UNIVERSITEIT GENT

Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen

Academiejaar 2007-08 Eerste Examenperiode

ONDERZOEK NAAR DE CAUSALE STATUS VAN

AANDACHTSVERTEKENING BIJ DEPRESSIE: EXPERIMENTELE TRAINING

BIJ EEN KLINISCHE POPULATIE

Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van Master in de

Psychologie, optie Klinische

door

Bastienne Minderhoud

Promotor: Rudi De Raedt

Begeleiding: Saskia Baert

1

Dankwoord

Mijn dank gaat uit naar al diegenen die bijdroegen aan het tot stand komen

van deze thesis.

In de eerste plaats dank ik Prof. Dr. R. De Raedt die de wetenschappelijke

interesse naar dit onderwerp inspireerde en Lic. S. Baert die steeds motiverende

professionele begeleiding bood. Dank aan de medewerkers van het Guislain in Gent

en het R.G.C. Terneuzen (Nederland) voor de rekrutering van patiënten. Dank aan alle

deelnemers die hun medewerking verleenden aan dit onderzoek.

Ik wil ook graag mijn dank betuigen aan mijn vader die de academische

geest al van jongs af aan stimuleerde en mijn moeder die mij steeds ondersteunde in

de positieve assimilatie van ervaringen. Dank aan mijn geduldige en dappere partner.

Dank aan mijn energieke zoontje, ook zijn vorming was mijn motivatie en volharding.

Ook een hartelijk bedankt aan familie en vrienden die mij af en toe lieten uitblazen, een

proeflezing deden of op andere wijze steun boden.

Als je dankbaar bent, richt je je aandacht op wat je ziel raakt,

...[dit] zal je meer van hetzelfde doen ervaren.

-Alan Cohen

2

Abstract

In eerdere studies werd evidentie gevonden voor een correlatie tussen

depressie en een moeilijkheid de aandacht los te maken van negatief materiaal. Er

werd nog geen onderzoek verricht naar de causale status van deze relatie. In deze

studie werd bij een klinisch depressieve populatie het effect onderzocht van een

training om de aandachtsvertekening voor negatieve stimuli te verminderen. Een

afname van de aandachtsvertekening werd verwacht een verbeterde stemming,

verminderde ruminatie en een beter geheugenfunctioneren tot gevolg te hebben.

De training werd opgezet voor depressie door zelfrefererende negatieve

woorden, positieve en neutrale woorden aan te bieden. Per aanbieding werd een

woord links of rechts getoond, waarop direct een stip volgde aan een van beide kanten.

Deelnemers werden gevraagd zo snel mogelijk aan te geven waar de stip zich bevond.

In de experimentele groep werd gedurende de training bij negatieve woorden de stip

aan de tegenovergestelde kant aangeboden. In de controlegroep werd de stip even

vaak links als rechts getoond voor alle woordvalenties.

Resultaten geven aan dat een geobserveerde aandachtsvertekening voor

de gehele groep uitbleef. Na de training waren aandachtsindices niet significant

gereduceerd voor de experimentele groep in vergelijking met de controlegroep. Er kon

eveneens geen impact op stemming, ruminatie en geheugenfunctioneren worden

vastgesteld.

Onderzoek naar de taakeigenschappen in functie van effectiviteit bij

modificatie van aandacht en eventueel ook andere cognitieve processen is

aangewezen.

3

Inleiding

“Ik voel mij zo somber, ik zou willen huilen. Ik heb nergens meer zin in, ook niet

in dingen waar ik vroeger van genoot. Mijn eten smaakt niet en mijn gewicht is sterk

veranderd. Hele dagen slaap ik. Ik ben onrustig en zo moe. Ik kan mij niet meer

concentreren. Ik voel mij een waardeloze mislukking. Het zou beter zijn als ik niet meer

wakker werd...”

De depressieve stoornis is een stemmingsstoornis. Het eerste criterium in de

Diagnostic and Statistical Manual of mental disorders editie IV-TR (DSM IV-TR;

American Psychiatric Association, 2000) is de aanwezigheid van een depressieve

episode of episoden waarbij voor minstens twee weken minstens vijf van boven

beschreven symptomen in belemmerende mate aanwezig moeten zijn. Verder mag er

geen sprake zijn van manische episoden en mag de depressieve episode niet toe te

schrijven zijn aan schizofrenie of andere psychotische stoornissen.

Aan de hand van de Belgische gezondheids-enquête van 2004 (Bayingana et

al, 2004) werd gevonden dat 8% van de Belgische bevolking depressieve klachten

rapporteerde ten tijde van de enquête. Levens-prevalentie van depressie ligt echter

veel hoger dan de voorgenoemde acht procent en benadert de 25% (Bayingana et al,

2000). Dezelfde enquête geeft ook de volgende cijfers: Het zelfmoordcijfer ligt bij

depressieve mensen 30% hoger dan bij de algemene populatie en werkuitval is vijf

keer hoger. Naar schatting de helft van de mensen met depressieve klachten meldt

zich aan bij een vorm van hulpverlening, dit hoofdzakelijk als eerste bij de huisarts. Van

die groep neemt 84% geneesmiddelen, 60% wordt opgevolgd door de huisarts, 36%

ziet hiervoor een specialist en 19% volgt psychotherapie (Bayingana et al, 2004).

Depressie heeft een hoge comorbiditeit met andere aandoeningen zoals

angststoornissen, slaapstoornissen, somatoforme stoornissen, chronisch medische

aandoeningen en middelenmisbruik (Bayingana et al, 2000).

Een groot probleem blijkt bovendien de hoge hervalprevalentie. Ondanks de

bestaande behandelmethoden hervalt tot 50% van patiënten na een eerste

depressieve episode (Keller et al, 1983). De onderzoekers vonden dat personen die

twee depressieve episoden gekend hebben tot 80% kans hadden te hervallen.

Recenter onderzoek ondersteunt deze bevindingen (e.g. Kessler et al, 1997). Men

belandt vaak in langdurige en intensieve behandelingen .

4

Depressie is een van de meest frequente psychiatrische aandoeningen en

behoeft als zodanig onderzoek, teneinde individueel en maatschappelijk de last te

verminderen.

Gangbare behandelingen voor depressie zijn tot nog toe in te delen naar hun

biologische en psychologische aard. Via medicamenteuze aanpak richten

antidepressiva zich op een neurochemische huishouding voor depressieve

symptomen. Technieken zoals ECT (ElectroConvulsive Therapie) en rTMS (repetitive

Transcranial Magnetic Stimulation) richten zich op een neurologische factor.

Psychotherapeutische behandelingen van depressie zijn beschikbaar vanuit

verschillende theorieën. Een van de meest gebruikte behandelingen is cognitieve

therapie, gebaseerd op de schematheorie van Aaron Beck (1979). Cognitieve therapie

richt zich op het veranderen van maladaptieve negatieve gedachten, opvattingen en

assumpties over zichzelf, de wereld en de toekomst. In de behandeling van depressie

worden cognitieve therapie en gedragstherapie gecombineerd (Cognitive Behavioral

Therapy, CBT). CBT wordt naast Interpersoonlijke Psychotherapie (IPT) veel toegepast

in de behandeling van depressie. IPT richt zich op het verkrijgen van inzicht in sociale

en interpersoonlijke factoren van een depressieve episode (e.g. Klerman et al, 1984).

Voor milde depressie blijkt psychotherapie op zichzelf redelijk effectief te zijn. In

het review van De Maat et al (2007) vertoonden patiënten bij alle onderzochte

psychotherapieën een verbetering ten opzichte van depressieve patiënten op een

wachtlijst. Voor ernstige depressie bleek uit het review de combinatie van

psychotherapie en psychofarmaca effectiever te zijn dan psychotherapie alleen. Tot

33,5% van de patiënten blijkt therapieresistent, zij voldoen tot minstens een jaar na

aanvang van een depressie aanhoudend aan de criteria voor een depressieve stoornis

(Barkow et al, 2003).

Pogingen om het probleem van therapieresistentie en hoge hervalprevalentie

aan te pakken, worden momenteel ondernomen met bijvoorbeeld Mindfulness Based

Cognitive Therapy (MBCT; Segal, Williams & Teasdale, 2002).

MBCT is een combinatie van meditatietechnieken en cognitieve therapie die

ook wel een training van aandacht en bewustwording genoemd wordt. Kenny en

Williams (2007) stellen dat MBCT in tegenstelling tot conventionele cognitieve

gedragstherapie niet het veranderen van maladaptieve cognities als een primair doel

heeft, maar wel het tot stand brengen en cultiveren van een metaperspectief. De

5

auteurs stellen dat patronen als passief piekeren over problemen op deze wijze bewust

doorbroken kunnen worden. Onderzoek geeft aan dat MBCT significant gecorreleerd is

met een reductie van depressieve symptomen (e.g. Kenny & Williams, 2007).

Onderzoek met twee grote RCT (randomised controlled trials) naar de effectiviteit van

MBCT tegenover Treatment As Usual (TAU) toont dat MBCT de kans op herval

halveert bij patiënten die drie of meer depressieve episoden hadden in het verleden

(Ma & Teasdale, 2004; Teasdale et al, 2000).

Een mogelijk probleem met MBCT is echter dat het bestaat uit een complex en

intensief programma. Er is nood aan een behandelingstechniek die voor zo veel

mogelijk mensen met depressie beschikbaar is, weinig tijd vereist en lage kosten

vraagt. Bovendien is daarbij dringend preventie van herval benodigd. Hiertoe moet

therapie zo gedetailleerd mogelijk afgesteld worden op oorzakelijke factoren.

Oorzakelijke factoren worden onder andere gezocht in

informatieverwerkingsmechanismen. De schematheorie van Beck (1979) heeft een

referentiekader gegeven voor veel van het verdere onderzoek naar

informatieverwerkingsmechanismen bij psychische stoornissen. De rol van verstoorde

informatieverwerking specifiek voor depressie werd in de afgelopen dertig jaren

uitvoerig onderzocht (e.g. Hasher & Zachs ,1988 tot e.g. Clarke, MacLeod & Shirazee,

2008). In oorzakelijke factoren voor depressie kan een onderscheid gemaakt worden

tussen factoren met betrekking tot inhoudelijke aspecten en factoren met betrekking tot

procesgebonden aspecten (Clarke et al, 1999 ).

Inhoudelijke oorzakelijke factoren zijn geformuleerd in de schematheorie van

Beck (1979). Volgens Beck bezitten mensen met depressie een specifiek soort

kennisbestand over zichzelf en de wereld. Schema's die volgens Beck

predispositionerend werken voor depressie hebben hun oorsprong in leerervaringen en

handelen inhoudelijk bijvoorbeeld over persoonlijk verlies, waardeloosheid, zinloosheid,

machteloosheid, of dichotoom denken met daaraan gekoppeld falen. De

stemmingscongruentie hypothese (Bower, 1981) stelt dat de negatieve schema's niet

steeds actief zijn maar congruent met de stemming worden geactiveerd.

