van technisch kunnen vereiste dat dat buiten de Europese bevol_kingsgroep eigenlijk niet goed huulbuur rus. Maar het alternatief, al-tijd maar handschriften blijven overschrijven, was evenmin aan-vaardbaar.Gelukkigl

tivering te Jakarta samengestelde opvolger van Poerwadarminta's'Dikke Van Dale', de Kamus Besar Bahctsa Indonesia'Groot Indone-sisch woordenboek', waarvan in 2001 een derde editie is verschenen.Aan de basis van een Maleisisch ééntalig woordenboek stond ook eenIndonesisch taalkundige en filoloog. Teuku Iskandar, in 1958 in Lei-den gepromovecrd, publiceerde in 1970 de eerste editie van de Ka-mus Dewan.Grammatica's hebben altijd minder de aandacht getrokken danwoordenboeken en velen lijken een aangeboren afkeer te hebben vanzowel de term als de werken die schuilgaan achter een titel die hetwoord bevat. Maar onontbeerlijk als zij zijn voor begrip en studie vaneen taal en zijn literaire producten heeft een aanzienlijke stroom vandergelijke publicaties in de afgelopen eeuwen de boekenplanken ver-rijkt. Allereerst gedurende de zeventiende en achttiende èeuw, toende dominees in Indië de grammaticale kennis nodig hadden voor hetvertalen van de bijbel. Het hoogtepunt daarvan was de voor zijn tijdexcellente grammatica van Werndly in 1736 (catalogus nr. 4). Net alsbij de woordenboeken waren de negentiende en twintigste eeuw eenuiterst productieve periode voor de produktie van grammatica's vanzowel het Maleis als van de andere talen. De belangrijkste is onge-twijfeld Ch.A. van Ophuijsens Maleische spraakkunst (1910) geweesr,die door zijn wijde verspreiding in het onderwijs het standaard-Ma-leis, en daarmee de daarop gebaseerde nationale taal het Indonesisch,wezenlijk heeft beinvloed. Na het uitroepen van de Indonesische on-afhankelijkheid publiceerde Sutan Takdir Alisjahbana ( 1908- 1994)zljn Tatabahasa baru bahasa Indonesia ( 1949- 1950), 'Nieuwe Indo-nesische grammatica' die tot zeker in de jaren tachtig veelvuldig werdgebruikt in het onderwijs. De opvolger ervan was de in 1988, gélijkmet het 'Groot woordenboek', verschen en Tata bahasa baku bahasaIndonesia 'Standaardgrammatica van het Indonesisch' onder redactievan Anton Moeliono.

ll) Spraeck ende woord-boeck, inde Maleysche ende Madagaskarschetalen, met vele Arabische ende Turcsche woorden. Inhoude"nde twaelftsamensprekinghen inde Maleysche ende drie inde Madagaskarschespraken met ollerhande woorden ende namen, ghesteh naer ordre van-den A.B.C. alles int Nederduytsch verduytst. Noch zijn hier byghevoecht

de declinatien van vele vaste Sterren, staende omtrent den Zuyd-pool,voor desen tijdt noyt gheslen. Sonderling nut voor de ghene die deLanden van Oost-Indien besoecken, ende niet min vermakelick vooralle curiese Lief-hebbers van vreemdicheydt. Alles ghesteldt, gheob-serveert, ende beschreven door Frederick de Houtman van Gouda.Amsterdam 1603. [viii], 222, lxví) pp. Bibl. Thysiana 577

í De Houtman's voorwoord gericht'tot den goetwillighen Leser' is inveel exemplaren door Frederik de Houtman eigenhandig onderte-kend. Aan het eind van het lexicografische gedeelte staan nog eenLofdicht en twee sonnetten. Daarop volgen nog de resultaten van deHoutmans astronomische observaties:

'Hier nae volghen eenighevaste Sterren, by Frederick de Houtman int Eylandt Sumatra aen'tLandt met bequame Instrumenten verbetert ende in ghetalevermeerder t [ . . . ] ' .

12) Vocabutarium ofte Woort-boeck naer ordre vanden Alphabet in 't

Duytsch-Maleysch ende Maleysch-duytsch 1...)' Eertijts ten deele ghe-componeert by den Eerw. Caspar Wiltens [. .. ] ende namaels over-sien, vermeerdert, in ordre gebracht ende wtgegeven door Sebastia-num Danckaerts. Waer by achteraen noch gevoechtziin eenighePortuguysche ende Tarnataensche woorden, die seer ghemeyn zijnende vermenght werden onder

't Maleysch inde Eylanden van Am-boyna, Molucken ende Banda. Item noch eenighe manieren van -spreecken die seer noodich ende proffijtelijck zijn te weten voor denghenen die de Maleysche tale, soo alsse inde plaetsen voornoemtghebruyckt wert begheerich zijn te leeren. Als mede eenighe Gram-maticale observatien, niet min dienstlich tot lichtichel't ende claer-he1t, als wel to groot proffijt streckende.

's Gravenhage 1623. lvl,119, [x ix] pp. Bibl . ThYsiana 1406

J In zljnvoorwoord, gericht 'Aenden Christelijcken Leser' schrijft clc

bewerker Sebastianus Danckaerts o.m.: 'In voughen dat mijn

ooghen-merck in 't minst niet en is gheweest hier een perfect oftesulrver Maley'tsch gheschrifte te stellen ende te corrigeren het gene ilatalreede by d'Heeren A. Reul ende F. Houtman gedaen was' maarhebbe simpelijcken ghesien op

'tghene wy noodich dochte te wesentot de voort-plantinghe vande eere ende leere Christi (daer toe, alsgheseyt is, de milt-dadighen Godt eenen goeden toe-ganck verleent

31

f Y ' 1 |

V t.lcatruJ.anunl,t_l F r "6,

Wffi*saf-fuss skt rs&rr &rhfsSanbgrï.3{lpft$be r ln r ffilrLrÍrh-ff,1íepol$s r cflnc #}al*pirb-hrprfcg bdr ig rrrrÍr{ h.rrr í" WutrfÍ,fi r:oeit crroc Ut+,rfroirql"iifilfirbr't,rnbrr, &.rr r JfrÊatrnírt'l ued*' rra tï3lrpríe h násr Uril.i drilïii'#egtr1gg Écrï-hrrk *berumscllttftt WÈ berr #erhu:

