1

THEOLOGISCH JAAROVERZICHT 2014 28 december 2014

1. Inleiding

Ooit ben ik (Herman Koetsveld) met het schrijven van een Theologisch Jaaroverzicht begonnen als invulling van de viering van Oudejaarsavond. Het bleek gaandeweg een gewaardeerd ‘product’ dat ook breder aftrek vond dan alleen in mijn eigen gemeente. De bedoeling is zoals alle jaaroverzichten: de zaken nog eens op een rijtje zetten. Maar ‘de zaak’ waar wij het hier over hebben is niet scherp afgebakend. ‘Theologisch’ noemen we dit jaaroverzicht: we benoemen thema’s die te maken hebben met theologie, geloof en levensbeschouwing, maar ook die verbonden zijn met zoiets diffuus als ‘de tijdgeest’. En dat is vragen om moeilijkheden – want per definitie onvolledig en in de keuzes van de thema’s altijd arbitrair. Het is niet anders.

Wat wel anders is dat we dit overzicht als christen en moslim samen schrijven en naar buiten brengen. We vieren met dit overzicht het eerste lustrum van onze samenwerking via de stichting Koetsveld & Odaci en dat stemt ons zeer dankbaar!

Het Theologisch Jaaroverzicht van 2013 eindigde met een duiding van de tijden aan de hand van het door prof. dr. Hans Küng gehanteerde begrip ‘paradigmawisseling’: de fundamentele veranderingen in de kijk op de werkelijkheid. Citaat: “Het oude gebouw van onze samenleving bleek aan een grondige verbouwing toe, bij voorbeeld omdat er nieuwe bewoners bijgekomen zijn. En dus voldoet de oude ‘bouwtekening’ niet meer, en is er behoefte aan een nieuwe waarin nieuwe inzichten, nieuwe lijnen en constructies mee kunnen gaan doen. Wat wij in onze tijd meemaken is zo’n paradigmawisseling. Niet dat er een nieuwe bouwtekening uit de hemel komt vallen. Integendeel, die bouwtekening ontstaat gaandeweg in de dynamiek van het maatschappelijk leven.”

Het betekent wel dat veel elementen van de oude bouwtekening aan het verdwijnen zijn en dat roept onzekerheid op. Wie zijn wij? Wat zijn onze fundamenten? Wat is onze identiteit? Wat zijn onze gemeenschappelijke dragende constructies? En hoe gaat dat gebouw van onze samenleving van morgen er eigenlijk uit zien? Zal ik er mij nog in thuis voelen? Het zijn vragen die alle landen en alle religies te beantwoorden hebben. Geen ontkomen aan. Maar juist dat besef biedt zulke nieuwe mogelijkheden.’

Deze schets van de noodzaak om tot een ‘nieuwe bouwtekening‘ voor het mondiale en nationale samenleven te komen is in het afgelopen jaar meer waar geworden dan we op voorhand voor mogelijk hebben gehouden. Het kleurt dit overzicht nadrukkelijk.

Dit verhaal is opgebouwd langs de volgende lijnen: wij zullen eerst een aantal opmerkelijke gebeurtenissen wereldwijd benoemen om vervolgens stil te staan bij wat in onze samenleving de nodige aandacht vroeg. Daarna benoemen we wat er ons uit de wereld van kerk en moskee opviel om tenslotte een weging van ‘de tekenen van de tijd’ te maken, natuurlijk ook met het oog op het nieuwe jaar dat voor ons ligt.

2. Thema’s wereldwijd

Het krijgt iets van een terugkerend ritueel, maar dan wel een die de wereld telkens naar adem doet happen: het doorgaande conflict tussen Israël en de Palestijnen. Afgelopen zomer was het weer raak. Israël legde de schuld van de moord op enkele Israëlische tieners bij Hamas en dat was de aanleiding

2

voor wederzijdse beschietingen. Israël beantwoordde de raketbeschietingen vanuit de Gaza-strook met grootscheepse en zeer zware bombardementen en artillerievuur. Men rechtvaardigde de grote aantallen burgerslachtoffers onder de Gazanen door te stellen dat de te vernietigen logistiek van Hamas gericht is op de voortdurende dreiging van terreur en angst in Israël. De wereld oordeelde anders. Ook trouwe vrienden van Israël beginnen steeds meer vragen te stellen bij de politiek van Israël die het uitzicht op vrede met de Palestijnen telkens frustreert en onmogelijk maakt.

Ondanks talloze internationale uitspraken, smeekbedes, dreigementen, vleierijen en wat niet al, gaat de regering van premier Netanyahu onverminderd door met de bouw van joodse nederzettingen in bezet gebied op de Westbank. Intussen groeit de internationale steun voor een twee-staten-oplossing en gaan steeds meer landen over tot het erkennen van de Palestijnse staat. Nederland houdt zich op dit punt overigens opmerkelijk stil en afzijdig.

