www.milieu-en-gezondheid.be

VerslagRondetafelgesprek‘BinnenmilieuenGezondheid’

STEUNPUNTMILIEUENGEZONDHEID,15/09/2016,BRUSSEL

DriesCoertjens,BertMorrens,IlseLoots–UAntwerpen

AnnColles,GreetSchoeters–VITO

CarolineTeughels,KarenVanCampenhout–DepartementLNE,Vlaamseoverheid

FEBRUARI2017

2

INLEIDING

InhetkadervanhetnieuwemeerjarenprogrammavanhetSteunpuntMilieuenGezondheid(2016-2020) werd het thema ‘binnenhuismilieu en gezondheid’ geselecteerd als één van de centraleonderzoektopics voor een nieuwe cyclus van het Vlaamse humane-biomonitoringsprogramma. Deaandachtvooreengezondbinnenmilieuneemtdelaatstejarentoenaaraanleidingvanbezorgdhedenomtrentdekwaliteitvanhetbinnenmilieuinenergie-efficiëntewoningen.Investeringeninenergie-efficiëntiewordensterkgepromoot,o.a.doordeVlaamseoverheidinhetkadervanhetmilieu-enklimaatbeleid.Maarzonderdoordachtemaatregelenvooreenkwalitatiefbinnenmilieu(zoalscorrecteventilatie)brengtditpotentieelgezondheidsrisico’smetzichmee.Dezerisico’szijnnietbeperkttotenergie-efficiënte woningen alleen. Aandacht voor een gezond binnenmilieu is belangrijk in gelijkwelkewoningofgebouw.

Omdatditthemadiversebeleidsdomeinendoorkruist(wonen,energie,materialengebruik,leefmilieu,gezondheid, enz.) organiseerde het Steunpunt Milieu en Gezondheid op 15 september 2016 eenrondetafelgesprek over het thema ‘binnenhuismilieu en gezondheid’, met vertegenwoordigers vanverschillendebeleidsdomeinenenmaatschappelijkeorganisaties.Tijdensditrondetafelgesprekwerd1)het themaverkendzoalshetaanbodkomt indiversebeleidsdomeinen,2)werdhet voorlopigeonderzoeksplanvanhetSteunpuntbesprokenen3)werdverdernagedachtoverdemogelijkerolvanhumanebiomonitoring(alsmeettechniek)infunctievanhetbinnenmilieu-beleid.

INHOUDSOPGAVE

Opzetvanhetrondetafelgesprek............................................................................................................3

Onderzoeksplanhumanebiomonitoring................................................................................................6

Conclusiesrondetafelgesprek.................................................................................................................8

Suggesties,mogelijkesamenwerkingenbeleidsrelevantie..................................................................15

Referenties............................................................................................................................................17

Bijlage:Woordenwolk...........................................................................................................................18

3

Opzetvanhetrondetafelgesprek

SITUERING

HetVlaamsehumane-biomonitoringsprogrammawerdopgestartin2001doorhetSteunpuntMilieuenGezondheid,inopdrachtvandeVlaamseoverheid.InhetkadervanditSteunpuntwerdenreedsdriecyclihumanebiomonitoring(HBM)afgerond.Voorhetnieuwemeerjarenprogramma(2016-2020)werdendriethema’sgeselecteerddiespecialeaandachtzullenkrijgen.Metname:binnenhuismilieu,(groene)ruimteenecologischevoeding,telkensinrelatietotgezondheid.Dezethema’soverschrijdendebevoegdheidvandiversebeleidsdomeinen:naast leefmilieuenvolksgezondheiddenkenweaanruimtelijke planning, natuurbeleid, mobiliteit, huisvesting, energie, landbouw, enz. Het Steunpuntorganiseerdedaarombijaanvangvanhetnieuweonderzoekdriethematischerondetafelgesprekken,éénvoorelkthema.MetdezerondetafelgesprekkenwilhetSteunpunthetoverlegaangaanmetdebetrokkenbeleidsdomeinenenmaatschappelijkeactoren,overdeaandachtvoorgezondheid inderespectievelijkethema’sendemogelijkerolvanhumanebiomonitoring(HBM)daarbinnen.

DOELSTELLING

De doelstelling van de rondetafelgesprekken was tweeledig. Enerzijds wilden we het (voorlopige)onderzoeksplan van het Steunpunt voorstellen en hierover suggesties inwinnen (zowel voor hetonderzoeksopzet als voor de communicatie en de finale beleidsdoorwerking van de onderzoeks-resultaten).Anderzijdswildenweookhetbrederethemaverkennen,zoalshetaanbodkomt indediversebeleidsdomeinenzelf:welkenoden,vrageneninteressesm.b.t.milieuengezondheidlevenerbij andere beleidsdomeinen en actoren? Is er een gemeenschappelijke drijfveer voor milieu engezondheid?Ishetmogelijkenzinvolomtoteengedeeldevisietekomen?Enwelkerolkanhumanebiomonitoringdaarinspelen?

DEELNEMERSMIX

Voorhetrondetafelgesprekwerdvooralgetrachtomdiverseactorenenperspectieventebetrekken,uitbeleidénmaatschappelijkmiddenveld.Erwerdgestreefdnaareengroepmeteenwerkbaaraantalvanongeveer20deelnemers(inclusiefaanwezigenvanhetSteunpuntMilieuenGezondheidendeopdrachtgever,dienstmilieuengezondheidvanhetdepartementLeefmilieu,NatuurenEnergie(LNE)vandeVlaamseoverheid).

In eerste instantie werden Vlaamse beleidsactoren aangeschreven voor deelname aan hetrondetafelgesprek.HetSteunpuntMilieuenGezondheidheeft immerseenbeleidsondersteunendeopdrachtvoordeVlaamseoverheid.VoorhetthemabinnenmilieuwerdendeVlaamsebeleidsactorengecontacteerddiewerken rondonderstaandebevoegdheden.Decontactnamehiervoorverliepvia(gekende)contactpersonenmetinteresseindethematiek:

- Leefmilieu- Welzijn,zorgengezondheid- Wonenensociaalwoonbeleid- Energie- Klimaat- Onderwijsenscholenbouw

4

Bijkomend werden enkele actoren uitgenodigd uit het maatschappelijke middenveld en anderebeleidsniveaus (federaalen lokaal)omhetdebat teverrijkenmetandere relevanteperspectieven,hiervoorwerdo.a.eenoproepgedaanviahetnetwerkvandeVlaamseMINAraadenwerdenenkeleorganisatiesmetgekendeinteresseindethematiekgecontacteerd.

