Redactie Dolf Broekhuizen

nai010 uitgeversSch

olen

bouw

atla

s

Verb

ouw

en a

ls n

ieuw

e op

gave

voo

r bas

issc

hole

n en

kin

dcen

tra

4 5

Legenda ! 6

Inhoud op verbouwmodel ! 7

Overzichtskaart ! 8

Overzicht op bouwjaar ! 10

Voorwoord ! 13

Sander Dekker Introductie ! 14

1

Verbouwen als nieuwe opgave

1.1 Waarom verbouwen? Urgentie en achtergronden van de

verbouwopgave Dolf Broekhuizen ! 17

1.2 Spieken mag! Kansen en belemmeringen in wet- en

regelgeving bij scholenbouw André Mol, Dolf Broekhuizen ! 21

2 Modellen vanverandering

Precieze ingrepen ! 29

Openbreken ! 29

Oorspronkelijke kwaliteiten ! 29

De route ! 31

Overmaat benutten ! 31

Oud plus nieuw ! 31

Samenvoegen ! 33

Opnieuw gebruiken ! 33

Totaalaanpak ! 33

Frido van Nieuwamerongen, Dolf Broekhuizen

Inhoud 3

Het proces

3.1 Individueel en collectief ! 36

Het krachtenveld bij het verbouwproces Dolf Broekhuizen, Marco van Zandwijk

3.2 De gebruikers ! 38

Zoeken naar het gemeenschappelijke Frank Studulski

3.3 Basisschool en kinderopvang ! 43

Combinaties van school en opvang in bestaande gebouwen

Wouter Deen, Eireen Schreurs

3.4 Opdrachtgever en de architect ! 48

Met visie een bestaande school verbouwen

Frido van Nieuwamerongen

3.5 De wijk ! 53

Wisselwerking tussen onderwijs en stedelijke vernieuwing

Guido Wallagh

3.6 Gemeente ! 58

Omgaan met de bestaande voorraad Louk Heijnders, Peter de Jong, Monique Arkesteijn

