Bijlage A bij REP subsidieaanvraag WaterCampus Acti eplan

Uitgangspunten en actieplan voor

uitbouw impact en internationale positie

WaterCampus Leeuwarden

Leeuwarden, 7 september 2016, versie 7(def) Hein Molenkamp (Water Alliance) Gerard Adema (CEW) Cees Buisman en Johannes Boonstra (Wetsus)

2

1) INLEIDING In dit stuk wordt de integrale strategie beschreven voor de uitbouw van de regionale impact en de internationale positie van WaterCampus Leeuwarden. In dit stuk wordt een actieplan omschreven daarvoor, voor de komende 4 jaar (2017 t/m 2020). Het uitgangspunt daarbij is dat de huidige activiteiten door de WaterCampus partijen gecontinueerd worden om langs die weg het succes te vergroten. Het in 2003 ambitieus gestelde doel was dat in 2020 in de Friese watersector 2000 kenniswerkers actief zouden zijn (met kenniswerkers wordt in dit verband bedoeld: werknemers met een productiviteit die minimaal 20% hoger ligt dan het gemiddelde in Fryslân, kennis is voor deze hogere productiviteit de absolute randvoorwaarde). Door de investeringen in de WaterCampus en de succesvolle besteding daarvan, zijn inderdaad zeer veel banen gecreëerd. Het doel van 2000 kenniswerkers in 2020 wordt, ondanks de crisis, naar verwachting grotendeels of zelfs geheel gehaald. De sector als geheel kenmerkt zich door een 2 keer hogere productiviteit dan gemiddeld door een hoog gehalte kenniswerkers. Bij continuering van het beleid zal het aantal banen in de watersector blijven groeien. Als nieuwe ijkpunten worden genomen dat in dat in 2030 het succes zich onder andere laat kwantificeren in 3.500 hoog productieve banen (nu ca. 1800), 120 bedrijven (nu ca. 80) en €700 mio omzet (nu ca. €375 mio) in de Friese watertechnologiesector. Ook na 2030 zal deze sector zich verder ontwikkelen. De uiteindelijke potentie is dat deze omzet in 30 tot 40 jaar groeit tot € 2 miljard. De in deze strategie beschreven acties zijn specifiek voor de speerpuntsector watertechnologie. Deze sector is in aard en omvang uniek in Fryslân. De verdere ontwikkeling van de sector vergt een integrale aanpak waarin de WaterCampus partijen nauw samenwerken met de regionale overheden, maar ook met de nationale en EU overheid, met de bedrijven en kennisinstellingen in de watersector en met diverse andere actoren (clusterorganisaties, Topsector Water, Netherlands Water Partnership (NWP), etc). Om deze redenen sluiten generieke instrumenten doorgaans onvoldoende aan en wordt in dit stuk een pakket aan specifieke maatregelen voorgesteld om de strategie te verwezenlijken. WaterCampus Leeuwarden WaterCampus Leeuwarden is het fysieke knooppunt van de Nederlandse watertechnologiesector, en heeft de ambitie deze sectorverbindende rol te vervullen voor heel Europa. WaterCampus organiseert samenwerking tussen (inter-)nationale bedrijven, kennisinstellingen en overheden in de watertechnologiesector, teneinde synergie te creëren voor innovatie, onderwijs en ondernemerschap van wereldniveau en om daarmee de positie van Europese watertechnologie te versterken. WaterCampus biedt naast deze samenwerkingsfunctie een unieke onderzoeksinfrastructuur (onder andere geavanceerde laboratoria, een applicatiecentrum en unieke demonstratiesites) en is daarmee een ontmoetingsplaats van wetenschappers en bedrijven uit heel Europa. De internationale samenwerking, die vanuit WaterCampus Leeuwarden wordt georganiseerd en gestimuleerd, leidt tot kennis, talent en ondernemerschap waarmee bijgedragen wordt aan het oplossen van de wereldwaterproblemen. Voor Leeuwarden en de provincie Fryslân is de Watercampus van cruciaal belang geworden voor verhoging van de productiviteit, het behouden van hoog opgeleide jeugd in de regio, het versterken van de economie en export en tenslotte voor het imago voor Fryslân als innoverende en ondernemende regio. De partijen die in WaterCampus Leeuwarden samenwerken zijn:

3

• de drie managing partners: Wetsus, Centre of Expertise Watertechnology (CEW) en Water Alliance

• de overheidspartners: gemeente Leeuwarden, provincie Fryslân, • watersector gerelateerde partners, Centrum voor Innovatief Vakmanschap Water

(CIV) en Waterapplicatiecentrum (WAC). • de leden: De bedrijven en kennisinstellingen die als lid of samenwerkingspartner

verbonden zijn aan de managing partners

Ontwikkeling Voor Fryslân is watertechnologie een van de twee innovatiespeerpunten geworden. Binnen WaterCampus Leeuwarden is in de afgelopen jaren een sterke onderwijs-, onderzoeks-, samenwerkings- en innovatie infrastructuur opgezet. Een uniek en sterk innovatie ecosysteem voor watertechnologie. De kritische massa, erkenning, reputatie en impact van de WaterCampus zijn sterk gegroeid. In dit ontwikkelprogramma voor de WaterCampus voor de komende jaren ligt de nadruk op continuering van de huidige activiteiten en de verdere internationale uitbouw van de positie en impact van de WaterCampus, met focus op innovatie en valorisatie. Voor het nationale beleid, dat via Topsector Water vorm krijgt, is de WaterCampus het knooppunt voor watertechnologie-innovatie en -ondernemerschap geworden. Door uitbouw van de leidende nationale en internationale rol van WaterCampus Leeuwarden op het terrein van watertechnologie-innovatie en -business, wordt het competitief voordeel van de aangesloten organisaties steeds groter. Bovendien wordt de WaterCampus steeds meer het fysieke centrum van de Europese watertechnologiesector. Door groeiende strategische, pragmatische en praktische samenwerking voor innovatie en vermarkting groeit de leading edge voor de Topsector Water en de EU watersector. Relevantie voor export en aansluiting met vele nationale en EU beleidsdoelstellingen (EIP on Water, Innovation Union, Horizon 2020, etc) is evident. Voor de EU is WaterCampus Leeuwarden best practice voor het gebruiken en ontwikkelen van de synergie tussen alle beleidsinstrumenten, zoals structuurfondsen, Horizon2020, EIT, Intereg etc. Mogelijk dat Centre of Excellence via Wetsus een EU beleidsinstrument gaat worden. Voor de ontwikkeling van een regionaal technologie- en businesscluster zijn een aantal zaken randvoorwaardelijk.