Stemmingcongruentie impliceert dat een positieve stemming de verwerking van positief

materiaal bevordert en een negatieve stemming de verwerking van negatief materiaal.

Cognitieve gedragstherapie heeft zich tot nu toe voornamelijk gericht op maladaptieve

inhoud van schema's (Segal, Williams & Teasdale, 2002).

6

Binnen de schema-theorie zijn verschillende processen geïdentificeerd.

Volgens Beck vertoont een persoon met een depressief schema een cognitieve

vertekening in informatieverwerking zoals interpretatie, aandacht en herinnering. Deze vertekeningen hebben een versterkend effect op het schema. Schema-incongruente

informatie wordt minder opgemerkt, verwerkt of onthouden (e.g. Beck & Clark, 1988).

Het Interactive Cognitive Subsystems (ICS) model van Teasdale and Barnard (1993)

beschrijft een cognitieve loop of interlock bij depressie. Hier leiden gemiddelde niveaus

van negatieve stemming tot activatie van negatieve schema’s, wat op zich leidt tot een

versterking van de negatieve stemming. De schema's worden op hun beurt versterkt

door de ervaring van gevolgen van negatieve stemming die negatief verwerkt worden.

Volgens Nolen-Hoeksema’s Responses Styles Theory (1991) speelt ruminatie een rol

in het ontstaan en in stand houden van depressie. Met de term 'ruminatie' wordt

gedoeld op het herhaaldelijk en passief denken over hun ziekte nu, de oorzaken uit het

verleden en de gevolgen in de toekomst. Ruminatie kan worden onderverdeeld in de

aspecten reflectie en het zogenaamde 'brooding' (Treynor, Gonzalez, & Nolen-

Hoeksema, 2003). Reflectie is het doelgericht kritisch denken over eigen ervaringen en

acties. Brooding is het passief vergelijken van de huidige situatie met een onbereikbare

situatie. De meeste niet depressieve personen zouden na een korte periode loskomen

van ruminatie door afleidende (positieve) activiteiten te ondernemen. Personen die

echter steeds terugkerend piekeren over hun ervaren last zonder hierbij een

probleemoplossende houding aan te nemen, noch afleiding te vinden, hebben langer

last van periodes van depressieve stemming (Lyubomirsky & Nolen-Hoeksema, 1993).

Donaldson, Lam en Mathews (2007) hebben nagegaan of afleiding, en daarmee het

doorbreken van ruminatie, een positief effect heeft op een aandachtsvertekening bij

depressie. De resultaten van hun onderzoek toonden aan dat dit niet het geval was. Zij

vonden echter wel een correlatie tussen een aandachtsvertekening en ruminatie. Meer

aandacht voor negatieve woorden correleerde met sterkere ruminatie, wat of

suggereert dat hoe meer negatieve woorden in de aandacht zijn, hoe meer deze het

onderwerp kunnen worden van repetitieve passieve gedachten, of het omgekeerde. In

de huidige studie wordt ook het effect van de manipulatie van een

aandachtsvertekening op ruminatie nagegaan.

Vertekeningen zijn vastgesteld in verdere cognitieve processen voor depressie.

Zo is er een geheugenvertekening Berry, Naus & Rehm (2004) bieden een review.

Depressieve personen vertonen een negativistisch en veralgemenend patroon.

7

Mensen met een depressie onthouden beter de stimuli of ervaringen die als negatief

beoordeeld werden, vooral voor stimuli die negatief betrekking op zichzelf hebben. De

geheugencapaciteit van depressieve personen blijkt kleiner te zijn dan die van een

controlegroep.

Een volgend procesgebonden aspect is de interpretatiebias bij depressie. Deze

werd onder andere terug gevonden in correlationele studies met oogreflex metingen.

Mensen knipperen meer met de ogen bij negatief visueel materiaal (e.g. Lawson,

MacLeod & Hammond, 2002). Door de knipperreflex te meten bij de aanbieding van

verschillende ambigue emotioneel geladen gezichten kon vastgesteld worden dat

mensen met depressie in vergelijking met een gezonde controlegroep sneller en vaker

met de ogen knipperen. De proefpersonen interpreteerden een ambigu gezicht dus

vaker als negatief emotioneel. De onderzoekers haalden hun resultaten aan als bewijs

voor een interpretatievertekening bij depressie met betrekking tot de verhoogde

negatieve beoordeling van ambigu materiaal.

Aandachtsvertekeningen bij depressie werden onderzocht. Bij depressieve

patiënten werd duidelijk dat een aandachtsvertekening slechts onder bepaalde

omstandigheden gedetecteerd werd. Aangezien een aandachtsvertekening gevonden

was voor angst (voor een review zie Mogg & Bradley, 2005) werd initieel gezocht naar

gelijkvormige kenmerken. De aandachtsvertekening bij angststoornissen kenmerkt zich

door een constante evaluatie van de omgeving en een snelle detectie van en voorkeur

voor bedreigende stimuli. Deze specifieke kenmerken van aandachtsvertekening

werden in een depressieve populatie niet teruggevonden. Een aandachtsvertekening

voor bedreigende of negatieve woorden werd niet gevonden bij een depressieve

populatie (MacLeod, Mathews & Tata, 1986; Mogg, Millar & Bradley, 2000). In veel van

de studies die geen aandachtsvertekening voor depressie vonden, werden

proefpersonen opgenomen met comorbide angststoornissen, wat directe vergelijking

toeliet tussen de eigenschappen van aandachtsvertekening bij de verschillende

stemmingsstoornissen (voor een review zie Mogg & Bradley 2005). Aangezien de

aandachtsvertekening conform angst niet werd teruggevonden stelden Williams et al in

1997 voor dat bij depressie geen aandachtsvertekening maar uitsluitend een latere

bias in informatieverwerking aanwezig was, met name een geheugenvertekening. Uit

nader onderzoek bleek echter dat depressie een particulier patroon in de

aandachtsallocatie vertoonde (e.g. Bradley, Mogg & Lee, 1997; Gotlib, Krasnoperova,

Yue, & Joormann, 2004). Bij depressie werd namelijk enkel een aandachtsvertekening

8

gedetecteerd indien het aangeboden negatief materiaal emotioneel betrekking had op

een proefpersoon (met andere woorden: zelfrefererend negatieve stimuli) en

tegelijkertijd gebruik was gemaakt van een relatief lange periode van stimulus

aanbieding (1000 ms of meer).

Wat betreft de nood aan zelfrefererende stimuli kan deze begrepen worden

vanuit Beck’s schema theorie en de inhoudspecificiteit hypothese (voor een meta-

analyse zie Beck, 2001). De inhoudspecificiteit hypothese stelt dat activatie van

schema’s gebeurt wanneer materiaal wordt aangeboden dat hierbij aansluit of

hierbinnen past. Negatieve woorden zonder zelfrefererende eigenschappen zouden

dan ook de schema's niet activeren en niet leiden tot een meetbare afwijking in

aandacht. Wat betreft de relatief lange stimulusaanbieding kan deze begrepen worden

vanuit de hypothese dat een aandachtsvertekening pas opgemerkt kan worden

wanneer er voldoende tijd is toegelaten om activatie van schema's mogelijk te maken.

Bij de stimulusaanbieding speelt de totale tijd tussen aanvang van de aanbieding en

het moment vanaf wanneer een proefpersoon kan reageren vooral een rol. Dit heet de

Stimulus Onset Asynchrony (SOA). Zo kan bij 1000ms SOA als stimulus bijvoorbeeld

een woord getoond worden voor 500 ms, en de toetsing pas na nog eens 500ms

gedaan wordt. Dat woord kan ook 990ms worden aangeboden, maar dan na nog eens

10ms gevolgd worden door toetsing. De kenmerkende eigenschappen voor een

aandachtsvertekening bij depressie komen dankzij veelvuldig onderzoek naar voren,

zoals blijkt uit de volgende bespreking.

In onderzoek werd gebruik gemaakt van een aangepaste emotionele Stroop

taak waarbij deelnemers gevraagd werden zo snel mogelijk de kleuren te benoemen

van negatieve, neutrale en positieve woorden. Deelnemers worden gevraagd niet het

woord te lezen, maar enkel de kleur te benoemen. De reactietijd werd genoteerd en de

lengte ervan geïnterpreteerd als de hoeveelheid interferentie bij de inhibitie van de

inhoud van een woord. Een effect van een aandachtsvertekening bij depressie werd

genoteerd als depressieve deelnemers een significant langere tijd behoefden bij het

benoemen van emotiecongruente woorden. De volgende onderzoeken werden

uitgevoerd met Stroop taak:

Gotlib en Cane (1987) observeerden een aandachtsvertekening voor negatieve

woorden die voor 1500ms gepresenteerd werden bij depressieve mensen ten opzicht

van een controlegroep. Segal, Hood, Shaw en Higgins (1988) vonden een grotere

9

reactietijd bij lange stimulus presentaties (2000ms) voor vooraf getoonde negatieve

zelfrefererende woorden, maar niet voor woorden die niet vooraf getoond waren. Deze

resultaten geven opnieuw ondersteuning voor het idee dat voldoende tijd nodig is voor

schema-activatie. Nunn, Matthews en Trower (1997) vonden een

aandachtsvertekening bij zelfrefererend negatief materiaal, met geblokkeerde stimulus

presentatie. Deze laatste onderzoekers opperden dat de geobserveerde

aandachtsvertekening wellicht enkel voorkomt in condities waar voldoende tijd voorzien

wordt voor uitgebreide verwerking van negatief zelfrefererend materiaal. Een

presentatie van 1000ms laat voldoende tijd voor activatie van depressieve schema's

toe. Een aandachtsvertekening werd niet gevonden voor negatieve woorden bij kortere

stimuluspresentaties (600ms; Mogg, Bradley, Williams & Matthews, 1993; Mogg,

Bradley, Millar & White, 1995). Bij een emotionele Stroop taak waar gebruikte

gemaskeerde negatieve stimuli niet zelfrefererend waren, werd eveneens geen

aandachtsvertekening gevonden (Mogg, Bradley, Williams & Mathews, 1993; Bradley,

Mogg, Millar & White, 1995).

Een andere veel gebruikte aandachtstaak is de visual probe taak aangepast

voor emotionele stimuli door MacLeod, Mathews en Tata (1986). Dit is een

gestandaardiseerde computertaak waarbij een simultane aanbieding van twee stimuli

op een scherm gevolgd wordt door een stip. Proefpersonen moeten de locatie van de

stip zo snel mogelijk aangeven. In een typische emotionele versie van de taak worden

twee woorden of gezichten simultaan aangeboden waarvan één een emotionele

valentie heeft en de ander neutraal is. Een targetstip wordt vervolgens aangeboden op

een van de twee voorgaande locaties. De deelnemer wordt gevraagd de locatie van de

stip aan te geven. Deelnemers met depressie vertonen een aandachtsvertekening als

zij sneller reageren op de stip wanneer deze een negatieve emotionele stimulus

vervangt. Zoals voor de Stroop taak blijkt uit onderstaand overzicht van onderzoek met

de visual probe taak eveneens de nood aan zelfrefererende negatieve stimuli en

langere aanbiedingstijden.