3.7 Opdrachtgeverschap ! 62

Cocreatie, zelfregulering en ondersteuning in scholen(ver)bouw

Michel Geertse

4 Verbouwingen

4.1 Onderwijs ! 68

Individuele werkplek ! 70

Kleine groepen ! 80

Open plan ! 90

Leerplein ! 92

Lokaalcluster ! 102

Ateliers ! 106

Accentschool ! 110

Passend onderwijs ! 114

Computer en ICT ! 120

Mix van onderwijsplekken ! 126

4.2 Opvang ! 134

Opvang in school in eigen ruimte ! 136

Opvang in school met gedeelde ruimte ! 142

Opvang in nieuwe vleugel ! 158

Opvang in paviljoen ! 164

Hele gebouw is opvang ! 172

4.3 Overblijf ! 174

Zelfstandige overblijfruimte ! 176

Overblijf overlapt onderwijs ! 180

Overblijf in bestaand volume ! 184

Overblijf naast onderwijs ! 192

4.4 Personeelsruimte ! 198

Teamruimte ! 200

Individuele personeelsruimte ! 204

4.5 Gemeenschappelijke ruimte ! 208

Collectiviteit ! 210

Flexibiliteit ! 218

Meervoudig gebruik opeenvolgend ! 224

Meervoudig gebruik gelijktijdig ! 230

Mix van gemeenschappelijke ruimtes ! 234

4.6 Breed gebouw ! 246

Kindprofiel ! 248

Ouderprofiel ! 252

Buurtprofiel ! 258

Bredeschooldeel ! 264

4.7 Renovatie en herbestemming ! 268

Renovatie en aanpassing ! 270

Renovatie ! 280

Herbestemming ! 284

Dolf Broekhuizen

5 Tijdlijn en verantwoording

Tijdlijn ! 300

Gebruikte literatuur ! 308

Meer lezen over scholenbouw ! 310

Methode ! 311

Verantwoording ! 313

Over de onderzoekers ! 314

Beeldverantwoording ! 315

Register ! 316

Index projecten op plaatsnaam ! 318

Colofon ! 320

8 9

Boven-Leeuwen

Schijndel

Tiel Zevenaar

Zijtaart

AerdenhoutHaarlem

Heemstede

Amsterdam Almere

Amersfoort

Apeldoorn

ArnhemBeesd

Breda

Brielle

LeeuwardenBurgum

Den Haag

Dronryp

Dronten Zwolle

Roosendaal

Groningen

Heenweg

Hengelo

Heteren

Hilversum

Hoog Keppel

Leiden

Lintelo

Maastricht

Nagele

Notter-Zuna

Oegstgeest

Pingjum

Rectum-Ypelo

RhedenWaddinxveen

WeespWenum-Wiesel

Wijnjewoude

Delft

Dordrecht

Eindhoven

Tilburg

Gouda

Utrecht

’s-Gravendeel

Hoorn

Rotterdam

Oisterwijk

Schiedam

Vessem

Wilnis

Wormer

Boven-Leeuwen

Schijndel

Tiel Zevenaar

Zijtaart

AerdenhoutHaarlem

Heemstede

Amsterdam Almere

Amersfoort

Apeldoorn

ArnhemBeesd

Breda

Brielle

LeeuwardenBurgum

Den Haag

Dronryp

Dronten Zwolle

Roosendaal

Groningen

Heenweg

Hengelo

Heteren

Hilversum

Hoog Keppel

Leiden

Lintelo

Maastricht

Nagele

Notter-Zuna

Oegstgeest

Pingjum

Rectum-Ypelo

RhedenWaddinxveen

WeespWenum-Wiesel

Wijnjewoude

Delft

Dordrecht

Eindhoven

Tilburg

Gouda

Utrecht

’s-Gravendeel

Hoorn

Rotterdam

Oisterwijk

Schiedam

Vessem

Wilnis

Wormer

Overzichtskaart

Zevenaar, Brede school Groot Holthuizen1848 ! 106

HeemstedeVoorwegschool1882 ! 75

UtrechtAgatha Snellenschool1883 ! 88

AmsterdamDr. Rijk Kramerschool1884 ! 276

AmsterdamBrede school De Zeeheld1891 ! 210

AmsterdamOBS Aldoende1899 ! 126

Zijtaart (Veghel), MFA Het Klooster, Basisschool Edith Stein1901 ! 284

LinteloKulturhus Lintelo, CBS Klimop1901, 1909 ! 242

UtrechtVrije School Utrecht1902 ! 89

Den HaagISBO Al-Qoeba1907 ! 206

Den Haag, OBS De la Reyweg, KDV Hamertje Tik1917 ! 151

Notter Zuna, Kulturhus Irene, School met de Bijbel1917 ! 261

Haarlem, Dreefschool voor Christelijk Basisonderwijs1919 ! 130

ZwolleJenapleinschool1919 ! 92

BeesdKulturhus Het Klokhuis1920, 1958, 1973 ! 262

SchiedamSt. Jozefschool1921 ! 120

Amsterdam14e Montessorischool Jordaan1922 ! 102

UtrechtRietendakschool1923 ! 184

HeemstedeBrede school Molenwerf1924, 1925, 1930 ! 290

HilversumFabritiusschool1926, 1928 ! 96

RotterdamSBO St. Lucasschool1926 ! 84

Den HaagNutsschool Zorgvliet1927 ! 291

GroningenOBS Joseph Haydn1928 ! 170

HengeloRK Basisschool St. Jan 1928 ! 180

OisterwijkBrede school Waterhoef1928 ! 164

Oegstgeest, OBS Gevers Deutz Terweeschool1928 ! 218

MaastrichtKindcentrum Oda1929 ! 146

Amsterdam, Eerste openluchtschool voor het gezonde kind1930 ! 72

Boven-LeeuwenKulturhus D’n Dulper 1930 ! 222

BrielleCBS Geuzenschip1930 ! 76

Eindhoven, Spilcentrum De Bennekel1930 ! 224

Amsterdam, 5e Montessorischool Watergraafsmeer, Villa Bons1931 ! 270

Groningen, Vensterschool Oosterpark, OBS Siebe Jan Bouma1931, 1960 ! 192

Leeuwarden. PCBO Koningin Wilhelminaschool1931 ! 131

AerdenhoutAntoniusschool1932 ! 196

UtrechtOBS Oog in Al, Johan de Witt1932 ! 141

DordrechtCBS Repelaer1934 ! 168

EindhovenSpilcentrum De Trinoom1934 ! 202

Eindhoven, Spilcentrum De Barrier1938 ! 238

UtrechtODBS Puntenburg1939 ! 188

RhedenCBS De Holtbanck1948 ! 274

BredaHuis van De Heuvel1951 ! 234

BredaMontessorischool Dubbelwijs Breda1951, 1954 !121

Rectum-Ypelo (Wierden) Akkerhus CBS Akkerwal1951 ! 223

RoosendaalKBS Fatimaschool1951 ! 215

LeidenOBS De Morskring1952 ! 214

AmersfoortOBS De Vlindervallei1952 ! 260

AmsterdamSBO De Kans1952 ! 70

HengeloRKDB St. Plechelmusschool1953 ! 80

PingjumOBS It Leech1953 ! 258

Vessem (Eersel)Oude School KDV Duimelot1953 ! 294

Hoog KeppelOBS De Bongerd1955 ! 228

Weesp, OBS Triangel, CBS Van der Meulen-Vastwijk1955 ! 250

NageleSWS Titus Brandsma RKOB1956 ! 140

NageleOBS De Ringloop1956 ! 118

RotterdamOBS De Wilgenstam1956 ! 280

TielBrede school De Regenboog1956 ! 154

EindhovenSpilcentrum Genderdal1957 ! 158

Heenweg (‘s-Gravenzande)CBS De Kameleon1957 ! 142

MaastrichtBasisschool Het Mozaiek1957 ! 132

DelftDelftse Montessorischool1960 ! 182

HilversumBrede school Zuid1961 ! 178

RotterdamVan Brienenoordschool1962 ! 152

RotterdamOBS De Tuimelaar1963 ! 110

RotterdamRKB Mr. Van Eijck1963 ! 150

AmsterdamKinderdagverblijf uk Andreas 1964 ! 172

ZwolleBrede school Wonderwoud1964 ! 251

AmsterdamDe Brede School1968 ! 266

DrontenKBS De Toekomst1962 ! 204

RotterdamJan Anthonie Bijlooschool1966 ! 119

WijnjewoudeCBS Votum Nostrum1967 ! 100

TilburgMFA ‘t Kruispunt, De Antaris1968 ! 216

WaddinxveenRKB De Regenboog1968 ! 244

DronrypRKBS St Radbodus1969 ! 267

GoudaJenaplanschool De Caroussel1970 ! 74

SchijndelEducatief Basiscentrum Oost1971, 1972, 1980 ! 171

Wenum-WieselPCBS Prinses Beatrix1971 ! 200

RotterdamCBS Albert Plesmanschool1972 ! 176

RotterdamBrede school Nieuwstraat1973 ! 136

Amsterdam Buitenveldertse Montessorischool1975 ! 160

BurgumOBS ’t Partoer1975 ! 124

DordrechtBrede school De Keerkring1975 ! 288

AmsterdamHolendrechtschool1976 ! 245

Rotterdam, Kindercentrum Kinderkade, De Blijberg, Margrietschool, Dominicusschool1978 ! 248

ArnhemMFA De Laar West1977 ! 114

’s-GravendeelCBS De Bouwsteen1978 ! 230

AlmereOBS De Klaverweide1979 ! 90

WilnisOBS De Willespoort1980 ! 112

ArnhemMFA De Laar Oost, Brede school Het Startblok1981 ! 264

GoudaVrije school De Ridderslag1982 ! 207

HoornDuiventil en Hoeksteen1982 ! 229

DordrechtGriffioen, Oranje Nassauschool1983 ! 282

AmsterdamOBS De Dapper1985 ! 256

LeidenOBS Lucas van Leyden1985 ! 122

HeterenBrede school De Vogeltuin1992 ! 292

OegstgeestBrede school De Vogels2001 ! 162

ApeldoornOBS Sprengenpark2005 !163

WormerOBS De Eendragt, De Tinteltuin2005 ! 156

AmsterdamBrede school Osdorp, De Kikker2006 ! 252

Amsterdam 4e Montessorischool Pinksterbloem1981 ! 104

12 13

Voorwoord

Kinderen verdienen een aantrekkelijk, gezond gebouw om te leren en zich te ontwikkelen. Een schoolgebouw is van wezenlijk belang voor goede leerprestaties en voor het welbevinden van de leerlingen en het team. Vernieuwingen in het onderwijs en de wens om in te spelen op maatschap-pelijke ontwikkelingen, zoals het samenwerken met andere gebruikers, stellen hoge eisen aan een gebouw. Veel schoolgebouwen in ons land zijn verouderd. Bijna zestig procent is ouder dan 35 jaar. De gebouwen zijn niet altijd geschikt voor het onderwijs van deze tijd. En ook niet toegerust op duurzaam energiegebruik. Bij zo’n driekwart van de scholen is het binnenklimaat niet goed genoeg. Ook is er veel achterstallig onderhoud. Daarom zullen honderden scholen de komende jaren moeten worden verbouwd. Voor de meeste schoolbesturen en gebruikers van deze onderwijsgebouwen is dit een ingewikkelde opgave waarbij veel komt kijken. Het is een belangrijke opdracht om alle scholen geschikt te maken voor het onderwijs in de komende decennia. De verantwoordelijkheden die hierbij een rol spelen zijn belegd bij schoolbesturen en gemeentes. Sinds 1 januari 2015 zijn de schoolbesturen in het primair onderwijs verant-woordelijk voor het buitenonderhoud en de aanpassing van schoolgebouwen. Daardoor hebben de besturen − zowel wettelijk als financieel – meer ruimte om verbeterin-gen aan te brengen in of aan het eigen onderwijsgebouw.