L:ríf rÍ \l ll lLi' ; ê!rïl: ,íltftll: nthr ttaln.lrio ourr{;rll. i}f ili lrgr0r{Í/m fr;blf $f l,]irlf lïÍ f r tbf ïuÍgrgrbflt hs$: ie :*:ïr:. r, : f, lJ;ri ":L ;( I r, "

lboer lltrr nr$trt*nr nor$ Sfbofrbf irltx, cfirrgbe pcnuqrrr íctre'ffi ,',ili,ï;*:ffi ?i,?:Ë,ffi f l#í,ffi rff"ïfi jl*ï,l,iijil*,l'rn ftrbe 8rn,l,i. 5 re!fi nueb rrntgÍe rrt,rrtirrcn J*n Íulrf fkfilr

àrr {rrr nssbrcb srlbr Ëroff$fr}l}rft ign re ïuerrn bóo: berr "

ghrnen bie ar $?,llrf frl1t raíel foc aï fle u rilr plar$eu$ils)nocr rr r 0pcutoï",*;frr

", O*í*rrirg ryn

Álsn:er1r rer , . . i t .$r^amwarvrafu abln, . 'a t* tn r r { ! , . . ; l r4"r , t f i . ich t , , r i :q i : .r :a i ) r ' \ ' t | , i t l ( , ,n( . r1, , \ l . a l i r , , r . l rLrr Êrr ,ar f í { ; : f r ï : . d}rr lk t r , , i r "

i í ' . *& . l t l " i . ? i " t ; 1 l t { i , i : í 1 : .t$F, i l * t ï r i * t r ;* i c l rbr { f f l6he t t . ï ràt í : r1 t ! , i ! i t l lË i i l i L}r r r . .LrrSir t ! - r , i

f qUt l i L l ; i ! l 11. ïg i lkJ \ Í ] :bntnrrd S: t l íhf rE b_urhr l le p: r l lg . i : "t l r re 6x1 61,11uur &ci rcr i r t " } ,n , re , ' ' , , '

[2] Sebastiaan Danckaerts' uitgave van het vocabtilarium d.oorCaspar Wiltens . 's Gravenháge 1623. Bibl. Thvsiana 1406

) z 33

heeft ende mijns oordeels dese Vocabularia soo alse gestelt zijn seervoorderlijck sullen wesen.)' De grammaticale observaties, aan heteind van het werk, zljn in het Latijn gesteld. Zij behandelen vooral defunctie en betekenis van de voor- en achtervoegsels.

[3] Dictionarium Malsico-Latinum et Latino-Malaicum. Cum aliisquamplurimis quae quarta pagina edocebit. Opera et studio DavidisHaex. Roma 1631, 17) ,72 ,75 , [1 ] pp . 877 C 6 :2J Meegebonden in dezelfde band is het Georgisch-Latijnse woorden-boek door Stefano Paolini (Rome 1629\.David Haex schrijft zijn opdracht aan kardinaal Francesco Barberinidat hij dit werk heeft samengesteld ten dienste van zendingsactiviteitin Indië, en dat hij ruimschoots gebruik heeft gemaakt van het werkdat de eerdere, Hollandse, lexicografen hebben gedaan. Uit het werkzelf is duidelijk dat het Vocabulariumvan Wiltens en Danckaerts('s-Gravenh age 1623, catalogus nr. 2) een belangrijke bron geweest is.

[4] Maleische spraakkunst. Uit de eige schriften der Maleiers opge-maakt. Met eene voorreden, behelzende eene inleiding tot dit werk, eneen dubbeld aanhangsel yan twee boekzalen vsn boeken, in deze tale zovan Europeërs, als van Maleiers geschreven. Door George HenrikWerndly. Amsterdam 1736. lxviii,357, [xxiii] pp. 859 F 17í Met

'boekzaal' bedoelt Werndly een geannoteerde bibliografie. Inzijn eerste boekzaal behandelt hij de 'Maleische boeken, door Euro-peërs in die tale geschreven'. Dit zijn, naar zich laat aanzien vooralChristelijke teksten. De tweede boekzaal bevat 'Boeken door Maleiersgeschreven'. Dit is een lijst met 69 titels uit de Maleise literatuur, veelhikayats, maar ook allerlei andere, vooral godsdienstige teksten.Werndly voegt daaraan een korte paragraaf over de praktische moei-li jkheden die zich bij het vcrzamelen van Maleise bocken voordoentoe (pp. 356-357):'Behalven deze zyn'er zerkerlyk vry meer boekenvan de Maleiers geschreven, welke tot myne kennisse niet zyn geko-men, terwijl de gelegenheit om zulke boeken te bekomen zich schaarsopdoedt en wel voor eerst om dat de Maleiers tot dus verre gene an-dere dan met de handt geschrevene boeken hebben welke nooit zoovervloedig te bekomen zyn als wel de gedrukte boeken; ten tweedeom dat men selden van een Maleier een goed boek te leen kan krygen

DICTTCThIARTV&&ï \ ' ÍALAt* f lAr Ïb { \ rh l

L À ï A L A I C \ I K ïCY $ w,{À,ÍFIí".RJ-lf l"t

qudrts pcgírr* ed.o*bit .

Opera & {tudio

V ï D T S H A H , X .

Apud ÍcÈprr-* r,,:,'Ï.,-Ï-,f; . ni. ilc.x x s {"

Srperior*rn Ërr,ryil in "I J J

[3] David Haex, Dictionarium Malsico-Latinum et Latino-Malaicuttt.Rome 163l (877 C 6:2)

" i

& $ A i l K ï $ { : F ï K$pKA.&KKï*ïN$Kilic cl* *ig* {iktificrr ti*r $$*ï*i*rs *;:rg*mx*kr3

À3c; ** . r :

v L ) # R . f r " ï ï ï ) 3 ï b r ,Ss$ef,ss$alq *es* r*Jsid;xg l*i dis w*rÀ,

' l.rl! ftll

I)*hi:*id Á*r:h;rxu{iiV*x twe*

s

K * K K K - E L K NÀkn $p**ew* rs ds.se f*S xs 've* Jïer*prsrsu

a{s 'uan ^ÈfclcrerJ $t'/ry'rrr';r}Ll)*qr

su{}R$S l-{s}dRlï{, wa&}'ï;X-Y-

' l ' c Á 3 l S T Ë l t D

; ) . ' ; , rp r r r ' , i i r F À . íJ r rc r- r l r ; t " i r r i . l " r , : l l r r r ; i \ . rp , r1c

J \ i ; r i l r s . , , * r u k l c . . I ' i n

. \ : T J Ë C S \

[4] G.H. Werndly, Maleische spraakkunst.Amsterdam 1736 (859 F 17)

