1

In dit nummer onder andere:

q VanBaardwijkseOverlaattotDrongelensKanaal pag.1q VorstenvanSalmSalm,herenvanLoonopZand pag.2q Herbestemmingensocialeinnovatie(SpoorzoneTilburg) pag.3q MiddeleeuwsenederzettinginTilburg pag.4q PetitietegenwinkelsinTilburgsStadskantoor pag.4q InZeelandiseenkerkkopengoedkoperdaneenhuis pag.5q Agendaenschenkingen pag.5

Nieuwsflitseniseenperiodiekeuitgavevandeheemkundekring'Loonop'tSandt'Verschijntminimaal6keerperjaarCorrespondentieadresredactie:Castellanie40,5175DDLoonopZandEmailadres:nieuwsflitsen@heemkundekringloonoptsandt.nlJaargang08.Nr.061september2015

Van Baardwijkse Overlaat tot Drongelens kanaal Leven met water in de Langstraat

Gini van Wijk beschrijft in zijn boek met bo-venstaande titel de strijd tegen het water in de oostelijke Langstraat. Als het weer eens zo-ver was, lagen de dorpen Vlijmen, Nieuwkuijk, Haarsteeg, Bokhoven, Elshout, Drunen, Herpt en Hedikhuizen op een soort eiland. Ze leidden dan een geïsoleerd bestaan met gammele veer-schuiten als enige verbinding met de buitenwe-reld.In de loop der eeuwen zijn regelmatig plannenuitgewerktomdewateroverlast tegen tegaan. In1766werddeBaardwijkseOverlaataangelegdeneeneeuwgeleden(1906-1911)werddoorhetover-laatgebiedvanDenBoschnaarDrongeleneenaf-wateringskanaalgegraven,hetDrongelenskanaal.

Ditboekwijdtookeenhoofdstukaandeeeuwen-oudeLoonseTurfvaartdiedoorditoverlaatgebiedliependienaasthetvervoervanturfalsbrandstof-voorziening voor Den Bosch ook een (beperkte)functie had als afwateringskanaal. In de plannenis deze oude vaart herhaaldelijk onderdeel ge-weestvaneenmogelijkeoplossingom tekomentot een beterewaterafvoer.Ondermeer is eraangedacht hetwater vanDenBosch en omstrekenviadeBosscheSlootendeLoonseVaart verderteleidennaarvermoedelijkdeDongeenzoviadeBiesboschnaarzee.Danzoumetregelmaateengrote hoeveelheid water door het noordelijk deelvandeheerlijkheidLoonopZandzijngestroomd.DeheervandeheerlijkheidLoonopZandstakhierechtereenstokjevoor,waarmeezeinKaatsheuvelenomgevingzekerblijzullenzijngeweest.

GinivanWijkheeftindezeuitgavevandeheem-kundekring Onsenoort te Nieuwkuijk een verhaalverteldvaneengebiedmeteenzeerrijkecultuur-historische en waterhuishoudkundige geschiede-nis,diezichbovendiennogaltijdverderontwikkelt.Nogsteedswordtgewerktaandeverbeteringvandewaterafvoer.

Deze geschiedkundige studie bevat uitbundigbeeldmateriaal van oude kaarten, documenten,foto’s en satellietbeelden vanGoogle Earth. Eenaanradervooriederdiezichmetditgebiedverbon-denvoeltofgeïnteresseerd is indegeschiedenisvandestrijdtegenhetwaterindeLangstraat.

GinivanWijk,Van Baardwijkse Overlaat tot Dron-gelens Kanaal. Leven met water in de Langstraat,HeemkundekringOnsenoort2015,210pp.inkleur,A4-formaat,Prijs:€22,50,verzendkosten€4,-

Verkrijgbaarbij:• BoekhandelPlantage,Grotestraat279 teWaal-wijk.

• SecretariaatHKKOnsenoort,Grotestraat103teDrunen,mailadres:bestuur@hkkonsenoort.nl

Jan van Iersel

Secretariaat heemkundekring:

TheoSchroemges,Scorpius7,5175XMLoonopZand.Tel.363030.Email:secretaris@heemkundekringloonoptsandt.nl□

2

Vorsten van Salm-Salm, heren van Loon op Zand

Waarom gaat de heemkundekring op excursie naar Anholt en waarom is er in Loon op Zand een Van Salm-Salmstraat?

Van1753tot1856warenvorsten van Salm-Salmeigenaar van de heerlijk-heid Loon op Zand. Indie periode werden deheerlijke rechten (groten-deels) afgeschaft doorhet Franse bestuur datna de Franse Revolutieook inNederlandaandemacht kwam, maar hetkasteeleneengrootdeelvanhetheerlijkgrondbe-zit bleef in het bezit vanVanSalm-Salm.