DEELNEMERSLIJST

Aanwezigen: OrganisatieIlseLoots UAntwerpen,SteunpuntMilieuenGezondheidGreetSchoeters VITO,SteunpuntMilieuenGezondheidAnnColles VITO,SteunpuntMilieuenGezondheidMarianneStranger VITO,expertbinnenmilieuBertMorrens UAntwerpen,SteunpuntMilieuenGezondheidDriesCoertjens UAntwerpen,SteunpuntMilieuenGezondheidCarolineTeughels DepartementLNE,dienstMilieuenGezondheidMartVerlaek DepartementLNE,dienstMilieuenGezondheidLucBollaert AgentschapWonenVlaanderenKatrienDeBaets VlaamsEnergieagentschap(VEA)SaraBenoy AgentschapZorgenGezondheidSofieVandenbroeck AgentschapZorgenGezondheidAnVerdeyen VlaamsInstituutvoorGezondheidspromotieenziektepreventie(VIGeZ)RoosServaes OpenbareVlaamseAfvalstoffenmaatschappij(OVAM)BernardWallyn VlaamseMaatschappijvoorSociaalWonenAnthonyKets Dep.Onderwijs–PreventieenBescherming,secundaironderwijs.FabriceThielen FederaleoverheidsdienstVolksgezondheidenLeefmilieuTimVanHelden ConfederatieBouwErikaColen Astma&AllergiekoepelEvelienWillaert DialoogvzwDannyPhilips WetenschappelijkInstituutVolksgezondheid(WIV-ISP)

Verontschuldigd,maarwensenopdehoogteteblijven:DaniellevanKalmthout GezinsbondEmilieHotterbeekx AgentschapvoorInfrastructuurinhetOnderwijs(AGION)JurgenNaets BondBeterLeefmilieu(ecobouwers.be)JanAerts VlaamsTransitienetwerkDuurzaamBouwenenWonen(DUWOBO)PolVanDamme VlaamseWoonraadSaraOchelen DepartementLNE,dienstKlimaatElsvanPraet ProvincieAntwerpen,dienstduurzaammilieu-ennatuurbeleid

ROLVANDEDEELNEMERSENVERSLAGGEVING

Aan de deelnemerswerd gevraagd om deel te nemen aan het rondetafelgesprek vanuit de eigenprofessionele ervaring, als (beleids)expert uit een specifiek beleidsdomein of sector. Niet(noodzakelijk)beperkttotdeofficiëlestandpuntenvandeeigenorganisatie.Alseengevolghiervanwordenindeinhoudelijkeverslaggevingenrapporteringgeennamenoforganisatiesgenoemd.Wezijn immers vooral geïnteresseerd in de ‘gezamenlijke inschatting’ van een groepervaringsdeskundigen. We hebben daarbij wel aandacht voor verschillende meningen enperspectieven,maarlosvandepersoondiedestandpuntenheeftaangebracht.

5

AGENDARONDETAFELGESPREK

Hetrondetafelgesprekwerdopgedeeldindriedelen:

DEEL1:

Verkenningthema‘binnenhuismilieuengezondheid’indiversebeleidsdomeinen

DEEL2:

Besprekingonderzoeksplanhumanebiomonitoring

DEEL3: Terugkoppelingnaarbeleidsdomeinenenmogelijkesamenwerking:

Indeel1werdaandeaanwezigengevraagdwaaraanzijvooraldenkenbijhetthema‘binnenmilieuengezondheid’, vanuit hun respectievelijke beleidsdomein of werkveld (op te schrijven in driekernwoorden). Vervolgenswerd eenwoordenwolk gepresenteerd,met termen die verwijzen naarbeleidsprioriteiten, aandachtspunten en/of aanknopingspunten m.b.t. het thema, afgeleid uit eenscreening van relevante beleidsdocumenten en enkele voorbereidende gesprekken metbeleidsmakers (zie woordenwolk in bijlage). Na een korte toelichting bij dewoordenwolkwerdenenkelevragenvoorgelegd:Ontbrekenertermenindewoordenwolk?Zijnerbezwarenbijbepaaldetermen? Zijn er gedeelde prioriteiten? Is er sprake van complementariteit of tegenwerking tussenbepaaldetrefwoorden?Alsovergangnaardeel2werdvervolgensgepeildnaardeinschattingvandekennisbasisvoorbeleidm.b.t.hetthemaeneventuelekennisleemten.

Indeel2werdvervolgenshetonderzoeksplanvanhetSteunpuntbesproken.Ineersteinstantiewerdeen korte toelichting voorzien over de werking van humane biomonitoring en het voorlopigeonderzoeksplan.DanvolgdeeenreflectiedoorhetSteunpuntoverdeaanknopingspuntenmetHBMbijdeprioriteitenenuitdagingendieindediscussieindeel1aanbodkwamen.OokwerdaandachtbesteedaaneventuelebeperkingenofknelpuntenvanHBMalsmeettechniek.Vervolgenswerdendeaanwezigenomsuggestiesgevraagdm.b.t.hetonderzoeksplan,decommunicatieoverhetonderzoekendeonderzoeksresultatenende(potentiële)mogelijkhedenvoorbeleidsdoorwerking.

Indeel3werdtotslotgevraagdomdeinzichtenuitvoorgaandedelenterugtebetrekkenopheteigenbeleidsdomeinofdeeigenorganisatie.Volgendevragenwerdenvoorgelegd:WatkanuworganisatiedoenmetHBM(resultaten)?Onderwelkevoorwaarden?Enhoekanuworganisatiebijdragen? (infunctievankennisopbouw,communicatieofmaatregelen).

LEESWIJZER

Inditverslagwordendevoornaamsteconclusiesvanhetrondetafelgespreksamengevat.Ditgebeurtnietnoodzakelijk indechronologievanhetgesprekendevolgordevandeagenda.Vooraleer integaanopdeconclusies,wordtinonderstaandeparagraafeenkortoverzichtgegevenvanhetvoorlopigeonderzoeksplanzoalshetindeel2vanhetgesprekwerdvoorgesteld.

6

Onderzoeksplanhumanebiomonitoring

In deel 2 van het rondetafelgesprek werd het voorlopige onderzoeksplan gepresenteerd, zoalshierondersamengevat.Hetbetrefteenvoorlopigestandvanzakententijdevanhetrondetafelgesprek(op 15/09/2016). Het uiteindelijke onderzoeksplan kan hiervan afwijken ten gevolge van verdereconcretisering. Ook de input van dit rondetafelgesprek zal daarin – zo veel alsmogelijk –wordenmeegenomen.Hieroverzalnogwordenteruggekoppeldmetdedeelnemersaanhetrondetafelgesprekindeverschillendefasenvanhetonderzoek.

