Van om de hoekAan de slag met korte keten

Colofon

Interviews en redactie: Wim VandenbergheFotografie: Kjell Gryspeert (m.u.v. p 1: Annelijn Steenbruggen)

Vormgeving: Ogly Doglin’Druk: De Bie

Productie & eindredactie: Adje Van Oekelen, Petra Tas en Lotte Van BoxemAdvies en ondersteuning: Marijke Van Ranst en An Jamart

Eerste druk: 1500 ex, oktober 2012Verantwoordelijke uitgever: Kurt Sannen, Asdonkstraat 49, 3294 Molenstede

Vind je de informatie in deze brochure waardevol en wil je ze graag verder verspreiden? Neem eerst even contact op met BioForum Vlaanderen voor afspraken en voorwaarden: info@bioforum.be.

Over BioForum Vlaanderen

BioForum Vlaanderen is de koepel- en ketenorganisatie van de hele Vlaamse biosector. BioForum ondersteunt ook de biologische korte keten, met belangenbehartiging, bekendmaking en promotie. In 2012 riep BioForum een ‘Biobedrijfsnetwerk korte keten’ in het leven, dat bioboeren rond dit thema samenbrengt. Ook het project ‘Bio zoekt Keten’ stimuleert samenwerking in de (korte) keten.

www.bioforumvlaanderen.be

BioForum Vlaanderen • info@bioforum.beT 03 286 92 78 • Quellinstraat 42, 2018 Antwerpen

Vraag je eigen brochure op info@bioforum.be of info@biozoektboer.be.

1

Beste lezer,

De laatste jaren zien we een duidelijke trend: het aantal Voedselteams boomt, CSA-projecten duiken als paddenstoelen op in verstedelijkt Vlaanderen, groenteabonnementen winnen aan populariteit.

Heb jij al korte ketenverkoop en wil je graag uitbreiden? Of zoek je een manier om ermee aan de slag te gaan? Met deze brochure maakt BioForum, met steun van de Vlaamse overheid en het ‘Strategisch Plan Korte Keten’, de kennis en ervaring op dit vlak voor iedereen toegankelijk. Zes sprekende voorbeelden uit de biosector, aangevuld met praktische tips vormen een inspiratiebron voor jouw korte keten initiatief.

BioForum is het aanspreekpunt voor alle vragen over de biologische korte keten. Ben je een gangbare of startende boer? Ook voor jou bevat deze brochure bruikbare info.

Bio vindt traditioneel zijn afzet dicht bij huis en dit is nog steeds het geval. Vaak gaat de biologische korte keten samen met initiatieven zoals zorgboerderij, kijkklassen of educatie op de hoeve, om de band tussen de consument en zijn voedsel te vernieuwen. Ongeveer de helft van alle bioboeren doet aan korte ketenverkoop. Ook bij andere biotelers groeit de interesse. Bij heel wat startende boeren geldt korte keten zelfs als basis voor de bedrijfsorganisatie. De brochure speelt in op deze trend en helpt jou als boer op weg met de organisatie van jouw korte keten.

Veel leesgenot!

Kurt Sannen, Voorzitter BioForum Vlaanderen____________________________________________________

Wens je in contact te komen met biotelers met korte keten in jouw buurt? Kijk dan op www.biogenietengids.be. Hier vind je alle adressen die voor consumenten toegankelijk zijn. Zoek je samenwerking met andere biobedrijven? www.biobedrijvengids.be geeft een overzicht van alle gecertificeerde biobedrijven in Vlaanderen.

3

Thuisverkoop en Voedselteams

De Wieltjeshoevepagina 16

Hoevewinkel met bakoven, markten

De Zaaierpagina 20

Hoevewinkel met hoevezuivel en

VoedselteamsDe Zwaluw

pagina 24

infopaginapagina 28-29

2

ZelfpluktuinPurfruitpagina 4

Voorwoord pagina 1

VleespakkettenNatlandhoevepagina 8

Groenteabonnementen, markt en webwinkelOurobouros pagina 12

5

“Zelfpluk is mooi in zijn eenvoud”

de eerste flesjes sap, siroop en confituur. Ook zochten ze een extra tak naast de blauwe bessen: het commercialiseren van de vlierbessenplantage. In het voorjaar wordt de vlierbloesem geplukt, die onder meer in de gekende Gentse aperitiefdrank Roomer verwerkt zit. De bloesems die blijven hangen, zorgen in het najaar voor vlierbessen om siroop van te maken. En ten slotte startten ze met zelfpluk. In 2005 was er vlakbij een massa-evenement. De organisatie vroeg

hen om de plantage open te stellen voor het publiek en de bezoekers zelf fruit te laten plukken. Bart en Nele verwachtten er niet zoveel van maar stemden toe. Het was een enorm succes: de bessen werden met emmers buiten gedragen.

Momenteel bestaat het bedrijf van twaalf hectare voor ongeveer een derde uit vlierbessen, een derde blauwe bessen en een derde zelfpluktuin.Dit laatste luik groeide sterk de voorbije

Zelfpluktuin

Van jongs af wilde Bart boer worden. In 1997 kon hij eindelijk samen met Nele een oud domein in Oeselgem aan de Leie kopen. Na wat studiewerk plantten ze tegen 2001 de eerste blauwe bessenstruiken en vlierbessen aan. De eerste jaren viel dat niet mee: heel veel onkruid, vogelvraat, ... En toen de eerste blauwe bessenoogst er was, bleek ook de verkoop geen sinecure.

Om zich onafhankelijk te kunnen positioneren in de markt volgden Bart en Nele vanaf het begin drie pistes. Eerst zochten ze naar verwerkingsmogelijkheden voor de blauwe bessen die ze niet vers konden verkopen. Zo ontstonden

Purfruit

Bart en Nele Van Parijs-Deweirdt ___________________

Fruitteelt sinds 2001 Korte keten: Zelfpluktuin sinds 2005 Areaal: 12 ha___________________

Neerhoek 7 8720 OeselgemT 09 388 37 74E bart@purfruit.comwww.purfruit.com

4

Bio Van Bij Ons vzw

‘Bio Van Bij Ons’ staat open voor alle Belgische bioboeren. Heb je zelf concrete productideeën, vind je het merk interessant voor je bestaande producten, wil je producten (laten) verwerken? Neem eens contact op met de boeren achter ‘Bio Van Bij Ons’ om kennis te maken en uit te zoeken of dit merk een meerwaarde voor jouw bedrijf kan zijn.