• Ambitie om bij de wereldtop te horen, want bij minder ambitie wordt het geen knooppunt voor organisaties en bedrijven van buiten de regio

• Kritische massa aan relevante bedrijvigheid.

4

• Facilitering van innovatie bij de bedrijven in het eigen cluster, maar ook van de virtueel bij het cluster aangehaakte bedrijven. Via samenwerkingsprogamma’s met onderwijs- en kennisinstellingen, via onderzoeksinfrastructuur, via een faciliterende overheid, etc.

• Aantrekkingskracht op talenten en daarmee opleidingen. De aanwezigheid van goede onderwijsprogramma’s, van mbo tot PhD.

• Aantrekkingskracht op middelen van buiten de eigen regio. Sterke banden met nationale en internationale relevante partijen (bedrijven, kennisinstellingen, overheden)

• Kenniscentrum met top research. Een wereldwijde kennisvoorsprong en daarmee competitief voordeel t.o.v. concurrerende clusters

• Ondernemerschap en de organisatie van coalities van bedrijven om vertalen van kennis in business en export te faciliteren

In dit stuk wordt aan de hand van de bovenstaande thema’s een overzicht gegeven van ontwikkelingen die door de WaterCampus partijen noodzakelijk worden geacht voor de continuïteit en doorontwikkeling van WaterCampus Leeuwarden tot Europese watertechnologie hub. Om die ontwikkelingen te monitoren wil WaterCampus een geïntegreerd monitoringsprogramma gaan hanteren. In het laatste hoofdstuk worden de concrete activiteiten samengevat en worden daaraan budgetten gekoppeld. Actie 1.1: Implementatie en uitvoering van een lang jarig geïntegreerd monitoringsprogramma m.b.t. impact en output WaterC ampus

5

2) KRITISCHE MASSA EN INNOVATIESTIMULERING BEDRIJVE N Voor de impact en erkenning van WaterCampus is de kritische massa van aangehaakte en/of op de campus gevestigde relevante bedrijven cruciaal. Jarenlang is dat een relatief zwak punt geweest van het Leeuwarder watercluster en nog steeds is dat een belangrijk punt van aandacht. De regio is van oudsher wereldwijd bekend met bekende bedrijven als Landustrie, Hubert, Spaans en Paques. Deze vormden echter geen kenniscluster, waardoor bedrijvigheid erodeerde. Na het voorwerk door de Friese Wateralliantie is in 2003 Wetsus opgericht, waarmee ook de eigenlijke ontwikkeling van de WaterCampus is gestart. Deze start was vanuit een positie waarin vooral werd geleund op de relatieve nabijheid van Paques en Landustrie. In de eerste jaren waren slechts een klein aantal starters rond de campus actief. In de afgelopen jaren is zowel het aantal bedrijven dat als lid/participant duurzaam is aangesloten bij Water Alliance of Wetsus, als het aantal nieuw in Friesland ontstane watertechnologiebedrijven sterk gestegen. Ook is vanuit het CEW met vele bedrijven samengewerkt in toegepast onderzoek. Doel is verdere groei van dit aangesloten en het hier gevestigde bedrijfsleven. Hiervoor is een mix nodig van internationale branding vanuit WaterCampus met en gerichte aanhaking van regionale overheden om de acquisitie af te ronden tot gerichte vestiging.

Grafiek: Aangesloten bedrijven bij Water Alliance en Wetsus Met bijna 200 duurzaam aangesloten bedrijven is de positie van WaterCampus als verbindend cluster inmiddels duidelijk. De meer dan 40 bedrijven die vanuit WaterCampus zijn ontstaan zijn een goede oogst uit de afgelopen jaren (zie tabel op volgende bladzijde). De WaterCampus blijkt als kraamkamer te fungeren waar bedrijven starten en dan bij succes doorverhuizen naar een relevante locatie in de buurt of regio op bijv. een passend industrieterrein. Dit lijkt een goed concept om te continueren. De inzet is te komen tot de groei van nieuwe bedrijven die, zoals Paques, op basis van unieke kennis wereldmarktleider in niches worden. De ambitie is om de komende jaren de volgende fase nieuwbouw WaterCampus te vullen met zich hier vestigende bestaande internationale bedrijven en ontstane nieuwe bedrijven.

6

Tabel: Nieuw gestarte watertechnologiebedrijven in Friesland sinds 2002. Sommige starters zijn inmiddels zeer succesvol, sommige bestaan inmiddels niet meer. Deze in Friesland gevestigde watertechstarters zijn meer dan 60% van het totaal aantal watertechnologiebedrijven dat sinds 2002 in Nederland is ontstaan. Actie 2.1 Gericht beleid blijft nodig om de kritisc he massa te vergroten. Samen met de gemeente en provincie wordt een actief vestigingsbe leid voor watertechnologiebedrijven opgesteld. Actie 2.2 Daarnaast moeten de WaterCampus partners samen met de regionale overheden actieve marketing bedrijven met het oog o p het aantrekken van nieuwe bedrijvigheid .