35

uit vreze dat het wederomgeven zou vergeten worden, of dat zv hetzelf willen gebruiken;ten derde schoon ilen al

"..rr.Ë., no.aïo.t

kon te leen krygen heeft men artydt geen geregenheit o-ïur r.É,.kunnen afschryven;en ten vierde r"án."ï ieáandt a. g.t"g."n"itheeft va.n een goed boek te leen te krygen en een goedeí r.Ëryuà, uu.,de handt te hebben komt het hem eveïwer nog aitydt niet gcíegen dezware onkosten daar van.te dragen om den ,.Èry.rá. rroo, in.ï u._beidt te belonen.'werndly roepl zijn lezers op nieuwe, tot áan toeonbekende, Maleise teksten te beschrijven en^belooft i"r. À.ii.ra.ín zijn boekzaal op te nemen: '... en dan zardaar door hoe lans;r hoemeer openbaar worden dat de Maleiers gene onbeschaafde uol[".".,zljn maar dat taal en wetenschappen onàe, hen bloeien.,

[5] Rajl Ali Haji, Bustan ol-katibin li-al-sibyan al-muta'allimin, arti-fla,perkebunan juru tulis bagi kanak-kanaí yang hendak menuntutberladjar akan dia. Singapurá, :Bt0 [18921.72 ip.,lithografie.

í Gedrukt in de drukkerijvan ar-HajMuhammad b. ar-Haj t:iiuo."al-HajArsyad al-Jawi te Singapore. be tekst is, zeker in het begin,gestructureerd naar het voorbeeld van een Arabisch grammatiiaalleerboekje ( i l lusrrat ie op p. 20 ) .

[6] Aug. Hardeland, Dajacksch- deutsches wórterbuch. Bearbeitet undhera_usgegeben itn Auftrage und auf Kosten der Niederrandischen Biber-gesellschaJt. Amsrerdam 1859. viii,63g pp. g0l C gJ rn zijn voorwoord legt Hardeland uiiwaarom hij dit werk heeftsamengesteld: 'Gott der Herr lasse durch diese Buéher den DajackenBorneos einigen Nutzen entstehen. Er gebe es allen, welche diéselbenzum Erlernen der dajackschen sprache"gebrauchen, dass sie diesesprache zu seiner Ehre und zur Seelen s"eeligkeit a.r urÁ"n ó"j".r.."gebrauchen.' Dit woordenboek is eerder eerï encyclopedie dan'ee'li jst met corresponderende woordbetekenissen. velebajakr; ;;kr-gebruike'en magische procédés worden er uitvoerig i"i"r.nr.u.rr.

I7] Duits-Dayak register op Hardelancls woordenboek door p.H.f onker-Lapère. Handschrift op papier, 4gg pp. Or. 7 127

ï , ' : ; " ,

, i :

i i i : l i : : : : e -

{iiirii:if

: ; : i i : i i i i : j :

: -

[8] Deel 1 van het grote Javaans-Nederlandse woordenboek door C.F.Winter & J.A. Wilkens, eerste versie (Or. 2250 A, f la, detail)

37

t :

, 1. /

1 t' , \ ' l i ' r . -

1 \ , l l{

, À ! j , " ;

l z ' .

, : '

1It ' ' t r ; ; , : l :"1t; t1 . . , ; j | ,'3 '"{31

t * . j í ' t ' t ' : " . r . ,

Ii : t 1 r ' l j

t:

1. ? t 1 . t , - t 7 t . , ,7 ,

%,'t:

/,.à".;t x.7 "'J"i{,13.$eY.

\ t , l l r L . I\*"/t

[9] Maleis-sundanees woordenboek door Arya Kusuma'ingrat, deregent van Cianjur, vol tooid in 1g57. (Or. 2033)

3B 39

í Veel oudere woordenboeken zijn voorzien van een register in cleomgekeerde richting, maar Hardeland had zo'n register niet aan zijrr

woordenboek (Amsterdam 1859) toegevoegd. De maakster van hetregister was de weduwe van de taalambtenaar, en latere hoogleraar,

] .C.G.Jonker (1857-1919). Het aandeeldat echtgenotes van gelecr-den in hct vervaardigen (niet zelden in opdracht van hun man) vanafschriften, transcripties, registers, e.d., hadden mag niet worden ot-t-

derschat.

[8] De eerste redactie van het grote favaans-Nederlandse woorden-boek door C.F. Winter (1799-1859) en l .A. Wi lkens (1813-1888).

Handschrift op papier, 26 delen in folio. Or .2250 Aí De eindredactie van het woordenboek is onder toezicht vanI.G.H. Gunning (1856-1914) vervaardigd, van welke versie ook eenafschrift bewaard wordt in Leiden (Or. 3069).

[9] Maleis-Sundanees woordenboek door Arya Kusumaningrat, deregent van Cianjur, in december 1857 voltooid. Papier, |avaansschrift in Cerbon stijl, 109 ff., met colofon in Arabisch schrift en eenpostscriptum in Latijns schrift. Or. 2038J Het woordenboek is naar onderwerp geordend en bestaat uit 173

fasal.Het postscriptum in syair-vorm (in kalligrafisch Latijns schriftmet goudinkt geschreven) is uitgegeven door E.P. Wieringa,Catalogue (1998), pp. 236-238.

[10] 'Maleisch en Madureesch woordenboek. 1858'. Parpier,40 f ï . ,

Latijns, Arabisch en Madurees schrift. Or . 5563j Het woordenboekje is in 1858 door G.H. Lucardie vervaardigd enaangeboden aan A.C. Vreede (1840-1908). Iedere pagina bestaat aar-r-vankelijk uit vier kolommen: Maleis in Latijns schrift, Maleis in Ara-bisch schrift, Madurees in Latijns schrift en Madurees in Javaans-Madurees schrift. Het woordenboek is niet geheel compleet.

f 11] W.A.P. Roorda van Eysinga, Algenteen Nederduítsch en Soen-àaasch woordenboek, bevottende de woorden in hunne eigenlijke en ott-eigenlijke zin, met aanwijzing van die woorden, welke in Bantam, Brti-teflzorg en Cheribon anders worden gesproken dan in de Preanger lon-

t f{2,," .4r z rl

t h ,t, t ,/ tr'/ *, ,l

,1'r nr**r-tr."í

1\;cïïl rn borh*,,6***.ík;""#:Í:; l,:

". ".?';; _ -*..2_:r"..,,.:dt

W$t1r;1:;ffi.