PROBLEEMSTELLINGTHEMABINNENMILIEU

Ongeveer85%vanonzetijdbrengenwedooringebouwen,waarvaneengrootdeelinonzewoning.Onzewoningism.a.w.eenbelangrijkelementvanonzeleefomgeving.Zegeeftonsbeschermingencomfort.Dekwaliteitvanhetbinnenmilieuisechterookheelbelangrijkvooronzegezondheid.Uithetrecentewoononderzoekin2013(Wintersetal,2015)blijktechterdatdewoonkwaliteitinVlaanderennog zeer variabel is, zowel beoordeeld op technische aspecten als de subjectief gerapporteerdewoonkwaliteit.

Dekwaliteitvanonsbinnenmilieuwordtbepaalddoorde technischeaspectenvanonzewoningenzoalsdegrootteendeouderdomvandewoning,deligging(vblangseendrukkeweg),ineenstedelijkofmeerlandelijkgebied,debouwmaterialendiewerdengebruikt,ventilatieenisolatievoorzieningen,hetaantalbewoners,e.a.Dekwaliteitvanonsbinnenmilieuwordtechterookbepaalddoordekeuzesdiewemakenvoorverwarmingenkoken,hetaldanniet roken inhuis,hetgebruikvanspecifiekepoetsproductenofgeurstoffen,dekeuzevoormeubels,elektronischetoestellen,tapijtenenvervenwaaruitspecifiekestoffenkunnenvrijkomen,dematevanventilatieenverluchtingenhetaldannietgebruikenvanduurzamematerialen.

De overheid levert inspanningen om de kwaliteit van de woningen en van het binnenmilieu teverbeteren.HetVlaamseBinnenmilieubesluituit2004legdericht-en interventiewaardenvastvooreenreekschemische,fysischeenbiologischefactoren,metalsvoornaamstedoelgezondheidsrisico’svoordebewonersofgebruikersvaneenwoningofpubliektoegankelijkgebouwteverminderenofwegtenemen.Voornieuwbouwenrenovatieszijnerookdeenergieprestatie-enbinnenklimaatnormenwaaraanmoet voldaanworden. Premies en fiscale voordelenmoedigen daartoe aan. Tegen 2021zullenallenieuwegebouweninVlaanderenbijna-energieneutraal(BEN)gebouwdmoetenworden.

DOELSTELLINGHBM

DealgemenedoelstellingvoorhetkomendeHBM-meetprogrammam.b.t.hetthemabinnenmilieuisomwetenschappelijkinformatieaantereikenoverderelatietussenkenmerkenvanhetbinnenmilieuendeaanwezigheidvanschadelijkestoffeninhetlichaamvandebewonersennategaanofereenassociatieismethetvoorkomenvangezondheidseffecten(zoalsallergieën,respiratoireklachtenenDNA-schade)ensubjectiefwelbevindenvandebewoners.Deresultatenuitditonderzoekkunnenookdienen alsVlaamse referentiewaarden, die kunnen worden vergelekenmet gezondheidskundigerichtwaarden(indienbeschikbaar)enmetlokaleeninternationalestudies.

Weonderzoeken jongerendieafkomstig zijnuit alleVlaamseprovincies. Eeneerstedeel vandezejongeren(±200)zijnjongerendiealspasgeborenehebbendeelgenomenaandeeerstecampagnevan

7

hetSteunpuntMilieuenGezondheid(2002-2006)endieondertussendeleeftijdvan14-15jaarbereikthebben. Een tweede deel (± 400) wordt gevormd door een nieuwe studiepopulatie waarvan derekrutering gebeurt via scholen die op een gerandomiseerdemanier in de steekproef opgenomenworden. Op basis van deze aanpak verwachten we deelnemers uit woningen met verschillendebinnenmilieukwaliteit.

Deaspectenm.b.t.binnenmilieudieweinverbandwillenbrengenmetblootstellingaaneneffectenvanchemischestoffenviahumanebiomonitoringzullenwordenbepaaldopbasisvan:

1. InformatieuitdewetenschappelijkeliteratuuroverHBMenbinnenmilieu.2. EerdereinzichtenuitHBM-campagnesinVlaanderen.3. Gegevensuitstudiesdiedekwaliteitvanhetbinnenmilieuende luchtkwaliteit inwoningenen

gebouweninVlaanderengemetenhebbenzoals:deFlandersIndoorExposureSurvey(FLIES,2005-2007),BinnenluchtinBasischolen(BiBa,2008-2009),Surveillancein450klachtenvrijewoningen(2008-2012),CleanAirLowEnergy(2011-2012).

4. KennisovernieuwepolluentendieviaHBMgemetenkunnenwordenendieinhetbinnenmilieukunnenvoorkomen.

5. Inputuitditrondetafelgesprek(15/09/2016)

ONDERZOEKSASPECTENHBM

Volgendespecifiekeonderzoeksvragenwerdengepresenteerd(maarkunnennogwordenaangepastnaaraanleidingvanditrondetafelgesprek):

- Isdeaanwezigheidvanverbrandingsbronneninhuisgeassocieerdmethogeregehaltenaanblootstellingsmerkers/meerongunstigegezondheidsparameters?

- Zijn recente verbouwingswerken in de woning geassocieerd met hogere gehalten aanblootstellingsmerkers/meerongunstigegezondheidsparameters?

- Isgebruik van bepaalde producten enmaterialen in dewoning geassocieerdmet hogeregehaltenaanblootstellingsmerkers/meerongunstigegezondheidsparameters

- Is ventileren geassocieerd met lagere gehalten aan blootstellingsmerkers/meer gunstigegezondheidsparameters?

- Is verluchten geassocieerd met lagere gehalten aan blootstellingsmerkers/meer gunstigegezondheidsparameters?

- (Derelatietussenhetbinnenmilieuenhetbuitenmilieuzalwordenonderzochtineenanderwerkpakketvanhetsteunpuntm.b.t.‘(groene)ruimteengezondheid’)

TIMINGHBM

Najaar2016–voorjaar2017 Verderuitwerkenonderzoeksplan.Schooljaar2017–2018 Rekrutering600jongerenenveldwerk(verspreidoverde

seizoenen).2018–2019 Labo-analyses,statistischeverwerkingenrapportering.Najaar2019 Verwachtecommunicatievandeonderzoeksresultaten,aan

deelnemers,intermediairenenalgemenepubliek.2019-2020 Verdereinterpretatieenbeleidsvertalingvande

onderzoeksresultaten,opstapsgewijzeenparticipatievemanier(‘faseplan’).