Company name Founded Located Company name Founded Located

1 Bright Spark 2002 Joure 23 Salttech 2010 Sneek

2 Bareau 2005 Heerenveen 24 Tail Tec 2011 Sneek

3 Desah 2005 Sneek 25 Aqana 2011 Sneek

4 Redstack 2005 Sneek 26 Paqell 2011 Balk

5 Aqua Explorer 2006 Sneek 27 Ext-Ins Technologies 2011 Le euwarden

6 Westt 2006 Leeuwarden 28 Fleetcleaner 2011 Leeuwarden/De lft

7 Brightwork 2007 Sneek 29 Wafilin systems bv 2012 Elahuiz en

8 Dutch Rainmaker 2007 Badhoevedorp 30 Drycon 2012 Leeuwar den

9 WaterProMaSys 2007 Leeuwarden 31 Econvert Water&Energy 2012 Drachten

10IWC innovative water concepts

2007 Grou 32 BlueLeg Monitor 2012 Sneek

11 Capilix 2008 Heerenveen 33 DWP Dutch Water Partners 20 12 Sneek

12 Legyon 2008 Leeuwarden 34 Cosmonio 2012 Leeuwarden

13 Water for Everyone 2008 Kollum 35 Foru solutions 2012 L eeuwarden

14 Sensor intelligence 2008 Leeuwarden 36 Benten Water S olutions 2012 Leeuwarden

15 Metalmembranes 2009 Leeuwarden 37 Ecolore 2013 Leeuwarden

16Pure Green Technologies

2009 Sneek 38 Wisect 2013 Leeuwarden

17 Smart frequencies 2009 Joure 39 AquaBattery 2013 Leiden /Lwd

18 Water waves 2009 Joure 40 Djipper 2013 Leeuwarden

19 Blue rise 2009 Delft 41 Acquaint 2014 Wommels

20Holland Watertechnology

2009Drachten / Driebergen

42 KNN Cellulose 2015 Leeuwarden

21 HydrOWashR b.v. 2010 Leeuwarden 43 Solteq Energy 2015 Leeuwarden

22 Biotrack 2010 Leeuwarden 44 NewAna 2015 Leeuwarden

7

Innovatiestimulering starters en bedrijven Binnen WaterCampus is een samenhangend innovatie-ecosysteem ontstaan, waarbij bedrijven gesteund worden in de hele innovatiecyclus, van idee, via onderzoek, ontwikkeling, demonstratie, marketing en matchmaking tot export. Een dergelijk geïntegreerd systeem bestaat er verder niet in de EU voor zover ons bekend. Ook buiten Europa wordt de WaterCampus als een uniek systeem en omgeving gezien door andere zich tot hub ontwikkelende clusters.

Bedrijven kunnen eenvoudig aanhaken aan programma’s voor innovatieve samenwerking met mbo, hbo, universiteiten en aan export- en business developmentprogramma’s. Ook wordt langs verschillende lijnen gewerkt aan de stimulering van startende ondernemers. Tenslotte staan unieke faciliteiten als de demosites, het waterapplicatiecentrum en het Wetsus-laboratorium tot de beschikking van aangehaakte of startende partijen. De regionale overheid biedt bovendien ondersteuning in de vorm van subsidies (o.a. Fryslân Fernijt), ondersteuning van starters en door als launching customer op te treden. De hiervoor genoemde groei van het aantal aan de campus verbonden partijen en het aantal spin-off bedrijven zijn op het bovenstaande terug te leiden. MKB-loket Bij het succesvol vermarkten van innovatieve technologie is het van belang dat watertechnologiebedrijven (vnl. MKB) snel en doelgericht toegang krijgen tot kennis, faciliteiten, potentiële technologiepartners en bovenal potentiële launching customers. De WaterCampus partners spelen daarbij ieder een actieve verbindende rol ten behoeve van de Nederlandse watertechnologiebedrijven om het innovatieproces (time-to-market) te verkorten, zodat de ontwikkelde technologieën en producten sneller naar de markt komen. WaterCampus fungeert hiermee als een MKB loket voor het Nederlands bedrijfsleven.

8

Business Development Business development vindt op diverse nivo’s plaats binnen de verschillende bij WaterCampus aangesloten organisaties. Zo veel mogelijk worden de activiteiten met elkaar geïntegreerd. Buiten de campus worden relevante organisaties betrokken, zoals NOM, KvK, WTCL, VNO-NCW-noord etc. Water Alliance organiseert in het kader van community building een groot aantal events met bedrijven en kennisinstellingen. Deze events worden gebruikt om behoeftes te scouten die verbonden zijn aan toekomstige marktkansen. Dit kan leiden tot directe business. Ook binnen Wetsus en CEW worden marktvragen systematisch geïnventariseerd en gekoppeld aan onderzoek-, ontwikkel en vermarktingsmogelijkheden. Niet zelden zijn alle drie organisaties betrokken bij business development trajecten. Met als uiteindelijk doel om de marktvragen te adresseren en om te zetten in concrete export. Veel van dit soort samenwerkingstrajecten spelen zich overigens af in cross sectoraal verband. Zoals tussen de sectoren agri/agrifood en water, sensoren/HTSM en water, energie en water, chemie en water en health en water.

De groei van de innovatiekracht van de regio is een effect van bovenstaande maatregelen. In nevenstaande figuur is te zien dat het aantal WBSO aanvragen in Noord Nederland (maat voor de hoeveelheid innovatieve bedrijven) op het terrein van Water beduidend hoger is dan dat van alle andere topsectoren. RVO: “Opvallend is de groei van innovatieve bedrijven in Fryslân de laatste 10 jaar”. (bron: Hotspots 2014 S&O in kaart, www.RVO.nl)

Actie 2.3 Voor de (door)groei van het aantal starte rs, het versterken van het netwerk (Knooppunt), groei van het aantal betrokken bedrijv en en van de innovatiekracht van die bedrijven is het cruciaal om een krachtig regio naal economisch programma uit te voeren. Actie 2.4 Voor de marktintroductie van nieuwe innov aties en uitvindingen is het zaak om watertechnologie bedrijven te clusteren en geric hte WaterCampus brede business development programma’s te faciliteren.