D CICISr -

.à: t{.,r, a ,/

w * .m"

I l l ] W.A.P. Roorda ràaoi,h*oo,i;iii,[.;:ïÏli"ï?,^J!,{;,,K{{ïá";,:f ,r::::::i

40

den en met onderscheiding van die, welke tot de Hooge-taal behooren.Zijnde schier elk woord door een voorbeeld toegelicht, hoedanig hetzelvein de gesprekken gebruikt wordt. In Javaansch en Italiasnsch karakter,met euntooning tevens van de talen waaruit vele woorden ontleend zijn.Batavia 1847. 3 dln. NBG 362 a-cJ Een door de auteur in 1854 omgewerkte versie wordt in Leiden be-waard als NBG 359.

[12] lonathan Rigg, A dictionary ofthe Sundalanguage oflava. Bata-via 1862 (Verhandelingen van het Bataviaasch Genootschap vanKunsten en Wetenschappen, dL.29). xvi, 537, v pp. O.L.G. Y 2a:29í Rigg gebruikte verscheidene eerdere studies en woordenboeken,zowel voor wat betreft de Sundase taal, als voor het identificeren vanleenwoorden. Vrij uitzonderlijk is dat hij zijn twee informanten bijnaam en toenaam noemt, Ki Gembang die rond 1850 in het westenvan het gebied rond Bogor verhalen reciteerde, en Raden Nata Wi-raja, die in 1854 samen met Rigg het gehele woordenboek nog eensop de correcte betekenis van moeilijke woorden heeft doorlopen.

[13] H.N. van der Tuuk, Kawi-Balineesch-Nederlqndsch woordenboek.Batavia 1897, 1899, 1901, 1912. 4 delen. 898 A l 2 - r sJ Een postume publicatie. Van der Tuuk stierf op l7 augustus 1894in Surabaya, terwijl nog maar een klein deel van het boek in proefgereed was. Deze stukken werden in Van der Tuuks huis en in desafe van de resident van Singaraja aangetroffen. De delen l-3 zijn uit-gegeven door ] . Brandes (1857-1905), deel4 door D.A. Rinkes. Dehonderden platen die Van der Tuuk door Balinese kunstenaars hadlaten vervaardigen ter il lustratie van het woordenboek zijn in 1986-1987 door H.LR. Hinzler in facsimile uitgegeven en uitvoerig be-schreven. Zie il lustratie op p. 17.

4 l

v o { - 1 " f t . w w " Y , T - " 9 3 YL ) [ . t $ f j " 5 l i . i í R I N { , , . t i t T r í t ? r \ . u ï S .

' 'à:tlan4* irz ae fztjTt4r't1ï:r,. ti,

13 1l', "l!"'1 ,it ZL'ï t {: T": í.., í:. T; }} ï. ti {) t:_ í. r} t} '; t1t) ít Vi T" '1 L; {?

"} í:, t,

'r. {.} {). ïi ti- T} "{ 1} L * ti t:. L:. & t, :,i1,

t\í:4r;áj".:,:, a

! ) l ' . t i ] i ' l - n j t ] " , r i , 1 . 5 í . T ' i \ f l . : j .rtzri ' :rt ' ,Leluit: l:tr it ir l.)1*lzttzar*h*lt:tz1r,jt jajt l?/?rl).:;rar.tr..r,,rr,r,:":rrir lr ir l i '

à.al

ï! s a % {t tt /.1 t t íí ,t t'. .:, *,. : . t " A t ; , . í . . .

T f i J f . ; í { ï : " } í i } \A C & W T í:,. {} .\ ", (, -l ri e. W ?"€ p",

i : . . , , : : ; r . r ' ? i . . : " 1 : ( . :

t p : l t j í ; { } r \ 1 $ r . . í q t I ' r t . i \ j , r t A ? 4 ,$ , 4 Í , l ) . 1 A t . t . j t t í .: í í \ ï . r H . t 1 . J - t ) r ï . ! ? . U . 1 ; i ,

í6&zYiJk ïlrlLí ííAíL'í *tlX.3i:?lfi.t1;lí.r:.t:? .:,ht. ,. \.;i;;)jiri.\.;; ,tlt.,;2x utortt 7.zii1*ít ,Ji lqí,2r.' t,,rrr).-;lt.r,L;;; ;,:;;r:;'; ,,,r r)",ne1| t{1a

, ,, , ,;,;r,::o,i,.,lroi,,{) n. z a t",

ï3ti*.r t:.1,,.:: t.,,,r ,ïí,,'ï.-,11. ir ,,.:,, .":... -,-. ...J......,.\ :.triil"rrr":. .,...,, .;,.,,.1.t, t7, | .1,.,r...,..r, ,r. u"r,rr.l,l,,t;ir:,

í;?';.:,1:-:t:: .

II3a] Frarchois caror, voorrtgg1r1v tics opettbaeretl godtsdiensts.Amsrerdar .n 169,r ( l l45 B 6)

tltl

Bijbelvertalingen

[13a] Franchois Caron, Voorbeeldt des openbaeren godtsdiensts, be-stsende in de verhandelinge van de XII Articulen des geloofs, de wetGodes, 't gebedt des Heeren, mitsgaders de feest-, bid- en danck-texten,ten dienste der inlandtse Christenen op Amboina, in 40 praedicatiëneenvoudelyck gestelt. Tsjeremin acan pcgatry agaLnnn, itoulanrcngqrtinja deri artigo XII deri pitsajahan, sabda Alloh, Mintahan-doqtunn,lagi Issinja deri hari raja raja, sombayang daan poudjihan, gounaorang Nassarani di Ambon, berator dalam 40 parracarra rewajat 1...1.Amsterdam 1693. fxvi i i ] ,66, 185 pp. 1 1 4 5 8 6í Een Maleise vertaling, in Lati jnse letter, van gebeden voor alledagdoor Frangois Caron (1600-1673), d ie tot z i jn dood'bedienaer desGoddelycken Woordts'was te Ambon. Hijheeft ook een kleine cate-chismus naar het Maleis vertaald, getiteld: De wegh tM den Hemel,aengewesen in een kleyn Vraegboecksken 1... ], Amsterdam, z.j.

