1 1

ThessalonikiDe driedaagse ‘Metropolitan Field Trip’ naar Thessaloniki, georganiseerd door Stipo samen met Pakhuis de Zwijger en Vereniging Deltametropool, heeft als thema ‘City of Youth’. Doel is de uitwisse-ling van kennis en ervaringen tussen stadmakers in Europa. Tijdens deze studiereis gaat het dan ook niet om de rijke geschiedenis van de stad, maar de vraag hoe de toekomst van de stad er uit kan zien. En belangrijker nog – wat ook gedurende de reis duidelijk naar voren komt – van wie is de stad?

De Reinwardt Academie is sinds een aantal jaren bezig op het terrein van ‘Erfgoed en Ruimte’. Onze roots liggen op het terrein van ‘Erfgoed en Collecties’, waarbij het beheren, documenteren en communiceren van erfgoed als een rode draad door de opleiding loopt. Het terrein van ‘Erfgoed en Tradities’, het immaterieel erfgoed, is de logische schakel tussen Collecties en Ruimte. Erfgoed gaat niet alleen om de voorwerpen in een museum, de monumen ten en erfgoedsites die met een stolp eromheen behouden worden voor de toekomst. Erfgoed gaat juist ook om de tradities en verhalen die bepa lend zijn voor de indentiteit van een plek. Omdat identiteit veranderlijk is, is ook erfgoed vanuit die optiek dynamisch. Met die blik ga ik naar Thessaloniki. Daarbij is het voor mij niet alleen een ver kenning van de stad, maar ook een verkenning van een nieuw werkterrein voor de academie en onze studenten als mogelijke stadmakers van de toekomst. Welke rol kan erfgoed spelen in de vormgeving van de toekomstbestendige stad? Welke rol is hierbij weggelegd voor de erfgoed-professional? Tot slot wil ik ideeën en contacten opdoen voor nieuwe onderwijs- en onderzoekspro-jecten voor de academie.

De trip is zoals gezegd geen cultuurhistorische reis, maar het is lastig een toekomst te ontwerpen zonder kennis van het verleden. Terwijl dat toch lijkt te gebeuren. Enerzijds omdat ons ‘stadmakers uit Nederland’ gevraagd wordt om mee te denken en ideeën en ervaringen te delen. De frisse blik van buiten, zonder veel historische bagage. Dat kan werken, maar voelt soms ook als geblindeerd schieten met hagel. Anderzijds lijkt de stad zelf haar verleden soms te negeren. De stad is 2300 jaar oud, maar pas sinds 1912 in Griekse handen. Het rijke verleden is weliswaar in archeologische sites zichtbaar, maar het verhaal

wordt nauwelijks verteld, althans niet zichtbaar. Een deel van het verleden – de rijke Turkse en Joodse geschiedenis - is bovendien lange tijd genegeerd. Thessaloniki is gesticht in 315 voor Christus door Kassandros en genoemd naar zijn vrouw Thessalonikè, halfzus van Alexander de Grote. De stad werd door haar gunstige ligging aan de Egeïsche zee en de Via Egnatia – de door de Romeinen aangelegde handelsroute die West- Europa verbond met de Balkan en het Byzantijnse rijk – de hoofdstad van de provincie Macedonië. Juist door deze strategische ligging werd de stad om de haverklap belegerd, veroverd en heroverd. Pas vanaf begin 20ste eeuw behoort de stad tot Griekenland, nadat het ‘bevrijd’ is tijdens de Eerste Balkanoorlog.