Ze zijn op dit punt dus niet meer afhankelijk van de gemeente. Het is goed dat er veel initiatieven zijn om schoolgebou-wen beter geschikt te maken voor het onderwijs van nu. De scholenbouwatlas is ook zo’n initiatief. Dit boek laat zien hoeveel kennis en ervaring er in ons land is opgebouwd over de (ver)bouw van scholen. En ook dat vernieuwing van schoolgebouwen door veel betrokkenen als een mooie, maatschappelijke opdracht wordt gezien. De plek en het bestaande gebouw bieden soms on-gedachte en onverwachte mogelijkheden. Ontwerpers en opdrachtgevers willen alle kansen benutten om een eigentijds onderwijsgebouw te realiseren. Van bescheiden ruimtelijke ingrepen tot ingrijpende verbouwingen. Van kleine dorps- of wijkscholen tot grotere multifunctionele gebouwen. Door op gemeentelijk en regionaal niveau de problemen in kaart te brengen, kunnen maatwerk-oplossingen tot stand komen. Een goede energiehuis-houding en slim ontworpen vernieuwingen geven school-gebouwen een tweede, duurzaam leven. Een brede, integrale bena dering, waarbij er oog is voor de bestaande kwaliteiten van een gebouw, biedt kansen voor de huidige gebouwenvoorraad. Ik heb er alle vertrouwen in dat de betrokken partijen zich gezamenlijk zullen inzetten voor verbetering van de onder-wijshuisvesting en dat steeds meer kinderen kunnen leren in een eigentijds en toekomstbestendig schoolgebouw.

De staatssecretaris van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap,

Sander Dekker

14 15

Wat kunt u van de scholenbouwatlas verwachten?We staan voor de opgave: het verbouwen van de basis-school of het kindcentrum. Maar wat zijn de mogelijkheden? Voorbeelden van verbouwde scholen worden nauwelijks gepubliceerd. Door de werkdruk komt het er in de regel ook niet van om eens rustig een excursie te organiseren om ver-bouwde basisscholen of kindcentra te bekijken. Ook gericht kunt u maar moeizaam gebouwen bezoeken, omdat er tot nu toe geen enkel overzicht bestaat. Daardoor kunt u niet de kunst afkijken van de buren. Steeds maar weer zelf het wiel uitvinden is op zijn minst ineffectief. Bovendien is de praktijk veelal ad hoc, waardoor gebouwen door een opeenstape-ling van ingrepen chaotisch, onsamenhangend en rommelig worden. Een integrale aanpak van de verbouwing kan de kwaliteit wel langdurig versterken. De scholenbouwatlas maakt u hierin wegwijs door de nadruk op drie hoofdaspecten. De atlas schept helderheid door de mogelijkheden te laten zien die de gebouwen bieden. Dat zijn de verbouwmodellen. Daarnaast schept de atlas helderheid in het proces, doordat de belangrijkste actoren waarmee u te maken krijgt aan u worden voorgesteld. Die partijen variëren van de gebruikers van het gebouw, de opdrachtgever en architect, tot aan de wijkbewoners en de gemeente. Tot slot krijgt u helderheid door de concrete gebouwen. Casestudies zijn de kern van de scholenbouwatlas: voorbeelden van de dagelijkse praktijk van verbouwde basisscholen en kindcentra in Nederlandse gemeentes. De voorbeelden zijn zo gegroe-peerd dat u gemakkelijk de relevantie van de verbouwing kunt zien. De thema’s van de verbouwing zijn in beeld ge-bracht en in korte teksten toegelicht. Als geheel biedt de scholenbouwatlas een staalkaart van de verbouwmogelijk-heden. Daarmee kunt u uw voordeel doen.

Gebouwen voor kinderenDe scholenbouwatlas is bedoeld voor beslissers en op-drachtgevers in de bouw en verbouw van voorzieningen voor primair onderwijs en kinderopvang: de schoolbesturen, gemeentes, opvang- en welzijnsinstellingen. De scholen-bouwatlas is ook bruikbaar voor ontwerpers en andere pro-fessionals die bij de bouwopgave betrokken zijn, waaronder leerkrachten of leidsters die aan bouwvergaderingen deel-nemen. De atlas richt zich zowel op basisonderwijs als op kinderopvang en het is daarom goed om te spreken over gebouwen voor een leeftijdsgroep van nul tot twaalf jaar. Bij deze gebouwen voor kinderen gaat het niet alleen om onderwijs maar ook om kinderopvang, welzijn en andere functies. De term kindcentrum wordt daarvoor wel gebruikt, maar er is geen vaste definitie van wat een kindcentrum is.

In de meeste gevallen gaat het om de clustering van kinderopvangvoorzieningen en peuterspeelzaal, of is het een basisschool waaraan andere kindfuncties gekoppeld zijn, vergelijkbaar met een brede school met het accent op het kind. In sommige gevallen zijn de functies breder en is het gebouw gericht op een grotere doelgroep en heeft het een functie voor de wijk, zoals kulturhusen. Dan kan het gaan om gebouwen voor nul tot honderd jaar.

Leeswijzer en zoekmogelijkhedenEr komt veel op u af waarop u moet letten als u gaat verbou-wen. In de scholenbouwatlas ligt het accent op de ruimtelij-ke veranderingen, waarbij op drie relevante onderwerpen wordt ingezoomd: het proces, de praktijkvoorbeelden en de verbouwmodellen. Die delen worden hieronder toegelicht.

Verbouwen als opgave – deel 1Ervaringen met de praktijk Sommige schooldirecteuren zien zich als onervaren partij gesteld voor een ingrijpende verbouwing. Andere locatieleiders of besturen zijn ervaren opdrachtgevers en kennen het klappen van de zweep. In beide gevallen is het procesverloop van een verbouwing echter afhankelijk van onzekere en onvoorspelbare momen-ten. Bij verbouwingen kunnen wet- en regelgeving het proces zeer gecompliceerd maken, tijdrovend zijn of zelfs belemmerend werken. Zicht op creatieve oplossingen kan dan een gids zijn. Het eerste deel presenteert de actuele opgave en praktijkervaringen.

Verbouwmodellen – deel 2Welke kansen biedt mijn gebouw? Het bestaande gebouw is een gegeven en definieert mede het kader van de moge-lijkheden. Verbouwingen verschillen in de praktijk sterk wat betreft schaal, ruimtelijke consequentie en grondigheid. Om u een overzicht te geven van die gevarieerdheid zijn alle verbouwingen ingedeeld volgens een bepaald ver-bouwmodel, waarin die verschillen tot uitdrukking komen. De nadruk bij de modellen ligt op de ruimtelijke ingreep van de verbouwing en minder op het proces, de financiering, en organisatorische of beheersmatige aspecten. Het verbouw-model is dan ook een ruimtelijk model. Negen modellen wor-den achtereenvolgens voor het voetlicht gebracht: Precieze ingrepen; Openbreken; Oorspronkelijke kwaliteiten; Route; Overmaat benutten; Oud plus nieuw; Samenvoegen; Opnieuw gebruiken; Totaalaanpak.