Ja) Al-Kitab is-ittt, segala surat Perdjandjian Lama dan Bshsru. Aíastitah dan belandja tuwan yang amat bangshawan dan maha nruliyaYakub Mussil guwernadawr djenerctl tertera pula. Di-bandar Batawiyir,1758. - 6 d ln. : I - IV: Al -Kawl a l -at ik . V-VI : Ind j i l a l -kudus. 1134 F l -6

J De Bijbel in het Hoog-Maleis. De vertaling werd begonnen doorMelchior Leydecker en werd voltooid door P. van der Vorm. Dezeuitgave werd verzorgd door j.M. Mohr en H.P. van der Werth, res-pectieveli jk de

'bedienaren van het goddeli jke woord' in de Portugescen de Maleise gemeenten in Batavia. Zij schreven ook het voorwoorclin deel V, in het Nederlands. Alleen deel V heeft een echte titelpagina,op basis waarvan bovenstaande algemene titel, die men vaak in bibli-o theekcala l t rg i tegenkontst is gereconstrueerd: l r t j i l a l -kudus /sr t , t / -Mctsih ya itu segala surat pcrjanjíon ltahartr. Atas titah dan belanjatuan yang amat bartgsyawan don mahe mulia Yakub Mossel guwcnltt-dor jenral di India tertera pula. Di Bandar lJatawia pada tahwt l75ti.De bedoeling van een vertaling als deze is het voorhanden hebbcrtvan de heil ige tekst in de taal van de bekeerlingen. Zo noenen rle bewerkers (p. a) het bestaan van vertaliugen van de

'Heil igc SchriÍ icrr nr

de Portugeesche, Maleische, Singaleesche, en Malabaarsche Talcn,zonder de Formosaansche te noemen . . . ' De bewerkers citcrctr

uit het werk van Hadrianus Reland (1676-17rg), zerf eenkenner vanhet Maleis, die een invloedrijk werk over ae irrffi"bï;;'.rd.;;"religione Mohammedica libri' duo (utrecht 1705), dat in 1717 in eenuitgebreidere vorm werd herdrukt en waarvan in lTlg ook een Ne-derlandse vertaling verscheen. Rerand keert zich vooral t.e"n ái" u"strijdersvan de islám die zelf eigentiJr.È.", r.".;t, *ïjài;u#'*,"t _ben. De beide bewerkers noemá @l.fq de bekerinj;il-^"'Muhammedanen'

ook een urgentËre zaak d,anai. uï" á":Éeidenen,juist omdat de is lam een zo grote verspreiding f ,""n g"kl"e;; ; ; ; ; " '

archipel. Over de islam stellàn zij (p. 16), nuíu, ,a ,ilfl áàï""_ n"Uben gesteld hoe de istam zich zo heeft k""; ; ; ; ;É;td; ; t ; ' ; ; idl : : t*z ië 'dar

er 1og nooit eene diergelyke Sece onder loá"n, Crl .Ken, Komernen, of andere Heidensche volkeren van vroegere en la_tere tyden, nog ook onder Christenen immermeer gezienzy, wierLeerwyze zulk een zoet venyn behelst, als die r;iu{';h;-"íËi,i" ai.uit haren betoverenden aa/t zo bekwaam is, om uri"a.,

""i"rrryr..,en in wellust levende menschen te verleiden, en tot zig te trekkei. Delels5h.9 slangen list, om menschen te verleiden, straal8 i";;;;;''Godsdienst boven aile andere door'. Zij besluiten tr"",rào.."à. *.,de wens 'dat de christeryke Godsdiensí door syne goddelyke kragt enleven, over de stomrne afgoden der Heidene",ï", á*ur.-6yg.i"ïr".snood bedrog van MuhaÀmed, in volle kragt en nadruk háà'st ,eg._pralen, en ten opzigte van alle andere codrii.nrt.r *à.a"ï-rg?r,Aarons staf orntrent de staven der Egyptische tooveraars, die doordenzelven verslonden zyn ..., Zie il l i lsiratie op p. r l.

[15] [Á/ Ki ta1t] . r453 pp. 8sl ts 9Í^191,::rnogelijk

uit de tweede helft van de achttiende .".,,- 1ái'Degln negentrende eeuw), zonder enige bibl iograf ische aanduiding.Het deel bevat het oude e'het Nieu,ire Testament in het Maleisch, inArabisch schrift. I 'compleer met r blad aan het eind Gbr;;i 'ài"á" i"het midden van openbáring22). Het betreft hi.;;;;;;áiík ,ïr'a"tekst van Melchioi Leydekkér en p. van de. vorm l.ututodr-,rr.^l+r.

[16] Kitab pryliandiian. Het Nieuwe Testament in het lavaansch.semarang 1939.896 pp. , ]avaans schrift. g206 E 50

44 Á <

!-"' " ." /

/ " ' t / :

. . í . , t ; / .1

t " , l ' . ' - -

, l',, .. tni.t.t,.-.

v,,l -

{ . '','a.i/'

*) ",^,;í ' z 7'; ": l":; '

[17] Bijbelvertaling in Toba Bataks, door H.N. van der Tuuk.Fragment van het Evangelie volgens Lucas, hfdst. 8 (Or. 3386 H- I )

- - 4 * S \ _ _ è $ . i d U i s $

' ! i

-_ - - : : ! { ! s . . . : i . r r : r : \ - . , . .a : , r . - . i : \

' l I t.t

t , 1{ l t x i l . r l t 1 { : { : t t r ï r r t r Ir r ! { , { L w t . - } [ { [ i l { t { [ {

t i { . l l l , i } t i i } . \ . I l r S r \ \ ' l { } l . l i . i l . l s t : $

t ' ; t , , l l . \ ' l " l ' : l i . . r r , r r i ,

l l l l - \ \ r i 1 l r . , i l . i ! l i l l l l i . \ t l , . t i 1 l . l J f , : r t , \ r l r { . r t .

: \ ! , : , , r r \ r r \

t,; i, ïÈ il fi {,,t,: {. I}.r , t i r i i i . . i l i i ] l i l j i \ \ i i i . . | l i i . : i r i \ r i l i r i . l . i , , i t i : l l

i l , i ) i i i i . I l

j , " l . I [ ] l i l : i i j r . ] l ! , \ - , . 1 r \ 1 ,

t $ : $

, i l i i i - i l .

[18] Het Nieuwe'festament i 'het Toba Bataks in de vertal ins do'rJ.L. Nornmensen. Elberfeld 1g7g (g48 F t)

4 6 47

J Herziene vertaling door P. |ansz jr. en D' Bakker' E'en gemcell- .ichappelijke uitgavè van The British and Foreign Bible Society, The

Natiànal'Sible Soclety of Scotland e' het Nederla'dsch Bijbelgc-

r-rootschap.