Verschillende vluchtelingenstromingen zijn be-palend geweeest voor de groei en identiteit van Thessaloniki. In de 15de eeuw vestigden ongeveer 20.000 Joden zich in de stad, verdreven uit Spanje waar zij verplicht werden zich te bekeren tot het katholicisme. Thessaloniki – op dat moment in handen van Osmaanse Turken – ontvangt de Spaanse Joden, die kennis en geld meebrengen, met open armen. Halverwege de 16de eeuw al was de Joodse gemeenschap in de meerderheid. De stad bloeit onder de unieke combinatie van Turks bestuur en Joodse economie. Er onstond zelfs een eigen taal, het Ladino, een combinatie van Castiliaans en Hebreeuws. Deze cultuur, zowel materieel als immaterieel, is grotendeels verdwenen. In 1917 verwoestte een brand een groot deel van de binnenstad en de Joodse wijk. Na de Eerste Wereldoorlog vindt een grote volksverhuizing plaats. Turkse moslims worden gedwongen te verhuizen naar Turkije. De Tweede Wereldoorlog verwoest vervolgens de Joodse ge-meenschap: van de dan nog resterende gemeen-schap van 50.000 Joden (op een inwoneraantal van ca. 230.000) zijn na de oorlog nog ongeveer 2.000 leden over (waarvan de helft alsnog emi-greerde). De herbouw van de stad na WOII – en met name de jaren 50 en 60 – geven de binnen-stad haar huidige, modern karakter. Van deze hele geschiedenis is weinig zichtbaar. Op het eerste gezicht is Thessaloniki een Griekse provinciestad aan de haven, met winkelstraten waar de bekende luxe modemerken te vinden zijn naast de lokale middenstand. Het is deze geschiedenis die pas onder het bewind van de nieuwe burgemeester

Nancy van Asseldonk, 13 oktober 2016

2 3

Yiannis Boutaris weer ruimte krijgt om verteld te worden en daarmee een stroom Turkse en Joodse toeristen aantrekt.

Thessaloniki is vandaag de dag nog altijd een belangrijke haven en knooppunt op de Balkan en één van de grootste studentensteden in Zuid-Oost

Europa. De stad is in omvang de tweede stad van Griekenland – na Athene – en hoofdstad van de regio Centraal -Macedonië, gelegen in het noor-den van Grie kenland. Wat betreft aantal inwoners vergelijkbaar met Amsterdam, ca. 800.000. De metropoolregio, inclusief omliggende gemeenten, telt ruimt 1,1 miljoen inwoners.

Dag 1, donderdag 9 oktober 2016De eerste dag vliegen we van Amsterdam – met enige vertraging – naar Thessaloniki. De eerste kennismakingen en ervaringen worden direct op Schiphol al gedeeld. Het reisgezelschap bestaat niet alleen uit architecten, stedenbouwkundigen en ontwikkelaars, maar ook communicatie -adviseurs en strategen, verandermanagers en cultureel ondernemers. Gemeenschappelijk is de omarm-ing van nieuwe vormen van gebiedsontwikkeling: bottum-up, lokaal, sociaal en creatief. Soms klein-schalig en tijdelijk, maar de schaal en omvang van het nieuwe stadmaken groeit. De voorbeelden van succesvolle gebiedsontwikkeling, waarbij het econ-omisch rendement alleen niet meer zalig makend is, nemen toe. Andere manieren van samenwerk-ing en financiering faciliteren meer duurzame en participatieve gebiedsontwikkeling.

Zo spreek ik met Stefan Herwig van Conversation Next, een commnicatiebureau dat zich richt op transformatieprocessen en de verbinding legt tus-sen ontwikkelaars en buurtcommunities. Een mooi voorbeeld van de kracht van co-creatie is Strijp-S in Eindhoven. Bij de ontwikkeling van dit gebied liep de verkoop aanvankelijk niet goed en bleef de beoogde doelgroep weg. Met toekomstige bewo-ners en woningcoöperatie Woonbedrijf is Con-versation Next een social media platform gestart, Space-S. Toekomstige bewoners zijn uitgenodigd mee vorm te geven aan het ontwerpproces. Be-trokkenheid leverde ‘matspunten’ op en daarmee voorrang bij de uiteindelijke uitgifte van woningen. Voorstellen zijn in het ontwerp opgenomen onder voorwaarde dat er een langdurige commitment van de bewoners was (door het oprichten van bewonerscommissies). Resultaat is niet alleen een betrokken community al voordat het project ge-realiseerd is, maar ook duurzaam commitment na oplevering. Naast financiële waarden zijn andere waarden concreet gemaakt, in dit geval in de vorm van een puntensysteem. Volgens Stefan was het project mede succesvol door de grote vrijheid die Woonbedrijf hen gaf bij de ontwikkeling van plat-form en netwerk. Van het vliegveld van Thessaloniki rijden we direct

door naar de City Hall en halen we de op Schiphol verloren tijd in. De komende dagen vragen nog het nodige improvatievermogen van de organisatoren, of vooral een gelaten ondergaan van dat waar je geen invloed op hebt. Als welkom genieten we eerst van enkele lokale gerechten, een andere constante de komende dagen. Gastspreker is Athena Yiannakou, Associate Professor of Urban Planning & Development aan de aan de Aristotle University of Thessaloniki. Zij schets ons een beeld van de groei en verandering van de stad vanaf 1950, een stad die met name onder invloed van migranten en vluchtelingen een grote groei heeft doorgemaakt buiten de formele stadplanning om.