Bij gebruik van deze taak werd voor depressie een aandachtsvertekening

gevonden voor negatieve en sociaal gerelateerde woorden bij stimulusaanbiedingen

van 1000ms en 500ms (Mogg, Bradley & Williams, 1995; Mathews, Ridgeway &

Williamson, 1996). Bij een dysfore populatie vonden Bradley, Mogg & Lee (1997) een

aandachtsvertekening voor negatieve woorden bij stimulusaanbiedingen van 1000ms.

10

Bij een klinisch depressieve populatie vonden Donaldson et al (2007) een

aandachtsvertekening voor negatieve woorden relevant voor depressie bij een

stimulusaanbieding van 1000ms. Een aandachtsbias voor verdrietige gezichten werd

gevonden bij een depressieve populatie met een stimulusaanbieding van 1000ms

(Gotlib, Krasnoperova, Yue, & Joormann, 2004). Bij gebruik van de visual probe taak

werd geen aandachtsvertekening gevonden in depressieve proefpersonen wanneer

gemaskeerde stimuli werden aangeboden (Mogg, Bradley & Williams, 1995; Mathews,

Ridgeway & Williamson, 1996). Een aandachtsvertekening werd niet gevonden voor

depressieve kinderen en adolescenten (Taghavi, Neshat-Doost, Moradi, Yule &

Dalgleish, 1999; Neshat-Doost, Moradi, Taghavi, Yule & Dalgleish, 2000).

In de studie van aandacht speelt de theorie van Posner, Inhoff, Friedrich &

Cohen (1987) een belangrijke rol. Door de onderzoekers werden drie fasen in het

aandachtsproces onderscheiden; de verplaatsing of 'shifting' van aandacht naar

stimuli, de ‘engagement’ fase waar aandacht aan een stimulus wordt gekoppeld, en de

fase waarin de aandacht weer wordt losgemaakt of 'disengaged'. Onderzoek heeft

aangetoond dat bij depressie geen sprake is van het sneller detecteren van negatief

getinte stimuli, maar moeite met het losmaken van de aandacht eens een negatieve

stimulus geattendeerd wordt. Deze bevinding werd vastgesteld aan de hand van het

exogene cueing paradigma (Posner, 1980). Deze laat een specifieke meting toe van

het disengagement proces. In deze taak wordt slechts één stimulus aangeboden op

een positie links of rechts van een fixatiekruis, in tegenstelling tot een visuele probe

taak waar twee stimuli simultaan aangeboden worden. De stimulus (cue) wordt gevolgd

door een stip (target) waarvan de deelnemer zo snel mogelijk aan moet geven of deze

zich links of rechts bevindt. Resultaten worden door middel van reactie tijden (RT)

genoteerd. Een valide trial houdt in dat een cue en target op dezelfde locatie worden

aangeboden. Een invalide trial is wanneer een target op de tegenovergestelde locatie

van de cue wordt aangeboden. Proefpersonen reageren bij korte SOAs (intervals

tussen cueonset en target

11

cue verscheen. Wanneer negatief zelfrefererend materiaal wordt aangeboden aan

depressieve proefpersonen kan verwacht worden dat de onderdrukking van de

cuepositie minder optreedt. Men spreekt dan over een ‘enhanced cue validity effect’

waardoor valide trials ook bij lange aanbiedingen een kleinere RT hebben en invalide

trials bij langere aanbiedingen evengoed een grotere RT. De exogene cueingtaak laat

toe het verschil in reactietijd naargelang woordvalentie te onderzoeken. Weer levert dit

correlaties op tussen emotionele valentie en reactietijden.

Resultaten van een studie aan de hand van het exogene cueing paradigma

(Koster, De Raedt, Goeleven, Franck & Crombez, 2005) tonen een volgehouden

aandacht voor negatieve woorden bij mensen met een dysfore stemming. Specifiek

werd gevonden dat deze personen meer moeite hadden met disengagement, het

losmaken en verschuiven van hun aandacht. Dit is een resultaat dat vooral

ondersteund wordt door het reactietijden vergrotende effect op invalide negatieve trials

bij langere SOA (1500ms). Met gebruik van dit paradigma werd eveneens een

aandachtsvertekening gevonden door Leyman, De Raedt, Schacht & Koster (2007) bij

depressieve patiënten met een 1000 ms aanbieding. De detectie van deze

problematiek brengt een duidelijke nuance aan in het idee dat depressie geassocieerd

is met vertekeningen in gecontroleerde en latere processen, in plaats van snelle

automatische.

In de studie van aandachtsvertekening bij depressie is tevens enkele malen

gebruik gemaakt van verschillende andere paradigma's. Een voorbeeld hiervan is een

affectieve modificatie van een negatieve priming-taak (NAP; e.g. Hasher & Zacks,

1988). Dit houdt in dat emotioneel materiaal is gebruikt in een taak met voorafgaande

(prime) trials en verkennende (probe) trials. De prime en probe trial bestaan uit twee

stimuli die simultaan aangeboden worden waarbij een stimulus moet onderdrukt

worden om de andere te beoordelen naar valentie (negatief of positief). In de

experimentele conditie is de valentie van de stimulus die in de prime trial onderdrukt

moet worden hetzelfde als de valentie van de te beoordelen stimulus in de probe trial.

De mate waarin een dergelijke conditie de reactietijd van deelnemers vertraagt, geeft

een maat voor inhibitie.

Met gebruik van het NAP paradigma met trieste en blije gezichten werd bij

klinisch depressieve deelnemers een minder effectieve inhibitie gevonden van negatief

materiaal (Goeleven, De Raedt, Baert & Koster, 2006). Deelnemers met depressie

12

vertoonden in de experimentele negatieve conditie niet de vertraging die de

onderdrukking van de prime stimulus in een gezonde controlegroep veroorzaakt. Voor

positief materiaal werd deze afwijking niet gevonden. Volgehouden aandacht voor

negatieve stimuli bij dysfore en voorheen depressieve personen werd ook gevonden bij

Joormann (2004) aan de hand van het NAP paradigma.

Resultaten zijn van een andere orde dan die voor de eerdere twee soorten

studies omdat het een bias van inhibitie betreft. Onderzoek naar hoe deze

vertekeningen gerelateerd zijn aan elkaar moet nog plaatsvinden.

Naast correlationele evidentie voor een aandachtsvertekening bij depressie is

er ook ondersteuning van prospectieve studies, bijvoorbeeld de studie van Beevers en

Carver (2003). Zij induceerden bij proefpersonen een negatieve stemming waarna een

visuele probe taak gegeven werd. Een aandachtsvertekening voor negatieve woorden

op die taak vertoonde een interactie met stresserende levenservaringen aan de hand

waarvan depressieve stemming voorspeld kon worden zeven weken later. Resultaten

van een onderzoek van Compton (2000) geven aan dat een problematische

disengagement meer negatieve emotionele reacties voorspelt tijdens het bezichtigen

van negatieve filmpjes. Een longitudinale studie geeft ondersteuning aan de richting

van het verband tussen aandachtsvertekening en depressieve stemming, maar is nog

niet doorslaggevend voor de causaliteit.

In besluit kan gesteld worden dat onderzoek met de strooptaak, de dot-probe

taak en het exogene cueing paradigma heeft aangetoond dat een

aandachtsvertekening voor depressie aanwezig is voor zelfrefererende negatieve

woorden bij een langere stimulusaanbieding. Onderzoek met het exogene cueing

paradigma heeft ondersteuning geboden voor de hypothese dat bemoeilijkte

disengagement van aandacht voor negatief zelfrefererend materiaal bij depressie

kenmerkend is. Nu is het van klinisch belang te onderzoeken of hier sprake is van een

causaal verband. Teneinde een causaal verband te deduceren, is de aangeraden

procedure om een variabele experimenteel te manipuleren en het effect van die

manipulatie op een andere variabele meetbaar vast te stellen. Met betrekking tot deze

studie is de manipulatie van het disengagement proces aangewezen, waarbij een

effect op depressieve stemming en symptomen gemeten wordt, alsook een

generalisatie-effect op andere processen zoals ruminatie en geheugen. Onderzoek

13

naar de causale status van aandachtsvertekening bij depressie is tot nog toe niet

gebeurd. Gelijkaardig onderzoek bestaat reeds voor angststoornissen.

Een centraal onderzoek naar de procedure van aandachtsmanipulatie is het

onderzoek naar het causaal verband tussen de specifieke aandachtsvertekening en

angststoornissen door MacLeod et al (2002). Deze onderzoekers stelden dat op het

experimenteel induceren van een tijdelijke verhoogde aandacht voor bedreigende

stimuli een verhoogde emotionele reactiviteit volgde. Met een visuele probe taak werd

de aandachtsvertekening vastgesteld zowel vóór en na een training met een variatie

van de visuele probe taak. Voor en na de computertaak werd ook een

stressinducerende taak gegeven om de emotionele kwetsbaarheid te toetsen.

Proefpersonen werden ter stressinductie gevraagd zo snel en correct mogelijk

anagrammen op te lossen. Daarbij werd vermeld dat de deelnemers tijdens hun

prestaties gefilmd zouden worden en dat de beste en slechtste prestaties als didactisch

materiaal gebruikt zouden worden.

De visuele probe taak van in het onderzoek van MacLeod et al (2002) bevatte

een 96 testtrials, gevolgd door 576 trainingtrials en vervolgens weer 96 testtrials. Voor

de trainingtrials werd een woordpaar van een negatief en een neutraal woord

aangeboden. Voor de woordparen werd een aanbieding van 500ms gebruikt. Het

target in deze dot probe taak bestond uit of een stipje of twee stipjes op de plaats van

een van de cues, waarbij de proefpersonen zo snel mogelijk aan moesten geven of de

target uit één of twee stipjes bestond. In de training, waar inductie van een negatieve

aandachtsvertekening werd betracht, verving de target steeds het negatieve woord.

Een controleconditie werd ingesteld op het reduceren van aandachtsallocatie bij

negatieve trials door de training richting neutrale woorden aan te bieden, het target

verscheen steeds op de positie van het neutrale woord. Een effect van de manipulatie

op emotionele kwetsbaarheid werd onderzocht. Twee analoge schalen werden gebruikt

om gemoedstoestand en spanningsniveau te meten voor en na een stressinducerende

taak zowel als voor en na de training. Dit diende als meetpunt voor kwetsbaarheid voor

negatieve stemming naar aanleiding van stresserende ervaringen.