Vooral Ludwig Karl Ottovan Salm-Salm (1721-1778),diealseerstevanzijn familie de heerlijk-heidinbezitkreeg,isvangroot belang geweestvoorLoonopZand.Hetmeestzichtbareresultaatdaarvan isdathijhetkasteelgrondig lietverbou-wentoteenvoordietijdpassendlandhuiswaarhijzichhooptetevestigenomtelevenalsheervandeheerlijkheid.Datpakteandersuit toenhij in1771daadwerkelijkwerderkendalshoofdvanzijnfami-lieendusvorstvanSalm-Salmwerd.AlszodanigtradhijtoetotdehoogsteadelvanhetDuitseRijkenwerdLoonopZandhemeenmaatjeteklein.

Eerder familiebezit in de Vogezen was door deFranseRevolutie onteigend en het familiekasteelinAnholt werd nu de nieuwe residentie. Daar, inAnholt,woontooknunogdehuidigevorst.LudwigKarlOttovanSalm-Salmstaatookbekendalsdebelangrijksteverzamelaarvankunst inzijn

familie.Mededaardoor isdekunstcollectie inAn-holtnueenvandegrootsteprivé-kunstverzamelin-geninDuitslandendeenigemeteenechteRem-brandt.Naastkunsthistorischwaardevollewerkenzijn er ook veel familieportretten en schilderijenvandeverschillendekastelendieooit inhetbezitvandefamiliewaren,waaronderookBatenburgenHoogstraten.

IndelezinggaanweinophethoeenwaaromvandeVanSalm-SalmsinLoonopZandenookopderesidentiesvandezefamilieinAnholteninSeno-nesindeVogezen.Daarbijbestedenwespeciaalaandacht aan Ludwig Karl Otto van Salm-Salm.Zijnlevensverhaalzouineenromannietmisstaanen het is aan hem te danken dat de heerlijkheid

LoonopZandkortvoordeintochtvande Fransen nog één keer een glori-euzeopbloeibeleefde.Hijwashetookdie de familie Verheyen in Loon opZand binnenbracht en hetwas onderzijnbewinddatdeveelzijdigebandmetHendrikVerheestotstandkwam.

Lauran Toorians

Er zijn voor deze excursie nog enkele plaatsen beschikbaar voor de snelle beslisser. U kunt zich melden bij het secretariaat.

Verdere informatie over het program-ma enz. vindt u in de Nieuwsflitsen van 1-3-2015, te vinden op onze website:www.heemkundekringloonoptsandt.nl

3

Monumentennieuws uit onze omgevingHerbestemming als sociale innovatie?

Het bruist in de Tilburgse spoorzone. Niet om-dat er nieuwe meeslepende plannen worden gemaakt, maar omdat de gemeente ervoor koos om ruimte te geven aan tijdelijk initiatief.

Sindsenigetijdbivakkeer ikvoormijnwerk indeTilburgseSpoorzone:ompreciestezijninGebouw88, onderdeel van de oude smederij van deNS-werkplaats. Het is vanuit erfgoedperspectief nietalleeneeninspirerende,maarookuiterstboeiendeplek.Hetindustriëlegebouwbevindtzichnamelijkin de frontlinie van de nieuwe herbestemmings-praktijk. InGebouw88botstdepre-crisisaanpakop de nieuwe post-crisis realiteit. Het gebouwvormtonderdeelvandegrootschaligegebiedsont-wikkelingvandeTilburgsespoorzone,dievoordecrisisisingezet.Hetoorspronkelijkemasterplanwasgerichtopre-alisatie van rendabele planonderdelen door eenpubliek private samenwerking tussen gemeenteen ontwikkelaar Volker-Wessels. In dat plan zijngedetailleerdeafsprakengemaakt over het te re-aliseren programma en taakstellende opbreng-sten uit bouwvolumes. De stagnerendevastgoedeconomieendeveranderendemaatschappelijke ontwikkelingen gooi-denechterroetinheteten.Deblauwdrukvan grootschalige gebiedsontwikkelingmoest noodgedwongen worden aange-pastaandenieuweomstandigheden.Erkwammeeraandachtenruimtevoortij-delijkgebruikenprogrammeringvandespoorzone. Zo isGebouw 88 benoemdtot broedplaats waar tijdelijke functiesruim baan krijgen. Een coöperatie vanpartijen,verenigdinhetMidpointCenterfor Social Innovation, geeft vanuit eengedeeldemindset van sociale innovatieopditmomentvormaandebroedplaats.