> www.biovanbijons.be

Wat is biologische fruitteelt?

In de biologische fruitteelt streeft de teler naar een natuurlijk evenwicht en een gezonde bodem. Hij kiest zijn fruitrassen op basis van ziekteresistentie en bestrijdt eventuele ziektes en plagen door onder meer biologische bestrijding. Onkruidbestrijding gaat mechanisch of via ondergroei met planten. De vruchtdunning en het snoeien gebeuren manueel. De teler hanteert geen chemische bestrijdingsmiddelen of groeiregulatoren en gebruikt enkel organische bemesting.

ter beschikking voor feesten en evenementen.

Wat betreft verwerking hebben Bart en Nele een heel proces doorlopen. Oorspronkelijk zoeken ze een oplossing voor de vlierbessen en voor de onverkochte blauwe bessen. Dit komt in een stroomversnelling wanneer ze in 2006 mee stappen in een project van Vredeseilanden: onder het intussen stopgezette merk ‘Mondoh’ stellen ze de siroopproductie op punt.

Deze ervaring stimuleert Bart om samen met Dirk Hebben en nog enkele bioboeren, eind 2010 het

merk ‘Bio Van Bij Ons’ op te richten. Binnen het jaar ontstond een gamma van een achttal confituren en zes siropen en namen ook andere bioboeren een vliegende start.

Ondanks de kopzorgen die de oprichting met zich mee bracht, is voorzitter Bart erg enthousiast over het merk. Het heeft de verwerking van zijn siropen en confituren een flinke boost gegeven. Door het strak vormgegeven gamma dat Bart en Nele nu in de ontvangstruimte kunnen uitstallen, is de verkoop op hun bedrijf flink toegenomen.

7

Wetgeving voor ‘verbruik ter plaatse’

Wie producten verkoopt voor verbruik ter plaatse (ijsjes scheppen, broodjes beleggen en op een bord serveren, warme soep opdienen, ...) moet voldoen aan de FAVV-normen voor horeca. Voor de stedenbouwkundige vergunning is een horecafunctie in agrarisch gebied enkel toegelaten als het gekoppeld is en economisch ondergeschikt aan de landbouwproductie. Voor veel bedrijven is dit een drempel, omdat de inrichting behoorlijke investeringen vergt. Producten die je in de hoevewinkel verkoopt, bestemd om mee te nemen, mogen wel gewoon ter plaatse verbruikt worden.

zeven jaar. Na de eerste succesvolle ervaring startten ze met een veld specifiek voor de zelfpluk: één hectare met zo’n twintig soorten bessen en ander fruit. Zo staan er naast de blauwe bessen ook frambozen, bramen, druiven, rode – witte – en zwarte bessen, stekelbessen, okkernoten, pruimen, kersen, appels, ... Ondertussen is dit veld al drie keer zo groot. Ook richtten Bart en Nele een mooie ontvangst- en verbruiksruimte in.

Een zelfpluktuin is mooi in zijn eenvoud. Bezoekers komen in de ontvangstruimte een plukemmer ophalen en trekken het veld in om te plukken wat ze wensen. De emmer

wordt gewogen en afgerekend. Op de website en op een telefoonbandje vernemen de klanten welk fruit wanneer te plukken valt. Terwijl hun kinderen buiten ravotten, genieten klanten op het terras van een drankje of een versnapering. De mensen komen voor de totaalbeleving.

In het begin groeide de zelfpluk geleidelijk maar onder meer door een mooie reportage in Nest in 2007 en later ook in andere media, nam de zelfpluk een hoge vlucht. Bart en Nele ontvangen ook veel groepen op Purfruit. Organisaties, bedrijven en families komen langs voor een rondleiding of voor proevertjes. Sinds kort stellen ze hun bedrijf ook

Verschil zelfpluktuin en CSA

Zelfpluk moet je niet verwarren met CSA: Community Supported Agriculture. Het grote verschil is dat bij de zelfpluktuin de klant enkel betaalt wat hij oogst en meeneemt. Op een CSA-bedrijf koopt de klant niet het product maar steunt hij mee de werkingskosten van het bedrijf, met een vast bedrag per jaar. In ruil krijgt de klant een wekelijks groente- of fruitpakket of kan hij zelf gaan oogsten. CSA is een sociaaleconomisch model waarbij de klant inspraak krijgt in het bedrijf en betrokken wordt in activiteiten die het bedrijf inricht voor de brede klantengroep.

> www.csa-netwerk.be

6

8

“Vers vlees met eerlijke prijs voor boer én klant: een win-win!”

9

uit te besteden kan Jos zijn bedrijf met een halftijdse arbeidsbesteding rond krijgen.

Sinds 1995 is zijn vleesverkoop sterk geëvolueerd. Aanvankelijk verkocht hij het vlees onverpakt, per achtste van een rund. De vleespakketten zijn nu meer divers. Naast rundvlees biedt hij lamsvlees aan (van de Pottekaashoeve in Zoutleeuw) en varkensvlees (van René Verachtert

uit Geel). Ook in grootte en samenstelling is het aanbod uitgebreid. In totaal is er keuze uit een twaalftal verschillende vleespakketten, met de mogelijkheid om bij elk pakket nog een resem producten bij te bestellen.

De klanten kunnen op vijf punten terecht om hun bestelling op te halen en krijgen soms ook thuis geleverd. Door

Vleespakketten

Jos De Clercq baat in Zepperen, bij Sint-Truiden, de Natlandhoeve uit. Hij is biologisch vleesveehouder en leraar aan het PIBO in Tongeren. Ervaring en kennis opdoen en doorgeven zijn erg belangrijk voor Jos, misschien nog belangrijker dan het boeren zelf.

Jos startte in 1995 met vleesvee. Van bij het begin koos hij resoluut voor verkoop van vlees via korte keten. Momenteel houdt Jos vijftig Limousin vleesrunderen op 42 ha land. Dertig hectare hiervan bestaat uit grasland: eigen weiden, weiden met hoogstamaanplant en natuurgebied. Op de overige twaalf ha teelt hij grasklaver, granen (tarwe, gerst en haver), luzerne en aardappelen. Door veel in loonwerk

NatlandhoeveJos De Clercq___________________

Vleesvee & akkerbouw sinds 1995 Korte keten: Vleespakketten sinds 1995 Arbeidsbesteding: 1 halftijdse krachtAreaal: 42 haAantal dieren: 50 ___________________

Stokstraat 23800 Zepperen T 011 69 24 63 E natlandhoeve@skynet.be www.dewereldmorgen.be/blogs/limousin

10 11

B.akkerbrood

Het Regionaal Landschap Haspengouw en Voeren zette het project B.akkerbrood op, een unieke samenwerking tussen graantelers, molenaars en bakkers. De twee belangrijkste kenmerken zijn het regionale verkoopskarakter (het gebakken brood wordt onder de merknaam B.akkerbrood binnen de Limburgse grenzen verkocht) en de milieuzorg, met rechtstreekse ondersteuning van de akkervogels.