Resultaten bevestigden dat een geïnduceerde aandachtsvertekening naar

negatief materiaal effectief was; reactietijden verkleinden selectief voor negatieve

woorden. De onderzoekers geven aan dat voldoende tijd benodigd is voor bewuste

verwerking van de stimuli wil de aandachtmanipulatie werken. De gemoedstoestand

14

werd volgens de analoge schaal niet direct beïnvloed door de training. Dit is conform

resultaten van Harris en Menzies, 1998. Zij vonden dat training met visuele probe taak

weg en naar spinstimuli bij spinfobici een verandering veroorzaakte op de prestaties in

de test-versie van de visuele probe taak. De manipulatie had echter geen effect op zelf

gerapporteerde angst m.b.t. spinnen. De training van MacLeod et al (2002) had echter

wel een effect op emotionele reactiviteit. Deelnemers in de experimentele conditie

reageerden namelijk met een verhoogde negatieve stemming op de stressinducerende

taak vergeleken met deelnemers in de controleconditie waar aandacht voor negatieve

stimuli werd gereduceerd in voordeel van neutrale stimuli. MacLeod et al

concludeerden uit hun studies dat er een causaal verband bestond tussen de

aandachtsvertekening en emotionele kwetsbaarheid. Op basis van de verkregen data

stelden de onderzoekers voor om deze manipulatie van de aandachtsvertekening bij

een klinische populatie toe te passen bij wijze van therapeutische interventie.

Een aantal alternatieve methoden om een aandachtsvertekening bij angst te

induceren worden beschreven in Mathews en MacLeod (2002). Het betreft

computertaken die resultaten meten door middel van reactietijden. Er werd gebruik

gemaakt van taken met verschillende woordvalenties waarbij grammaticale

benoemingen of benoeming van kleur gevraagd worden. Ook werd gebruik gemaakt

van gezichten met verschillende emotionele valenties waarbij leeftijd of kleur

beoordelingen gevraagd werden. Van de door Mathews en MacLeod beschreven

studies bleek de visuele probe taak de meest effectieve methode te zijn voor inductie

van een aandachtsvertekening. De auteurs bieden eveneens een model aan voor de

werkingsmechanismen van aandachtsmanipulatie. De onderzoekers achtten het

waarschijnlijk dat geinduceerde vertekeningen van aandacht tijdelijk zijn ten opzichte

van natuurlijk voorkomende aandachtsvertekeningen. Herhaalde trainingssessies

zouden een meer duurzame reductie kunnen bewerkstelligen (Mathews & MacLeod,

2002).

MacLeod et al (2007) hebben onderzocht of een versie van hun dot-probe taak

afgenomen via het internet voldoende sensitief was om een aandachtsvertekening bij

gegeneraliseerde angst stoornis (GAD) te detecteren. Meting van een

aandachtsvertekening bleek mogelijk via het internet. Vervolgens hebben de

onderzoekers de taak met succes aangepast om de aandachtsprocessen bij GAD te

manipuleren in de richting van en uit de richting van bedreigende stimuli. Training bleek

een significant verschil op te leveren tussen de twee condities. Deelnemers die weg

15

van de bedreigende stimuli getraind waren, vertoonden een ontwijkend patroon.

Deelnemers die richting bedreigende stimuli getraind waren, vertoonden hogere

vigilantie hiervoor.

Het gebruik van een aandachtstraining is toegepast in onderzoek naar vigilantie

en reactiviteit voor sociale bedreiging door Dandeneau et al (2007). In de eerste van

een serie van studies vonden Dandeneau et al dat vigilantie voor sociale afwijzing

(zoals gemeten met een visuele probe taak conform Bradley et al, 1998) gerelateerd is

aan cortisolproductie, of de fysiologische reactie op stress. De cortisolproductie in deze

studie werd gemeten met een speekselmonster vóór de stresstaak en vervolgens

iedere 20 minuten tot 30 minuten na afloop. Na de stresstaak vertoonden de

deelnemers met de grootste vertekening voor afwijzende gezichten eveneens de

meest verhoogde cortisolproductie.

Relevant voor de huidige studie werd in de tweede studie van het onderzoek

gevonden dat aandachtsvertekening voor sociaal bedreigende informatie effectief te

reduceren was met een taak waarbij proefpersonen herhaaldelijk een positief gezicht

moesten identificeren in een raster van negatieve gezichten. Proefpersonen moesten

om deze opdracht uit te voeren met grote regelmaat disengagement processen

inzetten om los te komen van de negatieve stimuli, in de zoektocht naar het positieve

gezicht. Deze taak was geselecteerd uit een eerdere teststudie (Dandeneau &

Baldwin, 2004). Proefpersonen vulden een vragenlijst voor eigenwaarde en deden een

Stroop taak gemodificeerd voor afwijzende stimuli. Daarna werden 15 foto's van

afwijzende gezichten per trial (totaal 112 trials per deelnemer) getoond in een grid

samen met één accepterend gezicht. In de experimentele conditie werden deelnemers

geïnstrueerd zo snel mogelijk de locatie van het accepterende gezicht aan te geven.

Een controle conditie werd opgedragen zo snel mogelijk een vijf-bladerige bloem te

identificeren tussen 15 zeven-bladerige bloemen. Om te testen of minder interferentie

op de Stroop taak voor afwijzende stimuli niet voortkwam uit eenvoudige blootstelling

hieraan, creëerden de onderzoekers een conditie waarin de proefpersonen de

voorstelling van het raster met fronsende gezichten kreeg zonder daarbij een opdracht

uit te moeten voeren.

Resultaten geven aan dat het werkingsmechanisme van de aandachtstraining

procedure niet blootstelling betreft. De visuele probe taak werd in het volgende deel

van het onderzoek ingezet door de onderzoekers om het effect van hun instrument op

16

de aandachtsvertekening te meten. Voor mensen met een hoge score voor zelfwaarde

werd geen effect van de training gevonden. Voor deelnemers met een lage zelfwaarde

score werd een verminderde aandachtsvertekening gevonden in de experimentele

conditie na de training. Dit geeft aan dat modificatie van de aandacht voor bedreigende

sociale informatie mogelijk is, in ieder geval voor een korte termijn. De onderzoekers

stelden vervolgens dat een vermindering van de automatische aandachtsvertekening

voor sociaal bedreigende informatie de perceptie van sociale dreiging vermindert en

daardoor stress reactiviteit verlaagt.

In de derde studie van het onderzoek onderzochten Dandeneau et al dan ook

de impact van aandachtstraining op stress reactiviteit, voor studenten in hun examen

periode. Hiervoor gebruikten zij een training naar bovenstaand raster-model die over

de loop van vijf dagen gespreid werd. Proefpersonen deden dagelijkse de taak via het

internet. Als onderdeel van de procedure werd nadrukkelijk gevraagd naar de examen

beleving van de studenten. Resultaten van de studie tonen aan dat vermindering van

stressbeleving enkel voor de experimentele groep aanwezig is, en enkel voor

examengerelateerde stress. Een laatste studie volgens bovenstaand model werd

uitgevoerd voor telemarketers in de werkplaats. Deelnemers in de trainingsconditie

scoorden ten opzicht van de controlegroep significant beter voor zelfwaarde,

zelfvertrouwen en verkoopcijfers, en significant lager voor stress beleving en

cortisolconcentraties. Met die grootschalige onderzoek leveren Dandeneau et al

evidentie voor de essentiële rol van aandachtsprocessen bij stress responsiviteit, maar

ook voor de effectiviteit van reductie van een aandachtsvertekening.

Een andere experimentele toepassing van aandachtstraining is het induceren

van een positieve visuele aandachtsvertekening. Wadlinger en Isaacowitz (2008)

pasten een stress taak toe waarbij sterk negatieve beelden getoond werden en door

middel van oogbeweging registratie werd vastgesteld hoeveel tijd deelnemers hun

aandacht op negatieve aspecten vestigden. Na de stress taak kregen deelnemers in de

experimentele conditie een visuele probe taak waarbij de target steeds op de plaats

van positieve stimuli verscheen. In de controle conditie verscheen de target steeds op

de plaats van neutrale stimuli. Op een volgende visuele stress taak vestigden

deelnemers in de experimentele conditie hun aandacht significant minder op de

negatieve componenten van de aangeboden negatieve beelden dan deelnemers in de

controle conditie. Wadlinger en Isaacowitz stelden voor dat dergelijke training om de

17

aandacht te vestigen op positieve stimuli een positieve impact kon hebben op

personen die met negatieve emoties, een meting van emotionele toestand was echter

niet opgenomen in hun onderzoek.

De training met een visuele probe taak ter manipulatie van de

aandachtsvertekening is succesvol gebruikt bij experimenteel onderzoek in andere

velden van studie waaronder alcoholverslaving (vb. Schoenmakers, 2007) en

eetstoornissen (vb. Engel et al, 2006).

Aangezien een aandachtsvertekening bij depressie gevonden werd, is de

toepassing van een aandachtstraining ook hier interessant. Hierbij dient echter

rekening gehouden te worden met de specifieke kenmerken van de

aandachtsvertekening bij depressie door condities aan te passen. Bij het meten en

manipuleren van een aandachtsbias dient bijzonder rekening gehouden te worden met

de valentie van aangeboden stimuli. In de huidige studie werden aangeboden woorden

eerst beoordeeld op valentie, woordbekendheid en relevantie voor depressie door 50

derdejaarsstudenten psychologie. In dit onderzoek wordt een training op basis van het

exogene cueing paradigma toegepast ter manipulatie van de disengagement

moeilijkheden kenmerkend voor depressie. De keuze voor het gebruik van een

aangepaste versie van het exogene cueing paradigma volgt uit de specifiekere meting

van de aandachtsprocessen die mogelijk zijn met deze taak in vergelijking met de

visuele probe taak. Het exogene cueing paradigma is eerder met succes gebruikt in de

meting van aandachtsvertekening bij een dysfore populatie (Koster et al, 2005) en bij

een depressieve populatie (Leyman et al, 2007). Er zal een experimentele conditie en

een controleconditie gecreëerd worden. Bij de aanpassing van de taak voor

trainingsdoeleinden zullen in de experimentele conditie 90% van trials met negatieve

zelfrefererende woorden invalide trials zijn om disengagement van negatieve stimuli uit

te lokken. De positieve trials zullen 90% valide trials zijn. In de controleconditie is dat

50% voor iedere woordvalentie. Er wordt exclusief gebruik gemaakt van een klinisch

depressieve populatie. Deelnemers zijn reeds in behandeling voor depressie, enige

effecten van de aandachtstraining zullen dan ook effecten moeten zijn die bovenop de

resultaten van de reeds aanwezige behandeling geobserveerd worden (met andere

woorden: additieve effecten). De verwachting is dat wanneer patiënten getraind kunnen

worden om hun aandacht los te maken van negatieve stimuli en te richten op positieve

stimuli, positieve effecten gezien zullen worden met betrekking tot genormaliseerde

18

disengagement, een minder negatieve stemming, minder depressieve symptomen,

minder ruminatie en een reductie van negatieve geheugenvertekening. Anders

geformuleerd wordt verwacht dat het effect van bestaande therapie kan worden

versterkt met de aandachtstraining.