Verbouwproces – deel 3Betrokken partijen bij het verbouwproces Wie neemt de regie bij een verbouwing? Of: wie heeft de regie tijdens het proces? Die vraag is niet eenvoudig te beantwoorden. In de

meeste handboeken wordt het verbouwproces voorgesteld als een lineair proces dat globaal verloopt van visie, schets-ontwerp, voorlopig ontwerp, definitief ontwerp, bestek en uitvoering naar oplevering. Maar de praktijk gedurende dat traject is onoverzichtelijk. In de atlas is een andere invals-hoek gekozen, in aanvulling op bestaande handboeken. Het proces wordt vanuit de betrokken partij gezien. Het verbouwproces van basisscholen en kindcentra is complex en kan ervaren worden als een doolhof. Betrokkenen krijgen te maken met een kluwen van belangen, wensen en strijd-punten. Hoe je het ook wendt of keert, de deelnemers zullen allianties moeten smeden. De wereld van concrete personen en handelende partijen – de actor – staat centraal in het procesdeel, variërend van de gebruiker, zoals onderwijs en kinderopvang, tot aan de wijkbewoners en gemeentelijke overheden. De essays in Verbouwproces zijn geschreven door specialisten, die vanuit het perspectief van de verschillende betrokken partijen de verbouwopgave belichten. Zij leggen verbanden met concrete gebouwen. Het idee achter de scholenbouwatlas is dat het concrete voorbeelden laat zien die in de Nederlandse context mogelijk zijn, daarom worden in dit hoofdstuk de gebouwen gerelateerd aan het opdracht-geverschap. Het eerste inleidende deel belicht de alliantie tussen schoolbestuur, locatieleider en team. Daarna verbreedt de blik. Het zoeken naar een gemeenschappelijke noemer staat centraal in het hoofdstuk over de gebruikers. Een van de meest voorkomende combinaties die basisscholen aangaan, analyseren de auteurs in het hoofdstuk: basisonderwijs en kinderopvang. In het daaropvolgende hoofdstuk wordt de wisselwerking tussen opdrachtgever en architect bespro-ken. De school als voorziening voor de buurt en onderdeel van wijkvernieuwing is het onderwerp van het volgende hoofdstuk. Daarna staan rol en verantwoordelijkheden van de basisschool en de gemeente centraal. En tot slot breekt het laatste hoofdstuk een lans voor opdrachtgeverschap in de vorm van cocreatie.

Verbouwingen - deel 4Welke verbouwopgaves komen aan bod? Na de wereld van belangen, wensen, eisen en inspraak, wilt u nader weten hoe de gebouwen eruit zien. De praktijkvoorbeelden komen in Verbouwingen aan bod. Actuele redenen om te verbou-wen zijn als ruimtelijke opgave thematisch gegroepeerd. Op die wijze biedt de scholenbouwatlas inzicht in ruimtelijke hoofdthema’s die op dit moment in Nederland relevant zijn. In de atlas zijn zeven hoofdonderwerpen benoemd. De ver-bouwingen vinden plaats vanwege het streven naar: onder-wijskundige verbeteringen (Onderwijs), de integratie van kinderopvangvoorzieningen en peuterspeelzaal (Opvang) met het onderwijs, het realiseren van een overblijfruimte in het gebouw (Overblijf) of betere voorzieningen voor het team en organisatie (Personeelsruimte), een ruimte die voor meerdere gebruikersgroepen kan worden ingezet (Gemeenschappelijke ruimte) of vanwege het streven naar een multifunctionele accommodatie (Breed gebouw). In het laatste hoofdstuk staan Renovatie en herbestemming van het gebouw als opgave centraal. Deelthema’s werken het ruimtelijke karakter verder uit. De thema’s worden geïl-lustreerd aan de hand van casestudies uit de praktijk.

Overzichten – Introductie en deel 5Kaarten en legenda, tijdlijn en register U kunt op meerdere manieren in de scholenbouwatlas zoeken. In het begin van het boek vindt u een kaart van Nederland waarin de honderd projecten zijn aangeduid op plaats, en een tijdlijn met een or-dening op oorspronkelijk bouwjaar. Hier vindt u ook de le-genda bij de tekeningen en een overzicht van de gebouwen, geordend volgens de verbouwmodellen. Voorafgaand aan de hoofdstukken 3 en 4 vindt u een inhoudsopgave van het betreffende hoofdstuk. Deel 5 begint met een tijdlijn die een beknopte geschiedenis schetst van scholenbouw in Neder-land. Het zakenregister in dit deel verwijst naar onderwijs-kundige thema’s en architectuurtrefwoorden. In de index zijn de onderzochte basisscholen en kindcentra alfabetisch op plaatsnaam geordend. De literatuurlijsten bevatten de ge-bruikte literatuur (waar in de noten sprake van is) en geven suggesties voor verder onderzoek.

Introductie

Dolf Broekhuizen

Bestaande scholen worden geregeld aangepast aan nieuwe wensen. Een inte grale aanpak van de verbouwing kan de kwaliteit langdurig versterken. Van Brienenoordschool, Rotterdam.

70 71

Werknis naast lokaal

SBO De KansAdres

Ontwerp verbouwing Ontwerp oorspronkelijk

VerbouwmodelThema verbouwing

Deelthema

Thomas van Aquinostraat 7, AmsterdamInbo, R. Petersma, 2010Onbekend, voor 2010 (oorspronkelijk Publieke werken Amsterdam, 1952)Opnieuw gebruikenOnderwijsIndividuele werkplek

Het gebouw van SBO De Kans was bijzonder geschikt voor de transformatie tot school voor speciaal basisonder-wijs. De voormalige lagere school is vrij ruim opgezet met grote lichte lokalen met portiekontsluiting, een aula en meerdere speel plaatsen die geïntegreerd zijn met het gebouw. Kinderen op deze school volgen het onderwijs in kleine groepen en hebben meer behoefte aan extra bege-leiding vanwege gedragsproblemen en taal- en leerachter-standen. De voorziening past in de wijk, Slotermeer in Amsterdam, waar veel kinderen wonen van wie de gezins-situatie is verstoord. Het oorspronkelijke gebouw uit 1952 is een standaard-ontwerp waarvan er meerdere in de wijk zijn gebouwd. Dat juist dit gebouw behouden bleef, volgt uit een samenloop van omstandigheden. De directeur van de school is bijzon-der gedreven, de ligging aan het Sloterpark is zeer waarde-vol en bouwkundig was de school nog goed. De stadsdeel-raad was vanwege de bijzondere typologie bereid de extra kosten van een verbindingsgang te dragen, zodat de ken-merkende opzet behouden bleef.