[17] Stukken bijbelvertaling in Toba Bataks, door H.N. van der.l 'uuk.

biu"^" stukken op papier,), 16, 10 ff., in Latijns schrift'- Or' 3386 H

í De collectie omvai vêrschillende fragmentarische vertalingen door

i-1.N. ,run der Tuuk (1824-1894) naar het Toba Batak: ( I ) fragme nt

van het Evangelie volgens Lucas (hoofdstukken 8 en 9); (2) de Lrrief

van paulus aài-r de RJmeinen, verder ook I Korinthiërs en het begi.

van 2 Korinthiërs; en tenslotte (3) een deel van het boek Openbaring.p. voorhoev e, in codices Batscici, p. 188, noemt alle handschriften

van de bijbelvertalingen door Van der Tuuk.

llSl Padan na Itnbnruy ni nthnntT Djesus Kristus. The I'i[ew Testanrcnt

o{ our tortt and saviotir lesus christ. Translated out of the orígittal

Greek into Batta lToba), the langunge of the Batta in the island of su'

nlatra, by I.L. Nommense'. El6erfèld 1878. 490 pp., in Bataks_schrift.8 4 B F I

ll9) Padan na Imbaroe. Singapore 1932, 596 pp. 8206. F 54

f .É.t Nieuwe Testame't in het Toba-Bataksch. Herziene vertaling

naar de oorspronkelijke overzetting van Dr. I.L. Nommensen' ( 1834-

1918), die i r1878 was gepubl iceerd in Elberfeld '

Acehs

In het sultanaat Aceh werd van oudsher voor de meeste geschrifter-r

het Maleis gebruikt. I1 de eigen regionale taal, het Acehs, is echter

ook een eig"en literatuur geschreven. Naast de oudere geschreven tra-

ditie z_ijn ii de laatste honderd jaar ook stukken vanuit de oralc

overlevering aan het papier toevertrouwd. De Acehse literatuur is

voor het eeÀt uituo"iig beschreven door C. Snor"rck Hurgronjc ( I 857

1936). Andere belangrijkc namen in de geschiedenis van de Lrcsttrtlc

ring van de Acehse tàal- en letterkunde zijn Hoesein Djajadiningrat( I 3"86- 1960), H.T. Damsté ( 1874- 1955) en P. Voorhoeve ( I t t99-

1995). Teungku Mohamed Noerdin was Snouck Hurgronjes assis_l l?,1,: l

een,groor aanral van de Acehse handschri f ten in de Leidsecol lect ie is door hem afgeschreven.

De Hikayat pocut Muhamat

Het 'Lied van prins Muhamat' is een Acehs epos uit het midderr vande achttiende eeuw. De auteur i; +;;;ï; Lam Rukam. Nadat ditmeesterwerk door de auteur voor het eïrst gereciteerd was, is de tekstdoor vele handen segaan.om ,,iteindelilk de.vorm te krijgen die hij1ïl::l ?.

tatrijÈe iandr.h.iÀ"; ;;^'À,.tr, (voorhoeve no emr ermeer dan twint ig) vertegenwoordigen tezamen diverse redac(ies vande teks(. Geen dàr handíchri f te"ï ; ; ; ; ; . r ige's uir Aceh zel l , entoen Snouck Hursronje de tekst fr"r.Àrà"iin zijn D.e Atjehers (II, pp.92-106) had hií.."rl..htr.t*";:il i l i;, exemplaren van tot zijnbeschikking pbor Sr:,i;k H;;;;;"rïrop a. titeraire kwaliteitenvan het werk heeft de tekst meei aandacht gekregen, wat weer geleidheeft tot het vinden, en maken, ";;;;;;"ndschriften. oat clw.l.Drewes in 1979 de rekst, -"t E"g;ir.^r".i"firgï"fi;Ë;.;;,

ï f1" -og". l i jk,gemaakr aoor h" i i " i i áui 'Ho"r. in Djajadininsrat detekst zeer uitgebreid heeft geëxcerpeerd uo,or riin íii.ir*x.ï?rï"ra,w o o r d e n b o e k ( 1 9 3 4 ) .

[20] Hikayst pocut M.uhamat. Hand.schrift op papier, Arabischschrift, 7-r ff.. nret biilagen. Or.7953

l^ï .1 " t*" j cxernplaar varr C. Snouck Hurgronje, mogel i ik afseschre_ven door Teunsku Muhamat Noerdin,

""frr.iïà"àl3rr.ià á""iilatoebehoorcl aari Teungk" e""griÀ"-N;#ïuntu (nu in Leiden: or.5635)' S'ouck Hur*rànjes uuni"r.."i"'g.tr ztin inde marge en ter lin-kerzijde r e z i e,,. Hei ha ídsch ;iii Ë;;;;?;i.ïi,ilri t., n';ï' f; ;, i;;;Ëï:'Írï:'Ï ::ïÍ .ffi'i'-d:,: u r' il-';':!l ""'r " { i e ï. Ë" " * t "mat,.

mreglster van mijne copie van pàtjíet"Moeha_

[2I] Pocut Mtrhoft tat . Handschri f t op papier, 271pp. Or. 801g

.**sJ

l20l Hikayat Pocut Muhamat. Het eigen exemplaar van C. SnouckHurgronje, kopie van het handschrift dat had toebehoord aan Teung-

ku Panglima Nyak Banta, met Snoucks aantekeningen (Or. 7g53)4B

49

J Trarslitcratie van c. snouck Hurgror-rjes eigen exemplaar van deHikayat Pocut Muhanat (or.7953, cataiognr-.r.. 20), Àet collatie-r.rotit ies, door Hoesein Djajadiningrat uit een handschrift dat in hetbezi t van ' I 'eungku Muhamat Noeid in was.

l22l IPocut Nluhnnot l . Hanclschr i f t op paper, 52, g f f . Or . g669 aJ De tckst e r vertaling v.r de Hiknyaí pocitt Muhamal. Acehse texrgelypt, op papier, ntet claar tegenover de Nederlandse vertaling inhauclschrift. or-rder or. t1669 worden verschil lende staclia uu,., .ï"trir.sl itcraties en vertalingen van de tekst door H.T. Dan-rsté bewaard.t{i i hceft clezc kenneli jk gemaakt van Snouck Hurgronjes eigenexernplairr (catalogus nr. 20) ten behoeve van een voorgenome. edi-tie er"r ve rtaling. Deze zijn uiteindeli jk .ooit in druk verichenen e.r[)rcwcs heeft Dermsté's versie van de tekst bewust niet gebruikt voorzijn eigcn cditic e' vertaling (uit r9r9, catalogus nr. z.í). Los toege-vocgcl is een Ii jst van woorden uit de tekst, diè in het woorclenbo'ekvir' l) jajadiningrat in een citaat worden vermeld. ook is door Dam-sté toegevoegcl een li jst van de handschriften van deze tekst in dei.eidse Llnivcrsireitsbibliotheek.