Door de coöperatie worden nieuwe creatieveverbindingen gesmeed die elkaar versterken enwaardoornieuweprojectenvandegrondkomen.De broedplaats past niet alleen goed binnen denieuwemaniervanwerken–professionalsuitdecreatieveklasseorganiserenzichsteedsvaker inkleineverbandenofwerkenalsZZPer–maarookbijdeveranderdepraktijkvangebiedsontwikkeling.

DecrisisisvoordeontwikkelingvanhetMidpointCenterforSocialInnovationeenvoordeelgeweest.Het steldedegemeenteenontwikkelaar voordekeuze: leegstand of een broedplaats?Die keuzewassnelgemaakt.De coöperatie zorgt voor levendigheid. Het helptverpaupering voorkomen en zet opbrengsten te-genover de beheerkosten voor de gemeente.Daarnaastgeeft het vormaanhet ideaal vanTil-burgalshoofdstadvansocialeinnovatie.Maarnu

de economische crisis langzaam uit beeld raakten de vastgoedeconomie weer wat aantrekt, lijktdegemeentehaaraangepasteplannenalsnogtewillenuitvoeren.Hetgebouwmoetdaarvooropdeschop.Datwringtmetdecoöperatievebewegingvan onderop.De spannende vraag is nu hoe degemeentezichdaartoeverhoudt?

Hoe gaan de nieuwe gemeentelijke plannen ommethetbestaandegebruik?Ishetmogelijkominde voorgestelde herontwikkeling het bestaandegebruikeenplektegevenentijdelijkgebruikslimte verbindenmet een stapsgewijze ontwikkeling?Dat isdeuitdaging.NietalleenvoordeTilburgseSpoorzone maar voor veel herbestemmingsloca-ties in Nederland. Zijn we in staat om een alter-natieve ontwikkelingsstrategie te bepalen, waarintijdelijke gebruikers een volwaardige positie krij-genindeontwikkeling?Zijnweinstaatoudege-bouwen stapsgewijs met kleine investeringen teontwikkelen volgens een model dat zich steedsaanpast aan de tijd? En als het model klaar is,het open source beschikbaar te stellen voor ie-

°°Gebouw°88°Tilburgse°spoorzone

dereen?Tijdelijkheidniet langeralseengelegen-heidsargumentomgebouwentebeheren,maaralseen volwaardig model voor herbestemmingen herontwikkeling. Een nieuw Tilburgs Modelwellicht?Datzoupasechtsocialeinnovatiezijn!

Joks Janssen

JoksJanssenishoogleraarruimtelijkeplanningencultuurhistorie aanWageningen University en di-recteurvanhetkennisplatformBrabantKennis.Hijpubliceertmet enige regelmaat over nieuwe ont-wikkelingenindeerfgoedzorg.ZoishijmedeauteurvanKarakterschetsen,denationaleonderzoeksa-gendaErfgoedenRuimte,dieinopdrachtvandeRijksdienstvoorhetCultureelErfgoedisopgesteld.

Erfgoedstem 4 juni 2015

4

Middeleeuwse nederzetting in Til-burgse wijk Jeruzalem

Hetscheeldenietveelofophetstukgrond-vancir-ca50bij100meter-aandeCasparHoubenstraatinwijkJeruzalemwarendesporenuitdehistorievanTilburguitgewist.Hetwasdatamateur-archeo-loogFransvanNuenenhetalvoorbouwvrijgege-venterreinnogaaneenonderzoekjeonderwierp.„Entoenbleekdaterhiernogrestenzijntevindenvaneentwaalfde,dertiendeeeuwsenederzetting”,vertelt archeoloogBartTerSteegevanDiachron,hetarcheologischonderzoekenadviesbureauvandeUniversiteitvanAmsterdam.

SpiekenIndegrondheeftzijnteamputtengegraven.Hoewelhethoutwerkvandepalendieerooitstondenvolko-menisweggerot,heefthethouteenverkleuringinhetzandachtergelaten.Dooralleverkleuringenteno-terenopeenkaartwordenlangzaamaandecontou-renzichtbaarvandenederzettingdieerooitstond.Vierstippendiesameneenvierkantvormen,wij-zeneropdaterooiteenhooibergstond.„Dezo-genaamde spiekers”, vertelt Ter Steege. „En debootvormigeomtrekkendiejeopdekaartziet,datwarenvroegerdewoningen.”