9

3) ONDERWIJS EN TOEGEPAST ONDERZOEK Dankzij de WaterCampus is er een uniek doorlopende leerlijn opgezet in Fryslân. Internationaal wordt steeds breder erkend dat de slag om innovatie gewonnen zal worden door de regio’s of instellingen die voldoende talent aan zich weten te binden. Want met een vergrijzende beroepsbevolking en een te lage uitstroom van bètastudenten is het verwezenlijken van groeiambities alleen mogelijk als een campus meer en beter dan gemiddeld jong talent aan zich weet te binden. Daarnaast is de aanwezigheid van voldoende goed opgeleid talent een belangrijke vestigingsfactor voor bedrijven. Met steun van lokale overheden hebben de WaterCampus partijen daarom vanaf 2004 gewerkt aan enerzijds het opzetten van een doorgaande leerlijn watertechnologie met aansprekende onderwijsprogramma’s, en anderzijds het verbeteren van het imago van exact onderwijs, via een gericht talentprogramma.

De eerste effecten van die programma’s beginnen zich af te tekenen met een verhoogde instroom van studenten in watergerelateerde studies:

Actie 3.1 De toegenomen aanwas van studenten moet d oorgezet worden om de groei en internationaliseringsambities van de WaterCampus te kunnen verwezenlijken. Het is daarbij nodig om de doorgaande leerlijn blijvend te versterken en om het WaterCampus talentprogramma te continueren. Actie 3.2 Daarnaast is het nodig om de marketing v an Leeuwarden als watertechnologie-studentenstad te verbeteren.

10

Toegepast onderzoek Ter ondersteuning van de gerelateerde bedrijvigheid is het kunnen bieden van faciliteiten voor toegepast onderzoek erg belangrijk. De HBO’s (NHL en VHL) vervullen via het CEW een centrale rol in het faciliteren van toegepast onderzoek, en ook het MBO, via het CIV Water, is hierbij een partij. Zowel het CEW als het CIV Water zijn in nationale competitie aan Leeuwarden toegewezen. Ter ondersteuning van het toegepast onderzoek is het Water ApplicatieCentrum (WAC) opgericht. Hier kunnen bedrijven samen met studenten werken aan gerichte innovatieprojecten. In de samenwerkingen via CEW, CIV en WAC profiteren niet alleen de bedrijven van de kennis en faciliteiten van de onderwijsinstellingen, maar profiteert het HBO en MBO omgekeerd ook van de kennis en marktvragen van de commerciële partijen. Waardoor het onderwijs blijvend vernieuwd kan worden en dus aantrekkelijk en actueel blijft.

Om de nationale positie van WaterCampus Leeuwarden voor toegepast onderzoek te versterken wordt al enige jaren samengewerkt met andere hogescholen in Nederland met een focus op waterbehandeling. Hierdoor ontstaat een positie zoals Wetsus die heeft voor academisch onderzoek: die van een (inter)nationaal coördinerend centrum. Actie 3.3 Ter ondersteuning van het aanwezige bedri jfsleven in hun ontwikkelvraag en voor aantrekkelijkheid van het Leeuwarder water HBO voor talent, is het nodig om de positie van Leeuwarden als nationaal toegepast onde rzoekscentrum verder uit te bouwen, en dus de activiteiten van het CEW en WAC t e consolideren.

11

4) INTERNATIONALISERING De meeste Water Tech bedrijven exporteren meer dan 75% van hun omzet. Een sterke internationale reputatie van de WaterCampus versterkt de export mogelijkheden van de aangesloten Nederlandse watertechnogiebedrijven. Ook de internationale relevantie van onderwijs en onderzoek kan hierdoor versterkt worden en daarmee het aantrekken van middelen en talenten van buiten Nederland. Nationaal heeft WaterCampus inmiddels een sterke positie opgebouwd. Water Alliance is de belangrijkste nationale netwerk/cluster organisatie voor watertechnologie-mkb. Tevens is nationale samenhang gecreëerd in samenwerkingsverband WaterCoalitieNL tussen de Water Alliance, brancheorganisatie EnvAqua en het NWP. In het CEW verbinden de HBO’s zich nationaal en ook binnen Wetsus zijn alle relevante nationale spelers duurzaam aan boord. Internationaal wordt ook behoorlijk aan de weg getimmerd. Zo is WaterCampus Leeuwarden uitgeroepen tot Innovating City in het kader van het UN Global Compact City program. Water Alliance is, vanuit de exportbevordering en clusterprofilering, betrokken bij veel internationale beurzen, missies en business development activiteiten. Wetsus maakt haar naam als European Centre of Excellence steeds meer waar, met universiteiten en bedrijven uit vele buitenlanden, en een heel gerichte EU strategie, die zich begint te vertalen in de inkomsten van Wetsus, zoals blijkt uit onderstaande grafiek.

Grafiek: bijdragen aan Wetsus vanuit buitenlandse bedrijven en EU onderzoekssubsidies (in k€) De strategie voor de komende jaren richt zich voor wat betreft de inter-nationalisering enerzijds op het aansluiten op de Horizon2020 en EIT (European Institute of Technology) programma’s, en anderzijds op het opzetten van samen-werking met regio’s (EFRO, Interreg). Vooral voor het laatste is een WaterCampus brede aanpak een belangrijke asset. Regio’s kunnen onderzoekssamenwerking aangaan met Wetsus (en eventueel CEW) en via Water Alliance kunnen regionale bedrijven eenvoudiger toegang krijgen voor business development in die regio’s.

12

Buiten Europa zal Water Alliance daarnaast met name via haar connecties met andere belangrijke Water Hubs, als Singapore, Milwaukee etc. de positie van WaterCampus als Europese WaterTech Hub verder versterken. Hierdoor groeit niet alleen de reputatie, maar ontstaan nieuwe mogelijkheden en wordt WaterCampus bijvoorbeeld meer en meer een logische vestigingsplaats voor bedrijven van buiten Europa die een Europese vestiging of R&D locatie zoeken.

Actie 4.1 Binnen Europa: Voor het uitrollen van de internationaliseringstrategie met vooral de Europese regio’s is hulp nodig van de reg ionale overheid. Actie 4.2 Buiten Europa: Verdere versterking van de verbinding, samenwerking en reputatie van de WaterCampus met ‘collega Water Hub s’ via te ontwikkelen programma ‘Connecting the Hubs’.