De eerste hypothese is dat voorafgaand aan de training een

aandachtsvertekening kan worden vastgesteld bij deze populatie met de exogene

cueing taak.

De tweede hypothese is dat aandachtstraining de aandachtsvertekening doet

afnemen. Een significante reductie van bemoeilijkte disengagement voor negatieve

woorden na de training is hiervoor vereist. Dit komt neer op lagere scores voor

disengagement in de postmeting vergeleken met de premeting, maar enkel voor

proefpersonen in de experimentele conditie.

De derde hypothese is dat aandachtstraining de stemming positief beïnvloeden

bij klinische depressie en depressieve symptomen doet afnemen. Dit effect zou

ondersteuning bieden voor de causale status van aandachtsvertekening bij depressie.

Het bewijs hiervoor is te vinden in een positief (additief) effect op de

zelfrapportagevragenlijsten (lagere scores) na de experimentele manipulatie van de

disengagementprocessen ten opzichte van de premeting.

De vierde hypothese is dat ruminatie na de aandachtstraining verminderd zal

optreden. Via een gerichte vragenlijst wordt nagegaan of er ten opzichte van de

premeting sprake is van grotere afname van ruminatie bij de experimentele groep.

De vijfde hypothese is dat de aandachtstraining een positieve invloed zal

hebben op de geheugenbias. De geheugenvertekening bij depressie wordt in de

huidige studie getoetst na een aandachtstraining. In het algemeen wordt materiaal dat

binnen de aandacht was beter herinnerd (e.g., Fisk & Schneider, 1984). Aangezien in

de trainingsconditie de aandacht richting positieve woorden en weg van negatieve

woorden wordt uitgelokt, zouden proefpersonen de positieve woorden beter

herinneren. Hiervoor wordt een incidentele herinneringstaak opgenomen na de

training. Indien resultaten geen negatieve geheugenbias tonen voor de experimentele

groep zoals in een depressieve populatie verwacht wordt dan geeft dat ondersteuning

aan deze laatste hypothese.

19

Methode

Participanten

Voor deze studie worden 34 volwassen patiënten (>18jaar oud, leeftijdsrange

19-63, 22 vrouwen) vanuit instellingen in Vlaanderen (België) en Zeeuws-Vlaanderen

(Nederland) met de diagnose depressieve stoornis volgens DSM-IV-TR (American

Psychiatric Association, 2000) gerekruteerd via een vrijwillige deelname met onkosten

vergoeding bij verplaatsing. Mogelijke deelnemers, zowel ambulant als intramuraal,

worden geselecteerd door een psychotherapeut en ingelicht over de studie.

Exclusiecriteria zijn diagnoses op basis van DSM-IV-TR van huidig middelenmisbruik,

cognitieve stoornis, dyslexie, psychose, zwakzinnigheid of bipolaire stoornis. De

deelnemers zijn reeds in behandeling, zowel psychotherapeutisch als medicamenteus,

om deze reden zal gekeken worden naar cumulatieve effecten van de training. De

status van iedere deelnemende patiënt wat betreft ziektegeschiedenis, diagnose, duur

van symptomen, medicatie en therapie wordt bij de start van het experiment

vastgesteld. Eventuele verandering in de therapie tijdens de duur van het onderzoek

worden geregistreerd. 28 proefpersonen voldoen aan de vereisten voor de studie. Van

iedere deelnemer wordt een informed consent verkregen. De deelnemers zijn zich niet

bewust van de bedoelde manipulatie van aandachtsprocessen.

Klinische Interviews

Ter vaststelling van een aanwezige klinische depressie en diagnostische

exclusiecriteria worden twee interviews afgenomen: de Hamilton Depression Rating

Scale (HDRS; Hamilton, 1967) en de Mini International Neuropsychiatric Interview

(M.I.N.I.; Sheehan et al, 1998).

De M.I.N.I.-Screen is een screeningsinstrument van 21 vragen en wordt

mondeling afgenomen in een vijftal minuten. De screening geeft een aanwijzing van de

verder te bevragen modules van de M.I.N.I. De M.I.N.I. is een kort gestructureerd

diagnostisch interview voor de belangrijkste psychiatrische stoornissen op as één van

de DSM-IV-TR. Het interview is opgedeeld in modules per stoornis. De getrainde

interviewer stelt exact opgegeven vragen en de deelnemer antwoordt enkel met ja of

nee. Afname duurt gemiddeld 19 minuten, waarmee het de helft sneller is dan andere

diagnostische interviews voor de DSM-IV-TR. De M.I.N.I. heeft voldoende hoge kappa

20

waarden; enkel voor gegeneraliseerde angststoornis en enkelvoudige fobie is de kappa

21

zelfrapportagevragenlijst geschikt voor personen vanaf 13 jaar. De lijst bestaat uit 21

items met vier mogelijke antwoorden per item, die peilen naar de ernst van depressie.

Een aanpassing is gemaakt met betrekking tot de periode van rapportering; aangezien

de taak over 10 dagen loopt is het niet accuraat om naar de laatste twee weken te

peilen, maar wordt gevraagd naar de stemming over de afgelopen paar dagen. De

totaalscore, bekomen door sommatie van itemscores, kan variëren van 0 tot 63,

hogere scores geven een hogere mate van ernst weer. De items zijn opgebouwd

analoog aan de criteria voor een depressieve episode van de DSM-IV-TR. De

Nederlandstalige versie heeft voldoende validiteit en betrouwbaarheid en is in hoge

mate overeenkomstig met die van het origineel (Van der Does, 2002).

De Nederlandstalige versie van de Mood and Anxiety Symptom Questionnaire

(MASQ; de Beurs, den Hollander-Gijsman, Helmich en Zitman, 2006; originele versie

Clarck, Watson, 1991) is een zelfrapportagevragenlijst gebaseerd op het

tripartitemodel voor angst en depressiesymptomen. Het tripartitemodel poneert dat

angst en depressie een gezamenlijke structuur hebben op het vlak van algeheel

onwelbevinden en negatief affect, maar dat angst specifiek gekenmerkt wordt door

hyperarousal en depressie door anhedonie. De 90 items van de schaal kunnen onder

vijf subschalen gegroepeerd worden: anhedonische depressie, angstige opwinding,

algeheel onwelbevinden m.b.t. depressie, algeheel onwelbevinden m.b.t. angst en

algeheel onwelbevinden gemengd. De items worden gescoord op een vijf punt likert

schaal. Zowel de Engelse versie als de Nederlandse versie geeft een betrouwbare en

valide meting (de Beurs, den Hollander-Gijsman, Helmich & Zitman, 2006 ).

Voor de meting van ruminatie werd gebruik gemaakt van de Nederlandstalige

versie van de Ruminative Response Scale door Raes, Hermans en Eelen (RRS-NL,

2003, originele versie: Nolen-Hoeksema & Morrow, 1991). De RRS is een zelfevaluatie

schaal voor volwassenen die bestaat uit 22 stellingen met betrekking tot gedrag en

gedachten van mensen op depressieve momenten waarvan de frequentie bevraagd

wordt (bijna nooit = 1 tot bijna altijd = 4). Een totaalscore wordt verkregen door

itemscores te sommeren. Zowel betrouwbaarheid als validiteit zijn voldoende

bevonden, en vergelijken goed met de originele test (Raes, Hermans & Eelen, 2003).

22

Exogene cueing paradigma

Het exogene cueing paradigma werd geprogrammeerd met behulp van Inquisit

software (Millisecond Software 2001). De taak werd aangepast voor depressie door

middel van het gebruik van positieve en negatieve zelfrefererende woorden, alsook

een selectie neutrale woorden. De woorden zijn vooraf beoordeeld naar

woordbekendheid en depressie-relevante valentie door 50 derdejaars studenten

psychologie. Verder werd de stimuluspresentatieduur ingesteld op 1500ms. Per

categorie zijn in de pre- en posttest 50 verschillende woorden voorzien. Voor de

training worden 50 positieve, 50 negatieve en geen neutrale woorden gebruikt die

verschillen van de woorden in de testtaak.

Incidental recall

Deelnemers krijgen direct na de post meting (met de testtaak van het exogene

cueing paradigma) 5 minuten de tijd om op een blanco blad zoveel mogelijk woorden

op te schrijven die ze zich herinneren van de taak.

Procedure

De procedure verloopt in drie fasen. Tijdens de eerste fase wordt er een korte

situerende uitleg gegeven over het onderzoek en wordt een informed consent

verkregen. Bij aanvang wordt de circa 15 minuten durende testtaak (een

ongemanipuleerde versie van het exogene cueing paradigma) aangeboden aan alle

proefpersonen. Deze taak bevat geen trainingselement, maar wordt gebruikt in het

onderzoeken van de vooraf bestaande aandachtsconfiguratie per proefpersoon (pre-

conditie). De posner taak wordt aangeboden op een 17 inch scherm, de afstand tussen

ogen en scherm is ingesteld op 60cm. De taakvereisten worden zowel verbaal als op

het computerscherm aangeboden. De taak wordt voorafgegaan door een oefenfase

van 15 trials. Er wordt gebruik gemaakt van 320 test trials. Op een wit computerscherm

verschijnt eerst een fixatiekruis in het midden van het scherm voor 500ms. Vervolgens

verschijnt een woord in zwarte letters rechts of links van het kruis op het

computerscherm. Per woord wordt een 1500 ms aanbieding voorzien, dit is de lengte

van aanbieding waarbij de aandachtsvertekening bij depressie werd gemeten. Direct

na het woord (50ms) volgt een stip. Een proefpersoon wordt gevraagd met op een

toetsenbord aan te geven of de stip links of rechts verschijnt. Indien het aangeboden

23

woord een dierennaam is, is de opdracht om de spatiebalk in te duwen. Deze

manipulatie wordt gebruikt om te verzekeren dat woorden gelezen en verwerkt worden.

Tussen trials is een pauze voorzien van 500ms.

Vervolgens wordt een demografische vragenlijst aangeboden. Hierna vult de

deelnemer de set vragenlijsten in, BDI, RRS, POMS, MASQ, de volgorde is random.

De M.I.N.I.-screen en de M.I.N.I., zowel als de Hamilton worden afgenomen. Om

priming effecten te voorkomen worden de klinische interviews afgenomen na afronding

van de test taak. Er volgt een uitleg over de training die de proefpersonen gedurende

de komende dagen uit zullen voeren, een informatie boekje en individuele

identificatienummers worden meegegeven.