MaagdelijkHetiseenverrassendmaagdelijkstukjeTilburg.Degeligegrondvormdesindsdeijstijddebovenlaagvanhetgebied.Sporenvananderetijden-deRo-meinsebijvoorbeeld-zijnerniettevinden.„Voor-alsnoghebbenwealleensporenvaneennederzet-tinguitde12een13eeeuwaangetroffen”,aldusTerSteege.„Vrijbijzonder.”Zijnteam-aangevuldmetzesvrijwilligers-istot19augustusindeweergeweest.Dearcheologischevondstenwerdenge-documenteerdenuitdegrondgehaald,daarnakondebouwgewoonbeginnen.SamenmetanderevondstenuitdeMiddeleeuweninTilburgmoethetonderzoekuiteindelijkantwoordgeven op vragen als: waaromwoonden ze hier?Maar in het ‘nu’ ziet de archeoloog er vooral deschoonheidvanin.Hijwijstopdenieuwbouw,eenmeterhoger:„Hierstajeindetwaalfdeofdertiendeeeuw.Daarin2015.”

Erfgoedstem 13 augustus 2015

Petitie tegen winkels in stadskan-toor Tilburg

In1971ishetoudestadhuisvanTilburg,eenont-werp van Hendrik van Tulder (1849) gesloopt.Het stadhuis stond de aanleg van de Cityring indeweg.Hetoudestadhuisheeft122 jaaralszo-danig gefunctioneerd. Veel Tilburgers betreurdendesloopvanhetoudestadhuis.Indatzelfdejaar,1971ishetnieuwestadhuis,eenontwerpvanhetarchitectenbureauKraaijvangeropgeleverd.Nu,in2015,wordthetgebouwvanKraaijvanger,ookwel

deZwarteDoosgenoemd,grondigverbouwdomhetaandeeisenvandezetijdtelatenvoldoen.

Het college van Burgemeester en Wethouderswerkt aan plannen om in de Zwarte Doos 7.000m2aanwinkelruimte te realiseren terwijleropditmoment14.000m2aanwinkelruimteeldersinhetcentrumvanTilburgleegstaat.Omdiewinkelsterealiserenmoeteenkostbare ingrijpendeverbou-wingvandeZwarteDoosplaatsvinden,waarbijdearchitectonischekwaliteitvanzowelhetStadskan-tooralshetPaleisernstigwordtaangetast.Ruim40bomendiebijhetPaleis-Raadhuisstaanmoe-tenwordengekaptendeopenruimtetussenPa-leis en Stadskantoor en tussen Stadskantoor enKattenrugwordtgeminimaliseerd.Hetwaardevolleinterieurmetveelkunstdreigtverlorentegaan.

HetuiterlijkvandeZwarteDoosincombinatiemethetwittePaleis (gebouwddoorWillem II)voldoetnoguitstekend.Paleisenstadskantoorvormensa-men het icoon van hetmoderneTilburg.Het on-derzoeknaardecultuurhistorischewaardevandeZwarteDoosbevestigtdat.DitstadhuisscoortopallevijfcriteriavandeRijksdienstvoorCultureelErf-goed,namelijk1.cultuurhistorisch,2.architectuur-historisch,3.situationeleenensemblewaarden,4.gaafheid enherkenbaarheid en5. zeldzaamheid.Hetgebouwisdemoeitevanhetbehoudmeerdanwaard.Restauratieligtdusvoordehand.Maarop-nieuwstaathetstadhuisdevooruitgangindeweg,althansvolgenshetcollegevanBurgemeesterenWethouders.

Circa 1.000mensen hebben een petitie onderte-kend,waarinhetgemeentebestuurwordtgevraagdom respectvol om te gaanmet het Paleis en deZwarte Doos en de directe omgeving ervan engeen winkelruimte in de Zwarte Doos (stadhuis/stadskantoor/raadhuis)terealiserenmaardewin-kelleegstandinhetcentrumaantepakken.Depetitie isopgestelddoor:ProjectgroepNaoor-logs Erfgoed Tilburg, Heemkundekring Tilburg,Erfgoedvereniging Heemschut, Het Cuypersge-nootschap, de Stichting tot behoud van TilburgsCultuurgoedenhetArchitectenInspiratiemanifest."Wijlatenniettentweedemaleonsstadhuisteloorgaanvanwegetomelozeambitiesvanhetstadsbe-stuur.Blijfvanonsstadhuisaf.Gazorgvuldigmetonserfgoedom!"

Erfgoedstem 2 juli 2015

5

Agenda 23september19.30uur*):Lezing doorBirgitMommers en LauranTooriansoverdeexcursienaarAnholt.

10oktober14.00uur*)Presentatie35eeditievanStraet&Vaert.Naaf-loopkanmenStraet&Vaertophalen.

31oktoberen1novemberTentoonstellingBidprentjesinDeVenloene.