13

5) TOP RESEARCH Het Wetsus programma is het kloppend hart van de WaterCampus. De groei van de WaterCampus is primair mogelijk geworden door de grote aantrekkingskracht van Wetsus. Het is evident dat Wetsus als kennismotor het fundament levert waarop de andere activiteiten van de campus worden gebouwd. Om de continuïteit van Wetsus langjarig te garanderen werkt Wetsus samen met de provincie Fryslân aan de realisatie van budgetfinanciering vanuit de provincie van haar onderzoeksprogramma en van de basis onderzoeksinfrastructuur voor dat programma. Overige beoogde financiers van het onderzoeksprogramma zijn NWO, de nationale overheid, de EU en de bedrijven in Wetsus. De financiering van de onderzoeksactiviteiten van Wetsus wordt separaat van deze WaterCampus strategienotitie uitgewerkt. Actie 5.1: continuering onderzoek en randvoorwaarde n universitair onderzoeksprogramma Wetsus

14

6) ACTIEPLAN EN RESULTATEN 6.1 Acties Onderstaand worden de acties uit de vorige hoofdstukken samengevat. Behalve deze acties zal er ook betrokkenheid zijn bij CH2018. Vanuit WaterCampus wordt samen met de CH2018 organisatie gewerkt aan de opzet en organisatie van de Fabulous water award, waarin kunstenaars en watertechnologen elkaar inspireren tot bijzondere kunstwerken voor een breed publiek. Deze actie maakt geen onderdeel uit van de ontwikkelstrategie van WaterCampus en is derhalve niet opgenomen in de begroting. Actie 1.1 Monitoringsprogramma A. Implementatie (in 2016) en uitvoering van een langjarig geïntegreerd

monitoringsprogramma m.b.t. impact en output WaterCampus

Actie 2.1 Kritische massa WaterCampus vergroten A. Verder op- en uitbouw van acquisitieprogramma om buitenlandse bedrijven te koppelen

aan de WaterCampus. Door hen te betrekken bij onderzoek op de WaterCampus en/of door fysieke vestiging van deze bedrijven op en rond de WaterCampus

B. Opzetten en uitvoeren programma’s om spin-offs en technostarters vanuit Wetsus en elders op de WaterCampus te laten starten en groeien. Ook aandacht voor financiering, o.a. via het MKB instrument uit Horizon 2020 en het EU COSME programma.

C. Inzet business challenge programma D. Contactpunt water-MKB (nationaal MKB loket) Actie 2.2 marketing WaterCampus als knooppunt water technologie A. Internationale profilering/branding WaterCampus. B. WaterCampus PR & communicatie, samenwerking andere hubs, contact topsectoren C. Organisatie internationale (ook wetenschappelijke) congressen en bijeenkomsten. Actie 2.3 economisch programma A. Stimuleren pilot ontwikkeling, launching customer projecten, demonstratiesites B. Water techologieprogramma Fryslân Fernyt (provincie) C. Vouchers voor projecten en voor ontwikkeling van businessconcepten (provincie)

Actie 2.4 nationaal cluster van watertechnologie be drijven organiseren met gezamenlijke business development A. Nationale netwerk-/clusterorganisatie B. Inkomende/uitgaande internationale missies en beurzen C. Identificeren internationale marktkansen op basis van reële en concrete business cases

en het koppelen van betrokken MKB daaraan. (Waterplein) D. Stimuleren export Actie 3.1 versterken doorlopende leerlijn + talent programma A. Doorlopende Leerlijn Water Technology (verder versterken van het onderwijsaanbod (en

randvoorwaarden) op alle niveaus). B. Continuering CIV Water C. MaatwerkOpleidingen & Trainingen (voor specifieke opleidingsbehoeften (incl. her-, bij-

en omscholing)) D. Lectoraten Water Technology, incl. nationaal waterlectorennetwerk E. Talentprogramma

15

Actie 3.2 marketing voor aantrekken studenten A. verhogen aantrekkingskracht van studeren op de WaterCampus o.a. door belichten

beroepsperspectief, ondersteuning bij profielkeuze en aanbieden content voor profielwerkstukken.

B. Marketing Minoren C. Marketing Internationaal (EU & non EU) Actie 3.3 toegepast onderzoek A. Samenwerking MKB en HBO in valorisatie-onderzoekscentrum (CEW-programma) B. Water Applicatie Centrum.

Actie 4.1 Internationalisering binnen Europa A. Bilaterale overeenkomsten met regio’s die een link met water hebben in hun RIS

strategie, op basis van regionale economische programma’s. B. uitbouw samenwerking in EU, op basis van excellente wetenschap (met universiteiten, en

bedrijven, via Horizon 2020, JPI, etc)

Actie 4.2 Internationalisering buiten Europa A. Connecting the Hubs, verbindingen versterken naar andere wereldwijde water hubs Actie 5.1 Universitair onderzoeksprogramma Wetsus A. Budgetfinanciering Wetsus (niet onderdeel van deze aanvraag ) In bijlage 1 wordt aangegeven hoe de acties verdeeld zijn over Water Alliance, CEW en Wetsus. De projectorganisatie bestaat uit de relevante medewerkers van deze organisaties, onder penvoerderschap van Wetsus. 6.1 Resultaten en economisch effect Met de uitvoering van dit actieplan over de periode van 4 jaar wordt voldaan aan de randvoorwaarden voor doorontwikkeling van de WaterCampus zoals genoemd aan het eind van het eerste hoofdstuk. Dit zal zich samenvattend vertalen in:

• Verdere groei van kritische massa aan (hoogwaardige werkgelegenheid bij) watertechnologiebedrijven (gevestigd op en/of verbonden aan WaterCampus) en toeleveranciers.

• Versterkte innovatiekracht bij starters en andere bedrijven in de regio door uniek innovatie-ecosysteem. Hierdoor versterkte concurrentiepositie en export.