Om de school meer geschikt te maken voor een bredere wijkfunctie, is het programma uitgebreid met een steunpunt voor jeugdhulpverlening, naschoolse opvang en huiswerk-begeleiding. Buurtbewoners en de kinderen kunnen terecht bij een diëtiste en een fysiotherapeut. De aula is na school-tijden ook beschikbaar voor de wijk. Bij de transformatie tot school voor speciaal basisonder-wijs (SBO) in 2010 is het bestaande gebouw verbouwd en gerenoveerd en is een nieuwe vleugel toegevoegd, zodat het nu geschikt is voor zeventien groepen leerlingen. In de bestaande vleugel zijn de lokalen voorzien van nieuwe werk-plekken op de plaats van de portieken, de bergingen en de garderobes. De school beschikt daarmee over meerdere ALO-ruimtes (alternatieve leeromgevingen), die meer indivi-dueel werken mogelijk maken. Bovendien zijn de ruimtes prikkelarm ingericht. Met vaste nieuwe bergingen is een overgangszone gecreëerd tussen de lokalen en de toe-gangsdeur. De architect (Inbo architecten) herschikte ook de voorzieningenvleugel. In de voormalige hal zijn onder meer de docentenkamer en een keuken ingericht. Het ge-bruik van de bestaande aula is geïntensiveerd doordat deze nu tegelijk als hal, ontvangst- en bijeenkomstruimte dienst-doet. In de nieuwe, derde vleugel zijn extra lokalen, een speelzaal en een ruimte voor buitenschoolse opvang. In de architectuur heeft de architect naar aansluiting gezocht met de bestaande bouw door de compositie van grote, verdiepingshoge vensters die worden afgewisseld met gemetselde dichte wandvlakken over te nemen. En door het spiegelen van de plattegrond. De openheid in het gebouw is gehandhaafd, maar in de kleurkeuze van de interieurafwerking is een warmer palet gekozen. Het gebouw kan een voorbeeld zijn voor reguliere basisscholen waar passend onderwijs een rol speelt.

Literatuur- D. Broekhuizen, ‘School voor speciaal basisonderwijs De Kans in

Amsterdam’, in: de Architect, september 2011, 84-87

1 2 233

23 3 3

3333

32 2

22

161321

2120

21

23

2123 23

20

11

8

9 23

9

9

15

2 2 2

2 2 2

164

5

2120

21

23

2321 21

2323

2323

20

89

9

13

2 2 2

1 2 233

23 3 3

3333

32 2

22

161321

2120

21

23

2123 23

20

11

8

9 23

9

9

15

2 2 2

2 2 2

164

5

2120

21

23

2321 21

2323

2323

20

89

9

13

2 2 2

0 10

OP

NIE

UW

GE

BR

UIK

EN

/ O

ND

ER

WIJ

S /

IN

DIV

IDU

ELE

WE

RK

PLE

K OP

NIE

UW

GE

BR

UIK

EN

/ ON

DE

RW

IJS / IN

DIV

IDU

ELE

WE

RK

PLE

K

A

B

C

D E

begane grond 2010

begane grond voor 2010

doorsnede 2010

doorsnede voor 2010

schaal 1 : 1000

A Groepsruimte met werknis

B C Verkeerszone met doorzicht naar groepsruimte

D Gymnastieklokaal

E Nieuwe vleugel

316 317

Aanbesteding 61, 63, 64, 310, 314ABC-school 39Accentschool 39, 68, 69, 110, 112Accommodatiebeleid 55, 58, 59, 61Achterstallig onderhoud 13, 18, 62,

228, 291, 311Akoestiek 121, 152, 199, 208, 269Amfitheater 291Atelier 68-70, 90, 106, 107, 142, 144,

176, 214, 282Aula 19, 49, 56, 70, 76, 89, 103, 121,

126, 127, 130, 132, 134, 142, 154, 156, 158, 159, 174, 175, 178, 180, 208, 209, 214, 222, 224, 238, 242, 245, 250, 264, 267, 270, 274, 284, 285, 292

Auteursrecht 48, 320Babyhoek 172Beeldschermwerk 200Beheerstichting 262Bekostiging (ook bekostigingsstelsel)

22, 23, 48, 49, 61, 208, 281Belevingskwaliteit 31Bergruimte 88, 274Beschermd stadsgezicht 291Bestemmingsplan 23, 31, 33Bestuurskantoor 148, 154Bibliotheek 36, 37, 39, 41, 42, 84,

1110, 126, 142, 144, 158, 229, 234, 238, 242, 245-248, 258, 260, 269, 262, 269, 284, 292, 293

Binnenmilieu 17, 18, 269, 313Bioritme 40, 106Blokkenhoek 172Boerderij 44, 96, 106, 108, 223, 261Bouwbesluit 22, 25, 36, 247Bouwheer 52, 62Bouwkosten 19, 61, 65Bouwmanagementbureau 64Bouwperiode 29, 31, 33, 65, 280Bouwproces 51, 52, 54, 65Bouwteam 51, 65Brandmeldinstallatie 50Brandveiligheid 270Brede school 14, 18, 22-24, 31, 37, 38-

41, 44, 46, 49, 52, 55, 56, 59, 62, 64, 65, 84, 106-108, 114, 135, 136, 142, 154, 158, 162, 164, 170, 178, 210, 229, 234, 238, 242, 246, 247, 251, 252, 260, 264, 266, 267, 288, 290, 292, 307, 314

Bredeschooldeel 222, 246, 264-267Buffet 182Buitenlesplaats 18, 119Buitenruimte, zie schoolplein Busopstelling 303Buurtfunctie 39, 55, 56, 64, 142, 200,

210, 234, 258, 260, 262, 267, 292Buurtkamer (ook

buurtontmoetingsruimte) 55, 56, 264, 292, 302

Buurtprofiel 246, 247, 258, 260, 261, 262, 264

Buurtvoorziening (ook buurtcentrum) 23, 39, 47, 63, 92, 158, 223, 234, 248, 246, 247, 261, 264, 282, 304, 305

Buurtzaal 216

Campus (ook campusmodel) 192, 262, 263, 314

Capaciteit 17, 54, 68, 88, 132, 134, 154, 158

Centra voor jeugd en gezin 38, 39Clustering 14, 37-40, 47, 63, 154, 168,

246, 247, 266, 292, 311Cocreatie 15, 62, 63, 65Collectiviteit 208-210, 214-216Community Center 39Community School 39Competenties 61, 65Computer 29, 31, 68, 69, 72, 96, 120-

122, 124, 142, 150, 152, 158, 168, 180, 199, 215, 230, 242, 244, 258, 282, 313

Computerlokaal 25, 122, 131, 176, 258, 291

Computerplek (ook pc-plek) 19, 24, 33, 68, 72, 75, 76, 102, 117, 120-122, 124, 131, 139, 219, 244, 245, 267, 287