Lina Liakou, architect, stedenbouwkundige, onderzoeker, geeft ons vervolgens inzicht in de ‘discovery areas’ van de stad. Ze is als raadslid van de gemeente verantwoordelijk voor ‘civic engagement’. Daarnaast is ze voorzitter van het Urban Resilience and Development Programs, en directeur van het 100 Resilient Cities programma in Thessaloniki (een programma van de Rockefel-ler Foundation, waar ook Rotterdam en Den Haag deel van uitmaken). De ‘discovery areas’ zijn: 1 Thermaikos Bay: bringing water in de the every-day life of the city; 2 creating an ecosystem that enables human talent; 3 co-ownership of public space; 4 mobility as a driver for change; and 5 data empowered city.

‘s Avonds wandelen we van het hotel via het centrale plein en de boulevard naar het restaurant. Het is donderdagavond maar niet opvallend druk, er zijn weinig toeristen te zien. Tussen kade en restaurantjes loopt een drukke verkeersweg. De komende dagen zullen we ons vooral in dit gebied begeven, niet meer dan twee vierkante kilometer. Het is het gebied dat bij de brand van 1917 volle-dig in as gelegd werd en grotendeels herbouwd na WOII. De oude stad ten noorden van het centrum laten we lings liggen, evenals de buitenwijken van Thessaloniki.

The Planned City

2 3

4 5

4 5

6 7

Dag 2, vrijdag 10 oktober 2016Terwijl buiten de stad lonkt, starten we de ochtend met presentaties in een zaaltje van het hotel. De sprekers zijn drie jongeren die vertellen over hun deelname aan het European Youth Capital in 2014. Het verhaal van één van de studentes is persoon-lijk en gedreven. Het is veruit de beste presentatie die ik de komende twee dagen te horen krijg. Op de vraag uit het publiek of ze niet de politiek in wil, valt ze stil. Wat bedoeld is als compliment, wordt in de context van Grieks nepotisme niet zo begrep-en. De crisis van 2007 heeft in heel Europa, maar nergens zo hard toegeslagen als in Griekenland. De politiek bestaat uit enkele families en vormt eerder een obstakel dan middel tot verandering. De jeugdwerkeloosheid ligt boven de 50%. Maar zij wil dingen in gang zetten, en daarmee is alles gezegd. Eén van de organisatoren vult aan: “Wat we nodig hebben zijn politici die actief zijn in en voor een gemeenschap, in plaats van politici die voor de borrels en fotomomenten gaan. Die zijn er nog altijd niet. De nieuwe burgemeester stimu-leert weliswaar verandering, maar de weerstand is groot. Zelfs al geeft Boutaris groen licht, dan nog maken bureaucratie en weerstand van ambtenaren de uitvoering van een project vaak onmogelijk.”

Na deze hoopgevende presentatie en ontnuchte-rende woorden gaan we op pad. Het thema van de wandeling is ‘Entrepeneurship and Innovation’. We starten de ochtend bij Lambdaspace, een groep van jonge softwareontwikkelaars die een open space - een ontmoetings- en werkplaats - hebben opgericht. Een ‘playground voor volwassenen’ vol-gens één van de leden. Voor €20 per maand kun je gebruik maken van de faciliteiten, voor de rest is alles open en gratis. Het initiatief bestaat nu enkele jaren, maar worstelt nog met de wijze waarop ze zichzelf het beste kan organiseren en financieren. De uitgangspunten van Lambdaspace zijn “excel-lence, sharing, consensus and do-ocracy”, maar in de realiteit is het lastig om dit alles op vrijwillige basis te organiseren en voor continuïteit te zorgen. “A lot of people have great ideas, but they want to see immediate results and profit. They are afraid to share and to make a long term commitment, they are selfish and blame the economic situation.” Idealisme en frustratie.