• Versterkt profiel van de regio. Nationale rol/profiel als innovatiemotor en (mkb-) loket voor de watertechnologiesector. Europese rol/profiel als centre of excellence en als samenwerkingssysteem voor innoverende regio’s. Global profiel als 1 van de wereldwijde kennis- en businesshubs voor watertechnologie.

• Versterking doorgaande leerlijn, verhoogde aantrekkelijkheid en instroom studenten/PhD’s in relevante studierichtingen.

• Aangetrokken middelen van buiten de regio voor de financiering van de activiteiten Deze aspecten zijn vertaald in indicatoren, en die indicatoren zijn de kern van het monitoringsprogramma (actie 1.1) dat m.i.v. 2016 gestart wordt. In bijlage 2 zijn de (voorlopige) indicatoren opgenomen. Nadat de meting voor 2016 is afgerond zullen in overleg met de regionale overheden de doelwaarden voor de navolgende jaren ingevuld worden, voor zover relevant. Economisch effect Dit actieplan richt zich op de realisatie van een internationale koppositie voor Fryslân voor watertechnologie, met ca. 20 bedrijven (met een omvang zoals Paques) met ieder een omzet van ca. € 100 miljoen per jaar, dus 2 miljard per jaar. Dit zal ongeveer dertig tot veertig jaar

16

gaan duren. Onderzoeksbureau BBO schat de totale omzet van de sector in 2014 op € 365 mio per jaar en acht € 700 miljoen omzet in 2030 haalbaar. Als lange termijn doelstelling wordt genomen dat in dat in 2030 het succes zich onder andere laat kwantificeren in 3.500 hoog productieve banen (nu ca. 1800) en 120 bedrijven (nu ca. 80). WaterCampus heeft zich reeds ontwikkeld tot het knooppunt van watertechnologie in Nederland (en steeds meer in Europa) en dat heeft de positie en reputatie van Fryslân sterk verbeterd op gebied van innovatie en exportgerichtheid. Daarnaast heeft WaterCampus een best practice status bij de EU opgeleverd die we nu kunnen verzilveren in bilaterale overeenkomsten met regio's. Hiervoor is dus specifieke ondersteuning vereist zoals weergeven in deze rapportage. Een ander soort multiplier komt voort uit de toegevoegde waarde die wordt toegekend aan aangetrokken studenten. De studenten die de WaterCampus aantrekt zijn ca. € 25.000 per jaar waard. Alleen al voor de Wetsus Academy leidt dit laatste tot een miljoen per jaar op dit moment, groeiend naar ca 2 miljoen de komende jaren. Verder zijn er de investeringen die de aangesloten bedrijven zelf doen in WaterCampus en in onderzoek op Friese demosites en demo-installaties (zoals REDstack). Hiermee is zeker nog een miljoen per jaar gemoeid. Dit unieke perspectief voor Fryslân rechtvaardigt specifiek beleid van de regionale overheid om de investering in dit actieplan te doen. De WaterCampus partijen hebben aangetoond zeer efficiënt te zijn door met relatief lage investeringen zeer veel resultaat te behalen. 6.3 Rapportage en communicatie De financiële rapportages zullen onder coördinatie van de penvoerder worden verzorgd aan de hand van de in de beschikking opgenomen voorwaarden daartoe. Inhoudelijke rapportages zullen worden gemaakt aan de hand van de WaterCampus Monitor die momenteel in samenspraak tussen WaterCampus en de regionale overheid door onderzoeksbureau BBO wordt ontwikkeld. Dit project is onlosmakelijk verbonden aan alle activiteiten van Water Alliance, CEW en Wetsus en wordt impliciet meegenomen in alle communicatie uitingen. Indien de toekenning van deze subsidie leidt tot extra publicatie-eisen m.b.t. de financiering, dan zal die eis ingewilligd worden.

17

7) Financiering en Begroting 7.1 Benodigd budget en financiering In onderstaande tabel is voor de in 6.1 genoemde acties een overzicht gegeven van de minimale bijdragen vanuit de regionale overheid voor de instandhouding van de impact het huidige WaterCampus programma. Hierbij is uitgegaan van een lichte krimp ten opzichte van de huidige situatie. Als de bijdrage lager wordt dan hieronder voorgesteld, dan zal dat ten koste gaan van de impact, output en uitstraling van WaterCampus. Daar waar sprake is van directe cofinanciering, is dat gekwantificeerd in de tabel. Bij alle activiteiten is sprake van indirecte cofinanciering (zoals verderop in deze paragraaf beschreven). Uitgangspunt bij de bijdrage van de overheid is dat deze voor 90% bestaat uit zogenaamde regio-REP en voor 10% uit een bijdrage van gemeente Leeuwarden. Minimale jaarlijkse bijdrage regionale overheid aan WaterCampus actieplan 2017 t/m 2020 Actie Bijdrage regionale overheid

Directe cofinanciering bedrijven/instellingen

1.1 40.000 2.1 240.000 (acquisitie is daarnaast ook

taak gemeente)

2.2 125.000 2.3 100.000 (vouchers en Fryslân

Fernijt rechtstreeks door provincie)

2.4 340.000 70.000 3.1 365.000 80.000 3.2 190.000 3.3 125.000 30.000 4.1 100.000 4.2 50.000 5.1 p.m. € 1.675.000 per jaar € 180.000 per jaar Totaal €1.855.000 per jaar Bovenstaand totaalbudget van € 1.855.000 per jaar is de bijdrage die minimaal nodig is voor het in stand houden van de nu opgebouwde voorsprong en reputatie. Niet alleen voor de uitvoering van de genoemde acties, maar ook als basis voor het aantrekken van cofinanciering door bedrijven, instellingen en andere overheden (Rijk, EU). Cofinanciering Het gevraagde totaal budget van € 1.855 mio per jaar is voorzien te worden gefinancierd vanuit Regio-REP middelen (81%), een bijdrage van de gemeente Leeuwarden (9%) en door bedrijven (10%). De indirecte cofinanciering is echter veel groter. In de tabel op de volgende bladzijde zijn de verwachte inkomsten van de WaterCampus voor de komende jaren samengevat. De totale directe omzet van WaterCampus Leeuwarden bedraagt in de komende jaren naar verwachting circa € 20 miljoen per jaar. De regio draagt daar tot 2021 circa € 7,4 mio per jaar aan bij (uitgaande van toekenning van het in 6.1 genoemde budget en de bestaande REP (research en faciliteiten) financiering van Wetsus). In de toekomst zal het zowel het absolute bedrag (na 2021 wordt uitgegaan van een totaal van € 5,9 mio per jaar) als het aandeel van de regio afnemen doordat onder andere NWO en de EU in toenemende mate gaan bijdragen aan het WaterCampus overall budget.