I23I Janrcs sicgc'!, sludow atrd soLtnd. The listorical thottght of a str-ntot r i ln pt .ople. ( ih icago 1979. x ,284 pp. g l57 D 4j I)i.t.wcrk.irevat een geannoteerde E'gelse vertaling uit het Acehsvan'l 'ctrrgkrr l.arn Rrrkam, Hikayat polcut Muharral(gebaseercl opFI.-l ' . I)anrsti"s transliteratie (catalogu s nr.22)

"r-r u"r,r-olg.,-,, g".oilo-

tionccrcl .rct clc eclit ie uitgegeven te Banda Aceh in 1964-). He"t boekbevat ork ccr I lngclse ve.rtaling van het verhaal van het hLrweli jk vanSi Merrscrrl

i Deze editie, en vertaling, volgt een geheel andere redactie van detekst dan die door ?.p:É

,uJgeuolfd. È"n orr.rrreging was voorDrewes hij niet wilde ,ploeg",,, Àet uid.r-u.r, vaars, (p. x). Drewes,oordeel over Siesels wêrk iJafivijzend:, ....contain naàty árrytf,ingnew'. Het bestaÀ van een in tsáq i" su"du Á."h;;;ít;;iáà u.r_sie van de tekst, die door Siegel naast de versie variDamsté .u, g.bruikt, wordt door Drewes nïet explici"t ""À.tà.

M;ï;;;ï _"",moeilijk aan de indruk onttrekken dat Drewes, met zijn bekende::l::1"

tong, niet alleen afkerig was van war hij ,.ff "ï.Àá";ir",ploegen met andermans vaars'maar niet mindár,"" h;Gi;et";door anderen op zijn, Drewes', Acehse ukk.r.

Ambonees

Geschiedenis van het land van Hitu

[25] .Hikayat Tanah Hitu. Handschrift op papier, pp. 2-107,ArabischschriÍ1, collatienotities in de marge. Or. 544gJ Afschrift van de Hikayat TanaË Hitu, de Geschiedenis van het landHitu, geschreven door. Ír.ijali. Hij *ur .en l-um en terg uit een Hitu-ees vorstexgeslacht. Hij speelde een vooraanstaande rál i., h.t uirrr,tegen de compagnie meiars gevolg dat hij in r646naar Makassarmoest vluchten. o"".-1u:ld |,1aoJ.

de rijisbestu"rd.. i";;il;;[uung( I 600- 1654 ) onder zi jn hoede genomen. ni iur i n".nï ' r 'H; i ; r ' r ï 'l!"?h Hiru tijdens zijn verblijit" rvrakassa, !;J;;;;; i"'nJ,ï"r"ir.T:l.ir 9" geschiedenis van de vorstengesla.tï",,ru, ftt,;, il;i;;;.delijk deel van het eiland Ambon i" d". Molu-kk;";;;;;;;;;;a"i.g.nverschillende indringer-s.

_De tekst moet gescnreven zl,n tussen ziinaankomsr in 1646 ,i t6s7,toen Rijali in'ilG;"lr^."h"p ;; .;r" fu"kassaarse strijdrnacht weer terugkeerde naa. zijn moederrand en eenexemplaar met zich me.e lam: Ènige jaren latei moest hij opnieuwvluchten omdat de Nederranders h"em g.;*g.n wilden nemen. Ma-k1s9.ar.yas w.eer de plaats waar hi j terecït kon,

"n daar is hi j waar_schi j rr l i ik ook overlèden.

Het heeft tot 1977 geduurd voordat de tekst, als dissertatie, werd uit_gegeven door de historicus en antropoloog Z./. ManusaÀ".'f""ndaarvoor echter had cte Hikayat atrËg"r;;,i; ï",.;;;;ï;."Ë;ï ,""

52

| + .* r '

. : , ,. - L4

. ; '

[25) Hikayat Tanah Hitu, de Geschiedenis van het Land Hitu,door Ri jal i (Or. 5448)

53

historische beschriivingen van Ambon er de arcrere specerij-eilan-den. De Dordtse dámiiee fru,rgoi, Vnt.,rt,l,., i t666_1727)bijvoor_beeld gaf in het tweed,e deel van zijrr -à!nu- opus oud en nieuwoost-Indien (r724-1726) een uitgébreià3 ru-"r-ruutting van de inhoudvan,de. Hikayat.'Wy zyn .i!t gVrrárvan dit stuk zeer u"Ëf uur_, ,"f..r"r_,Amboinees, Ridjali, verpligt', scËrijft Valentiyn t", i,.,f"iàlrrg,lï ao,,te vervolgen: 'Bulren dii zyn boek,'Hhak";"f i"""n^ili#,?#ir, O"Geschiedenis van het land'van uito", g."uumd en met een Arabischel"l l .^:: l

O: taleytsche taal, | . . . I b.;f ; ;en, zouden wy hier af niers,or zeer weynis, weten [. . .] om dat deze man het onr ruiurà.., r,o.*.tzo beschaafd i i.t, uls.,i *a rr"r,àà.à., i" r.",rn.,., geeft; dat wy hem,alzo hy maar een Amboinees ""

oof. á" ..nlgste schrlver van Am_Pï:1tr,

ten goede. houde',,gelyn -y !",r, ,Ëhoon Á t;;,uo,., o,r,(dat op zyn plaats blyken zal) rnet veel reden nog seer daarvoormoeten danken.'

