sportaccommodatie van voetbalvereniging F.C. Oldemarkt is bijna klaar. Om de bouw in eigen hand te kunnen nemen heeft F.C. Oldemarkt een stichting Sportpark opgericht die als opdrachtgever fungeert. Geïnspireerd door voorbeelden van energie neutrale woningen en kantoren heeft F.C. Oldemarkt met professionals verkend of energie neutrale nieuwbouw mogelijk en betaalbaar is. Hierbij is gekeken naar zowel de realisatiekosten, gebruikskosten en beheer en onderhoud van diverse systemen. Conclusie, het is mogelijk om met een extra voorinvestering een “energie neutrale” sportaccommodatie te bouwen die zich in 15 jaar terugverdient. Het bedrag dat bovenop de bouwkosten nodig was voor de duurzame maatregelen, was te veel voor F.C. Oldemarkt alleen. Door actief lobbyen is het gelukt om in een pilot opgenomen te worden in het energiefonds van de provincie Overijssel. Voorwaarde hiervoor is dat de nieuwbouw energieneutraal wordt opgeleverd en dat de extra kosten hiervoor evenredig worden verdeeld tussen Stichting, Gemeente en Provincie. Daarnaast is gebruik gemaakt van een subsidie regeling vanuit agentschap.nl. Onder leiding van een “professionele bouwcommissie” en vele vrijwilligers is het project ondanks enkele hobbels en vertragingen inmiddels bijna afgerond.

Mensen in de zaal waren geïnteresseerd in de nieuwe methodiek die voor F.C. Oldemarkt door experts is gebruikt om aan de voorkant aan te tonen dat de beoogde nieuwbouw energieneutraal is. Ook waren er praktische vragen over de diverse technische oplossingen die in het project zijn toegepast De vraag of het mogelijk zou zijn geweest om zonder subsidies energieneutraal te bouwen was niet eenvoudig te beantwoorden. Zonder de toegezegde subsidies (met daaraan de eis dat energieneutraal moest worden gebouwd) had F.C. Oldemarkt haar ambities waarschijnlijk naar beneden bijgesteld. Met de huidige kennis en opgedane ervaringen is het voor nieuwe situaties goed mogelijk om de meerkosten naar beneden bij te stellen. Alleen al door de blauwdruk van F.C. Oldemarkt over te nemen kan stevig op plankosten worden bespaard. Daarnaast kan nu beter worden aangegeven waar je als opdrachtgever op moet letten om risico’s en onvoorziene kosten van meerwerk te voorkomen.

De presentatie van de parallelsessies kunt u vinden op de website van de provincie Fryslân.

Presentatie gedeputeerde Hans Konst Na afloop van de parallelsessies is het programma weer plenair vervolgd met een toespraak van gedeputeerde Hans Konst. De gedeputeerde geeft aan dat sport en duurzaamheid voor de provincie Fryslân allebei erg belangrijk zijn en dat projecten die de relatie leggen tussen deze twee thema’s positief worden ontvangen. De provincie ziet haar rol als verbinder van partijen en het faciliteren van de benodigde kennisuitwisseling. Waarbij het zoeken naar oplossingen voor het veel genoemde probleem van voorfinanciering (kosten gaan voor de baten uit) ook mee wordt genomen. Voorbeelden hiervan zijn te vinden bij zorginstellingen en zwembaden. Om meer zicht te krijgen op mogelijkheden om (financiële) drempels voor energie-investeringen bij verenigingen te verlagen, kondigde Hans Konst - geïnspireerd door deze bijeenkomst - een pilot aan waar één of meerdere verenigingen voor in aanmerking kunnen komen. Een interessante gedachte noemt hij het verkennen van kansen die een Energy Service Company (ESCo) kan bieden. Dit is financieringsmodel waarbij de besparingsmaatregelen terugverdiend worden met de energiekosten. Hierbij doet de ESCo de investering en pas na afbetaling worden de maatregelen eigendom van de eigenaar van het gebouw. Hierop kwamen spontaan positieve reacties vanuit de zaal.