18

De voorgestelde regionale overheidsbijdrage van 1,675 mio per jaar (90% REP en 10% gemeente Leeuwarden) voor uitvoering van dit actieplan moet worden gezien als deels randvoorwaardelijk daarvoor, en ook voor de hierboven omschreven langere termijn economische effecten.

De directe cofinanciering voor dit actieplan verschilt in aard en omvang afhankelijk van het type actie. De WaterCampus partijen committeren zich aan een actieve houding ten aanzien van het aantrekken van alternatieve en aanvullende middelen. Directe cofinanciering gerelateerd aan dit actieplan wordt voorzien uit:

• Actie 2.4: € 70.000 bedrijfsbijdrage leden Water Alliance voor clusteractiviteiten • Actie 3.1: € 80.000 bijdrage van bedrijven en scholen aan het talentprogramma • Actie 3.3: € 30.000 investeringen kennisinstellingen in continuïteit CEW/WAC • Voor deelaspecten van diverse acties zal WaterCampus aanvullende

cofinancieringsopties onderzoeken bij Topsector water, de ministeries van EZ en I&M en de EU.

• Actie 5.1 (onderzoeksprogramma Wetsus) heeft een multiplier van minimaal factor 3 Ondanks de mogelijkheden voor cofinanciering zal voor de in deze strategie beschreven activiteiten altijd een bijdrage van regionale overheden nodig blijven. Het kan niet van bedrijven en kennisinstellingen verwacht worden om regionale economische ontwikkeling zwaarwegend te cofinancieren. Voor de activiteiten waar partijen direct van profiteren wordt door WaterCampus een passende, marktconforme cofinanciering gevraagd, die tevens in lijn is met de eisen m.b.t. ongeoorloofde staatssteun. Alternatieve middelen Als mogelijke bron voor alternatieve middelen voor de voorziene bijdrage vanuit de regionale overheden wordt vooral EFRO gezien. Het huidige beleid van SNN voorziet niet in financiering van activiteiten zoals opgenomen in dit actieplan vanuit EFRO. Voorheen was dit wel het geval. Indien het SNN beleid wijzigt op dit terrein zou dit kunnen betekenen dat de bijdrage van gemeente en regio-REP verlaagd kan worden. Op dit moment is daar echter geen concreet zicht op.

Tabel: Verwachte jaarlijkse inkomsten WaterCampus 2 016-2020 (in 1000€)

Bedrijven 4.850 via Wetsus 3.300 via CEW 800 Via wateralliance 100 via WAC 350 via CIV 300

Kennisinstellingen 3.140 Via Wetsus 2.500 Via CEW 325 via CIV 115 via WAC 200

Rijk 2.835 Via Wetsus (I&M, EZ, TKI toeslag) 1.825 via CEW (OC&W / Platform betatechniek) 675 via CIV (OC&W / Platform betatechniek) 300 via WA (TKI) 35

Regio 7.425 Wetenschappelijk onderzoek (REP) 5.750 WaterCampus actieplan 1.675

EU 1.825 via Wetsus 1.750 via WA 75

Totaal 20.075

19

Plusbudget Het regionale overheidsbudget van €1,675 mio dat hiervoor genoemd is, moet nadrukkelijk worden gezien als de regionale bijdrage die minimaal nodig is voor het in stand houden van de nu opgebouwde voorsprong en reputatie. Dit budget gaat uit van een krimp in activiteiten en budget ten opzichte van de huidige situatie. Hoewel deze krimp nog wel als verantwoord beschouwd wordt, is een verlaging van de groeisnelheid van de WaterCampus wel een logisch gevolg. Het streven is daarom om de gevraagde investering t e verhogen naar € 2,5 miljoen per jaar . Hiermee wordt het budget robuuster en kan beter ingespeeld worden op acties van de concurrentie, die ongetwijfeld gaat ontstaan rond watertechnologie. Met een groter budget kunnen we enkele acties krachtiger inzetten. Dit gaat dan met name over de activiteiten van de Water Alliance. Er zijn geen andere acties nodig naast de reeds gemelde. We kunnen onze uitstraling vergroten en we kunnen waarschijnlijk de ontwikkeling van de WaterCampus versnellen. Het uitgangspunt hierbij is dat de middelen die aanvullend aangetrokken kunnen worden op het gevraagde budget van €1,675 mio, ingezet worden voor invulling van het plusbudget. Hierbij wordt in ieder geval gedacht aan de €250.000/jaar die door de Noord Nederlandse provincies is gereserveerd voor de Water Alliance en aan de €100.000/jaar die via de NOM is beoogd te worden geïnvesteerd voor business development via Water Alliance. 7.2 Verdeling budgetten en begroting De acties worden in gezamenlijkheid uitgevoerd door de WaterCampus organisaties, onder coördinatie van de penvoerder. De organisaties zullen de budgetten van de regionale overheden in zoveel mogelijk synergie aanwenden. Hierdoor is een precieze verdeling van de budgetten nog niet te geven. Globaal kan uitgegaan worden van de volgende verdeling: Tabel: Beoogde budgetten WaterCampus activiteiten (in €/jaar) Regio Bedrijven/instellingen Totaal Water Alliance 700.000 70.000 770.000 CEW (incl. WAC en CIV) 450.000 30.000 480.000 Wetsus 525.000 80.000 605.000 Inzet provincie (FF en vouchers) en gemeente (acquisitie)

p.m.