> www.bakkerbrood.be

Wat is biologische veeteelt?

Biologische veeteelt is grondgebonden: het aantal dieren per ha is beperkt om overbemesting te voorkomen. Alle dieren beschikken over vrije toegang tot een ruime buitenloop. Hun stal is voldoende ruim, met voldoende daglicht en voorzien van aangepast strooisel... Biologische dieren krijgen nagenoeg 100% biologisch voer, bij voorkeur van het eigen bedrijf. Geneesmiddelen zijn slechts bij ziekte in beperkte mate toegelaten; ook ingrepen als snavelkappen en keizersnede worden zoveel mogelijk vermeden. De veeteler kiest voor robuuste en traag groeiende rassen die goed gedijen in onze streken. Alle deze inspanningen samen vormen een preventief gezondheidsbeleid.

de hand van Jos dus. Jaren ervaring met graanteelt op zijn bedrijf en op PIBO kan hij via dit project uitdragen.

Bedrijfseconomisch heeft de Natlandhoeve zich altijd in (relatief) rustig vaarwater bevonden. Het bedrijf is gestart zonder grote investeringen en verdere ontwikkeling is steeds met eigen bedrijfsresultaat gefinancierd. Voor de verkoopprijs van de pakketten vertrekt Jos van een gedetailleerde kostprijsberekening waarin hij onder meer een fictief loon voor zichzelf verrekent. Het resultaat van de kostprijsberekening

middelt hij uit met de gemiddelde marktprijs en vraagprijs in de biowinkel. Meestal komt hij zo tot een prijs die zijn kostprijsberekening dekt en die de consument aantrekkelijk vindt, een win-win dus.

Algemeen ziet Jos dat het biologische aspect aan belang wint bij zijn klanten. Daar is hij erg blij om, omdat alle inspanningen die hij de voorbije twintig jaar leverde om bio te promoten (op bedrijf, school en vele fora daarbuiten), de moeite waard blijken.

Gediplomeerd slager

Om aan de slag te gaan met versnijden, verpakken, verwerken en verkoop van vlees is een vergunning ‘beenhouwer-spekslager’ vereist. Zonder een gediplomeerd slager kan je enkel voorverpakt vlees verhandelen. In principe mag een slager enkel versnijden en bereiden voor directe verkoop in zijn slagerij. Leveren kan enkel op bestelling. Mits een aantal beperkingen is business-to-business mogelijk:- maximaal 800 kg per week- maximaal één derde business-to-business verkoop op jaarbasis - levering van vlees op maximum 80 km van de verwerkingsplaats

> http://economie.fgov.be/nl/ondernemingen/Marktreglementering/Economische_vergunningen/Vergunning_beenhouwer-spekslager/

Hartenboer

De vzw Hartenboer verenigt heel wat boeren uit Vlaams-Brabant en Limburg. Met een webwinkel en met enkele logistieke uitvoerders is Hartenboer een regionaal verdeelplatform voor duurzame (niet exclusief bio) voedingsproducten. De klant bestelt via de webwinkel en kan zijn product dan afhalen in een van de vele afhaalpunten, voornamelijk Voedselteams.

> www.hartenboer.be

de jaren heen heeft Jos een ruim adressenbestand opgebouwd. Ook op de webwinkel van Hartenboer staat zijn assortiment. Alle runderen van het bedrijf kan hij via deze weg verkopen. Dat zijn twaalf tot veertien runderen per jaar.

Centrale schakel in de vleesverwerking is Frank Bielen, slager in Vliermaal. Het is bij Frank dat de karkassen afgeladen worden. Hij versnijdt het vlees, maakt de bereidingen en charcuterie en zijn atelier maakt de bestellingen klaar. Jos coördineert het geheel, maar zou zonder gediplomeerd slager niet aan vleesverwerking kunnen doen. Voor vlees zijn de regels voor bewaring

en transport ook erg streng qua hygiëne, temperaturen, … Jos heeft positieve ervaringen met het FAVV, dat bij elke stap in zijn pakkettensysteem mee denkt en adviseert.

Voor charcuterie werkt Jos De Clercq sinds kort samen met Kurt Sannen van Het Bolhuis in Diest. Samen werken ze aan het verbeteren van de verpakking qua productkwaliteit maar ook qua aantrekkelijkheid en herkenbaarheid voor de consument.

Tenslotte is er nog ‘B.akkerbrood’. Binnen dit project werkt Jos samen met andere telers en bakkers aan een regionaal brood. Een kolfje naar

13

Karel en Sofie bieden al lang abonnementen aan. Een honderdtal klanten uit de streek krijgen wekelijks een vast pakket. Dit bestaat uit eigen producten, aangevuld met aanbod van collega’s in De Vroente: De Zonnekouter en De Kollebloem. De Vroente is in de eerste plaats een praktische samenwerking: samen teeltplannen opstellen, overleg over prijzen voor onderlinge verkoop en logistieke

samenwerking. Samen leveren ze een 700-tal groentepakketten. Daarnaast is er het inhoudelijke aspect, dat voor Karel eigenlijk nog belangrijker is. Door zich samen te buigen over technische zaken of door sterk persoonlijke items te behandelen, ontstaat voor Karel echte samenwerking; in het belang van elk bedrijf en van de mens achter het bedrijf.

“Divers aanbod en dito verkoops-kanalen zijn enorme troef”

Ourobouros is een biodynamisch tuinbouwbedrijf in Zwalm van vijf hectare: 1,5 ha tuinbouw en 3,5 ha boomgaarden. De eigenaars Karel en Sofie verbouwen fijne bladgewassen, aardbeien, kruiden (o.a. voor Vers & Veggie), pastinaak, aardpeer en enkele tunnels met tomaten, paprika’s en aubergines. Ze trekken de kaart van vergeten groenten en oude variëteiten; ruim veertig soorten. De boomgaard omvat 1,5 ha laagstam (o.a. pruimen en kersen) en 2 ha hoogstam (o.a. appelen voor sap en cider). In de hoogstamboomgaard graast een kudde schapen.