Intussen stapelen de incidenten rond de Tempelberg in Jeruzalem zich op en lopen de spanningen op. De zeggenschap over deze voor jodendom, christendom en islam zo heilige plek wordt op het scherpst van de snede betwist met een beroep op een onontwarbare mix van oeroude teksten, religieuze gevoelens en volkenrechtelijke en geografisch-politieke overwegingen.

Het joods-Palestijnse conflict blijkt dankbaar onderdeel te zijn van de motivatie van tal van islamitische groepen om een steeds radicaler en uitgesproken antiwesterse koers in te slaan. De razendsnelle opkomst van de Islamitische Staat in Syrië en Irak was de zoveelste onvermoede en onvoorziene ontwikkeling van geweld en instabiliteit in het Midden-Oosten. De ‘professionele’ op massale angst gerichte beelden van een serie onthoofdingen schokten de wereld. Minstens zo schokkend is het gegeven dat deze beweging een grote aantrekkingskracht blijkt te hebben ook op vele jongeren die geboren en getogen zijn in westerse landen. Ook al wordt IS inmiddels intensief bestreden en staan alle veiligheidsdiensten op scherp, volgens de laatste gegevens reizen nog steeds maandelijks honderden jongeren uit de hele wereld af naar Syrië en Irak om mee te vechten aan de

3

zijde van IS. Ons land is met zijn door F16’s afgeworpen bommen nu ook officieel in oorlog met de Islamitische Staat, al wordt dat merkwaardig genoeg bijna nergens zo genoemd.

Het hele jaar door waren er ook van elders de schokkende berichten van aanslagen, ontvoeringen, verkrachtingen en gruwelijke moordpartijen door extremistisch-islamitische groepen als Boko Haram, Al-Shabaab en de Taliban. Hun ideologisch-politieke ‘jihad’ is gericht op het vestigen van een streng islamitische samenleving waar de meest rigide vorm van de sharia, de islamitische wetgeving, zou moeten gelden. Deze uiterst gewelddadige groepen hebben gemeen dat zij principieel de moderniteit afwijzen: zij willen niets weten van de gelijkwaardigheid en autonomie van elk individu. Hoe is dit mogelijk? Wij komen daar bij onze duiding van de tijdgeest op terug (hoofdstuk 5).

Een van de gevolgen van de toenemende polarisering tussen ‘de islamitische wereld’ en het ‘christelijke westen’ is de intolerantie jegens diverse religieuze minderheden. Niet eerder in de moderne geschiedenis was er sprake van zo’n grote vervolging van christenen. Overigens wordt vaak vergeten dat er grote groepen moslims zijn die lijden onder de terreur en de barbarij van de extremisten.

In Europa en ook in ons land leidde deze ontwikkelingen tot een steeds heftiger en vaak ongekend ongenuanceerd debat over de islam. Het ‘minder, minder, minder’ van Geert Wilders op de verkiezingsavond richting de Marokkaanse gemeenschap in ons land was er het absolute dieptepunt van. Anti-islamitische, maar ook antisemitische uitingen rollen over elkaar heen in de ‘oude’, maar veel meer nog in de sociale media.

Het is onweerlegbaar: de godsdienst, de betekenis van de religie voor zowel de samenleving als voor mensen individueel staat weer bovenaan de maatschappelijke agenda, zo moeten ook doorgewinterde seculieren erkennen. Men probeerde nog het pausbezoek aan het Europees parlement ter discussie te stellen. Maar het werd geen thema, opgelucht als tallozen zijn dat de religie ook gewoon een warm menselijk gezicht kan hebben vanuit de traditie bovendien die Europa mede heeft gemaakt tot wat het nu is.

Ons land werd door het neerhalen van de MH-17 in Oost-Oekraïne plotseling ongewild het middelpunt van internationaal oplopende spanningen. De roep om defensiebudgetten weer te

4

verhogen, sancties richting Rusland en de beantwoording daarvan maakten dat menig politiek commentator het begrip ‘Koude Oorlog’ weer opschreef. Maar meer nog, het voedde een breed gedragen gevoel dat de tijden aan het kantelen zijn. Tegelijkertijd maakte het massale eerbetoon aan de slachtoffers grote indruk en gaf de ervaring van een diepe nationale verbondenheid.

De doorgaande polarisatie over het thema van geloof en homoseksualiteit kan niet onvermeld blijven. Ook in het afgelopen jaar gingen gelukkig steeds meer landen over tot de formele juridische erkenning van het homohuwelijk. Daarmee verscherpt het tegelijkertijd de tegenstelling met en in landen en godsdienstige tradities die hier (nog?) niets van willen weten.