7

Paneldiscussie Als afsluiting van de avond is een panel van deskundigen met elkaar en de zaal in gesprek gegaan over de vraag: hoe kunnen sportverenigingen in deze tijd inspelen op andere verdienmodellen? In het panel zaten gedeputeerde Hans Konst, Peter Hutten (directeur Van Wijnen Noord), Robert den Ouden (directeur Sportstroom), Olof van de Wal (MT-lid Platform 31) en Sybrand Frietema de Vries (bestuurslid van de Fryske Enerzjy Koöpraasje). Helaas kon beoogd voorzitter Jacques Monasch

(Tweede Kamerlid PvdA), vanwege verplichtingen in Den

Haag niet op tijd aanwezig zijn. Deze rol is met verve overgenomen door voorzitter Guus van den Berg.

Het panel is ingegaan op drie kernthema’s: samenwerking, financiering en kennis. Samenwerking blijkt een veel genoemde oplossing die vanuit diverse invalshoeken kan worden opgepakt. Robert den Ouden, directeur van Sportstroom, heeft met zijn bedrijf een verdienmodel gerealiseerd dat aantoont dat samenwerking tussen verenigingen loont. Door gezamenlijk stroom in te kopen kan de prijs omlaag en is Sportstroom in staat verenigingen te informeren en ontzorgen. Sybrand Frietema van de Fryske Enerzjy Koörpraasje geeft aan dat het wat hem betreft niet alleen om samenwerking tussen verenigingen gaat, maar ook om samenwerking tussen verenigingen en burgers. Peter Hutten, directeur Van Wijnen Noord, sluit zich hier bij aan. Hij ziet als maatschappelijk verantwoorde onderneming kansen in het ontwikkelen van een ‘duurzaam wijkontwikkelingsconcept’ waarnee met alle betrokken partijen de leefbaarheid van de wijk wordt vergroot. Sportverenigingen en accommodaties kunnen profiteren van de energie neutrale wijk of zelf energie opwekken. Olof van der Wal, MT Lid Platform 31, ziet ook goede mogelijkheden om sportvoorzieningen en accommodaties beter in de openbare ruimte te integreren. Daarbij vindt hij het belangrijk zicht te krijgen op de kosten en baten van investeringen. Wie betalen en wie profiteren. En is het mogelijk afspraken te maken over hoe hiermee om te gaan.

Voor verenigingen blijkt het gebrek aan middelen het grootste knelpunt om in energie neutrale maatregelen te investeren. Hier ligt mogelijk een rol voor de ESCo-constructie waar Hans Konst over sprak. Het is dan wel van belang deze nader toe te lichten, want uit de discussie met de zaal werd duidelijk dat hierover verschillende beelden bestaan. Guus van den Berg pleitte in deze fase voor veel vrijheid van denken vanuit verenigingen van onderaf. Soms kunnen opgelegde subsidiekaders enorm knellen waardoor regelingen hun doel ten dele voorbijschieten. Hij roept aanwezige verenigingen op zich voor een pilot aan te melden bij Merel Hilbolling. De verwachting is dat deze pilot inzicht geeft in hoe financiële drempels voor een vereniging mogelijk kunnen worden weggenomen en deze kennis ook anderen kan voorthelpen.

Peter Hutten gaf aan dat veel verenigingen opnieuw het wiel aan het uitvinden zijn. Dit kost alle partijen veel tijd en geld. Hij pleit voor standaardisatie van bouwpakketten voor sportaccommodaties die daardoor goedkoper aangeboden en gerealiseerd kunnen worden. Vanuit de zaal werd daar kritisch op gereageerd omdat verenigingen ook graag zelf betrokken willen zijn bij ontwerp en realisatie. Peter Hutten geeft aan dat dit ook zijn uitgangspunt is. Maar standaardisatie geeft verenigingen beter inzicht in kosten en te verwachten baten. In overleg kan worden gekeken wat verenigingen zelf kunnen doen.