Tijdens de tweede fase krijgt iedere proefpersoon een conditie toegewezen in

een gebalanceerde opzet, 50% van de proefpersonen wordt random toegewezen aan

de controle conditie, 50% aan de aandachtstraining conditie. De twee versies van het

exogene cueing paradigma wat betreft de training, namelijk de taak in de

controleconditie en de taak voor de aandachtstraining, bevatten beiden evenveel

positieve als negatieve woordaanbiedingen, even vaak links als rechts. In de training

zijn geen neutrale woorden gebruikt. De emotionele woorden in de training verschillen

van de woorden in de test taak, de valentie is echter vergelijkbaar zodat een

generalisatie effect wordt gemeten en niet een verhoogde woord specifieke

sensitiviteit. In de trainingsconditie is 90% van de trials met een negatief woord een

invalide trial, dus de stip verschijnt bij een negatief woord voor 90% aan de andere

zijde van het scherm. Bij een positief woord komt de stip in 90% van de gevallen aan

de zelfde zijde van het scherm, dus een valide trial inhouden. De controleconditie bevat

50%-50% verdelingen valide-invalide trials voor zowel positieve als negatieve woorden.

Proefpersonen voeren zelfstandig de bijbehorende training uit onder vermelding

van hun identificatienummer. Ieder trainingselement bevat 2200 training trials, 220 per

dag gedurende tien dagen. De training taak wordt uitgevoerd op een computer in het

behandelingscentrum of thuis via het internet. De taak duurt steeds circa 15 min.

In de derde fase wordt een nieuwe meting van de aandachtsconfiguratie

uitgevoerd met dezelfde test taak als in de eerste fase. Dit is de post-meting. Na de

computertaak woord de opdracht gegeven om op een leeg blad zoveel mogelijk

woorden op te schrijven die deelnemers zich herinnerden uit de taak. Ook worden de

proefpersonen gevraagd de vier vragenlijsten opnieuw in te vullen in dezelfde volgorde

als in fase één . Na afloop van de deelname werd een mondelinge debriefing gegeven.

24

Resultaten

Groep karakteristieken.

Aan de hand van de score op de HRSD werden groepen vergeleken op ernst

van depressieve stoornis. Deze vergelijking toonde geen significante verschillen tussen

de groepen in de twee condities. De groepen worden beschreven in tabel 1. De

trainingsgroep bevat een hoger percentage mannen dan de controlegroep, χ2(1, N =

28) = 4,68, p < .05. De groepen verschilden niet wat betreft nationaliteit, χ2(1, N = 28) =

0,778, p > .38, en leeftijd χ2(1, N = 28) = 23.24, p > .23. De groepen verschilden niet

voor duur en frequentie van therapie, medicatiegebruik, frequentie van bezoeken aan

psycholoog en psychiater en hoeveelheid eerdere depressies, steeds met χ2 .33. En ook wat betreft opleiding, werk en burgerlijke staat werden geen verschillen

vastgesteld, steeds met χ2 < 0,778, p > .27.

Tabel 1

Groepkarakteristieken

Groep

Variabele Experimentele Controle

HRSD M(SD) 22,08 (3,50) 22,93 (4,04)

Leeftijd M(SD) 37,91 (12,46) 44,53 (7,41)

Geslacht ratio (man/vrouw) 7/5 3 /12

Noot: Standaard deviaties worden weergegeven tussen haakjes

Data voorbereiding.

Over de gehele computertaak werden weinig fouten gemaakt. Reactietijden die

meer dan drie standaard deviaties van een individuele norm afweken en trials waarop

proefpersonen trager reageerden dan 200ms en sneller dan 3000ms werden

verwijderd (2,29%). De trials met fouten werden verwijderd uit de analyse (3,73%).

Statistische analyses werden uitgevoerd over 93,98% van de data. Data van 34

proefpersonen werd gebruikt voor analyse van de aandachtsvertekening in de

premeting. De data van 28 proefpersonen (waarvan 12 in de experimentele groep) was

volledig voor premeting en postmeting van de computertaak en werd gebruikt in de

analyse van resultaten van de training op de aandachtsindices. De data van

25

vragenlijsten waren bij 27 proefpersonen (waarvan 12 in de experimentele groep)

volledig, deze data werd opgenomen in de analyse van de vragenlijsten.

Computertaak

Om na te gaan of een aandachtsvertekening aanwezig is in de pretest meting

werden voor de gehele groep ANOVAs uitgevoerd met als afhankelijke variabelen de

indices van cuevalidity, engagement en disengagement en als within subjects factor

valentie. De indices werden berekend aan de hand van de volgende formules: Cue

validity = RT invalid – RT valid (apart voor negatieve, positieve en neutrale woorden).

Een positieve waarde voor cuevalidity bij de gebruikte aanbiedingstijd indiceert een

volgehouden aandacht voor de cue. Een negatieve waarde reflecteert een normale

verschuiving van de aandacht naar alternatieve posities (IOR). Engagement = RT

valid/ neutraal – RT valid/emotioneel (apart voor negatief en positief). Een positieve

score voor engagement geeft aan dat emotionele stimuli meer de aandacht trekken

dan neutrale. Disengagement = RT invalid/ emotioneel (apart voor positief en negatief)

- RT invalid/neutraal. Een positieve score voor disengagement geeft aan dat het

losmaken van de aandacht bij emotionele stimuli meer tijd vereist van bij neutrale

stimuli. Voor een overzicht zie tabel 2.

Tabel 2

Gemiddelden met standaarddeviaties van reactietijden (in ms) in functie van groep, meetmoment, cuevalidity en woordvalentie.

Groep

Experimentele Controle

Validiteit en woordvalentie M SD M SD

Pre training

Valide

Positief 515,59 164,94 741,88 310,54

Negatief 528,16 185,88 753,29 320,88

Neutraal 526,64 182,89 738,92 287,44

Invalide

Positief 540,86 169,24 727,51 262,62

Negatief 539,70 191,03 752,03 322,94

Neutraal 542,77 185,10 745,80 297,19

26

Gemiddelden met standaarddeviaties van reactietijden (in ms) in functie van groep, meetmoment, cuevalidity en woordvalentie.

Groep

Experimentele Controle

Validiteit en woordvalentie M SD M SD

Post training

Valide

Positief 406,69 131,48 540,48 286,21

Negatief 397,97 124,71 539,37 262,28

Neutraal 404,15 133,91 548,90 273,33

Invalide

Positief 404,09 156,86 579,71 309,29

Negatief 391,46 124,78 571,87 298,26

Neutraal 411,42 141,07 572,94 279,58

De index van cuevalidity laat toe om de reactie tijden voor de drie

woordvalenties in de aanbiedingen onderling te vergelijken. De hypothese was dat een

aanwezige aandachtsvertekening zorgt voor (sterker) positieve scores voor cuevalidty

in geval van negatieve woorden dan in geval van positieve of neutrale aanbiedingen.

Er werd echter geen verschil gevonden voor cuevalidity tussen valenties, F(2,30) =

0,26, p = .77. (Noot: alle rapporteerde multivariate F-toets resultaten zijn gebaseerd op

Wilk’s Lambda).

De engagement index laat toe de reactietijden van valide trials voor positieve en

negatieve emotionele woorden te vergelijken. Voor de populatie van deze studie wordt

geen significant verschil in engagement scores tussen valenties verwacht. Een

ANOVA toont voor engagement geen significante effecten.

De disengagement index laat toe de reactietijden van invalide trials voor

positieve en negatieve emotionele woorden te vergelijken. Voor de populatie van deze

studie werd een significant grotere disengagement score verwacht bij negatieve

woorden dan bij positieve woorden. Een ANOVA toont voor disengagement geen

significante effecten.

Correlaties van voorgenoemde indices en de mate van depressie tonen geen

significante resultaten. Een hoge score op de BDI is niet significant gecorreleerd met

disengagement, r(26) = .24, p = .20, engagement, r (26)= -.20, p = .29, of cuevalidity,

27

r(26) = -.04, p = .83. Engagement en disengagement waren wel significant

gecorreleerd, r (26)= -.60, p < .0001).

Er werd nagegaan of de training effect had op de aandachtsmaten. De

premeting scores verschilden niet significant tussen de training en controlegroep,

F(2,25) = 0,51, p = .60. ANOVAs werden uitgevoerd om te toetsen naar het verschil in

de pre- en postmeting voor de trainingsgroep en de groep die geen training ontving wat

betreft de drie aandachtsindices. Een ANOVA repeated measures werd uitgevoerd met

als afhankelijke variabele de cuevalidity index, als within subjects variabelen

meetmoment (premeting, postmeting) en valentie (positief, neutraal, negatief) en als

between subjects variabelen groep (training, controle). De verwachting was dat tijdens

de postmeting de cuevalidity index lager zal zijn bij negatieve woorden ten opzichte

van de premeting, maar enkel voor de experimentele groep. Deze effecten werden niet

gevonden, F(1,26) = 0,49, p = .50. Er is geen significant hoofdeffect. De interactie tussen

meetmoment en groep is marginaal significant, F(1,26) = 3,76, p = .063.

Een ANOVA werd uitgevoerd met als afhankelijke variabele de engagement

index, als within subjects variabelen meetmoment en valentie en als between subjects

variabele groep. Een interactie-effect werd niet verwacht. Er werden geen significante

effecten gevonden, F steeds .20.

Een ANOVA repeated measures werd uitgevoerd met als afhankelijke variabele

de disengagement index, als within subjects variabelen meetmoment en valentie en als

between subjects variabele groep. Een drie-wegs interactie werd verwacht. Er werden

geen significante effecten gevonden, steeds met F .16.

Vragenlijsten

Voor zowel de POMS, MASQ, BDI en RRS-NL was de verwachting dat de

scores van deelnemers in de trainingsgroep sterker gedaald waren dan die van

deelnemers in de controlegroep. Voor iedere vragenlijst werd een ANOVA uitgevoerd

met als afhankelijke variabele de score op de vragenlijst of schaal, als within subjects

variabele meetmoment en als between subjects variabele groep, zie tabel 3.