‘s Middags bezoeken we een opleiding voor edelsmeden, Mokume. Van oudsher wordt het vak van edelsmid binnen families van generatie op generatie overgedragen. Op de vraag naar de introom van studenten en werkgelegenheid voor afgestudeerden blijkt dat de opleiding met name

vrouwen trekt die voor hun inkomen niet afhanke-lijk zijn van edelsmeden. Als gevolg van de crisis is de instroom bovendien afgenomen. De school zit midden in een verhuizing, digitale middelen en wifi ontbreken en we zitten in een klein, afgesloten lo-kaal. Handwerk van studenten gaat de kring rond, gemaakt in een techniek genaamd mokume-gane. Deze van oorsprong Japanse, 17de eeuwse edelsmeedtechniek combineert verschillende lagen metaal tot ingewikkelde, vaak organische patro-nen. Prachtig en ambachtelijk, maar niet innovatief en ondernemend. De zuurstof in de kleine ruimte raakt op. Op de vraag of het gesprek niet buiten verder gevoerd kan worden, volgt een resoluut nee. Op de achtergrond ontmantelen verhuizers ondertussen de airco en slepen deze naar buiten.

De late lunch komt als een geschenk. Heerlijk eten op een bijzondere plek, Restaurant Panellinion. De eigenaar is een oude hippie, die zijn liefde voor muziek hier combineert met goed eten vanuit de “0 km” gedachte: productie en consumptie van voed sel dicht bij elkaar. De groenten komen van een boerderij in eigen beheer, de Deka Farm. Tijdens de lunch schuiven diverse Grieken aan om hun product of dienst te presenteren. Zo biedt Chalkidiki Thessaloniki culinaire reizen, of beter gezegd culinary experiences, en organiseert Handpeak stadswandelingen door creatief en ambachtelijk Thessaloniki. Volgens het program-ma huisvest Thessaloniki vijf universiteiten, negen onderzoekscentra, meer dan 150.000 studenten en een ‘vibrant startup community’. Op basis van wat we gezien en met name gehoord hebben, blijft het moeilijk inschatten wat de schaal en impact van deze initiatieven is.

De avond staat in het teken van de mogelijke staking van de Griekse luchtverkeersleiders van zaterdag tot en met maandagavond. Ze protes-teren hiermee tegen een wetsvoorstel om de lucht-vaartautoriteiten te hervormen. Uren vervliegen met het zoeken naar alternatieven. Zeker de helft van de groep besluit zaterdag te vertrekken om er zeker van te zijn zondag thuis te zijn. Een enke-ling weet nog een stoel te bemachtigen op een rechtstreekse vlucht naar Amsterdam op zaterdag. De rest reist op eigen kosten per trein of taxi naar Skopje of Sofia om vandaaruit verder te vliegen. Pas de volgende avond komt het verlossende nieuws. De staking is afgewend na een overleg tussen vakbond en verantwoordelijk minister. Het programma draait zaterdag met een halve groep verder. Griekenland in een notedop.

The Lived City

6 7

8 9

8 9

Dag 3, zaterdag 11 oktober 2016Zaterdag – nadat we afscheid hebben genomen van degenen die het zekere voor het onzekere nemen en huiswaarts gaan - gaan we aan de slag. Bedoeling is in een workshop van één middag een locatie te bezoeken, analyseren en met de gebun-delde kennis van de verschillende deelnemers met oplossingen te komen. Een workshop van één mid-dag is kort, onze kennis van de lokale situatie en begrip van de problemen waar de stad mee kampt beperkt. Maar misschien dat we ingrediënten kunnen leveren voor mogelijke oplossingen.

Met Arwen Schram, bij de Projectbureau West-poort van de Gemeente Amsterdam betrokken bij de transformatie van Sloterdijk tot woongebied, en Nathalie van Hoeven van Beat Development buigen we ons over de Agiou Mina Arcade. We hebben een klein uurtje voor een bezoek aan het complex. Het complex bestaat uit twee etages winkel- en kantoorruimte. Op de begane grond bevinden zich nog enkele winkels, de eerste etage is nog in gebruik door één accountant. Het monument is in slechte staat, de stad kan zich de renovatie niet veroorloven. We zien direct de schoonheid van het gebouw en de potentie van de plek. Vroeger huisvestte de wijk textielfabriek-jes, maar die zijn inmiddels naar de omringende landen vertrokken. Het is nog terug te zien in de stoffen- en fourniturenzaken die resteren. Om de hoek zitten de Nationale Bank en het het in 2001 geopende Joods Museum. In de buurt verder een afwisseling van hippe cafés en opgeknapte straten en leegstaande, vervallen panden. Er bovenuit steekt nog een betonnen karkas. Het blijkt er al decennia te staan - gedoe met vergunningen - en biedt nu houvast aan een klimop.