Computertafel 69, 100, 124, 148, 163, 215, 230, 231

Concentratienis 124Conciërge 199, 202, 204Consultatiebureau 39, 154, 192, 252Continurooster 40, 174, 251Contractvormen 52, 65Cultuurplein 150Dagarrangement 247, 313Dagritme 47, 68, 134, 146Dagspiegel 40, 174Daltonschool 80, 106, 126, 188, 284DB(F)MO 52, 65Differentiatie 43, 47, 49, 102, 104, 120,

134, 302Digibord, zie smartboard Directiekamer 121, 163, 229, 242, 288Docentenkamer, zie personeelsruimte Doordecentralisatie 22, 25, 61, 62Dorpshuis 24, 51, 62, 222, 228, 258,

261, 262, 284Draagstructuur 33, 37Dubbel glas 114, 121, 282Dubbelgebruik 43-47, 118, 142, 152,

154, 174-176, 242, 244, 250, 262, 274

Duurzaamheid 17, 18, 22, 33, 58, 61-63, 310

Eethoek 172Eetruimte 18, 40, 131, 141, 184, 199,

258, 296, 303Energiebesparing 50, 63Energiegebruik 13Energielabel 280Entresol 19, 45, 68, 74, 75, 80, 82, 88,

120, 126, 151, 245, 258Esthetiek 51, 300, 301Exploitatie (ook exploitatiekosten,

exploitatielast) 21, 39, 41, 42, 52, 56, 61, 62, 65, 246, 262, 264

Flexibele wand 142, 150, 158, 199, 208, 215, 218, 222, 223, 244, 261, 284

Flexibiliteit 25, 37, 102, 163, 208, 209, 218, 222, 223

Freinetschool 306

Frisse School 37, 49, 50, 63, 104, 164, 188, 216, 269

Functieverbreding 24, 37, 38, 40, 228, 246, 307

Functievernieuwing (ook functieverandering) 19, 31, 33, 38, 134, 248, 251

Functieverzameling 38, 39Fusie 23, 64, 124, 228, 292Gangschool 44, 84, 87, 88, 120, 301,

306Ganztagsschule 39Garderobenis 76, 131, 172, 180, 303Gebedsruimte 266Geïntegreerde contracten 65Geïntegreerde kindvoorziening 39Gebruikersafspraak 215Geluidsbuffer 172Gemeenschappelijke ruimte 15, 24, 45,

68, 102, 168, 208-210, 214-216, 218, 222-224, 228-230, 234, 238, 242, 244, 245, 248, 258, 270, 276, 280, 284, 311

Gescheiden geldstroom 33Gezondheid 17, 18, 49, 50, 57, 206,

252, 302Groepswerk (ook groepswerkplek) 68,

75, 84, 96, 187Groot onderhoud 22, 33, 268Gymnastiekzaal, zie sportzaalHalschool 300Handenarbeidlokaal 119, 174, 175,

260Hele-dagschool 199Hellingbaan 33, 151Herbestemming (ook transformatie) 15,

17, 19, 20, 24, 33, 44, 50, 51, 52, 55, 56, 59-62, 65, 70, 80, 89, 114, 136, 146, 156, 164, 172, 188, 260, 268-270, 274, 276, 280, 282, 284, 288, 290-292, 294, 308, 310, 311, 314

Herbouw 96, 106, 184Herstructurering 36, 54, 63, 110, 222,

238, 246, 260, 266Huishoudschool 45, 59, 188, 251Huiskamersfeer 66, 164, 165, 175Huisvestingsadviseur 313Huisvestingsplan 55, 61, 63ICT 29, 39, 68, 69, 120-122, 124,

242, 250IKC, zie integraal kindcentrumInclusie 68, 198Individualisering 42, 68, 74Individuele werkplek 31, 68, 70, 72,

74-76, 122, 126, 199Instructieruimte (ook instructielokaal)

90, 132, 199Integraal 15, 18-20, 22, 31, 33, 38, 48,

55, 56, 68, 72, 122, 210Integrale toegankelijkheid 33Investeringskosten 19, 61, 62Integraal kindcentrum (IKC) 18, 24, 39,

40, 44, 45, 56, 132, 134, 175, 199, 246, 247, 307

Interne begeleiding 29, 69, 84, 130, 242, 291

iPad 39

Lokaalcluster 49, 68, 69, 92, 102, 104Lokaaleenheid 303Loungeplekken 141, 142, 180Luchtkwaliteit 269Magneetschool 39, 69, 112Materiaal 22, 27, 156, 182, 214, 250,

274, 193, 311, 313Media 17, 24, 25, 68, 126, 260Mediatheek 31, 37, 75, 88, 90, 96,

100, 121, 122, 124, 132, 144, 151, 168, 218, 224, 250, 251, 270, 282

Meervoudig gebruik 31, 42, 44, 126, 131, 164, 182, 208, 209, 215, 218, 224, 228-230, 244, 258, 276

MFA, zie multifunctionele accommodatieMiddenklassenwijk 40Mindervalide 33, 282Mindervalidetoilet (miva-toilet) 24, 69Montessorischool 22, 24, 31, 33, 45,

46, 102, 104, 121, 136, 160, 182, 202, 270, 302, 303, 306

Monument (ook rijksmonument) 22, 23, 55, 72, 76, 88, 118, 131, 140, 141, 164, 180, 188, 192, 196, 260, 270, 291, 294

Motie Van Aartsen-Bos 39, 43, 45, 47, 163

Multifunctioneel centrum 39, 41, 42, 245, 246, 248, 264, 305

Multifunctionele accommodatie (MFA) 15, 24, 38, 39, 41, 42, 58, 61, 62, 64, 208, 210, 216, 234, 246-248, 264, 282, 284, 312, 314

Multifunctionele ruimte 42, 91, 118, 130, 152, 185, 208, 210, 215, 219, 223, 228, 244, 266, 267, 276, 288, 292, 293

Muziekruimte (ook muzieklokaal) 41, 150, 247, 251, 276, 291

Naschoolse opvang 39, 40, 49, 70, 134, 156, 170, 175, 176, 182, 204, 242, 248, 264,

Natuurspeelplaats 134Nieuwbouw 17-23, 31, 33, 34, 36, 39-

41, 45, 48-59, 61, 62, 65, 75, 76, 80, 106, 136, 152, 154, 164, 168, 196, 202, 210, 224, 227, 247, 250, 251, 258, 261, 266, 268, 269, 274, 280, 282, 284, 291, 314

Omgevingsrecht 23Omgevingswet 62Onderwijsvisie 18, 29, 48, 49, 52Onderwijzerswoning 33, 75, 206Onroerendzaakbelasting 222Ontsluitingszone 106, 118, 140, 214Opdrachtgever (ook

opdrachtgeverschap) 13-15, 18-20, 36, 37, 43, 48, 51, 52, 62-65, 80, 92, 224, 258, 311, 314

Open plan 69, 90, 307Open plan school 90Open Wijk School 39Openheid 29, 70, 132, 156Openluchtschool 72, 80, 141, 146,