Ook werd benadrukt dat duurzaamheid meer is dan “energie”. Initiatieven vanuit sportverenigingen kunnen verder worden gebracht door samenwerking te zoeken met dorpen, wijken of buurten. De overheid zou het proces moeten faciliteren en ook zorg dragen voor kennisuitwisseling en verspreiding. Dit symposium is met 140 ervaringsdeskundigen vanuit diverse invalshoeken een goed voorbeeld. Het idee wordt geopperd kennis cafés te organiseren.

8

Een andere oplossing die wordt aangedragen vanuit het panel was om een breed expertise team samen te stellen dat na gaat denken over de vraag hoe op een efficiënte manier vragen vanuit verenigingen op maat kunnen worden beantwoord. Diverse panelleden gaven aan hier positief tegenover te staan. Ook liggen hier kansen voor kennisinstituten, opleidingscentra en belangenverenigingen. Eerder op de avond werd al aangegeven dat studenten van diverse opleidingen graag werken aan uitdagende opdrachten. Studenten zoeken stages bij opdrachtgevers die oplossingen zoeken voor praktische energievraagstukken en invulling willen geven aan maatschappelijk verantwoord ondernemen.

Na afloop van de paneldiscussie zijn veel bezoekers gebleven voor de borrel. Onder het genot van een hapje en een drankje hebben deelnemers nader kennis gemaakt en is nagepraat.

Vervolg Hoe kunnen we de energierekening van buitensportaccommodaties in Fryslân verlagen? Deze vraag stond centraal op het symposium Duurzame sportaccommodaties. Doelstelling van het symposium was te verkennen welke kansen, knelpunten en mogelijkheden er zijn om duurzame accommodaties te realiseren. Maar hoe nu verder?

We hebben gemerkt dat de belangstelling voor het onderwerp duurzame sportaccommodaties groot is. Daarom wil de provincie ervaring opdoen met het besparingspotentieel van sportaccommodaties en de clubaanpak. Dit doen we in een pilot, zoals aangekondigd op het symposium. Er hebben zich vijf belangstellende sportverenigingen gemeld. Met deze verenigingen bekijken we welke mogelijkheden er zijn om de pilot uit te voeren. Ook zijn we in gesprek met partners zoals Sport Fryslân en de KNVB om uit te zoeken hoe we kunnen samenwerken. Ook zijn we in gesprek met partners zoals Sport Fryslân en de KNVB om uit te zoeken wat verdere samenwerkingsvormen zijn.

We hopen dat we met dit symposium aanjager zijn geweest. Dat we op deze wijze mensen met elkaar in contact hebben gebracht en dat het enthousiasme zal leiden tot vruchtbare samenwerkingsvormen.

Dit verslag is tot stand gekomen in samenwerking tussen Dr. André Bus (docent en onderzoeker Saxion Hogescholen), Ir. Harrie van Bommel (Hoofddocent en onderzoeker Saxion Hogescholen) en de provincie Fryslân.

9

Bijlage 1: Overzicht van Kansen en Knelpunten De opzet van de rondetafelgesprekken is mensen actief aan het denken te zetten en

informatie met elkaar delen. Gezien de tijd is er bij de meeste teams geen sprake van een

doordachte top 10. Wel hebben de teams een lijst gemaakt van punten die zijn besproken. Uit

alle lijsten die wij hebben ontvangen is onderstaande opsomming samengesteld. De

opsomming bevat kansen en knelpunten onderverdeeld naar onderwerp.