12novemberLezinginServiceResidentieMolenwijck.

*)Locatie:GildeSt.Hubertus,Klokkenlaan21.□

Nieuwsflitsen 2015-2016

verschijntopkopijinleverent/mNr.7 1november 20oktoberNr.1 1januari2016 15dec.2015□

Schenkingen

Deheemkundekringkreegindeafgelopenperiodeschenkingenvan:

• SiemdeRidder: rouwkaarten, rouwadvertentiesenbidprentjes;

• Wim Beerens: jubileumboekje van het 50-jarigbestaanvanvoetbalverenigingUnoAnimo;

• AnsSteverink: Proclamatierollen van de jeugd-prinsenprinsvanC.V.DeHeerlijckheid;

• FamilieDierckxsens:eenaantaljaargangenvanhettijdschriftDeBrabantseLeeuw;

• Cees van den Dries: fototoestel en flitser metlampjes;

• Fam.VanderHoven:Pelgrim,aantalStraetenVaertnummersenboekenoverBrabant;

• JanBruiner:digitalebidprentjes;• EgivanderHeijden:klok;• AnnievandeVen-Leermakers:historischefoto’sendocumenten;

• Fam.Bol:fototoestelenflitser;• AnnieHamers: diploma's en cijferlijsten vandeopleiding coupeuse van het huishoudonderwijsin1952;

• JohanCoomans: documentatie over de verhui-zingvanpluimveebedrijf vanBerkel in1981enoverdeCentraleAntenne Installatie inLoonopZand;

• LeovanderVaart:documentatievanhetcomitéOranjevieringenoverde50-jarigeherdenkingvandebevrijdingvanLoonopZandin1994-1995.

Allegevershartelijkdank!□

Openingstijden De KletterenhoefDe normale openingstijden (behalve op feest-dagen) van onze werkruimte zijn:

• Dinsdag: 9.00-12.00 uur; Bovendien op de eerste en derde dins- dag van de maand: 13.30-16.00 uur;

• Woensdag: 13.30-16.00 uur;

• Donderdag: 13.30-16.00 uur.□

In Zeeland is het goedkoper om een kerk te kopen dan een woningZeelandgooiteengrootaantalkerkenindeuitver-koop.Deprijzen liggenaanzienlijk lagerdaneengemiddeldekoopwoningwaarvoorjeinZeeland€185.000betaalt.ZostaatdeCuyperskerkaandeMarktinSasvanGenttekoopvooreenvraagprijsvan€139.000.Deafgelopen jarenzijneraardigwat kerken gesloten en een deel daarvan is ookal verkocht.Ondanksde lage vraagprijs loopt deverkoopvandekerkennietaltijdevengemakkelijk.

Hoekomtdit?Wanneerjeeenkerkkoopthebjenietalleentema-kenmetdevraagprijs,maarookmethetfeitdathetgebouwindemeestegevalleneenrijksmonumentis.Datbetekentdat jealsnieuweeigenaarwordtbelastmetdeplichtomhetpandterestaureren.Ditkostveelgeld, insommigegevallenwelhetdrie-voudigevanhetaankoopbedrag,maar levertookbeperkingenopvandemogelijkhedendieer zijnmeteengebouw.Jekuntbijvoorbeeldnietzomaareenmuurtjeuitbrekenomeenkamertevergroten.Hierdoorkaneengeïnteresseerdehuiverigwordenentochbesluitendekerkniettekopen.

KerkprijzenDeCuyperskerk inSasvanGent ispasrecent indeverkoopgegaan.Per1januari2013slotenookdekerken inhetZeeuwseAxel,Hoek,SluiskilenWestdorpeendezekerkenzijninmiddelsallemaalverkocht.Sinds kort staat ookdekatholieke kerkinHoofdplaattekoopvoor€150.000endekatho-liekekerkinEedevoor€250.000euro.Alswedeprijspervierkantemetervandeaange-bodenkerkenvergelijkenmetwoningeninZeelandkunnenweconcluderendatdeprijsvooreenkerkruim20xgoedkoper is.Dekerk inEedestaatopeenperceelvan3300m2tegeneenvraagprijsvan€250.000.Ditbetekenteenprijsvan€75,80perm2. Een Zeeuwsewoning heeft een gemiddeldevierkantemeterprijsvan€1600.

Nog meer lege kerkenNietalleeninZeelandsluitenveelkerkenhundeu-ren,ditiseentrendinheelNederland.Deverwach-ting is dat er de komende jaren elke week tweekerkenzullensluiten.Ditbetekenteengrotehoe-veelheidmetrageextraleegstand.

Vastgoedjournaal 20-3-2015