Dat het Pakistaanse meisje Malala de Nobelprijs voor de vrede mocht ontvangen is een internationale erkenning van haar onbevreesde inzet voor onderwijs aan vrouwen en meisjes. Zij gaat daarmee recht in tegen de door de godsdienst en oude cultuur gevoede visie van de Taliban en stamhoofden die hierin een aantasting van hun macht vermoeden. En ook hier rijst dus de vraag: wijst de godsdienst naar waarheden en structuren van weleer of inspireert het tot een weg vooruit richting een humaan samenleven met gelijke rechten voor iedereen?

5

3. Thema’s uit onze samenleving

De hierboven genoemde steun van Nederlandse jongeren aan de Islamitische Staat die hier en daar openlijk met IS-vlaggen zwaaiden werd een groot thema in de media. Ook al waren er tallozen islamitische leiders (in ons land en internationaal) die al dan niet theologisch gefundeerd (de daden van) IS veroordeelden, de roep dat ‘alle moslims afstand moeten nemen‘ bleef maar klinken, dit tot grote ergernis van veel moslims. De onthulling van de fake-berichten in dagblad Trouw door de journalist Perdiep Ramesar over de ‘sharia-driehoek’ in Den Haag kan als een incident worden gezien, maar met hetzelfde recht kan het als een onthutsend signaal worden gezien van de islamfixatie: dat ook de ‘kwaliteitsmedia’ wensen te scoren met angstbeelden over ‘de moslims’.

Maar toen Geert Wilders in het voorjaar zijn ‘minder, minder, minder’ uitspraak deed, ontstond er ook heel iets anders: het samenlevingsbrede besef dat hier een grens was overschreden. Velen legden het verband met de demagogie van ooit door het nationaal-socialisme jegens de joden. Een ongekende hoeveelheid aangiften tegen Wilders was het gevolg. Het Openbaar Ministerie besloot onlangs na een half jaar beraad om Wilders inderdaad opnieuw voor de rechter te brengen.

De gezamenlijke kerken maakten vlak na die beruchte verkiezingsretoriek van Wilders de opmerkelijk stap voor een speciale kerkdienst in de Kloosterkerk in Den Haag waarin expliciet stelling werd genomen tegen alle vormen van discriminatie en racisme.

In de ‘zwarte-pieten-discussie’ die gaandeweg dit jaar steeds heftiger werd gevoerd kwamen echter soms nog wat verhuld, maar vaker onverbloemd tal van racistische uitingen naar buiten. Een ‘keurig’ blank echtpaar op leeftijd dat zonder met de ogen te knipperen voor een camera beweert dat ‘zij allemaal maar moeten ophoepelen naar hun eigen land’ bleek geen uitzondering. Overigens bleek het (polder?)antwoord van de redactie van het Sinterklaasjournaal op deze discussie van een ontroerende humor: Sinterklaas op een nieuw zwart paard ging vergezeld van een zwarte Sinterklaas op zijn witte paard op weg de nacht in. Daarmee een opening makend om de oer-Hollandse traditie én vast te houden én te vernieuwen.

6

4. Christendom

Het kan niet anders dan op deze plek in dit overzicht te beginnen met paus Franciscus. Hij weet telkens weer niet alleen de kerk, maar ook de hele wereld te verrassen met tal van opmerkelijke uitspraken, zijn ‘gewone’ doen en laten en vriendelijkheid en totaal andere stijl van toegankelijkheid dan zijn voorgangers.

Over die uitspraken: ook dit jaar stelde Franciscus de lakse houding van tal van landen ten aanzien van het vluchtelingenprobleem aan de orde. Elk mens heeft recht op een toekomst, zo gaf hij onomwonden aan. En daar hoort dus een humane en perspectiefvolle opvang bij.

7

Keihard was zijn kritiek op wat hij noemt het schandaal van de economische uitbuiting van de armen. Franciscus veegt de vloer aan met het doorgeslagen kapitalistische systeem dat de rijken rijker maakt en de armen verder terug doet vallen in hun uitzichtloosheid. Daarmee brengt hij het thema van de moraal weer midden in de politiek-economische discussie. Tijdens zijn bezoek in Turkije deed de paus in de sterkst mogelijke bewoordingen een appèl aan alle partijen om op zoek te gaan naar een vreedzame oplossing voor de conflicten.

Vrijwel tegelijk haalde hij de banden met de oosters-orthodoxe kerken verder aan onder meer met een bijzonder gebaar om gezegend te worden door patriarch Bartholomeüs.