175, 184, 302, 314Opvang 14, 15, 18, 23, 24, 27, 29, 31,

33, 37-40, 42-47, 51, 54, 55, 58, 59, 61, 62, 64, 65, 68, 70, 76, 84, 108, 132, 134-136, 140-142, 146, 148, 150-152, 154, 156, 158, 160-164, 167-172, 174-176, 178, 182, 184, 185, 188, 192, 196, 199, 202, 208, 210, 222, 223, 228, 229, 238, 242, 244, 246-248, 250, 251, 260, 262, 264, 266, 267, 270, 274, 276, 288, 290, 293, 294, 303, 311

Orthotheek 69, 75, 84Ouder-kindcentrum (OKC) 39, 49, 64,

247, 252Ouderkamer 84, 192, 202, 206, 247,

256, 269Ouderprofiel 246, 247, 252, 256Oudertafel 229Overblijf 15, 122, 131, 132, 134, 175,

176, 178, 180, 182, 184, 188, 192, 196, 215, 216, 218, 219, 229, 230, 244, 311

Overblijfruimte 15, 18, 43, 45, 140, 150, 151, 160, 174-178, 182, 184, 188, 199, 204, 209, 223, 258

Overgangszone 70, 172Overmaat 14, 27, 30, 31, 51, 74, 88,

89, 92, 120, 122, 141, 146, 160, 162, 163, 176, 178, 204, 206, 208, 252

Padvinderij 171Paradigmawissel 68Participatie 56, 192, 261Passend onderwijs 18, 24, 29, 33, 37,

39, 48, 68-70, 114, 118, 119, 134, 246

Patio 19, 29, 31, 119, 136, 139, 200, 243, 265, 304, 305

Patioschool 119, 304Pauzeruimte, zie overblijfruimtePC-plek, zie computerplekPedagogisch beleid 39, 47, 269Personeelsruimte (ook docentenkamer,

teamkamer) 15, 18, 39, 70, 75, 88, 118, 124, 164, 165, 178, 198, 199, 200, 202, 204-207, 229, 261, 274, 282, 288, 311

Peuterspeelzaal 14, 15, 18, 24, 36, 37, 39, 40, 42-44, 47, 55, 59, 84, 119, 132, 134, 135, 146, 151, 154, 158, 160, 163, 164, 168, 170, 171, 176, 178, 182, 192, 196, 198, 209, 222-224, 234, 238, 242, 243, 246, 248, 250, 251, 258, 262, 266, 267, 269, 270, 276, 284, 288, 290

Pilotproject 65, 178Podium 28, 32, 131, 178, 204, 214,

230, 251, 261, 274, 294Portiekschool (ook portiekontsluiting)

70, 154, 206, 301Potjescultuur 33Prijsvraag (ook prijsvraagontwerp) 204,

300Primair onderwijs 13, 14, 18, 20-22,

24, 27, 36, 43, 52, 58, 59, 62, 64, 65, 90, 134, 136, 142, 258, 311, 314

Probleemeigenaar 41Proefschool 119Programma van eisen (PVE) 37, 51, 52,

56, 130, 208, 310, 311Remedial teacher (ook remedial

teaching) 69, 76, 90, 118, 119, 122, 131, 154, 199, 200, 206, 242, 250, 276, 291

Renovatie 15, 17-20, 22, 23, 33, 36, 48, 50, 51, 54-58, 61-63, 65, 72, 75, 76, 131, 141, 152, 164, 168, 188, 210, 242, 250, 258, 268-270, 274, 276-278, 280-282,284, 288, 290-292, 294, 311

Restauratie (ook restauratieve) 22, 72, 131, 141, 180, 269, 276

Reversibel 131, 180, 181, 234Roltafel 175, 209Ruimtebehoefte 18, 72, 74, 134, 152,

198, 274, 294, 302

Ruimtelijke kwaliteit 14, 17-19, 21-25, 27, 29, 31, 33, 36, 37, 39, 43, 47, 49, 50-59, 61, 63, 65, 76, 84, 100, 110, 122, 134, 141, 154, 162, 180, 196, 238, 245, 250, 251, 252, 269, 276, 314

Rustnis 270, 302Samenwerkingsschool 76Sanitair 22, 28, 32, 184, 282Scholenbouwprijs 314Scholenbouwwaaier 37, 310, 311, 313,

314Schoolarts 198, 204, 250Schoolleider 18, 36, 114, 199, 311,

313Schoolmuur 181, 210Schoolplein (ook buitenruimte,

speelplein) 21, 24, 41, 43, 44-47, 56, 57, 75, 80, 92, 94, 99, 111, 113, 119, 134, 136, 152, 154, 156, 158, 159, 162, 167, 168, 172, 175, 178, 184, 185, 188, 192, 194, 199, 202, 210, 219, 228, 233, 241, 252, 256, 261, 270, 281, 284, 285, 288, 294

Schoolschakelaar 44, 142, 150Schoolwoning 156, 314Schoolzaal 19, 204, 208, 266, 302Schuifwand 106, 114, 126, 163, 209,

222, 238, 244, 260, 264, 274, 292, 305

Scouting 171Sfeer 66, 74, 76, 104, 130, 142, 146,

151, 164, 165, 175, 176, 244, 276, 280, 311

Slaapruimte 172, 251, 288, 290Smartboard (ook digibord) 17, 24, 68,

121, 250, 282Speciaal onderwijs 65, 68, 114, 310Speelotheek 180, 251Speelplein (in buitenlucht), zie

schoolplein Speelplein (bij groepsruimtes voor

onderbouw) 76, 92, 94, 99, 284Speeltoren 151Speelzaal 70, 84, 130, 151, 170, 175,

180, 182, 188, 209, 214, 222, 224, 238, 262, 267

Spilcentrum 31, 32, 39, 55, 66, 158, 202, 224, 238, 239

Split level incentive 22Sportzaal (ook gymnastiekzaal) 41, 47,

70, 75, 139, 178, 202, 211, 242, 248, 256, 262, 287, 300

Spreekkamer 114, 122, 224, 252, 255, 276

Stamgroepruimte 48, 49, 89, 130, 132, 146, 150, 172, 199, 307

Steve-Jobsschool 39Stiltewerkplek 90Studiegroep 38Subsidie 63, 112, 141, 222, 228, 242,

280, 281, 310Teamkamer, zie personeelsruimteTechnieklokaal 110, 112, 264, 266Techniekschool 39, 69, 112, 113Technische installatie 50, 270, 276Technotheek 112Thema-BSO 44Toegankelijkheid (ook

toegankelijkheidsverbetering) 33, 39, 69, 270 , 276, 282

Toneelruimte 89, 204, 261Toptechniekwerkplaats 112, 113Total cost of ownership 22Transformatie, zie herbestemmingTribunetrap 41, 92, 115, 126, 152,

