Twee orgelbouwwerkplaatsenop bezoek bij Peter Hoogerheide enTheo Koele - een fotoverslag door Cees Steeg en Jan Bouterse

Zij wonen vlak bij elkaar, Peter Hoogerheide in Drempt,Theo Koele in Hoog-Keppel. Beide Bouwerskontaktledenzijn bevlogen orgelbouwers en hebben ook voor de Bouw-brief artikelen geschreven. Theo in Bb 140 (februari 2011),met als onderwerp 'Weet waaraan je begint als je een orgeltjewilt bouwen'. Wel, hij weet daar inmiddels nog wat meer van,want wij konden bij hem thuis zijn opus 2 bewonderen, eenkistorgel met twee registers dat vrijwel klaar was. Theo Koele is dus nog maar enkele jaren bezig met het bou-wen van - tot nu toe uitsluitend - orgels. Peter Hoogerheide isal veel langer actief. In 1974 al begonnen met orgels, tussen-door een zijsprong gemaakt naar vedels en 'toeters' (vroegehoutblaasinstrumenten). Bij de orgels eerst ging het eerst nogsimpele instrumenten als portatieven en een huisorgel metpijpen van PVC en een klavier van een harmonium, later methet betere werk. Peter heeft in diverse recente Bouwbrievenbelangrijke artikelen geschreven over onder andere de wind-voorziening van kistorgels. Zijn didactische aanleg bleek alveel eerder, toen in 1993 bij het Bouwerskontakt de Hand-leiding bij de bouw van een kistorgel met 3 1/2 stem ver-scheen. In de afgelopen twintig jaar hebben de ontwikkelin-gen niet stilgestaan. Van zijn lichtgewicht kistorgel (zie Bb135) heeft hij inmiddels twee exemplaren gemaakt en ver-kocht: zij vullen als begeleidingsinstrumenten van de canto-rijen de ruimtes van de Grote Kerk in Leerdam en Culem-borg. Gevolg: Peter heeft thuis geen representatief instrumentklaar staan (in zijn woonkamer zagen we een keyboard, ookhandig), maar is op dit moment bezig met een klein kistorgelvoor zijn vrouw. De foto's bij dit artikel hebben betrekking opde bouw van dat instrument (zijn opus 13). Op zijn websitehttp://werkplaatsvoororgelbouw.nl/ is meer informatie (metgeluidsvoorbeelden) te vinden over de orgels van Peter.

Peter Hoogerheide woont in een vrijstaand huisje ('t Alders-kamp), te bereiken over een paar landweggetjes in het bui-tengebied van Drempt. Dat is onhandig als het stevig heeftgesneeuwd, maar plezierig omdat hij alle ruimte heeft en nietbang hoeft te zijn voor buren die klagen over het mogelijkdoordringende geluid van de 8'-pijpen. De werkplaats is inhet huis zelf, ongeveer zo groot als een garage (3,5 x 6 m),met verwarming, en zonder vochtproblemen.

Peter met een zelfgemaakte - en nog regelmatig bespeelde -vedel. Ooit had hij het plan om dit type instrument in serie tegaan maken; hij heeft nog hout liggen voor meerdere exem-plaren. In een la in de huiskamer: toeters, waaronder ookbamboefluiten. Deze zien er bepaald niet veel bespeeld uit.

De werkplaats in Drempt staat aardig vol met machines. Hier-bij de opmerking dat Peter ooit eenvoudig begon met gewonehandgereedschappen. Links op de foto is nog net de vlakvan-diktebank te zien. Voor het perfect vlak krijgen van dunneplaatjes hout (o.a. voor toetsbeleg) is de 'armelui's' vandikte-bank (middenvoor op de foto) onmisbaar. Deze zelfgebouwdeen veelzijdige machine is door Leo Schenkelaars uitgebreidbeschreven in Bb 69 (uit 1993). Het is wel zaak om hetschuurpapier (of schuurlinnen) van tijd tot tijd te vernieuwen.Peter gebruikt daarvoor materiaal van het merk Imperial-Pro-fessional (korrel 80 en 180) van 3M.

Bouwbrief 147 - november 2012 pag. 18

Peter Hoogerheide heeft een professionele afzuiginstallatie. Links is het grote apparaat te zien, merk Kiekens, zonder open zakmaar met een klopinrichting. Het afgezogen materiaal valt in een bak die eenvoudig geleegd kan worden. Op de tafel onder dekolomboormachine staat een compressor. Daarmee wordt perslucht opgewekt, de enige methode om opgehoopt stof op lastigeplekken te verwijderen. Op de middelste foto zijn de leidingen (van PVC) te zien die naar de afzuigmachine lopen. Rechts eenoude kolomboormachine, gekregen van zijn buurman. De machine werkt nog goed (en vrijwel spelingsvrij), moet alleen nogworden schoongemaakt. Voor netjes boorwerk is een kolomboormachine (groot of kleiner) onmisbaar. Het is een van de eerstemachines die een beginnend muziekinstrumentenbouwer wil aanschaffen. Ook wat betreft de boren verdient het aanbevelinggoed materiaal aan te schaffen, dat voorkomt het veel ergernis. Peter liet ons een set boren zien waarvan de schachten zijngeslepen, en niet zoals bij goedkopere boren 'gewalst'.