8

Conclusiesrondetafelgesprek

De onderwerpen die ter sprake kwamen tijdens het rondetafelgesprek kunnen grotendeelswordenopgedeeldinvierthema’s:1)Bewustzijnengedragsverandering,2)Bronaanpak,3)Beleidsintegratieen4)Kwetsbaredoelgroepen.Deconclusiesvanhetrondetafelgesprekwordenhieronderperthemasamengevat,met telkensaandachtvoor:A) relevantediscursieveelementenuitdebespreking,B)opportuniteiten voorHBMen C) uitdagingen voorHBM. De verslaggeving komt niet noodzakelijkovereenmetdechronologievanhetrondetafelgesprekzelf.

AanduidingeninKAPITAAL+GRIJSzijntrefwoordenuitdewoordenwolkdiediendealsstartbasisvoordebespreking,endietijdensdediscussiebesprokenwerdenverderwerdaangevulddoordeaanwezigen(ziewoordenwolk+aanvullingeninbijlage).

1. Bewustzijnengedragsverandering

De aanwezigen zijn het er over eens dat er nood is aan een groter bewustzijn overbinnenmilieukwaliteit ende relatiemetGEZONDHEID.Dit geldt zowel voorhet algemenepubliek,alsook voor intermediaire actoren. Een groter bewustzijn is een belangrijke tussenschakel naar(GEDRAGS)VERANDERING,hoewelhethiervoorgeengarantiebiedt.

Elementenuitdebespreking:

Terwijl ecologischbouwenenwonen steedsbeter ingeburgerd raken inVlaanderen, is ditnog inminderematehet geval voor ‘gezondwonen’.Uit praktijkervaringblijkt dat verplichtingen inzakeVENTILATIE (i.k.v. de ENERGIEPRESTATIEREGELGEVING) in veel gevallen zelfs gepercipieerd worden alsonnodigeextrakostbij(ver)bouwwerken.Insommigegevallenismenonvoldoendegeïnformeerdoverdemogelijkerisico’s,maardaarnaastbestaanerookverschillendeopvattingenoverdierisico’sendezinofonzinvandiversemaatregelen.

DebeperktezichtbaarheidenCONTROLEERBAARHEIDvandebinnenmilieukwaliteitmaakthetmoeilijkomhierrondteSENSIBILISEREN.NochtanszoueengezondewoningeenVANZELFSPREKENDHEIDmoetenzijn. Dit zit niet goed ingebakken in onze Vlaamse (bouw)CULTUUR. Bv. ventilatieroosters zijn nietstandaard voorzien in Vlaamse woningen. In Nederland is dat bijvoorbeeld wel het geval. DezeVANZELFSPREKENDHEID zou niet enkel moeten gelden voor onze GEWOONTEN, maar ook voor deinfrastructureleentechnologischekantvandezaak:zorgdragenvooreengezondbinnenmilieuzouzoEENVOUDIGmogelijkmoetenzijn.

BewustzijnisgeengarantievoorGEDRAGSVERANDERING.Mensenpassenhungedragwel(ofnetniet)aanomzeeruiteenlopenderedenen.HierbijwordentelkensAFWEGINGENgemaakt.Erbestaatgeenuniformsuccesrecept,hetistelkenskwestieomdejuisteTRIGGERStebespelen.

Demogelijkheden van een overheid ombewustzijn en gedrag te beïnvloedenmogennietwordenoverschat, doorbeperkingen inmiddelen, expertise (vooral ook inzake GEDRAGSVERANDERING) enmensenophetterreinomdedoelgroepentebereiken.Enkeleenfolderuitbrengenvolstaatniet.Ookdebeperktemogelijkhedenomeffectief te sanctionerenendeconcurrentievan reclame (bv.voorluchtverfrissers)zijnfactorendiemakendathetmoeilijkisombewustzijnengedragteveranderen.

9

DehuidigeinspanningenomteinformerenenteSENSIBILISERENzijnsterkversnipperd(zieookverder)en er zijn tegenstrijdige adviezen beschikbaar in de literatuur (bv. over hoe best schimmel teverwijderen).Dezekennisevolueertookconstant.Hetisvooreenoverheidmoeilijkomhierinkeuzestemakeneneenduidigeadviezenteformuleren.Deverklaringvoordezetegenstrijdigeadviezenzitvaak in de nuance, waarover best transparantie bestaat. Anderzijds is er nood aan EENVOUDIG enrechtlijnigadvies (zekervoorbepaaldedoelgroepen).Dezespanningkanwordenopgevangendooradviezenoptweeniveausuitteschrijven,eenuitgebreiderapporteringmetdenodigenuanceringeneenkorte,instructieveversie.HiervoorisFLEXIBILITEITnodig.Tegenwoordigwordtooksteedsvakerdoelgroepgericht gewerkt, om boodschappen op maat van het doelpubliek te brengen (zowel deboadschap als de invalshoek, aangezien sommige doelgroepen maar weinig bezig zijn metgezondheid).Maardatvraagtveeltijd,energieenbudget,endieisernietaltijd.

HetengagementvanINTERMEDIAIREACTOREN,zoalsarchitecten,aannemers,huisartsen,hetonderwijs,enz., isvangrootbelangvoorhetvergrotenvanhetbewustzijnbijhetalgemenepubliekenbijhetuitwerken van oplossingen. Er worden echter steeds meer eisen gesteld aan bouwprojecten. Enhetzelfde geldt voor gezondheidspromotie en (academische) opleidingen. Daaromwordt bv. voorbouwprojectengesuggereerdomteevoluerennaarbouwteamsmetdiversespecialismen, i.t.t.éénenkelecoördinatordievelezakenbehartigt,zoalsditinonzebuurlandenalvakergebeurt.Deaandachtvoordezethema’sbinnende(academische)opleidingen(bv.architectuur)neemtgelukkigtoe.Maardeze INTERMEDIAIRE ACTOREN zouden nog meer moeten worden aangesproken op hunverantwoordelijkheidsgevoel.

WelkerolkanHBMspelenvoorbewustzijnengedragsverandering?

Hetmeten van blootstelling aanmilieuvervuilende stoffen en de relatiemet gezondheids-effecten in het menselijke lichaam, kan de zichtbaarheid van de problematiek vergroten(komenvervuilendestoffenviahetbinnenmilieueffectief inonslichaamterecht?)enkandeaandachtvoorGEZONDHEIDmeercentraalstellen(wat isde impactdaarvanvoormijn/onzegezondheid?).Doordatvooralvroegtijdigegezondheidssignalenwordengemeten(biologischeeffecten,nogvoordateffectieveziekteofgezondheidsschadeoptreedt)endeterminantenvanblootstellingwordenonderzocht(bv.hetbelangvanVENTILEREN),iserruimtevoorpreventiefoptreden. Dit onderstreept het belang en de mogelijke (GEZONDHEIDS)WINST vanGEDRAGSVERANDERING.