OurobourosKarel Houtmont en Sofie De Valck___________________

Groente- en fruitteelt, schapenKorte Keten: Groenteabonnementen, markt en webwinkelAreaal: 5 ha Omzet: 250.000 euro per jaar___________________

Gaverbosdreef 29630 Zwalm T 055 49 58 55 of 0494 41 12 78E info@ourobouros.bewww.ourobouros.be

Groente- abonnementen, markt en web-winkel

12

Verkoop via webwinkel

Enkele bedrijven verkopen hun producten via een webwinkel: de klant meldt zich aan op de website, krijgt de volledige aanbodslijst te zien, kan bestellen wat hij wenst, betaalt eventueel online en krijgt de bestelling thuis geleverd of kan die afhalen op een afgesproken punt. Voor een grote omzet is de webwinkel een direct, zeer toegankelijk en klantvriendelijk verkoopskanaal. In opstart is het wel behoorlijk duur. Zowel het opzetten van een webwinkel als het opstarten van de logistiek zijn een investering waar je door moet.

Wat is biologische groenteteelt?

De biologische groenteteelt stelt bodemvruchtbaarheid centraal. Vruchtwisseling en natuurlijke bemesting zoals groenbemesters, compost en dierlijke mest ondersteunen en herstellen de bodem. Zo ontstaat er in de loop van de jaren een vruchtbare, humusrijke grond. Verder gebruikt de biologische teelt geen synthetische bestrijdingsmiddelen, kunstmest of ggo’s.

om aan thuisverkoop te doen. Toch hebben ze in de toekomst plannen in deze richting, omdat ze de lokale verankering willen versterken.

Karel en Sofie zien diversiteit aan directe verkoopskanalen als een belangrijke troef. Ze kunnen voor elk product het geschikte kanaal kiezen of desnoods, in overleg met De Vroente, een externe koper zoeken.

Een belangrijk aspect bij directe verkoop vinden ze communicatie. Zeker in hun geval, waarbij er geen thuisverkoop is en de klanten dus geen link met het bedrijf hebben. Daarom schrijven ze wekelijks een nieuwsbrief ‘Groensels’ met nieuws

van het bedrijf, anekdotes, uitleg over groenten, recepten bij nieuwe producten,… Die geven ze mee met de pakketten en op de markt. Ze zijn ook actief op Facebook.

Bedrijfseconomisch hebben ze door de jaren een gezond evenwicht gevonden. De omzet draait tussen de 200 en 250.000 euro. Het bedrijf is erg arbeidsintensief, maar Karel en Sofie zijn tevreden met het resultaat. Ze vinden het belangrijk dat ze een eerlijke vergoeding krijgen. Door zich te baseren op basisprijzen binnen De Vroente, met extra marge voor de marktverkoop en de pakketten, bekomen ze een eerlijke prijs voor zowel de klant als henzelf.

15

Groenteabonnementen

Groenteabonnementen zijn binnen de biosector goed gekend. De klant neemt een abonnement op een weke-lijks groentepakket: hij betaalt vooraf en kan wekelijks een pakket afhalen. De boer bepaalt zelf de samenstelling van het pakket aan de hand van de oogst en eventueel aanbod van der-den. Op dit ogenblik zijn er 25 biobe-drijven met groenteabonnementen. Je vindt de volledige lijst via www.biogenietengids.be.

De VroenteDe Vroente is een regionaal samenwerkingsverband van kleinschalige Oost-Vlaamse bioboerderijen die gericht zijn op rechtstreekse, streekgebonden verkoop via groenteabonnementen, thuisverkoop, marktverkopers en kleinschalige verwerkers.> www.vroente.be

Gasap-SagalGasap-Sagal staat voor ‘Solidaire Aankoop Groep voor Artisanale Landbouw’. In het Brussels gewest hebben ze op korte tijd een netwerk van zo’n vijftig klantengroepen uitgebouwd die meer dan duizend families omvatten. Het netwerk groeit snel en is erg actief. Ze proberen Brusselaars aan te trekken om nieuwe groepen op te richten. Daarnaast zijn ze ook op zoek naar meer bioboeren die de groepen kun-nen beleveren.> www.gasap.be

Ourobouros biedt ook flexibele pakketten aan. De abonnees ontvangen wekelijks per mail een extra bestellijst. De producten komen van Ourobouros zelf, van De Vroente of, indien nodig, van elders met sterke voorkeur voor binnenlandse producten: een combinatie van groenteabonnement met webshop. Karel en Sofie willen dit systeem nog verbeteren. Het moet eenvoudiger, zowel het aanbod samenstellen als de bestellingen verwerken.

Op zondagochtend staat Karel op de markt in Sint-Gillis. Met een volledig assortiment groenten en fruit bedient hij er een pak klanten. Ongeveer driekwart zijn vaste klanten en evenveel zijn Franstalig.

De marktverkoop ervaart hij als hard werk: arbeidsintensief, vroeg eruit, lange voormiddag, … maar de voldoening van direct contact en feedback van klanten is groot. Ook in Brussel leveren ze vaste pakketten voor Gasap-Sagal (Solidaire Aankoopgroep voor Artisanale Landbouw): in totaal zo’n tachtig pakketten voor vier klantengroepen op twee afhaalpunten. Ze merken een sterke groei en enorme interesse bij de Brusselaars in alles wat directe verkoop en bio betreft.

Ourobouros is volledig afgestemd op korte ketenverkoop maar opvallend... niet op thuisverkoop. Zowel qua ligging als qua arbeidsinvulling vinden Karel en Sofie het moeilijk

14

17

In totaal is het bedrijf elf hectare groot. Op de overige oppervlakte teelt ze aardappelen, selder, pompoenen en bladgewassen. Het was wat zoeken maar Elly is wel tevreden met het huidige evenwicht. Met de aardappelen heeft ze bijna het jaar rond een eigen

product voor thuisverkoop, wat een erg trouw cliënteel met zich meebrengt. In totaal brengt ze ongeveer anderhalve hectare aan de man.Ze verkiest om veel bladgewassen zelf te telen. De laatste weken van de aspergeverkoop (de weken

“Een groot bord langs de weg en de trein was vertrokken”

In de Noorderkempen, Turnhout, ligt de Wieltjeshoeve, het biologisch tuinbouwbedrijf van Elly Vaernewijck. Op een prachtige site waar al decennia asperges geteeld worden, ging Elly in 2000 van start. De aspergeteelt was meteen ook haar hoofdteelt (4,5 ha). Kiezen voor thuisverkoop sprak voor zich: zo kon ze alle kwaliteitsklassen verkopen tegen een redelijke prijs, had ze minder afzetkosten en onmiddellijke inkomsten. Ze plaatste een groot bord aan de weg en de trein was vertrokken.