28

Tabel 3

Gemiddelden, standaarddeviaties, t-scores, significanties en effectsize voor de experimentele en controle condities vragenlijsten in de pre- en postmeting:

Meetmoment

Pre Post

Vragenlijst M(SD) M(SD) t p d BDI

Experimentele 34,75 (7,14) 30,17 (11,24) 1,19 .26 0,49

Controle 36,73 (7,62) 34,20 (10,22) 0,77 .45 0,28

RRS Experimentele 44,42 (14,18) 41,66 (15,23) 0,46 .65 0,19

Controle 45,66 (17,99) 43,60 (19,13) 0,30 .76 0,12 POMS dep

Experimentele 19,00 (8,89) 16,08 (8,13) 0,84 .40 0,34

Controle 18,33 (5,76) 17,60 (7,43) 0,30 .77 0,11

POMS boos Experimentele 7,25 (6,69) 5,42 (5,59) 0,72 .47 0,30

Controle 11,80 (6,78) 8,6 (7,36) 1,24 .22 0,45

POMS moe Experimentele 14,58 (6,03) 12,83 (6,81) 0,67 .51 0,27

Controle 16,80 (4,52) 14,13 (6,49) 1,31 .20 0,48

POMS kracht Experimentele 5,17 (2,29) 5,66 (4,40) -0,34 .74 -0,14

Controle 5,53 (3,64) 4,33 (3,09) 0,97 .33 0,36

POMS spann Experimentele 13,58 (5,79) 12,33 (6,88) 0,48 .63 0,20

Controle 14,00 (4,26) 13,33 (5,19) 0,37 .70 0,14

MASQ DEP Experimentele 127,27 (19,71) 124,55 (19,79) 0,34 .74 0,14

Controle 132,73 (11,38) 131,60 (10,99) 0,28 .78 0,10

MASQ ANX Experimentele 41,73 (11,97) 38,55 (12,77) 0,63 .53 0,26

Controle 53,07 (13,11) 50,60 (11,93) 0,54 .59 0,20

MASQ GDA Experimentele 30,00 (8,43) 27,90 (7,94) 0,63 .54 0,26

Controle 32,47 (8,06) 31,26 (7,33) 0,43 .67 0,16

29

Gemiddelden, standaarddeviaties, t-scores, significanties en effectsize voor de experimentele en controle condities vragenlijsten in de pre- en postmeting:

Meetmoment

Pre Post

Vragenlijst M(SD) M(SD) t p d MASQ GDD

Experimentele 37,81 (9,05) 33,54 (8,36) 1,20 .24 0,49 Controle 40,27 (7,61) 39,87 (8,06) 0,14 .89 0,05

MASQ GDM Experimentele 49,36 (8,15) 44,81 (10,22) 1,21 .24 0,49

Controle 51,07 (8,12) 50,00 (7,06) 0,38 .70 0,14

De ANOVA repeated measures voor de BDI toonde een hoofdeffect voor

meetmoment, F(1, 25) = 7,20, p = .013. Er werd geen significant interactie-effect

gevonden tussen meetmoment en groep, F(1, 25) = 0.60, p = .45.

De ANOVA voor de POMS subschaal “boos” toonde een hoofdeffect voor

meetmoment, F(1, 25) = 5,24, p = .03. Er werd geen significant interactie-effect

gevonden tussen meetmoment en groep, F(1, 25) = 0,39, p = .54. De ANOVA voor de

schaal POMSmoe toonde een hoofdeffect voor meetmoment, F(1, 25) = 3,70, p = .07.

Een significant interactie-effect werd niet geobserveerd F(1, 25) = 0,16, p = .70. De

ANOVA voor de subschalen POMSdepressief, POMSkracht en POMSgespannen

toonden geen significante hoofdeffecten noch interactie-effecten, met F waardes

steeds < 1,29 en p > .27.

De ANOVA voor de MASQ-GDD toonde een marginaal significant lagere score

voor de gehele groep tijdens het tweede meetmoment, F(1, 24) = 3,02, p < .10). De

ANOVA voor de MASQ-GDM toonde een marginaal significant lagere score voor de

gehele groep tijdens het tweede meetmoment, F(1, 24) = 4,18, p = .052. De ANOVA

voor de MASQ-GDA score, de MASQ-ANX score en voor de score op de subschaal

MASQ-DEP toonde geen significant hoofdeffect en geen significant interactie-effect, F

waardes steeds < 2,38 en p > .14. Alle andere interactie-effecten waren niet significant.

De ANOVA voor de RRS toonde geen significante effecten, met F waardes

steeds < 1,62 en p < .22.

30

Geheugentaak

Er werd onderzocht of na de training meer woorden totaal en meer positieve

woorden tegenover minder negatieve woorden worden gerapporteerd werden in de

experimentele groep ten opzichte van de controle conditie. Hiertoe werd een ANOVA

uitgevoerd met als afhankelijke variabele de hoeveelheid onthouden woorden, met als

between subjects variabele valentie en als within subjects variabele groep. Een

hoofdeffect werd gevonden voor valentie, F(2, 24) = 10,669, p < .000. Beschrijvende

statistieken suggereren een effect van groep in de verwachtte richting (zie tabel 4),

maar de analyse toont geen significante interactie-effect, F(2, 24) = 1,462, p = .281.

Tabel 4 Gemiddelden en standaarddeviaties van aantal herinnerde woorden per groep en woordvalentie.

Groep

Experimentele Controle

Woordvalentie

M SD M SD

Positief 3,45 2,73 2,50 1,93

Negatief 4,63 4,90 5,50 2,42

Neutraal 1,91 2,43 1,00 1,36

Discussie

Deze studie onderzocht de mogelijkheid om door middel van een manipulatie

van de aandachtsvertekening de stemming, ruminatie en het geheugen te beïnvloeden

ter ondersteuning van de hypothese dat aandachtsvertekening een causale status

heeft bij depressie. De manipulatie werd uitgevoerd met een training conform het

exogene cueing paradigma aangepast om disengagement processen uit te lokken bij

negatief zelfrefererend materiaal. De impact van de manipulatie op reactietijd werd

gemeten met een niet gemanipuleerde exogene cueing taak. De impact op stemming

en ruminatie werd gemeten met zelfrapportage vragenlijsten. Een incidentele

geheugentaak werd uitgevoerd na de training om generalisatie voor

geheugenprocessen te onderzoeken.

31

Een aandachtsvertekening voor negatieve zelfrefererende woorden bij een

dysfore populatie werd in eerdere studies vastgesteld met behulp van de exogene

cueing taak (Koster et al, 2005). In deze studie werd in de premeting tegen de

verwachtingen in geen significante aandachtsvertekening gevonden in de klinische

populatie, de eerste hypothese wordt niet ondersteund. Verschillende redenen kunnen

worden aangewezen voor het uitblijven van een geobserveerde aandachtsvertekening.

Ten eerste zou het kunnen dat er in deze groep geen aandachtsvertekening aanwezig

was. Dit lijkt echter in het licht van voorgaand onderzoek niet voor de hand liggend.

Ten tweede was er geen controle groep van gezonde proefpersonen aanwezig om het

initieel patroon van aandachtsprocessen mee te vergelijken. Een gezonde

controlegroep is in een vervolg studie aangeraden. De aanwezigheid van een groep

zonder depressieve kenmerken is bij een dergelijk onderzoek van belang omdat

elementen uit de setting of omgeving een rol kunnen spelen in de performantie van

deelnemers, ondanks de sterk gestandaardiseerde eigenschappen van de

computertaak en de procedure van het onderzoek. Bijvoorbeeld werd de computertaak

aangeboden in de klinische setting van de deelnemers, dit verlaagt mogelijk de

vigilantie en zo de intensiteit van de aandachtsmeting. Ten derde waren de

reactietijden bij neutrale woorden relatief groot. Dit resulteert in bijzonder kleine

waarden voor de berekening van de aandachtsindices engagement en disengagement,

die berekend worden op basis van de verhouding tussen reactietijden van neutrale en

emotionele woorden. Het is onduidelijk waar deze hoge scores voor neutrale woorden

aan toe te schrijven zijn, gezien dit in eerder onderzoek met het exogene cueing

paradigma niet gevonden werd (Koster et al, 2005). Een mogelijke verklaring is dat de

neutrale woorden in de studie niet tot een bepaalde categorie behoorden. Volgens

Donaldson, Lam en Mathews (2007) zijn de positieve en de negatieve woorden wel

volgens een thema gecategoriseerd en moeten de neutrale woorden die trend volgen

om geen andere processen aan te spreken die de reactietijd kunnen beïnvloeden. Dit

zou vooral bij lange stimulusaanbiedingen gelden omdat dit bewuste verwerking

toelaat. Als illustratie van het gebrek aan een categorie bij de neutrale woorden werd

onder andere gebruik gemaakt van de woorden "blauw", "maandelijks" en "barok" (voor

een volledige woordenlijst zie Appendix). Deze methodologische problemen kunnen

bijdragen aan het gebrek aan significante effecten. Een ander element dat mogelijk

32

heeft bijgedragen is dat de woordbekendheid, zelf-relevantie en valentie niet bij de

populatie zelf getest is.

In opvolging van de tweede hypothese in het onderzoek, namelijk dat

aandachtstraining de aandachtsvertekening doet afnemen, werd ondanks het gebrek

aan een vastgestelde aandachtsvertekening nagegaan of de training effect had op de

aandachtsmaten. Een significant verschil in verandering werd niet gevonden tussen de

verschillende groepen. Het uitblijven van een significante reductie in de

aandachtsvertekening kan, voor een populatie waar geen aandachtsvertekening

geobserveerd wordt, gezien worden als een gevolg van de verhoogde moeilijkheid van

het proces van reductie ten opzicht van inductie (e.g. Eldar et al, 2008). In de studie

van Eldar , Ricon en Bar-Haim (2008) werd in een populatie waar geen

aandachtsvertekening aanwezig was gevonden dat reductie van aandacht voor

bedreigende woorden niet effectief was. In diezelfde populatie werd inductie van een

aandachtsvertekening voor bedreigende woorden wel gevonden. De auteurs stellen

dat deze bevindingen vanuit een evolutionair standpunt logisch te verklaren valt, omdat

een bepaalde alertheid voor bedreiging meer adaptief kan zijn. Voor depressie lijkt die

evolutionaire verklaring in de eerste instantie minder waarschijnlijk. Toch kan ook een

bepaalde alertheid voor negatieve zelfrefererende eigenschappen als adaptief

beoordeeld worden, bijvoorbeeld indien het leidt tot bruikbare aanpassingen in het

gedrag. Op grond van bevindingen voor mensen met een niet voorafbestaande

aandachtsvertekening, kan niet gepostuleerd worden dat een reeds aanwezige

afwijking naar verhoogde aandachtsallocatie niet gereduceerd kan worden. Evengoed

werd in de klinische populatie van de huidige studie geen uitgesproken

aandachtsvertekening gevonden. Na uitvoering van de training zijn, ondanks een

gebrek aan significantie, de scores voor disengagement van negatief materiaal in de

verwachtte richting veranderd. Het ontbreekt de resultaten kennelijk niet aan richting,

maar aan kracht.