162, 237, 285

Register

Isolatieglas 270Jenaplan 74, 92, 171, 248Kerk (herbestemming) 19, 23, 33, 38,

47, 62, 80, 216, 217, 234Keuken (ook koken) 39, 42, 44, 68-70,

132, 142, 143, 150, 175-178, 196, 216, 270, 302

Kindcentrum 14, 17, 21, 36, 39, 40, 45, 56, 64, 66, 146, 147, 164, 246, 247, 269, 300, 307

Kindcluster 38, 39, 247, 248Kinderdagverblijf 40, 45, 49, 55, 59,

106, 114, 132, 140, 142, 158, 162, 164, 172, 188, 202, 216, 224, 234, 238, 246, 248, 251, 262, 264, 288, 294

Kinderopvang 14, 15, 18, 20-22, 24, 27, 29, 36-40, 43, 47, 59, 60, 64, 66, 134, 135, 140, 142, 158, 164, 165, 171, 188, 191, 198, 223, 242, 248, 258, 260, 267, 288, 290, 292, 294, 307, 310, 311, 313, 314

Kindprofiel 246-248, 250, 251Kindvoorziening 39, 58, 62, 132, 136,

164, 250Klassenverkleining 48Kleuterlokaal 75, 192, 204, 276, 305Kleuterschool 38, 41, 47, 59, 84, 152,

164, 171, 196, 214, 244, 270, 305Klimhoek 172Klooster 23, 50, 62, 164, 284Koken, zie keuken Kookschool 110Krimp 18, 20, 23, 33, 37, 43, 59, 63,

132, 134, 146, 154, 243, 246, 266, 269, 288

Kulturhus 14, 18, 24, 37-39, 42, 134, 199, 200, 222, 223, 242, 243, 246, 247, 261, 262, 310

Kwaliteit, zie ruimtelijke kwaliteit Kwaliteitskader Huisvesting 37, 314Lagere school 38, 59, 70, 76, 84, 119,

130, 164, 171, 172, 198, 214, 244, 261, 270, 276, 294, 300-302, 304, 305

Landingsplek 45Laptop 39, 68, 72, 121Leeftijdsgroep 14, 40, 43-45, 47, 74,

75, 119, 131, 134, 151, 172, 175, 182, 288

Leegstand 18, 23, 33, 47, 54, 55, 59, 65, 134, 288

Leeromgeving 19, 70, 126Leerplein 31, 48, 49, 68, 69, 92, 93,

96, 99, 100, 102, 103, 106, 132, 146, 208, 216, 245, 282, 287, 291, 307

Leerstijl 39 Leertempo 39Leeshoek 19, 49, 136, 172Levenscyclus 52Levensduurkosten 61, 314Lichthapper 74, 230Lift 24, 28, 29, 33, 69, 202, 270, 276,

282Locatieleider 14, 15, 198Logopedie (ook logopedist) 114, 115,

199, 267

Tussenverdieping 45, 104, 270, 294Typologie 70, 119Vaklokaal 151, 152, 282Vensterschool 39, 40, 170, 192Ventilatie 72, 104, 114, 130, 230, 274,

276, 280, 291Verdiepingshoogte 31, 33, 92, 178,

270Vergunning 29, 31Verkeersruimte 100, 152, 169, 182,

192, 202, 208, 227, 270, 274, 277, 288, 293

Verschoningsruimte 168, 196, 251Vierkantemetergebruik 58Villa 33, 46, 270, 291VNG-normen 19Voor- en vroegschoolse educatie (VVE)

18, 39, 158, 168, 248Voorschool 39, 49, 119, 182, 206,

248, 260, 266Voorschoolse opvang 40, 156Voortgezet onderwijs 22, 33, 52, 59,

64, 314Voorzieningengebouw (ook

voorzieningencentrum) 56, 225, 243, 262, 263, 304

Voorzieningenzone 172Vouwwand 28, 44, 178, 209Vrije School 34, 51, 89, 207Vroegschoolse educatie 18, 39, 158,

168Waterhoek 172Welstand 200Werkbalkon 75, 81, 122, 306Werklokaal 90, 215Werkmeubel 124Werkplek 23-25, 28, 31, 49, 68, 70,

72, 74-76, 80, 84, 85, 87, 88, 90, 96, 102, 104, 105, 120-122, 126, 131, 141, 180, 181, 184, 187, 192, 199, 218, 230, 242, 258, 270, 272, 303, 305-307

Wijkkamer (zie ook buurtkamer) 269, 305

Wijkvernieuwing 15, 53-57, 192Wintertuin 234Wissellokaal 44, 209Wisselnis 44Woningbouwcorporatie 41, 59Zaalschool 300Zichtrelatie 68, 104, 244, 293Zolder 31, 88, 89, 112, 120, 141, 168,

169, 184, 202, 242, 276Zonering 31, 74, 199, 209, 244, 284,

288Zorgvoorziening 39, 284

©nai010uitgevers

320

Colofon

RedactieDolf Broekhuizen

AuteursMonique Arkesteijn, Dolf Broekhuizen, Wouter Deen, Michel Geertse, Louk Heijnders, Peter de Jong, André Mol, Frido van Nieuwamerongen, Eireen Schreurs, Frank Studulski, Guido Wallagh, Marco van Zandwijk

TekstredactieMarianne Lahr

VormgevingAd van der Kouwe, Manifesta

Ontwerp iconenAd van der Kouwe, Frido van Nieuwamerongen, Roswitha Abrahams, Dolf Broekhuizen, Thom Hoevenaar

Bewerking tekeningenThom Hoeveaar, Bureau witte geit

Communicatie onderzoekBrecht Bleeker Culturele projecten Petty Tang, SMLcompany

BeeldredactieDolf Broekhuizen

BeeldacquisitieDolf Broekhuizen, Maaike Delemarre en Chantal Pieters

PapierLuxoArt Samt, 150 gr

DrukDrukkerij Van Gorcum, Assen

UitgeverMarcel Witvoet, nai010 uitgevers

Deze publicatie kwam mede tot stand dankzij een bijdrage vanAtelier Rijksbouwmeester en Stimuleringsfonds creatieve industrie

© 2015 Scholenbouwatlas, nai010 uitgevers, Rotterdam.

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van repro-grafische verveelvoudigingen uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16 h Auteurswet 1912 dient men de daarvoor wettelijk verschul-digde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.reprorecht.nl). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten Organisatie), Postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro.Van werken van beeldende kunstenaars aan-gesloten bij een CISAC-organisatie is het auteursrecht geregeld met Pictoright te Amsterdam.© 2015, c/o Pictoright Amsterdam

Niet alle rechthebbenden van de gebruikte illustraties konden worden achterhaald. Belanghebbenden wordt verzocht contact op te nemen met nai010 uitgevers, Mauritsweg 23, 3012 JR Rotterdam.info@nai010.com

nai010 uitgevers is een internationaal georiën-teerde uitgever, gespecialiseerd in het ontwikke-len, produceren en distribueren van boeken op het gebied van architectuur, stedenbouw, kunst en design.www.nai010.com

ISBN 978-94-6208-196-3