Thuisverkoop en Voedselteams

De Wieltjeshoeve

Elly Vaernewijck___________________

Groenteteelt sinds 2000Korte Keten: Thuisverkoop en Voedselteams sinds 2000Areaal: 11 ha___________________

Steenweg op Merksplas 65B2300 TurnhoutT 0476 63 37 45E wieltjeshoeve@pandora.bewww.wieltjeshoeve.be

16

VLAM: erkend verkooppunt hoeveproducten

VLAM stelde enige jaren terug een kwaliteitscharter op voor verkooppunten van hoeveproducten om zo hoeveverkoop herkenbaar te maken. In het charter zijn de algemene normen vastgelegd waaraan elke zichzelf respecterende hoeveverkoper zou moeten voldoen. Vanuit dit charter voeren ze ook promotie voor de erkende verkooppunten van hoeveproducten, met onder andere de stoere winkelkar in het veld als gekend beeld.

> www.hoeveproducten.be

Hoe zit het met controle op bio?

De termen ‘bio’ en ‘biologisch’ zijn wettelijk beschermd. Ze mogen alleen gebruikt worden op voeding afkomstig uit de gecertificeerde biologische landbouw. Om onrechtmatig gebruik van deze termen te vermijden, staan bedrijven die bioproducten op de markt brengen, verplicht onder controle. Er zijn vier erkende controleorganisaties in België: Certysis, Tüv Nord Integra, Control Union en Quality Partner. Een biobedrijf dat de reglementering niet naleeft, wordt gestraft: van een verwittiging bij een administratieve fout, tot de intrekking van het certificaat om bioproducten op de markt te brengen.

Innovatiesteunpunt advies in over winkelinrichting en communicatie.Ze denkt erover opnieuw met een nieuwsbrief te starten, de website actueler te maken en eventueel via Facebook te communiceren. De prominente aanwezigheid van het Biogarantie®label op het bedrijf en in de winkel maakt dat ze verder niet veel moet uitleggen over bio. Zo kan ze extra nadruk leggen op versheid en smaak. Ook de vertrouwdheid met haar en het bedrijf waarderen de klanten enorm. Elly organiseert regelmatig veldbezoeken.

Het is duidelijk dat de thuisverkoop van asperges en aardappelen het bedrijfsresultaat sterk bepalen. De hoevewinkel draagt hier natuurlijk ook toe bij. Voor de aangekochte producten hanteert Elly een vaste verkoopsmarge. Voor de eigen producten baseert ze zich op de veiling- en groothandelsprijs, met de eigen kostprijs in het achterhoofd. Af en toe kijkt ze even bij andere biowinkels in de buurt naar de prijsevoluties.

19

Biogarantie® voor verkooppunten

Veel biowinkels werken met het Biogarantie®label. Het grote voordeel is dat jouw klant er blind op kan vertrouwen dat wat hij aantreft in de winkel gegarandeerd biologisch is, tenzij het expliciet anders vermeld staat. De consument hoeft dus niet elk product te checken op labels of op het woord ‘biologisch’. De Biogarantie®houder doet bovendien inspanningen om zijn hele assortiment en zijn winkel zo duurzaam mogelijk te maken.

> www.bioforumvlaanderen.be/biosector/basisinformatie/verkooppunten/waarombiogarantie

Advies winkelinrichting en communicatie

Voor het succes van je hoevewinkel is ondermeer de inrichting van je winkel van belang. Welke producten bied je aan, hoe bied je ze aan, welke sfeer straalt jouw winkel uit? Ook hoe je klanten naar je winkel lokt is belangrijk. Het Innovatiesteunpunt geeft advies en vorming met analyse ter plaatse.

> www.innovatiesteunpunt.be

dat het meeste volk op het erf komt) kan ze al eigen dagverse groenten aanbieden en de typische ‘aspergeklant’ verleiden om ook na het aspergeseizoen terug te komen. Op de rest van de grond teelt ze selder en pompoenen. Deze gaan vooral naar de veiling Coöbra. Een ander, zij het beperkter, afzetkanaal zijn de Voedselteams.

De thuisverkoop beperkt zich niet tot asperges, zelfs niet tot groenten. Geleidelijk groeide dit uit tot een hoevewinkel met een breed assortiment aan groente,

fruit, zuivel en droogwaren. Er is iemand fulltime aan het werk om de thuisverkoop mee te dragen. Toch is Elly niet onverdeeld gelukkig met de hoevewinkel. Ze heeft het gevoel dat de verkoop haar te veel opeist en dat ze wat uit het oog verloren is waar het haar om te doen was: bioboerin worden. Soms is ze teveel magazijnier en staat ze te weinig op het veld. Hier wil ze zeker een goede oplossing voor vinden.

Toch blijft thuisverkoop een belangrijk aspect van haar bedrijf. Zo won ze onder meer bij het

18

20 21

hoogstamboomgaard maken het plaatje compleet.

Gevraagd naar het belang van korte ketenverkoop voor zijn bedrijf, moet Diederik even lachen. Jaren terug werkte Diederik mee op de Hogen Akker, Bij Rolle De Bruyne in Oedelem, eerst als stagiair. Van Rolle moest

elke stagiair verplicht mee naar de markt. Diederik zag dit eerst totaal niet zitten: hij wilde boeren, geen winkeltje spelen. Maar al snel ging hij overstag: overtuigd van de grote meerwaarde die het directe contact met de consument heeft. Je krijgt direct reactie op je producten en je werk, je krijgt veel appreciatie en daarmee ook

“Je krijgt appreciatie van klanten en daarmee ook beroepstrots”

Al meer dan tien jaar baat Diederik Steyaert het biologisch tuinbouwbedrijf De Zaaier uit in Ruddervoorde. Jaren van zoeken en puzzelen resulteren in een erg mooi, compact en toch enorm gevarieerd bedrijf.