Deze potentiëlemeerwaarde voor bewustwording en GEDRAGSVERANDERING geldt in eersteinstantievooronze600deelnemers,dieopeenpersoonlijkemanierwordenbetrokkenbijhetonderzoek(‘pollutiongetspersonal’).Dedeelnemerslatenzichpersoonlijktestenenkunnenindiengewenstookhunpersoonlijkeresultatenontvangen.Maardegroepsresultatenkunnen,mitsverdereverspreiding,ookaanleidinggeventoteenbrederbewustzijnbijhetalgemenepubliekenbijINTERMEDIAIREACTOREN.

UitdagingenvoorHBMbijbewustzijnengedragsverandering?

Humanebiomonitoringmeetdegeïntegreerdeblootstelling,dieafkomstigkanzijnvandiversebronnen en binnenomgevingen (bv. thuis, school) en via diverse blootstellingswegen (watkomtereffectiefbinneninonslichaam?),engeïntegreerdeeffecten(watisheteffectvanal

10

die invloeden op de gezondheid?). Dit is een belangrijke meerwaarde in vergelijking metmetingeninindividuelemilieucompartimenten(bv.binnenlucht)enmetingenvaneenbeperktaantal polluenten. De keerzijde is echter dat hetuitsplitsen van verschillende (mogelijke)verklaringen telkens een uitdaging vormt. Een goede bevraging van o.a. ventilatiegedrag,isolatiegraad/luchtdichtheid van de woning en aanwezigheid van mogelijke bronnen ishiervooreenbelangrijkevereiste.

Verder is de aandacht voor correcte, verstaanbare en bruikbare communicatie over deonderzoeksresultatenessentieelinfunctievanbewustwordingenGEDRAGSVERANDERING,zowelt.a.v. de deelnemers, het algemene publiek en specifieke doelgroepen. De focus in decommunicatie ligt op groepsrisico’s, aangezien het vaak moeilijk is om de resultaten opindividueel niveau eenduidig te interpreteren. Voor individueel afwijkende waarden zijnimmersvaakverschillendeverklaringenmogelijk.VoordedeelnemerswordteenpersoonlijkebesprekingvandeindividueleresultatenaangebodenmeteenstudieartsvanhetSteunpunt.

2. Bronaanpak

Hoewel het belang van goede VENTILATIE door de aanwezigen wordt onderschreven en wordtaangemoedigd vanuit verschillende beleidsdomeinen, wordt benadrukt dat ook vroeger in demilieuverstoringsketenmoetworden ingegrepen, bij de verspreiding van schadelijke stoffen.DemogelijkevervuilingsBRONNENvanhetbinnenmilieuzijnechterdivers.

Elementenuitdebespreking:

Binnen verschillende beleidsdomeinen wordt het belang onderschreven van goed verluchten enVENTILEREN.Zowel inenergie-efficiënteNIEUWBOUWals inoudegebouwenisditnoodzakelijkenhetkan een oplossing bieden voor zowel VOCHT en SCHIMMEL als voor blootstelling aan allerhandechemischestoffen.Indiezinisheteenuniformemaatregelvoordiverseproblemen.VENTILATIEgrijptechter pas in later in de keten (REMEDIËRING of SECUNDAIRE PREVENTIE). Terwijl beter (ook) wordtingegrepenaandebron(BRONAANPAKofPRIMAIREPREVENTIE).

InhetkadervanONTWERPRICHTLIJNEN,PRODUCTINFORMATIE(bv.labels)ofMATERIAALPRESTATIEzoumeerrekening kunnen worden gehouden met mogelijke bronnen van gezondheidsschadelijke stoffen.Bestaandetoolsals‘GEZONDBOUWEN’en‘HEALTHIMPACTASSESSMENT’moetenechtervaakwedijverenmet een hele reeks andere – even relevante – criteria (bv. MILIEU-IMPACT, isolatiewaarde,DUURZAAMHEID,comfortofesthetiek).EenbetereINTEGRATIEvandezecriteriaenrespectievelijketoolslijktaangewezen.

De potentiële vervuilingsBRONNEN in de woning zijn divers – van kachels, sigarettenrook enonderhoudsproductentotbouwmaterialen,meubilairenschimmels.Debeschikbarekennishieroverisbovendienvaakbeperkt.Welkestoffenzijngezondheidsschadelijk?Inwelkeconcentratieskomendeze effectief terecht in het binnenmilieu en in ons lichaam? En waar kan de grootsteGEZONDHEIDSWINSTwordengeboekt?

11

DaarnaastheeftookdekwaliteitvanhetBUITENMILIEUeenbepalendeinvloedophetbinnenmilieu.Indatopzichtwordtdediversiteitaanbronnennoggroter.Andere relevante factorenzijnhetaantalinwonersofdebezettingsgraadvangebouwenendeactiviteitendieerplaatsvinden.Richtlijnenvoorbijvoorbeeld gezond ontwerpen en bouwen en verbouwen moeten dus de nodige FLEXIBILITEITbehoudenomintespelenopallerhandeCONTEXTfactoren.

WelkerolkanHBMspelenvooreenbrongerichteaanpak?

Onderzoek naar de relatie tussen blootstelling en gezondheidseffecten kan het inzichtvergroten in de polluenten die prioritair zouden moeten worden aangepakt (vanuitgezondheidsoogpunt). Voor enkele blootstellingsmerkers bestaan gezondheidskundigerichtwaarden (bv. van de Wereldgezondheidsorganisatie), die in staat stellen om degezondheidskundige ernst van demeetwaarden te evalueren.Maar daarnaast kan ook deanalyse vanblootstelling-effectrelaties inzicht geven inpolluentendie gezondheidseffectenveroorzaken, bij concentraties waaraan de algemene bevolking wordt blootgesteld. Dezeinformatiekaneveneensrelevantzijninfunctievanrisico-evaluatiesenprioriteitstelling,dievervolgens de basis vormen voor beleid. O.a. voor regelgeving en normering, vooral opEuropees niveau, maar ook andere maatregelen zijn denkbaar, zoals informeren enSENSIBILISEREN,aanmoedigenvanalternatieven,monitoring,enz.HBMheeftindatopzichtookeenagenderingspotentieel.

UitdagingenvoorHBMinfunctievaneenbrongerichteaanpak?