Kansen Eigen kracht 1. Energiekosten zijn hoog, groot besparingspotentieel (2x) 2. Energiescan geeft inzicht in kosten en baten, inclusief vastrecht en piekbelasting 3. Verlagen energiekosten door:

- Kostenvermindering door besparen op energie verbruik (5x) - Opwekken van eigen energie (PV panelen 4x, Houtpallets, aardwarmte etc)

- Groene energie wordt volwassen - Omgevingsverwarming uitwisselen met bedrijven omgeving 4. Besparingen op exploitatie & winst inzetten bij productie voor andere doeleinden (2x) 5. Onafhankelijk van energie (prijzen) door eigen corporatie 6. Nieuwbouw/verbouw gebruiken als momentum om energiemaatregelen te treffen Bewustwording en uitstraling 1. Vereniging als voorbeeldfunctie maatschappelijk verantwoord ondernemen (trots) 2 Voorbeeldfunctie voor de leden en kinderen (2x) 3. Imago/uitstraling (beter voor milieu CO 2 besparing) (2x) 4. Milieubewustzijn beïnvloeden van eigen mensen 5 Versterken bewustwording energieverbruik (4x) 6. Energiescan (draagt bij aan inzicht, bewustwording) Samenwerken 1. Maak gebruik van kennis en netwerk in de club, denk ook aan betrekken van sponsors

(3x) 2. Kracht van vrijwilligers en bereidheid om zich in te zetten. 3. Samenwerking tussen verenigingen zonder eigen identiteit te verliezen (bv inkoop)

(3x) 4. Combinaties zoeken (verenigingen - omwonenden) 5. Combineren budgetten (doorbreken schotten cultuur) 6. Realisatie multifunctionele gebouwen (fusie mogelijkheden) kan investering sneller uit

(3x) 7. Samenwerken met bedrijfsleven wat betreft kennisuitwisseling en advies 8. Stimuleer meer mogelijkheden voor medegebruik, combinaties andere functies bv. Scholen (2x) Samenwerken marktwerking 1. Samen energie inkopen (sportstroom) Collectiviteit (3x) 2. Gezamenlijk energie opwekken 3. Groen financiering Revolving funding 4. Lange termijn return investment 5. Omgevingsverwarming uitwisselen met bedrijven omgeving 6. Prijsvechters en belang van kwaliteitscontrole 7. Inverdienmodellen creëren (verdeling van kosten en baten helder) (3x) 8. Aantrekkelijke financieringsvorm zoeken voor voorfinanciering (renteloos- lage rente) 9. Werkgelegenheid (inzet werkloze bouwvakkers en installateurs voor kennisoverdracht

en ondersteuning (2x) 10. Crisis stimuleert creativiteit: innovatieve uitvraag markt vanuit opdrachtgever mogelijk

10

Kennis opbouwen, uitwisselen 1. (Advies) rol overheden vanuit duurzame ontwikkeling (provincie, gemeente) (2x) 2. Positieve insteek ministerie Tweede Kamer 3. Eenduidig beleid voor langere tijd t.a.v. subsidies zodat men weet waar men aan toe is. 4. Kennisdelen o.a. beschikbaar stellen gegevens energiescan (4x) 5. Samenwerking en meedenken van lokale energie corporaties 6. Technische kennis delen info met bijvoorbeeld architecten, gemeenten, constructeurs bouwaannemers e.d. 7. Samenwerking kennisbank voor verenigingen: Benchmark (standaardisering) 8. Via kennisdelen positief domino- effect Technische mogelijkheden nemen toe en worden betaalbaar 1. Oud gebouw maakt kans op verbetermogelijkheden groter, oppimpen(3x) 2. Isolatie van gebouw: dak, wanden, ramen, vloeren, installaties etc. (3x) 3. Technologische ontwikkelingen benutten en goed toepassen (2) 4. Zichtbaar maken energiegebruik (in gebouw), relatie met bewustwording 4. Energiezuinig bouwen 5. Componenten bouw 6. PV panelen (5x) 7. Houtpallets 8. Gebruik van aardwarmte 9. LED verlichting van de velden (3x) 10. Energiezuinige verlichting gebouwen o.a. kleedkamers, kantine 11. Slimme meters 12. Zuiniger apparatuur op moment dat ze aan vervanging toe zijn (2x) 13. Kunstgrasvelden (2x) 14. Kledinglocker 15. Slimme methodiek 16. Wateropvang (beregening + toilet) 17. Warmtewisselaar 18. Zonnewarmte voordeel opslag 19. Maken blauwdruk