De Zaaier omvat zo’n negen hectare grond. Zes hectare zijn voor groenteteelt: Hokkaido-pompoenen, aardappelen en diverse koolgewassen zoals spruiten, savooien, rode kool, witte kool, chinese kool en boerenkool. Verder zijn er nog twee hectare grasklaver en één hectare graan. Eén koe, zes varkens en een stukje

Hoevewinkel met bakoven, markten

De ZaaierDiederik Steyaert___________________

Groente- en fruitteelt, akkerbouw en veeHoevewinkel met bakoven, marktenOmzet: ong. 300.000 euro per jaar Areaal: 9 ha___________________

Korte Akkerstraat 2, 8020 RuddervoordeT 050/27 02 44E dezaaier@belgacom.netwww.zaaier.be

20

22

Leurkaart Wie verkoopt buiten zijn bedrijf (dus op de markt, bij de consument thuis, langs de weg, op beurzen, ...) heeft hiervoor een ‘machtiging voor ambulante handel’ nodig, beter gekend als ‘leurkaart’. Deze machtiging kan je bekomen via jouw ondernemingsloket. Elke verkoper heeft deze machtiging nodig, ook de werknemers die in de ambulante handel werken. Enkel wie slechts uitzonderlijk buiten zijn bedrijf verkoopt, hoeft deze leurkaart niet - bijvoorbeeld als je enkel een jaarlijkse proevertjesmarkt doet in je gemeente.

> http://economie.fgov.be/nl/ondernemingen/Marktreglementering/Economische_vergunningen/Ambulante_activiteiten/

Biolandbouw is 100% toekomst

In bio staan wereldwijd principes als zorg, billijkheid, gezondheid en ecologie centraal. Bioboeren in noord en zuid hebben stabielere inkomsten en hun uitgaven liggen, vooral in het zuiden, een pak lager. De hoge kost van meststoffen, pesticiden en zaaigoed doen heel wat landbouwers terechtkomen in een schuldenspiraal. Biolandbouw streeft niet naar maximale productie. Biolandbouw besteedt zorg aan een vruchtbare bodem, aan diervriendelijke veeteelt en aan zorg voor het milieu. Zo draagt bio bij tot een toekomst voor iedereen, wereldwijd.

week, dus zo’n tweehonderdvijftig à driehonderdduizend euro op jaarbasis. In vergelijking met de rest van zijn tuinbouwbedrijf (vijftig à zestigduizend euro die extern verhandeld wordt) vormt de korte keten de hoofdmoot van zijn omzet. Voor zijn prijszetting vertrekt Diederik van de groothandelsprijs van het moment. Afhankelijk van het risico en van de hoeveelheid arbeid die nodig is, hanteert hij een eigen marge van dertig tot zeventig procent. Hiermee kan hij over het algemeen een verser product aanbieden aan dezelfde of een iets betere prijs dan de biowinkel of het grootwarenhuis.

Zo lijkt het allemaal misschien snel verdiend, maar er staat een grote arbeidsinspanning tegenover. Diederik besteedt minstens vijftig uur per week aan de directe verkoop. Om dit mogelijk te maken heeft hij dan ook rigoureuze maatregelen moeten nemen in zijn tuinbouwbedrijf. Organiseren en delegeren zijn de kernwoorden: een zevental teelten (in plaats van dertig) en alles op dezelfde rijafstand. Diederik maakte bewust de keuze om zijn gezinsleven te laten primeren op het bedrijf en om, indien nodig, de korte ketenverkoop te laten primeren op de tuinbouwactiviteit.

23

Zelf op de markt gaan staan

Er zijn heel wat markten waar geen bio of lokale producten aanwezig zijn. Om met een nieuw kraam op de markt te komen, neem je vooraf contact op met de marktverantwoordelijke – meestal bij gemeente- of stadsbestuur. Ook doe je best wat prospectie: hoe loopt de markt? Zijn er al veel landbouwproducten? Zijn er biowinkels bij de markt die vergelijkbare producten aanbieden? Een praatje maken met enkele marktkramers kan je ook veel leren. Lijkt het je een interessante verkoopplaats, dan kun je het marktreglement opvragen en een (vaste of vrije) plaats aanvragen. Vaak is er een wachtperiode, maar meestal is er ook plaats voorzien aan de rand van de markt of in aanloopstraten voor nieuwe kramen. Hou rekening met het marktgeld: afhankelijk van het succes van de markt kan dit sterk variëren; reken op de tien tot dertig euro per drie meter standbreedte.

beroepstrots, je wordt uitgedaagd om zelf meer te weten te komen over je producten en om nog beter in te spelen op de wensen van je klanten.

Momenteel verkoopt Diederik op twee markten: in Torhout en in Sint-Michiels, Brugge. Daarnaast is zijn hoevewinkel ook twee dagen open. Hij verkoopt zijn eigen productgamma, aangevuld met aangekochte producten zodat hij over een volledig assortiment beschikt. In de winkel vind je ook droge voeding. Via korte ketenverkoop kan Diederik zo’n twintig procent van zijn eigen tuinbouwproductie verhandelen. Ongeveer negentig procent van

zijn klanten zijn vaste klanten. De meesten ontvangen vooraf een volledige aanbodslijst en geven hun bestelling door. Dan moeten ze minder lang aanschuiven op de markt. Want het is bijzonder druk aan zijn marktkraam. Na de markten doet Diederik ook nog een aantal leveringen aan huis.

Diederik ziet grote voordelen in de marktverkoop. Er is het directe contact met de klant en alle voordelen die daarbij komen. Verder biedt het ook een vast, gegarandeerd en onmiddellijk beschikbaar inkomen. Via de markt- en thuisverkoop draait hij een omzet van vijf tot zesduizend euro per

22

25

en ze eigende zich meteen een plek toe: ze startte met de verwerking van melk tot boter en karnemelk. Dit was beperkt en de verkoop gebeurde volledig op de hoeve.

Een volgende belangrijke stap zetten ze in 1998: de Zwaluw schakelde om naar biologische teelt en Ria breidde haar melkverwerking uit met yoghurt en platte kaas. Ondertussen is het bedrijf verder ontwikkeld en

gegroeid. Momenteel houden ze een vijftigtal melkkoeien op 58 hectare grond. De melk die ze niet ter plaatse verwerken, verkopen ze aan de coöperatie BioMelk Vlaanderen.