De derde hypothese, dat aandachtstrainingen causaal de stemming positief

beïnvloeden bij klinische depressie, werd niet bevestigd. Er was geen positief (additief)

effect op de zelfrapportagevragenlijsten (lagere scores) na de experimentele

manipulatie van de disengagementprocessen ten opzichte van de controleconditie. Bij

visuele inspectie van de resultaten werd voor de meeste vragenlijsten en subschalen

33

een grotere verbetering gezien bij de experimentele groep dan bij de controlegroep (zie

tabel 3), maar het verschil bleek steeds niet significant. De score voor depressie zoals

gemeten met de BDI in de postconditie is voor beide groepen gedaald, de

experimentele groep heeft hier op het oog een steilere daling heeft. Wanneer men de

effectsizes van scores in pre en post condities bekijkt, is het duidelijk dat deze voor de

experimentele groep consequent groter waren, met uitzondering van de POMSboos

subschaal. Voor de effectsize van POMSkracht werd zelfs een omgekeerd effect

gevonden, suggererend dat proefpersonen in de experimentele conditie vermeerderd

energie, helderheid, opgeruimdheid en actief/levendig gevoel rapporteerden na de

training. Voor de controlegroep geld dit niet. Cohen's d voor de BDI bij de

experimentele groep is 0,49, terwijl die van de controlegroep 0,28 is. Bij de

POMSdepressie schaal zijn effectsizes respectievelijk 0,34(experimentele groep) en

0,11(controle groep). Voor de MASQ GDD (depressieve symptomen) is cohen's d bij

de experimentele groep 0,49 en bij de controlegroep slechts 0,05. Ook voor de MASQ

GDM (algemene distress) is de effectsize voor de experimentele groep veel sterker

0,49 dan die van de controlegroep 0,14. De daling in negatieve stemming is echter niet

significant zoals de daling in aandachtsvertekening niet significante was.

Het is interessant te vermelden dat in de studie van MacLeod et al in 2002 noch

bij inductie of reductie van een aandachtsvertekening een direct effect van de

aandachtstraining werd gevonden op stemming, maar eerder een verhoogde

kwetsbaarheid voor negatieve stemming bij een volgende stress-inducerende conditie.

In het onderzoek van MacLeod werd echter gewerkt met een single session

manipulatie, waardoor een direct effect op stemming niet verwacht werd. Een langere

periode van training zoals gebruikt in de huidige studie zou wel een direct effect

veroorzaken. Deelnemers worden redelijkerwijs in hun dagelijks leven tijdens het

onderzoek aan stresserende gebeurtenissen blootsgesteld, waardoor een uitdaging

van de aandachtsvertekening met behulp van een stresstaak overbodig is. Deze

variabele is echter niet gecontroleerd. Mogelijk reduceert de aandachtstraining in de

huidige studie wel degelijk een emotionele kwetsbaarheid voor negatieve en

zelfrefererende ervaringen, maar bij gebrek aan een objectieve stresstaak is over een

dergelijk effect geen uitspraak te doen. Het toevoegen van een experimentele

stresstaak roept echter ethische vragen op, bijvoorbeeld de vraag in hoeverre het

verantwoord is om klinisch depressieve deelnemers aan een bijkomende psychische

belasting bloot te stellen.

34

De vierde hypothese betrof een significante vermindering van ruminatie. Deze

werd verwacht maar niet gevonden, niet voor de trainingsgroep en niet voor de

controlegroep. Dit geeft niet aan dat een aandachtsmanipulatie geen effect heeft op

ruminatie aangezien er geen sprake is van een significante modificatie van de

aandacht. Aan de hand van de resultaten kan eerder gezegd worden dat ondanks

therapie en het onderzoek waarin deelnemers actief zijn, ruminatie niet afgenomen is

in een periode van tien dagen.

De vijfde hypothese, dat via een generaliserend effect de aandachtstraining een

positieve invloed zal hebben op de geheugenvertekening, werd niet bevestigd. De

incidentele herinneringstaak toonde voor beide groepen een negatieve

geheugenvertekening zoals in een depressieve populatie verwacht wordt. De verdeling

van positieve en negatieve woorden leek uitgesproken minder negatief bij de

trainingsgroep, maar dit verschil bleek niet significant. De training heeft wel de

positieve woorden met hogere frequentie dan de negatieve woorden binnen de

aandacht van de proefpersonen gebracht. Dat de deelnemers ondanks deze

manipulatie geen significante vermeerdering tonen van onthouden positieve woorden is

verrassend.

De studie kampt met een aantal methodologische problemen. Een ANOVA

analyse als statistische techniek geeft de grootst mogelijke power aan de analyses.

Maar dit onderzoek beschikte over een gering aantal proefpersonen vanwege de

restrictie van een klinische populatie. Hierdoor is de power, of het

onderscheidingsvermogen, vrij laag. Het gebrek aan een gezonde controlegroep leidt

ertoe om de analyse van een al dan niet aanwezige aandachtsvertekening te bekijken

in het licht van eerder uitgevoerd onderzoek naar een aandachtsvertekening met de

exogene cueing taak. Koster et al (2005) vond bijvoorbeeld in een kleine steekproef

dysfore studenten een aandachtsvertekening ten opzichte van niet dysfore studenten

met de exogene cueing taak. Een mogelijke verklaring voor de discrepantie tussen

deze bevindingen is dat resultaten van de huidige studie betrekking hebben op een

klinisch depressieve populatie voor wie het gebruik van de computertaak op zich

mogelijk een zware belasting van hun momentele cognitieve capaciteiten was. De

gemiddelde reactietijden liggen in de huidige studie zowel voor als na de training hoger

35

dan die in de studie van Koster et al (2005) ondanks dezelfde blootstellingsduur en

SOA. Dit suggereert een algemeen vertragingseffect, mogelijk toe te schrijven aan de

depressieve toestand.

De hoop om de training zoals gebruikt in deze studie aan te wenden als

sjabloon voor een therapeutisch en/of diagnostisch instrument bleek aan de hand van

de resultaten vooralsnog niet gegrond. De modificatie van een aandachtsvertekening

bij angst werd met de dot-probe taak succesvol doorgevoerd (MacLeod et al, 2002), bij

sociale dreiging met de repetitieve taak van selectie van een accepterend gezicht in

een raster van afwijzende gezichten (Dandeneau et al, 2007). Mogelijk zijn

eigenschappen van de visuele probe taak tegenover de exogene cueing taak specifiek

voor de manipulatie van aandachtsvertekening. De intensievere belasting van het

aandachtsproces door het aanbieden van woordparen in plaats van een enkel woord

per trial kan een factor zijn. Ook bij Dandeneau et al (2007) werd met de complexiteit

aan stimuli een groter beroep gedaan op aandachtsprocessen, inclusief selectieve

aandacht. In de huidige studie is het exogene cueing paradigma gebruikt voor een

gedetailleerde meting van het disengagement proces, zonder afleidende stimuli. Voor

modificatie van de specifieke aandachtsvertekening bij klinische depressie is dit

paradigma mogelijk minder geschikt.

Onderzoek naar de taakeigenschappen van het exogene cueing paradigma in

functie van effectiviteit bij modificatie van aandacht (en eventueel ook andere

cognitieve processen) is aangewezen. Een mogelijkheid hiervoor is om de visuele

probe taak en de exogene cueing taak naast elkaar toe te passen en de effectiviteit in

meting en manipulatie te vergelijken. Een andere mogelijkheid is om de exogene

cueing taak in verder onderzoek te gebruiken om een meting te verkrijgen van

disengagement, maar kan de training in te vullen aan de hand van e.g. een dot-probe

taak. Verder onderzoek dient zich te richten op effectieve methoden om een

aandachtsvertekening bij depressie te reduceren. Idealiter wordt gebruik gemaakt van

een grote klinische steekproef ten einde een therapeutisch effect van de reductie te

kunnen onderzoeken.

In aanvulling van het kader van de studie zijn er bijkomende interessante opties

in het bestuderen van en therapeutisch inspelen op een aandachtsvertekening bij

depressie. Om aandachtsprocessen bij depressie op een automatisch niveau te

36

kunnen bewerken is een ernstig depressief persoon mogelijk niet uit zichzelf voldoende

responsief. Een eventuele oplossing ligt in het combineren van factoren specifiek voor

depressie met een gerichte en bekrachtigde manipulatie van de aandacht naar

positieve zelfrefererende stimuli. Een belangrijke pijler in het behandelen van depressie

is het gebruik van bekrachtiging van positief gedrag, gebaseerd op de gedragsanalyse

van Lewinsohn (1975). Het combineren van de aandachtstraining met expliciete

systematische beloning bij valide positieve trials en bijvoorbeeld een zeer gering aantal

negatieve trials is een interessante denkpiste.

Deze studie toonde aan dat met de exogene cueing taak in de huidige vorm bij

een klinische populatie zonder een gezonde controle groep geen

aandachtsvertekening gevonden werd voor depressie. Ook werd een effect van de

training met de exogene cueing taak niet gevonden op aandachtsmaten, noch op zelf-

gerapporteerde stemming en ruminatie, noch voor geheugenfunctioneren. Verder

onderzoek is aangewezen naar de gebruikte methodolgie.

Het is belangrijk in dergelijk onderzoek steeds het doel voor ogen te houden:

"Ik voel mij weer best lekker en ben zelfs af en toe blij. Ik merk dat ik zin heb in dingen.

Ik geniet van mijn eten en sta bijna op mijn streefgewicht. Ik krijg nu met een

regelmatige nachtrust voldoende slaap. Ik voel mij alert en evenwichtig. Ik heb gemerkt

dat ik de moeite waard ben. Ik heb gemerkt dat het léven de moeite waard is."

37

Referenties

American Psychiatric Association. (2000). American Psychiatric Association,

DSM-IV-TR. Washington, DC: American Psychiatric Association.

Ark, L. A., van der, Marburger, D. , Mellenbergh, G. J. , Vorst, H. C. M. & Wald,

F. D. M. (2003). Verkorte PROFILE OF MOODS STATES (Verkorte POMS);

Handleiding en verantwoording. Lisse: Swets Testing Services.

Barkow, K., Maier, W., Ustun, T. B., Gansicke, M., Wittchen, H., & Heun, R.

(2003). Risk factors for depression at 12-month follow-up in adult primary health care

patients with major depression: an international prospective study. Journal of Affective

Disorders, 76, 157–169.

Barry, E. S., Naus, M. J., & Rehm, L. P. (2004) Depression and implicit

memory: Understanding mood congruent memory bias. Cognitive Therapy and

Research, 28, 387-414.

Bayingana, K., Drieskens, S. & Tafforeau, J. (2000). Depressie: Stand van

zaken in België; elementen voor een gezondheidsbeleid. Geraadpleegd op 7

november 2006, op

http://www.iph.fgov.be/epidemio/EPINL/crospnl/depressie_nl.pdf Bayingana K., Demarest S., Gisle L., Hesse E., Miermans P. J., Tafforeau J. &

Van der Heyden J. (2004). Gezondheidsenquête door middel van Interview, België,

2004. geraadpleegd op 10 mei 2007, op .....................

http://www.iph.fgov.be/epidemio/epinl/crospnl/hisnl/his04nl/hisnl.pdf Beck, A. T., Steer, R. A., & Brown, G. K. (1996). Manual for the Beck

Depression Inventory (2nd ed.). San Antonio, TX: The Psychological Corporation.

Beck, R., & Perkins, T. S. (2001). Cognitive content-specificity for anxiety and

depression: A meta-analysis. Cognitive Therapy and Research, 25, 651–663.

Beck, A. T., Rus