HBMisnietdebestgeschiktetechniekvoorbronnenonderzoek,aangeziendemeetwaardenvoorzowelblootstellingalseffecteneengeïntegreerdemaataangevenendusvaakdoormeerderefactorenbeïnvloedkunnenworden(bv.diversemogelijkebronnenenblootstellingswegen).Deresultatenwordendaarombestbekekeninrelatietotander(bron)onderzoek.Voorsommigemeetresultatendientookrekeninggehoudentewordenmetdemogelijkheidvaneenmaligverhoogdewaardentengevolgevanpiekblootstelling(bv.tijdensverbouwingswerken).Totslot kunnenooknietallestoffengemetenwordenindemensenwordencontinunieuwechemischestoffengeïntroduceerddieinhetleefmilieuterechtkomen.Onderzoeknaarderelatietussenkenmerkenvanhetbinnenmilieuengezondheidseffectenkanechterookinzichtgevenindezeonbekenderestoffen(newermergingpollutants).

Deinterpretatievandeonderzoeksresultateninfunctievangezondheidskundigeernstisnietaltijdevident.Voorheelwatbiomerkersbestaanergeengezondheidskundigerichtwaardenenookoverdebestaande richtwaardenbestaat somsdiscussie,bv. indiendenormennietwordenoverschredenmaarwelrelatieswordenvastgesteldtussenblootstellingeneffecten.Voor kankerverwekkende stoffen wordt bovendien aangenomen dat er geen veilige dosisbestaat. Ook de invloed van meervoudige blootstelling (aan meerdere stoffen tegelijk) ismoeilijkinteschatten.HoewelHBMdeambitieheeftomnetopdezevlakkenmeerinzichtteverschaffen, moet bij de interpretatie van de resultaten toch steeds rekening wordengehoudenmetwetenschappelijkecomplexiteitenonzekerheid(zieookverder).

12

Tot slot lijkt het aangewezen om in de analyse ook aandacht te hebben voorCONTEXTvariabelen als LOCATIE (invloed BUITENMILIEU), het aantal personen in huis, deactiviteitendieerplaatsvinden,aanwezigheidvanhuisdieren,enz.

3. Beleidsintegratie

Hetbeleid inzakebinnenmilieu inVlaanderen isversnipperdoververschillendebeleidsdomeinen(o.a. milieu, gezondheid, wonen, energie, product- en materialenbeleid) en diverse actoren enbeleidsniveaus.HoeweldeaandachtvoorGEZONDHEIDtoeneemtbinnenhetwoonbeleid,dringtzichmeerstructurelesamenwerkingenINTEGRATIEop.

Elementenuitdebespreking:

InhetkadervanhetwoonbeleidbiedenecologieenGEZONDHEIDgeengarantievoorelkaar.DewoningISOLEREN zonder CORRECT VENTILEREN kan leiden tot een opstapeling van schadelijke stoffen in hetbinnenmilieu. Omgekeerd kan ondoordachte ventilatie, al dan niet uit gezondheidsoverwegingen,leidentotonnodigenergieverlies.OokinhetkadervanduurzaammaterialenbeleidwordtGEZONDHEIDniet standaard meegewogen (bv. in LEVENSCYCLUSANALYSE). Anderzijds sluiten de verschillendedoelstellingenelkaarnietuit,waardoorwin-wininterventiesmogelijkzijn.

Hetprincipe ‘HEALTHINALLPOLICIES’,datopEuropeesniveau,maarookdoordeVlaamseoverheidonderschreven wordt, vraagt meer aandacht voor GEZONDHEID binnen diverse beleidsdomeinen.HoeweldeaandachtvoorGEZONDHEIDbinnenhetwoonbeleid inVlaanderen toeneemt, isditnogmaarweinigstructureelingebed.Voorlopigwordtvooraladhoc(opprojectbasis)samengewerkt(bv.i.k.v. het RENOVATIEPACT). Terwijl diverse aspecten van het woonbeleid zijn ondergebracht bijverschillendebeleidsactorenmeteengrotematevanarbeidsverdeling:bijhetdepartementWonenwordtbv.vooralgefocustophetonderstesegmentvanhetwoonpatrimonium(metaandachtvoorMINIMALE WOONKWALITEITVEREISTEN), op vlak van GEZONDHEID is daarbij vooral aandacht voor deabsolute basis, zoals VOCHT- EN CO-PROBLEMEN. Beleid inzake ENERGIE-EFFICIËNTIE, bv. deENERGIEPRESTATIEREGELGEVING,valtonderdeverantwoordelijkheidvanhetVlaamsEnergieagentschap,diedoordefocusopbouwenverbouwprojectenvooralrelevantzijnvoordehogeresegmentenvanhet woonpatrimonium. Andere relevante thema’s, zoals bouwmaterialen, productbeleid, sociaalwoonbeleid,scholenbouw,enz.vallenopnieuwonderdebevoegdheidvananderebeleidsactorenenbeleidsniveaus. Specifiek voor binnenmilieu is er het Vlaamse BINNENMILIEUBESLUIT, maar debekendheidhiervanisveeleerbeperkt.Dezeversnipperingbemoeilijktstructurelesamenwerkingeneenintegralebenadering.Bovendienzijnercultuurverschillentussendezediverseactorendiesomsmoeilijkteoverbruggenzijn.

Eengezondbinnenmilieuwordtbestnietenkelherleidtotgoedeluchtkwaliteitinhuis.Eenbrederedefinitie omvat ook bv. goede temperatuurregeling, afwezigheid van geluidsoverlast, voldoendelichtinval, enz. Bovendien kadert ook dit alles binnen een breder verhaal van ‘WOONKWALITEIT’,waarbinnenerookaandacht is voordesocialeomgeving,VEILIGHEID,bereikbaarheidvandiensten,enz.

13

WelkerolkanHBMspelenvoorbeleidsintegratie?

Overleg over humane biomonitoring en (toekomstige) onderzoeksresultaten, over debeleidsdomeinenheen,kanbijdragen toteengedeeldekennisbasis, eenbetere INTEGRATIEvanhetthemaGEZONDHEIDbinnendediverseaspectenvanhetwoonbeleidendeontwikkelingvanwin-winmaatregelen en interventies die goed scoren voor diverse relevante criteria,waaronderecologieengezondheid,maarevengoedtoepasbaarheid(bv.inhetontwerp-enbouwproces), minimale sociale drempels (bv. betaalbaarheid en EENVOUD), enz. Concreteprojecten, zoalsditHBM-onderzoek,biedeneenopportuniteitomdiverseactoren ronddetafeltebrengen.

Naast regelgevingennormering,waarovervooreengrootdeelopEuropeesniveauwordtbeslist, zijn ook andere maatregelen denkbaar. Zoals informeren en SENSIBILISEREN,aanmoedigen en ontwikkelen van alternatieven (bv. in het kader van ONTWERPRICHTLIJNEN,MATERIAALPRESTATIE, PRODUCTINFORMATIE, lastenboeken), monitoring en verderekennisontwikkeling,enz.Zekerinsituatiesvanonzekerheid,waarbijregelgevingennormeringop zich laten wachten, zijn dergelijke maatregelen te overwegen, in lijn met hetvoorzorgsbeginsel.