Ook nu nog is de melkverwerking volledig in handen van Ria. Het assortiment is uitgebreid met rijstpap, chocomousse en roomijs. Tot 1000 liter per week volgt deze weg. In de verwerking zelf is er niet zoveel veranderd doorheen de

“Voedselteams maakt goede samen-werking tussen boeren noodzakelijk”

De Zwaluw in Lovendegem is een biologisch melkveebedrijf met eigen melkverwerking. In 2010 nam Nils het bedrijf over van zijn ouders, Dirk en Ria. Zij werken nog steeds fulltime op het bedrijf. Een zesde van de melk verwerken ze op De Zwaluw en brengen ze via korte keten aan de man.

Het familiebedrijf bestond al generaties lang in Lovendegem toen Dirk en Ria het in 1984 overnamen. Het was een typisch gemengd bedrijf met melkkoeien, zeugen en aardappelen die ze op de boerderij verkochten. Met de overname kwam Ria in het bedrijf

Hoevewinkel met hoevezuivel en Voedselteams

De ZwaluwDirk en Ria Mouton - De Wulf & Nils Mouton ___________________

Melkvee- en groenteteelt sinds 1984Korte Keten: Hoevewinkel met hoevezuivel en Voedselteams sinds 1998Areaal: 58 haAantal dieren: 50 melkkoeien___________________

Verbindingsweg 669920 LovendegemT 09/372 77 84E de.zwaluw@skynet.bewww.biodezwaluw.be

24

Melkautomaat

Steeds vaker vind je bij hoeves melkautoma-ten: verse rauwe melk is zo 24 uur per dag beschikbaar. Een melkautomaat kost tussen de 7500 en 10.000 euro. De meerprijs per liter biologische melk ligt gemiddeld tussen de 50 en 60 cent. Met een goede standplaats zou je dagelijks 60 à 80 liter melk via de automaat kunnen verkopen. Dat maakt de melkautomaat een mooie investering die zichzelf snel terug verdient. Ook voor som-mige andere land- en tuinbouwproducten blijken automaten interessant. Voor automa-ten die niet bij het eigen erf staan, hangt het rendement sterk af van de huurprijs die je moet betalen voor de standplaats en van de tijd die nodig is voor het bijvullen.

Bio streeft naar gesloten kringlopen

Een biobedrijf is bij uitstek een gemengd bedrijf met natuurlijke kringlopen. Een biologische veeboer teelt voer voor zijn vee en het vee produceert mest, waarmee de boer zijn akkers verrijkt. Zo wordt de kringloop gesloten, gaat er niets waardevols verloren en respecteert de bioboer het evenwicht in de na-tuur. Biologische bedrijven werken vaak samen om de kringloop te sluiten.

en honing. Doordat de telers bij wie ze aankoopt, ook leveren voor de Voedselteams, is het geen probleem dat ze maar kleine hoeveelheden bestelt.

Zowel de melkverwerking als de korte ketenverkoop vergen heel wat werk, vindt Ria. Het zijn vaak lange dagen, zeker wanneer het leverdagen zijn bij de Voedselteams. Maar ze krijgt er veel voldoening voor en, zeker even belangrijk, het rendeert behoorlijk. Om haar verkoopprijs te bepalen, richt Ria zich naar enkele winkels in het Gentse. Een gedetailleerde kostprijsverrekening per product heeft ze niet gemaakt. Dat is ook absoluut niet evident voor

melkproducten; hoe verdeel je bijvoorbeeld bepaalde kosten over boter en karnemelk? Maar ze heeft het gevoel dat ze aan de lage kant zit met haar prijzen. Ook niet onbelangrijk voor bedrijven die al voor de omschakeling naar biologische teelt aan thuisverkoop doen: het is niet makkelijk over te schakelen naar een hogere prijsklasse. Mogelijk moet je een bijna volledig nieuw klantenbestand opbouwen.

27

Voedselteams

Een Voedselteam is een groep van mensen uit dezelfde buurt die samenwerken voor de rechtstreekse aankoop van groenten en fruit, van hoevezuivel en hoevevlees, ... Bij voorkeur kiezen ze voor biologische producten. Die aan-koop doen ze via internet. Op de webwinkel van Voedsel-teams vzw heeft elk team zijn bestellijst... Elke week wordt op een depotplaats het voedsel geleverd. De afrekening gebeurt maandelijks. Gemiddeld bestaat een team uit twintig gezinnen. De teams worden ondersteund door een regioverantwoordelijke van Voedselteams vzw, maar elk team organiseert voornamelijk zichzelf. Via een systeem van roterende taken hebben ze minstens een teamverant-woordelijke, een depotverantwoordelijke en een financieel verantwoordelijke.

> www.voedselteams.be

jaren. Het assortiment is uitgebreid, het volume is gegroeid en alles is efficiënter geworden. De belangrijkste stap vindt Ria de komst van de wetgeving rond voedselveiligheid. Op zich was ze al verplicht om hygiënisch te werken: productkwaliteit en goede bewaring starten met goede hygiëne. Met de komst van het FAVV hoefde er dus niet veel te veranderen, dacht ze. Maar voldoen aan alle regels viel toch tegen: veel administratieve zaken lijken eerder bedoeld voor grote melkerijen.

De verwerkte producten verkopen ze in de hoevewinkel, maar een groot deel gaat sinds de omschakeling naar bio ook buiten via Voedselteams. Aanvankelijk waren er niet zoveel teams in het Gentse maar ondertussen zijn er 23. En er komen er regelmatig bij.

Het is een erg belangrijk afzetkanaal voor De Zwaluw die zich ook engageert voor een deel van de logistiek. De leden van de teams bestellen via internet. De verschillende telers leveren hun producten op De Zwaluw, gesorteerd per team. Nils, Dirk of Ria zorgen ervoor dat de producten bij de juiste depots terecht komen en dat het leeggoed opgehaald wordt. Ze zijn erg enthousiast over Voedselteams, enkel de distributie zorgt af en toe voor kopzorgen. De logistiek vraagt immers een goede samenwerking tussen de boeren die aanleveren, wat in de praktijk soms niet evident is.