\ogvoor Valenti jn had dc koopnar, historicus en botanicus Geor-gius Everhardus Rumphius ee)z-nóz; uoo. zijn Amboisri"iiuor*en Ambonsche ront-beichrijving argeb.ruik g.-uákt "ui

a"- iiíoí*Tanah Hitu. Deze werken van"Ruáphius iouden ..lrt"r, ,r"t'uiíautvan Rijali, nog eeuwen alleen,in manuscriptvorm bestaan." l* l" a"twintigste ecuw worden gepubliceerd. '

Arabisch

Het Arabisch is naar zijn oorsprong niet een Indonesische taal,evenmin als her chinees en hét Neáerlancls. o. u..rp..rJi"f rà" rr.,Arabisch i' de archipel hangt nu.,r" ru-.,.met de verspreiding vande islam, voorarl si'd's de uiyïtie"áe "n

,.rii"no" eeuw. Hoewel deeerste moslims in de archipel waarsch-ijnlijk geen Arabieren waren,maar Indiërs e' chinezen, haddetr u.lótr íu,í.n toch ".,

,.r....kennis van het Arabisch omclat aut aui"u .enmaal de taar va'de ko-ran is. In de loop der meer recente geschiedr'' - r g, o t i .-, ii í. ï " a r, ; ; ;;; ; i;; zïià : ;;; ;i; t*ï "",ïJ;ïgïlfop gang gekon'rer. Ee'Arabisch-talige literatuur in I'donesië is daar:en

va]] de.gevolgcn van geweest. Daárnaast zijn door,",rorlir-,-,, i,irnc lo 'es ië , o Iz i i r r t r v r r r Arab ische oorspror )g waren oFn ie t , s teecrs o 'kboeken in hei Arabir.h g.r.h."u;;.-il;; ';t"" hun werk kunnen ver-

gelijken met de tekstproduktie in het Latijn dat Europese geleerclcn in

á. tr4ldd"l..u*en schre,ren, een algemeen bindende taal opr religieuze

grondslag. Veelvan zulke Arabische werken zijn lee^rboek:-l.u99t tf'

Árabisché taal of elementaire werken over de geloofslee r. Zli z,rit'r

zelden of nooit buiten de archipel bekend geraakt en vormerl een ci-

een Arabische literatuur van Indonesië. Er is niet of nauweliiks we-

ie'schappelijk onderzoek naar de inhoud van deze literatuur ver-

richt.Het meest verspreide Arabische boek in de archipel is natuurlijk de

koran, de verzameling goddelijke openbaringen die de profeetMuhammad (gest. 632) in het begin van de zevende eeuw van onzejaartelling in West-Arabie via de engel Gabriël ontving. Tallozehandschrlften en gedrukte edities zijn in Indonesië verspreid,-hetzijclaar gemaakt, hetiij geïmporteerd. Vanuit Mumbai zijn lang litho-grafi siche edities naar-Zuidoost-Azië geëxporteerd. T'egenwo-ordigíorden 6e meeste korans in Indonesië lokaal vervaardigd. Ook ver-

talineen naar het Nederlands en ltaar sommige Indonesische talenzijn iit de archipel bekend. En er zijn z-elfs edities bekend die bedoelcl

zijn voor moslims die niet het Arabische schrift machtig zijn. Irr zulke

.rítgu,r.n van het heilige boek wordt de Arabische tekst in zowel Ara-

bislh als Latijns schrift afgedrukt, en is deze soms ook nog voorz-icn

van een vertaling. Dergelijke geromaniseerde edities, een fenomeen

dat sinds het miáden van de twintigste eeuw bestaat, zijn vooral uit

lnclia bekend, en zijn vandaar ook in Zuidoost-Azië terechtgekonlell.

Korans uit Indonesië

126] Qtrr'nn Een luxe exenplaar, met geÏllumineerde bladz-ijden en

èen rijkversierde band uit Java, waarschijnlijk-achttiend.e of begin nc-

gentiéncle eeuw. Handschrift op papier, 302 ff ., Arabisch schrift'Or. 209u

J Volledige, gevocaliseerde Arabische tekst in ee1 typisch Inclonesi-

sche boekhar-rd. Rnbricotie voor c1e hoofdstuktitels en de eerste woor-

den van elk juz, en gebruik virn goudinkt voor de afscheiders tussellde verzen. Drie geillumineerde dubbelpagina's, eerl verschijnsel dat

vooral in Indonèsische koran-handschriften voorkomt (ff' lb-2a'140b-l4la, 298b-299a). De illuminaties r-narkeren het begin' het

54 55

midden en het eind van de tekst. Hier wordt het veronderstelde mid-den van de tekst getoond, het begin van Surat al-Kahf.Het handschrift is in september 1874 door de bibliotheek verworvenuit de nalatenschap rrat-r Taco Roorda (1S01-1874), die beschouwdwordt als de grondlegger van de Javaanse studies in Nederland.

[27] Mahomed's Koran, gevolgd naar de Fransche vertaling van Kasi-mirksi, de Engelsche van Sale, de Hoogduitsche van Ullmann en de La-tijnsche van Maracci, met bijvoeging van aanteekeningen en ophelderirr-gen der voornaamste uitleggers, en voorafgegaan van eene levensschetsvan Mahomed, door L.J.A. Tollens. Batavia 1859. xlv, 666, v pp.

O.L .G.95:0810J De Nederlandse tekst van deze in Batavia uitgegeven koran is ge-maakt door L.J.A. Tollens, een jurist die in Indie een werkkring hadgevonden. De vertaling is gebaseerd op vier eerder in Europa ver-schenen vertalingen, namelijk de Franse vertaling door A. de Biber-stein Kazimirski (1808-1887), die in 1840 in Parijs verscheen, de En-gelse vertaling door George Sale ( 1697- 1 736) die in 1734 in Londenverscheen, de Duitse vertaling door Ludwig Ullmann die in 1840 inCrefeld verscheen, en de Latijnse vertaling door Luigi Maracci (1612-1700), die in 1698 in Padua verscheen. Een uitgebreid notenapparaatdat is gebaseerd op de aantekeningen van de eerdere vertalers, enmogelijk ook van islamitische exegeten, maakt de Nederlandse tekstzeer toegankelijk. Tollens heeft ook gebruik gemaakt van de hulp van'een bekwaam arabisch letterkundige' voor de plaatsen in de tekstwaar zljn vier vertalingen hem niet voldoende inzicht in de betekenisboden. Hij noemt deze helper echter niet bij naam.De tekst wordt voorafgegaan door een gedicht in gezwollen taal inzestien couoletten over de nrofeet Mohammed door de Nederlandseromanticus H. Vinkeles f tTso-tsssl .De 'Levensschets' is door Tollens vertaald uit de Franse biografie, dieA. de Biberstein Kazimirski aan zijn eigen vertaling vooraf deed gaan.Tollens' doelgroep voor deze vertaling bestond, naar zijn eigen zeg-gen, uit Nederlandse ambtenaren, officieren, kooplieden en gods-dienstleraren, kortom allen die ambtshalve of beroepsmatig met deinlandse bevolking in aanraking kwamen. Tollens noemt de koraneen 'Oostersch meesterstuk, dat, uit het oogpunt van staat-, letter- en

[26) Qur'an' Een luxe hglsghrift uit fava. Deta'van het besin varrsurat al_Kahf(Or. 2098, f. t40b)

57