Uitdagingenvoorhumanebiomonitoringinfunctievanbeleidsintegratie?

In functievanbeleidsdoorwerkingenbeleidsINTEGRATIE ishetbelangrijkdatdeonderzoeks-praktijk en de interpretatie van de onderzoeksresultaten wordt opengesteld voor diverse(beleids)actoren, ter bevordering van een gezamenlijk leerproces en een verderedoorvertalingvanonderzoeksresultatennaarbruikbareinzichtenvoorbeleid.Eenpositieveprobleemstelling (onderwelke voorwaarden gaanmilieu en gezondheid hand in hand?) enkaderingvandeonderzoeksresultatenbinnendebredereCONTEXT(waarbijookrekeningwordtgehoudenmet andere relevante aspecten) is ook belangrijk voor hetdraagvlak bij andereactoren. Daarnaast dient ook aandacht te gaan naar het beschikbaar stellen van data enkennisvooranderespecialismen(bv.architecten,bouwondernemers,onderwijs,enz.)opeenvoorhentoegankelijkeenbruikbaremanier.

4. Kwetsbaredoelgroepen

Aangeziengezondheidsrisico’sdoorgaansnietgelijkverspreidzijnoverdebevolkingishetbelangrijkom aandacht te hebben voor de meest KWETSBARE GROEPEN in de samenleving. Zoals bv. jongekinderen,ouderen,zwangerevrouwenofastmapatiënten.Ooksociaal-economischekwetsbaarheidverdientdaarbijaandacht,maarblijftvaakonderbelicht.

Elementenuitdebespreking:

Ondanks de recente aandacht voor gezondheidsrisico’s in ENERGIE-EFFICIËNTE woningen, doen zichgelijkaardigeproblemenvoorinanderewoningen,metnamevooralinhetonderste(bovendienzeergrote)segmentvanhetVlaamsewoonpatrimonium.Veelvandezewoningenwordenbewoonddoorsociaal-economischkwetsbaredoelgroepen(bv.kansarmenenetnischeminderheden).NaastSLECHTE

14

WOONKWALITEIT spelen daarbij ook andere aspecten, zoals beperkte middelen en kennis, deafhankelijkheidvanhuurderst.a.v.deeigenaarvandewoningenmoeilijkhedenomdezegroepentebereiken(bv.voorgezondheidspromotie).

DespecifiekeaandachtvoorsociaalKWETSBAREGROEPENinbv.onderzoekengezondheidspromotieisgerechtvaardigdomdegezondheidskloof,diezichookmanifesteertopanderevlakken,tedichtenofopzijnminstnietverdertevergroten.Echter,structureleoorzakenalsarmoedeenhuisjesmelkerijvragenookom structurele oplossingen. SENSIBILISERING rondbv. VENTILERENen verluchten is in datopzichtdweilenmetdekraanopen.

WelkerolkanHBMspelenvoorkwetsbaregroepen?

Voordehuidigemeetcampagnewerdgekozenvoor14-15jarigejongerenalsdoelgroep.Ditiseen belangrijke fase in de ontwikkeling van het kind en in dat opzicht een belangrijkedoelgroep. In het verledenwerden ook campagnes opgezet bij pasgeborenen en ouderen.Daarnaast wordt ook telkens aandacht besteed aan sociale ONGELIJKHEID, zowel in derekruteringalsindeanalyseencommunicatie.HetbereikenvansociaalKWETSBAREGROEPENmet de humane biomonitoring is immers belangrijk om sociale verschillen inmilieugezondheidsrisico’szichtbaartemaken.

Uitdagingenvoorhumanebiomonitoringinzakekwestbaregroepen?

HetbetrekkenvansociaalKWETSBAREDOELGROEPENbijHBM-onderzoekvraagtheelwatextrainspanningenenexpertise.Ineersteinstantieishetmoeilijkomdezegroepentebereikenviaderegulierekanalenofrekruteringsstrategieën,maarookandereparticipatiedrempelsdoenzich voor (bv. een taalbarrière, wantrouwen t.a.v. onderzoek en de overheid,cultuurverschillen,enz).Ditvraagtomextrainspanningenvandeonderzoekers,maarvooralookomeenflexibelereopstellingvanhetonderzoek.Ookvoordecommunicatiezijnextrainspanningen nodig die verder gaan dan het vereenvoudigen van het taalgebruik, om deverstaanbaarheid en de bruikbaarheid van de resultaten voor deze doelgroepen teverbeteren. Binnen het Steunpunt wordt actief werk gemaakt van aangepaste strategieënhiervoor.

15

Suggesties,mogelijkesamenwerkingenbeleidsrelevantie

Naasteenalgemeneverkenningvanhetthema‘binnenmilieuengezondheid’enkennismakingmetbetrokkenactoren,stonddedoelstellingvooropomsuggestiesintewinnenvoorHBM-onderzoek.Weonderscheiden daarbij drie onderdelen: suggesties voor het onderzoek (of kennisontwikkeling inbredere zin), suggesties voor de communicatie, en – alvast vooruitdenkend – suggesties voor debeleidsdoorwerkingvandeonderzoeksresultaten.Wathebbenwehieroveropgestoken?

A. Kennisontwikkeling

OmvoldoendeinzichtteverwerveninI)potentieelverhoogdegezondheidsrisico’sinenergie-efficiëntewoningen, II) het belang van ventileren en verluchten en III) de relatie met mogelijkevervuilingsbronnen,zijnbetrouwbareenvoldoendegedetailleerdevragenlijstgegevensvanbelang.Deervaringleertechterdathetmoeilijkisomdergelijkezakentebevragen.Hiervoorwordtbestzogoed mogelijk afgestemd met andere studies. Ook aandacht voor contextfactoren als locatie,activiteitendiebinnenshuisplaatsvindenenaantalinwonerszijnbelangrijk.

Indienmogelijkzouhetookrelevantzijnomtepeilennaarkennisenattitudesvandedeelnemersinzakebinnenmilieuendemotivatievoorgedrag(verandering) (bv.waaromwel/nietventilerenenverluchten). Perceptie en gedrag zijn immers even belangrijk dan bv. de aanwezigheid van eenventilatiesysteem.

Deaandachtvoorsocialeongelijkheidiszekerookvoorditthemarelevant.Deinspanningenvoorhetrekruterenvansociaalkwetsbaredoelgroepenenaandachtvoordoelgroepgerichtecommunicatiezijndusgerechtvaardigd.