Links de werktafel waar Peter met behulp van 'gobars' te verlijmen onderdelen vast kan klemmen. Het plafond van deze werk-tafel kan in hoogte worden versteld, waardoor je veel minder van deze klemstokken in voorraad hoeft te hebben.Rechts een doorsnedemodel van een tweeklaviers huisorgel met aangehangen pedaal, compleet met alle koppelingen. Peterheeft dit model gemaakt om te zien of het op de tekentafel gemaakt ontwerp van dit instrument in de praktijk wel zou kunnenwerken. Het orgel zelf moet nog (af)gebouwd worden.

Bouwbrief 147 - november 2012 pag. 19

Een combinatiemachine (cirkelzaag, schuur-band, schuurschijf, draaibank) neemt weinigplaats in. Meer gevorderde of veeleisendebouwers stellen op den duur hogere eisen enkopen - als ze de ruimte hebben - een apartecirkelzaag of draaibank. Peter heeft voor deverschillende onderdelen aansluitingen gemaaktvoor de afzuiging. Als hij wil houtdraaien,moet de achterste afzuigpijp tijdelijk wordengedemonteerd.

Een ander zelfgemaakt hulpmiddel: een frees-tafel waarin de labia van de houten orgelpijpenworden gemaakt (foto links). Deze tafel heeftuitgebreide instelmogelijkheden, nodig om delabia steeds op de juiste breedte en diepte tefrezen. Rechtsboven de bovenfreesmachine vanhet merk Festo, ook deze is nauwkeurig in testellen.

Hierboven: het klavier in wording. Op de onderplank (linden) zijn de posities van de toetsen uitgetekend. De losse stukjes voorde worden daar opgelegd, daarna vastgelijmd. Ten slotte worden de toetsen uitgezaagd. Rechts een van de eerste opusnummersvan Peter Hoogerheide. Een portatieforgel, waarvan de balg met de vierkante opening van het afblaasventiel nog net achter depijpen is te zien. Die pijpen zijn niet gedekt, van het open prestanttype. Lastiger te intoneren dan houten holpijpen, maar lekkerpittig van klank. Cees Steeg kreeg het idee zoiets te maken voor zijn eigen kistorgel, waar hij niet zo tevreden is met de eigen-schappen van de metalen prestant die er nu in staat,

Bouwbrief 147 - november 2012 pag. 20

Rechts een serie roerfluitenin wording voor het nieu-we orgeltje dat nu in aan-bouw is. Wij vroegen aanPeter welke mensuren hijgebruikt. Ooit begon hijmet het bestuderen van deafmetingen van orgelpijpenin het boek van Gierveld'Het Nederlandse Huisor-gel in de 17e en 18e eeuw'.Maar de daarin beschrevenorgelregisters zijn zo ver-schillend van karakter, dathij in die informatie weinighad en zelf op zoek is ge-gaan.

Een blik in de werkplaats vanTheo Koele, met zijn bijna vol-tooide kistorgel. Rechts op defoto de lintzaag, ook al zo'nvrijwel onmisbare machine voorde instrumentenbouwer.

Theo heeft voor een groot deelvan zijn orgel Amerikaanskersenhout gebruikt, afkomstigvan planken van een parketvloer.Dit hout was weliswaar nietkwartiers gezaagd, maar had hetvoordeel dat het goed droog was.Voor het eerste (grove) zaagwerkheeft hij het hout naar de grotezaag van een bevriende aannemergebracht. Voor de afwerking vande kast gebruikt Theo hardwax-olie (een combinatie van was enolie).

Het klavier van het orgel is een-voudig te verwijderen. Het kanéén positie worden opgeschoven,zodat het instrument in a-440 ena-415 Hz kan worden bespeeld. De zes langste pijpen van deholpijp 8' staan in een apart bloklinks van de orgelkast, en kunnenin hun geheel worden weggeno-men.

Bouwbrief 147 - november 2012 pag. 21

Hier is ook de voorwandvan de orgelkast verwij-derd, zodat de stekers tezien zijn die de verbindingvormen tussen het klavieren de windlade. Het blok met de baspijpenlinks is hier losgekoppeld.

Links: blik op het registermechaniek. Rechts: een deel van het pijpwerk. Naast de holpijp heeft het orgel een roerfluit, waarvande kleinste pijpen echter geen roer hebben maar open zijn.

Van links naar rechts:Peter Hoogerheide,Theo Koele en CeesSteeg.

Bouwbrief 147 - november 2012 pag. 22