Om het aanbod in de hoevewinkel voor de klanten interessant te maken, heeft Ria het assortiment uitgebreid met appelen, peren, wortelen, uien, eieren

26

28

Organisaties

BioForum VlaanderenQuellinstraat 42, 2018 AntwerpenT 03 286 92 78E info@bioforum.be

Marijke Van RanstCoördinator verkooppuntenT 03 286 92 67E marijke.vanranst@bioforum.beAn JamartCoördinator boerenT 03 286 92 65E an.jamart@bioforum.be

Steunpunt HoeveproductenRemylaan 5b, 3018 Wijgmaal T 016 24 39 54E steunpunthoeveproducten @groepkvlv.be

Bio zoekt BoerSofie Hoste T 016 28 61 34 M 0494 98 23 69E info@biozoektboer.be

FAVVKruidtuinlaan 55, 1000 BrusselT 02 211 92 00E info@favv.be

Vlaamse Overheid – Landbouw en Visserij - Duurzame LandbouwontwikkelingEllipsgebouw (6de verdieping) - Koning Albert II-Laan 35, bus 40, 1030 Brussel T 02 552 79 05 E maayke.keymeulen@lv.vlaanderen.be

Voor alle informatie rond biologische landbouw, de wet-geving bio, de controle op biologische verkooppunten, het Biogarantie®lastenboek, ... kan je terecht bij BioForum Vlaanderen, de koepelorganisatie van de biologische sector. Ook voor promotie-materiaal (vlaggen, canvassen, posters, stickers, ...) ben je hier aan het juiste adres. Marijke Van Ranst en An Jamart zijn aanspreek-punt voor al jouw vragen over korte keten.

Een volledig overzicht van alle wettelijke aspecten waar je als directe verkoper of als zelfverwerker moet aan voldoen (opstarten, voedselveiligheid, etikettering, fiscaliteit, ruimtelijke ordening, ...) vind je steeds actueel bijgehouden en leesbaar beschreven op de website van het Steunpunt Hoeveproducten. Vraag zeker naar de gratis nieuwsbrief en de startermappen “Thuisverkoop in de land- en tuinbouw: hoe begin je eraan?” en “Thuisverkoop in de land- en tuinbouw: hoevezuivel, verkoop en verwerking”. Het steunpunt biedt ook een breed vormingsaanbod rond korte ketenverkoop aan.

Lijkt biologische landbouw jou wel iets? Wil je graag omschakelen maar je weet niet hoe? Omschakelingsconsulent Sofie praat je ideeën en plannen met je door en geeft je persoonlijk advies. Bio zoekt Boer is een gezamenlijk project van BioForum Vlaanderen, Boerenbond en ABS.

Bij elke stap van teelt tot verkoop aan de consument wordtde voedselveiligheid gecontroleerd door het FAVV. Voorkleinschalige bedrijven voorziet het FAVV in vereenvoudigdeprocedures, zoals de autocontrolegidsen. HetFAVV biedt op haar website overzichtelijke brochures aan,zoals “Verwerking en verkoop op de hoeve” en “Richtlijnenvoor ambulante operatoren die op markten staan en voedingverkopen”.

Vanuit het Strategisch Plan Korte keten ondersteunt de Vlaamse Overheid de korte ketenverkoop beleidsmatig. Ze ondersteunt ook de organisaties die in Vlaanderen de directe verkoop omkaderen (zoals BioForum Vlaanderen en het Steunpunt Hoeveproducten). Onder specifieke voorwaarden wordt vanuit het Vlaams Land-bouwinvesteringsfonds ook financiële steun gegeven aan land-bouwbedrijven die aan directe verkoop of zelfverwerking doen. Ook voor het opstarten van samenwerkingsverbanden tussen landbouwers kan steun verleend worden.

Colofon

Interviews en redactie: Wim VandenbergheFotografie: Kjell Gryspeert (m.u.v. p 3: Annelijn Steenbruggen)

Vormgeving: Ogly Doglin’Druk: De Bie

Productie & eindredactie: Adje Van Oekelen, Petra Tas en Lotte Van BoxemAdvies en ondersteuning: Marijke Van Ranst en An Jamart

Eerste druk: 1500 ex, oktober 2012Verantwoordelijke uitgever: Kurt Sannen, Asdonkstraat 49, 3294 Molenstede

Vind je de informatie in deze brochure waardevol en wil je ze graag verder verspreiden? Neem eerst even contact op met BioForum Vlaanderen voor afspraken en voorwaarden: info@bioforum.be.

Over BioForum Vlaanderen

BioForum Vlaanderen is de koepel- en ketenorganisatie van de hele Vlaamse biosector. BioForum ondersteunt ook de biologische korte keten, met belangenbehartiging, bekendmaking en promotie. In 2012 riep BioForum een ‘Biobedrijfsnetwerk korte keten’ in het leven, dat bioboeren rond dit thema samenbrengt. Ook het project ‘Bio zoekt Keten’ stimuleert samenwerking in de (korte) keten.

www.bioforumvlaanderen.be

BioForum Vlaanderen • info@bioforum.beT 03 286 92 78 • Quellinstraat 42, 2018 Antwerpen

Vraag je eigen brochure op info@bioforum.be of info@biozoektboer.be.

Websites

BioForum Vlaanderen www.bioforumvlaanderen.be

Biogenietengids www.biogenietengids.be

Biobedrijvengids www.biobedrijvengids.be

Bio zoekt Keten www.biozoektketen.be

Bio zoekt Boer www.biozoektboer.be

Steunpunt hoeveproducten www.steunpunthoeveproducten.be

Fermweb www.fermweb.be

VLAM www.hoeveproducten.be

Voedselteams www.voedselteams.be

FAVV www.favv.be

Innovatiesteunpunt www.inno vatiesteunpunt.be

VLIF http://lv.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=1837

Korte Keten http://lv.vlaanderen.be/nlapps/docs/default.asp?id=2330

Publicaties

• Korte ketenvermarkting op uw biobedrijf, Innovatiesteunpunt, 2003.

• Slim samenwerken, hoe doe je dat?, Innovatiesteunpunt, 2007.

• Strategisch Plan Korte Keten, Vlaamse Overheid, Departement Landbouw & Visserij, ADLO, 2011.

• Thuisverkoop in de land -en tuinbouw: hoe begin je eraan?, Steunpunt Hoeveproducten, 2011

• Thuisverkoop in de land -en tuinbouw: hoevezuivel, verkoop en verwerking, Steunpunt Hoeve-producten, 2012.

Deze brochure is een uitgave van BioForum Vlaanderen; ze kwam tot stand met steun van de

Vlaamse Overheid, Departement Landbouw en Visserij, in het kader van het Strategisch Plan Korte Keten.

www.bioforumvlaanderen.be