Overdezepuntenzalnogwordenteruggekoppeldmetdedeelnemersaanhetrondetafelgesprek,vooreventueleinputenalsklankbordgroep.

B. Communicatie

Decommunicatieoverhetonderzoekenoverdeonderzoeksresultatenkanwordenaangewendombewustzijn rond de thematiek te vergroten. Het is daarbij echter belangrijk dat niet enkel wordtgewezenopdemogelijkerisico’s,maarookopdemaatregelendie(individueelofcollectief)genomenkunnenworden(biedenvan‘handelingsperspectief’)endemogelijkegezondheidswinstdaarvan.

Hetonderzoek–endecommunicatiedaarover–zalechtermaarleidentotbewustzijnalshetopmaatvan de doelgroep wordt afgestemd (bv. jongeren, lager opgeleiden, anderstaligen). Niet enkelverstaanbaarheid,maarookbruikbaarheid (of relevantie)voordedoelgroepenbereik zijndaarbijbelangrijkecriteria.

Daarnaastishetookrelevantomcommunicatie-actiesoptezettengerichtoprelevanteintermediaireactoren (bv. architecten, lokale besturen, enz.), bv. via sectorverenigingen, koepelorganisaties enmedischmilieukundigen.

16

Infunctievanbeleidsintegratiewordtdecommunicatieoverhetonderzoekbestmeteengekaderdinde bredere context, met rekenschap van andere relevante aspecten, al dan nietgezondheidsgerelateerd.

Over de communicatiestrategie en –planning van het Steunpunt wordt op voorhand overleggeorganiseerdmetbelanghebbendeactoren.Dealgemenekrijtlijnenhiervoorstaanbeschreveninde‘Spelregels rond risicocommunicatie’ van het Steunpunt, te raadplegen op de website. Decommunicatievandeonderzoeksresultatenisvoorzieninhetnajaarvan2019.

C. Beleidsdoorwerking

DepotentiëlemeerwaardevanHBMvoorbeleidzitineersteinstantieinagenderingenprioritering,door het inzicht te vergroten in de gezondheidskundige relevantie van diverse blootstelling aanchemische stoffen via het binnenmilieu en de mogelijke gezondheidswinst van maatregelen.Wetenschappelijkebewijslastkanbovendienleidentoteengroter(politiek)draagvlakvoorbeleid.

OpEuropeesniveaukanHBMeenbelangrijkemeerwaardebetekenenvoornormeringenregelgevingm.b.t. chemische stoffen. Deze normen en regels worden nu vaak afgeleid op basis van bv.dierproefstudiesen inschattingvandedoseswaaraandealgemenebevolking(vermoedelijk)wordtblootgesteld. HBM is in dat opzicht veel waarheidsgetrouwer. Hierrond zullen initiatievenwordenopgezet ineengrootschaligEuropeesHBM-initiatief (HBM4EU),waarinVlaandereneen trekkersrolheeft.

DaarnaastkunnenHBM-gegevens(bv.onderzoeknaardeterminantenvanblootstelling)ookwordenaangewendomanderebeleidsoptiesteonderbouwen,zoalsbv.adviezenencommunicatiedaarover.Specifiek voor het thema binnenmilieu kan ook gedacht worden aan ontwerprichtlijnen,productinformatie, materiaalprestatie, richtlijnen in bestekken en lastenboeken voorbouwprojectenvandeoverheid(bv.socialewoningbouw),enz.

Voorde interpretatieenbeleidsvertalingvanHBM-onderzoeksresultatenontwikkeldehetSteunpunteengestructureerdeenparticipatieveprocedure,metname‘hetfaseplan’.Deambitievanhetfaseplanis om samen met diverse betrokkenen en belanghebbenden te komen tot wetenschappelijkonderbouwdeenmaatschappelijkgetoetstebeleidsaanbevelingenenacties,inaanvullingophetreedslopendebeleid.Ookvoordetoekomstigecampagneszaleenfaseplanwordenopgestart.Ditzalvooralgebeurenin2019-2020,nabekendmakingvanderesultaten,maarookintussentijdkanvoorbereidendoverleg worden opgezet (zoals tijdens dit rondetafelgesprek ook reeds werd vooruitgedacht aanmogelijkebeleidsrelevantie).

17

Referenties

WintersS.,CeulemansW.,HeylenK.,PannecouckeI.,VanderstraetenL.,VandenBroeckK.,DeDeckerP.,RyckewaertM.&VerbeeckG.(2015),WoneninVlaanderenanno2013.DebevindingenuithetGroteWoononderzoek2013gebundeld,SteunpuntWonen,Leuven,97p.

FlandersIndoorExposureSurvey(FLIES,2005-2007):GoelenE.,DeBrouwereK.,KoppenG.,SpruytM.&TorfsR.(2007)Onderzoeknaardeinvloedvanhetvoorkomenvanmilieugevaarlijkestoffenindebuitenluchtopdekwaliteitvandebinnenomgeving,deel1:kinderen,onderzoeksrapport,studieuitgevoerdinopdrachtvanhetDepartementLeefmilieu,NatuurenEnergie,VITO,Mol.

BinnenluchtinBasischolen(BiBa,2008-2009):StrangerM.,DeBrouwereK.,SwinnenR.,BormansR.,LauwersJ.,Poelmans.D.,VerbekeL.,SwaansW.,KoppenG.,SpruytM.,BerghmansP.,DesagerK., Govarts E.,Willems H., Bleyx N., Daems J., Torfs R. & Goelen E. (2010)Binnenlucht inBasisscholen(BIBA),Onderzoeksrapport,studieuitgevoerdinopdrachtvanhetDepartementLeefmilieu,NatuurenEnergieenhetagentschapZorgenGezondheid,VITO,Mol.

Surveillancein450klachtenvrijewoningen(2008-2012)–Resultatennietgepubliceerd.

CleanAirLowEnergy(2011-2012):StrangerM.,VerbekeS.,TäubelM.,LavergeJ.,WuytsD.,GeyskensF.,SwinnenR.,VerbekeL.,PoelmansD.,BoonenF.,Lauwers J.,DeBrouwereK.,GoelenE.,HyvärinenA., JanssensA.& IngelaereB. (2012)CleanAir, LowEnergy–Schone lucht, LageEnergie, Exploratory research on the quality of the indoor environment in energy)efficientbuildings: the influence of outdoor environment and ventilation,onderzoeksrapport, studieuitgevoerd inopdracht vanhetDepartement Leefmilieu,Natuur en Energie enhetVlaamsEnergieagentschap,VITO,Mol.

Voor meer informatie over het onderzoek van het Steunpunt Milieu en Gezondheid, zie:www.milieu-en-gezondheid.be

18

Bijlage:Woordenwolk