In de korte tijd die we hebben komen we tot de conclusie dat tijdelijke, bottum-up iniatieven niet haalbaar zijn. Ons voorstel is commercieel, so-ciaal en sluit aan op het verhaal van de buurt. Lina Liakou luistert aandachtig. Voornaamste obstakel – ook bij de andere presantaties – is de overheid zelf. Ze verwacht dat het complex binnen enkele jaren te koop komt, de stad heeft de inkomsten nodig. Uit Berlijn hebben we die ochtend geleerd dat verkoop kortdurende verlichting biedt, maar daarmee ook de zeggenschap uit handen geeft. Het zijn de hoofdpijndossiers van de toekomst. Holzmarkt is één van de voorbeelden hoe het ook kan. Een netwerk van cultureel, creatieve en sociaal onder nemers, een Zwitserse investeer-der en de Berlijnse overheid trekken daar samen op. Jaap Schoufour van Bureau Broedplaatsen

presenteert de Amsterdamse aanpak. De Grieken in de zaal zijn vooral geïnteresseerd in het bussin-uess model, maar kunnen slechts dromen over het budget waar het bureau over beschikt.

Wij stellen voor de Agiou Mina Arcade dan ook Broedplaats 2.0 voor. De stad heeft geen geld, maar is wel in het bezit van een monument op een mooie locatie. In plaats van verkoop zien we meer in langdurige commitment van één of enkele investeerders samen met een netwerk van jonge, startende ondernemers. De investeerders finan-cieren de renovatie en ontwikkeling van de arcade tot een commerciële ruimte. Onderdeel hiervan is de ontwikkeling van een sociaal programma. In ruil daarvoor geeft de stad het complex in langdurige bruikleen. Op de begane grond een combinatie van winkels en startups, op de eerste etage verbli-jfsruimten: van hotelkamers en short-stay apparte-menten tot ateliers voor artists in residence. Over-koepelend thema is de grotendeels verdwenen textielindustrie, die een nieuw, ander leven ingebla-zen wordt. Denk hierbij aan stof- en modeontwer-pers, kleine kledingateliers en meubel-, tapijt- en gordijnwinkels. Als mogelijke inves teerder stellen we Coco-Mat voor, een Griekse onderneming met internationale uitstraling.

Ik vraag Lina later wat haar, na een studie in Londen en de oprichting van haar eigen bureau in Athene, terug naar Thessaloniki heeft gebracht. De “kwaliteit van leven” is hier groter is dan in Athene, geeft ze aan. Toch is Thessaloniki evenmin een groene stad. De middag eindigt met bezoek aan PERKA, een bewonersiniatief van urban gardening op een leegstaand, militair terrein buiten het cen-trum van de stad. Ook hier de mix van bevlogen-heid en scepsis richting politiek en overheid. Het is heerlijk om even in een groene omgeving rond te lopen, groen wat in de stad zelf ontbreekt. Het gebrek aan veilige, leefbare publieke ruimte drijft gezinnen de stad uit, vertelt één van de studen-ten bij het bezoek aan de Agiou Mina Arcade. Als radiomaker Nikos Koulousios van Hellaspindakaas mij vraagt naar de geur en klank van Thessaloniki, denk ik aan de herrie en stank van de vogels op het plein dat we dagelijks passeren. Het weinige groen in de stad bevindt zich op de afgesloten ar-cheologische opgravingen, of is in bezit genomen door vogels en dient als hondenuitlaatplaats. Niet bepaald uitnodigend.

‘s Avonds laat horen we dat de staking afgelast is en de inmiddels gecancelde vlucht alsnog zal vliegen.