Knelpunten Eigenkracht 1. Betrokkenheid leden vergroten (3x), bij 30 - 50 jaar laag (1x) 2. Individualisme van leden vereniging 3. Regelgeving/bemoeizucht overheid (eigen prioriteitenlijsten) 4. Krimp verenigingen, levensvatbaarheid in relatie tot contributie opbrengst (3x) 5. Prioritering binnen vereniging voor energie is nog geen gemeengoed 6. Inzet vrijwilligers in nieuwbouw/verbouw vraagt stevige aansturing (logistiek) 7. Draagvlak creëren voor bezuinigingen in de toekomst 8. Toegang tot vrijwilligers is mede afhankelijk van vitaliteit vereniging Financiering 1. Onvoldoende middelen voor investeringen (8x) 2. Achterstallig onderhoud 3. Scheiding eigenaar (investering) en gebruik (exploitatie) (kosten baten verdeling) 3x 4. Subsidieregelingen te star en dwingend (schottencultuur) 5. Beperkte subsidiemogelijkheden, terugloop door bezuinigen gemeente (2x) 6. Tijdelijkheid van subsidie regelingen, ad hoc (3x) 7. Rendement zonnepaneel en overige zaken na 20 jaar? 8. Kwaliteit van producten onder druk van marktconcurrentie 9. Bank draagt niet bij door gemis bedrijfsplan (voordelige lening) (2x)

11

10. Return on Investment 11. Onzekerheid energieprijzen omhoog of omlaag 12. Financieringsconstructie 13. Eigendomsverhoudingen (kleine verenigingen) Samenwerking 1. Weerstand tegen samenwerking in achterban van vereniging 2. Verenigingen soleren te veel 3. Warmteleverancier failliet 4. Energiewereld is complex en dynamisch, veel adviseurs (verschillende geluiden) 5. Conservatisme bij energiemaatschappijen; Salderen is lastig tussen partijen (3x) 6. Bij gezamenlijk gebruik, hoe ga je om met beheer. 7. Tijd, budget, provincie, gemeenten, vrijwilligers inzet 8. Snelheid van besluitvorming (lange procedures) en motivatie Bewustwording 1. Gedrag gebruikers, hoe gaan ze met nieuwe techniek om (3x) 2. Bewustwording gaat niet van zelf. Gegroeide cultuur van niet energiezuinig gedrag

(5x) 3. Vernieling, fout gebruik is zeer kostbaar (toezicht beperkt) (2x) 4. Benchmark, hoe is mijn verbruik, in calorieën 5. Berichtgeving beeldvorming 6. Gebrek aan verantwoordelijkheidsgevoel, energie geen onderdeel van sportbeleving 7. Iedereen moet meedenken, licht uit in kleedkamer en op velden Kennis 1. Kennis van zaken mist in vereniging, wat is duurzaamheid, wat is mogelijk (4x) 2. Waar kan je aankloppen? Hoe mobiliseer je kennis? 3. Gebrek aan daadkracht (ondernemerszin) om zaken aan te pakken (keuzes maken)

(3x) 4 Slechte monitoring van energie verbruik en gebrek aan inzicht energieverbruik 5. Verspilling is niet altijd zichtbaar (Scan) 6. Weinig good practices 7. Weinig voorbeelden van LED verlichting Veld) 8. Gemis aan kennis over bestaande technische mogelijkheden 9. Onvoldoende kennis bij wisselende vrijwilligersbezetting om juist met duurzaam

gebouw en installaties om te gaan. 10. Ontwikkelen v/d vereniging clubs zijn niet te voorzien. Afnemende ledentallen. Wat zijn

consequenties voor energieverbruik voor terugverdienmodellen? Techniek 1. Opslag van energie is lastig, smart grid is nog niet rond 2. Te korte gebruiksduur bij zonneboilers 3. Lichtmasten energiezuinig en goede kwaliteit?