totaal € 1.675.000/jaar €180.000/jaar €1.855.000/jaar In bijlage 1 is in meer detail aangegeven hoe de acties verdeeld zijn over de verschillende organisaties. De penvoerder is verantwoordelijk voor de daarmee samenhangende verdeling van de budgetten en verantwoording van de gemaakte subsidiabele kosten. Hieronder is per partner aangegeven aan welke kostensoorten het gevraagde budget zal worden besteed. Tabel: kostenbegroting per organisatie Loonkosten* Overige kosten* Totaal Water Alliance 1.425.000 1.655.000 3.080.000 CEW (incl. WAC en CIV) 855.000 1.065.000 1.920.000 Wetsus 1.320.000 1.100.000 2.420.000 Totaal kosten project 3.600.000 3.820.000 7.420.000 * de verdeling tussen loon- en overige kosten is afhankelijk van de overige financiering van de betreffende organisaties. Bij toekomstige veranderingen daarin gedurende de projectperiode is het wellicht ook nodig om de verdeling tussen loon- en overige kosten aan te passen. Hierover zal in dat geval t.z.t. nader worden afgestemd.

20

De onderbouwing van de loonkosten (uren, tarieven per organisatie) wordt separaat toegelicht. De overige kosten zijn kosten die te maken hebben met:

• Diensten derden (voor ondersteuning op specifieke terreinen) • Mediacampagnes en andere PR zaken • Bijeenkomsten/congressen • Reis- en verblijfkosten • Huisvestings- en kantoorkosten • Verschuldigde BTW

Het actieplan zal vrij continu uitgevoerd worden, waardoor het uitgavenritme over de projectperiode weinig variatie vertoont: Tabel: Uitgavenritme Uitgaven per jaar (€) 2017 1.831.364 2018 1.848.892 2019 1.867.687 2020 1.872.057 Totaal gehele project 7.420.000 7.3 Risico’s De met dit project samenhangende financiële risico’s zijn beperkt. De cofinanciering door bedrijven en instellingen is in feite een voortzetting van al bestaande commitments voor vergelijkbare projecten. Verwacht wordt dat daar goed invulling aan gegeven kan worden. De cofinanciering door gemeente Leeuwarden is afgegeven voor een 2017 en 2018, omdat een langere toezegging bestuurlijk niet gedaan kon worden. De intentie is echter om de cofinanciering te verlengen voor 2019 en 2020.

21

Bijlage 1:

22

Bijlage 2: Voorlopige indicatorenlijst monitoringsprogramma

Indicator Aard indicator Bron Beschikbaarheid/ periode

InputFysieke locatie kwalitatief nvt 2017, jaarlijkse

update

Beleidsrelevantie: regionale en nationale visie (toets)

kwalitatief EU, Rijk, Provincie, gemeente 2016, daarna afhankelijk

beleidscyclusProgrammabudgetten (publiek/privaat)/omvanhg R&D

euro Water Alliance/Wetsus/CEW/WAC jaarlijks

Onderzoeksprojecten aantal Water Alliance/Wetsus/CEW/WAC jaarlijks

Aangetrokken risicokapitaal euro BisonCEW/WaterAlliance/Wetsus jaarlijks

WBSO aanvragen in topsector water

aantal RVO jaarlijks

Innovatie/R&D-uitgaven/R&D-personeel

euro/kwalitatief onderzoek Nederland BBO/ Grontmij (eerder EIM)

2005, 2012, 2017, daarna 5 jaarlijks

aangevraagd Wetsus jaarlijks

overgedragen aan bedrijven

Wetsus jaarlijks

Demonstratieprojecten nieuwe technologie

aantal CEW/Water Alliance/ Wetsus/Provincie Fryslân/gemeente Leeuwarden

jaarlijks

Deelnemers netwerk Wetsus/ Water Alliance/CEW

aantal/kwalitatief (kenmerken)

Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

Output

Wetenschappelijke impact citatie impact biobliometrisch onderzoek jaarlijks

kwalitatief wetenschappelijke evaluatie Wetsus 2017, daarna iedere 6 jaar

Startups/spin off aantal Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

Bedrijven aantal/omvang Wgr (Werkgelegenheidsregister/ Provincie Fryslân/LISA)

jaarlijks (nb kleine bedrijven schatting)

aantal leden/participanten/partners

Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

aantal/kenmerken onderzoek Nederland BBO/ Grontmij (eerder EIM)

2005, 2012, 2017 (daarna 5 jaarlijks;

tussenliggende jaren schatting)

Omzet/Productie/Toegevoegde waarde

euro onderzoek Nederland BBO/ Grontmij (eerder EIM)

2005, 2012, 2017, daarna 5 jaarlijks

Banen werkzame personen

Wgr (Werkgelegenheidsregister/ Provincie Fryslân/LISA)

jaarlijks (nb kleine bedrijven schatting)

fte en gehalte kenniswerkers

onderzoek Nederland BBO/ Grontmij (eerder EIM)

2005, 2012, 2017 (daarna 5 jaarlijks;

tussenliggende jaren schatting)

Export kwalitatief (landen)kwantitatief (aandeel)

Zest (Water Alliance) 2011, 2014, 2017(iedere 3 jaar)

kwalitatief (landen)euro/aandeel

onderzoek Nederland BBO/ Grontmij (eerder EIM)

2005, 2012, 2017, daarna 5 jaarlijks

Human Capital aantal (opleidingen/ instroom MSC/PhD, BSC, mbo)

Wetsus/CEW/CIV jaarlijks

schoolprojecten (Talent programme)

Wetsus jaarlijks

Societal impact/relevance  kwalitatief (duurzaamheid; oplossen waterproblemen)

Zelfevaluatie Wetsus, doelstellingen UN, EU

2016, daarna jaarlijkse update

Internationale samenwerkings-overeenkomsten/-projecten)

aantal Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

Kenniswerkers buitenland aantal Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

EU-subsidie projecten euro Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

Deelname buitenlandse partners

euro Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

Inkomende en uitgaande internationale missies en beurzen

aantal Water Alliance/Wetsus/CEW jaarlijks

Patenten