The Soul of the City

10 11

10 11

12 13

12 13

14 15

Dag 4, zondag 12 oktober 2016In de ochtend voor vertrek heb ik twee uurtjes voor een wandeling door de stad. Ik besluit naar de haven te wandelen, maar eerst passeer ik de wijk die we zaterdag tijdens de workshop bezocht hebben. De winkels zijn op zondag dicht, maar ik tref een klein kledingatelier met de deur open, Tai.mo. De vrouw achter de balie spreekt geen Engels, maar met handgebaren komen we heel ver en een half uur later loop ik met een tas kleding weer naar buiten. De transformatie van de oude textielindustrie naar een nieuwe bedrijvigheid gerelateerd aan textiel in brede zin, ik zie het zo voor me.

De haven is een complete verrassing. Volledig gerenoveerd, hip, cultureel. Helaas gaat het Thes-saloniki Museum of Photography pas om 11 uur open, maar aan de kade en op de terassen luisteren al mensen naar lome jazz. Geen enkel bord bij de ingang biedt informatie over deze plek, geen platte-grond is er te vinden. Alleen een informatiebord ach-ter een vuilcontainer kondigt een festival aan. Wat is dit voor plek? En waarom is er geen verbinding met de binnenstad gemaakt. Eén groot raadsel. Kan hier alsjeblieft een Reinwardt-student naar toe om het verhaal zichtbaar te maken?

Op weg terug naar het hotel loop ik langs de zoveel-ste archeologische opgraving met hekken eromheen. Ook hier ontbreekt elke context. Het erfgoed is op elke straathoek aanwezig, maar het ontbreekt aan communicatie. In een stad met een tekort aan open spaces die publiek toegankelijk zijn en gezinnen de stad uit jaagt, ligt de oplossing voor het oprapen. Archeologische sites kunnen publiek toegankelijk, duurzaam én rendabel worden ingericht (voor de geïnteresseerde: het ICAMT-congres besteedde hier in 2014 aandacht aan). Eén Reinwardt-student is niet genoeg, een team studenten richting Thessalo-niki?

Terugblikkend is het met name de aversie tegen de politiek die me bij blijft. Burgemeester Yiannis Boutaris wordt internationaal gezien als een held van het nieuwe Griekenland. De vorige burgemeester heeft 50 miljoen verdonkeremaand en wordt nu veroordeeld. Maar zelfs Boutaris verandert een bestaand systeem niet van vandaag op morgen. De bestuurlijke macht is nog altijd in handen van enkele families. Corruptie en vriendjespolitiek liggen vers in het geheugen, de bureaucratie is onderdeel van het dagelijks leven. Eens verkregen rechten en bev-oorrechte posities worden verdedigd. De staking is exemplarisch. Jongeren die weg kunnen, vertrekken. Politiek is een beladen woord bij de bottum-up ini-

tiatieven die we zien. Er is meer is dan democratie, was de conclusie van het Paradisodebat 2016. Niet de politiek, maar het zijn de nieuwe netwerken die zorgen voor maatschappelijke verandering in de 21ste eeuw. Gelukkig maar.

Terug naar Nederland. Al is de situatie in Neder-land onvergelijkbaar, ook hier gaan nieuwe vormen van samenwerken niet vanzelf. De crisis heeft een verandering in gang gezet, maar nu de crisis voor-bij is dreigen ontwikkelaars en overheid terug te vallen in oude gewoonten. De rijksoverheid heeft moeite de omslag te maken, volgens Theo Staut-tener van Stadskwadraat. Voor het Hembrugterrein heeft Stadskwadraat een nieuwe rekenmethode ontwikkeld, waarmee besluitvorming voor (tijdelijke) invulling versneld kon worden. In korte tijd zijn nu de ca. 80 gebouwen één voor één in gebruik genomen. Het vraagt niet alleen om andere tools, maar een andere attitude en de kracht van een goed verhaal. Afgelopen dagen heb ik mooie verhalen gezien en gehoord, maar juist ook dat het sommige plekken nog ontbreekt aan een goed verhaal. Hier is een rol voor de erfgoedprofessional weggelegd!

Nancy van Asseldonk, Reinwardt AcademieCoördinator Heritage Lab, Amsterdam Creative Industries NetworkContact: nancy.vanasseldonk@ahk.nl

The Unknown City

14 15