In zijn eigen kerkelijke huis aarzelde deze paus niet om priesters die zich schuldig hebben gemaakt aan seksueel misbruik uit hun priesterambt te zetten. En tijdens zijn kersttoespraak voor de curie, het Romeinse bestuursapparaat van de kerk, veegde hij de vloer aan met het daar aanwezige machtsdenken en conservatisme. Jullie leiden aan ‘geestelijke alzheimer’, zo kregen de aanwezige eerwaarden onder meer te horen. Tot hun verbijstering en wie weet wat nog meer.

Al eerder hadden ze de schrik goed te pakken gekregen toen Franciscus een buitengewone bisschoppenconferentie had belegd over de thema’s van familie en gezin. De traditionele leer van het gezin als verband van een gehuwde man en vrouw mag niet leiden tot het buitensluiten van bijvoorbeeld homoseksuelen en gescheiden mensen, zo had hij al eerder aangegeven. Per omgaande bracht hij de stemverhoudingen over deze delicate thema’s naar buiten, vermoedelijk met de bedoeling duidelijk te maken dat er meerdere opvattingen mogelijk zijn dan die van de traditie.

Diverse bisschoppen hadden dit signaal van de paus al eerder opgepikt en namen een voorschot met uitgesproken progressieve geluiden. Ook hier komt het dilemma aan het licht: gaat de godsdienst terug naar waarheden en structuren van weleer, of wordt het juist dienstbaar aan een snel veranderende samenleving die ruimte schept voor tal van samenlevingsvormen? Het lijkt er nu op dat de Rooms-Katholieke kerk voorzichtig het pad van angstig conservatisme verlaat om de eerste stappen richting de aansluiting met de huidige tijd te zoeken. De Antwerpse bisschop Johan Bonny is een van die ‘verkenners’ en hij verwoordde het als volgt: “De kerk moet dringend aansluiting vinden bij de moderne maatschappij.” In het verlengde daarvan pleit hij voor kerkelijke erkenning van andere relatievormen dan het traditionele man-vrouwgezin. Hij zegt: “We moeten niet ontkennen dat hierover binnen de kerk kwetsuren trauma’s bestaan. Teveel mensen voelden zich lange tijd uitgesloten.”

De Nederlandse bisschoppen echter, handhaafden hun gebruikelijke defensieve houding: hun opvattingen over deze thema’s hielden ze geheim. Wat in het geheel niet geheim bleef was de anti-oecumenische houding van kardinaal Wim Eijk die het zinnig achtte om een oude vervloekingstekst jegens de protestanten op te poetsen. Een uitnodiging van de scriba van de PKN om hier toch maar eens over te gaan praten hield Eijk af.

De tekst van het vernieuwde ‘Onze Vader’ voor het Nederlands taalgebied dat de bisschoppen vaststelden kroop overigens wel heel dicht naar de protestantse versie. Blijft natuurlijk onbegrijpelijk dat de kans om nu werkelijk tot een gezamenlijke tekst te komen niet is aangegrepen.

8

Ook al krijgen initiatieven als ‘The Passion’ een miljoenenpubliek en werd het bekroond als ‘het beste amusementsprogramma van het jaar’ (ja, dit klopt echt) en verkoopt ‘de Bijbel in gewone taal’ bijzonder goed, de kerken boeren als organisaties onverminderd hard achteruit. Opnieuw verloor de Protestantse Kerk in Nederland zo’n 60.000 leden, alle pogingen van het opzetten van pioniersplekken en missionaire initiatieven ten spijt.

De visienota van het aartsbisdom Utrecht was helemaal een dreun van jewelste voor iedereen die nog hoopt op een herstel of stabilisatie van de positie van de kerk. Voor het heel het gebied van Utrecht, Overijssel en Gelderland voorziet men dat over een jaar of tien, vijftien twee derde van het huidige aantal kerken is gesloten, dat alle pastoraal werkers hun ontslag hebben gekregen en dat slechts hier en daar de ‘eucharistische centra’ onder leiding van een priester nog functioneren.

Ook de kleinere protestantse kerken ontkomen niet aan de ontkerkelijking en alle vragen die daarbij horen, al gaat hier de leegloop doorgaans minder snel. De onderlinge verdeeldheid die voor de buitenwacht niet te vatten is, leidt tot een intensivering van samenwerkingsgesprekken. Maar naar ‘goed protestants gebruik’ blijft men verdeeld, bijvoorbeeld over de vraag of vrouwen tot de ambten mogen toegelaten.

De evangelische- en pinksterkerken worstelen eveneens met wat er in deze tijd op hun kerkelijke bordje komt te liggen, al zijn er gemeenten met een opmerkelijke groei. Maar het aloude adagium ‘zo staat het in de Bijbel‘ blijkt lang niet altijd afdoende. Dit jaar werd een groot deel van de evangelische scholen gesloten. Waarmee de pogingen om tot een soort van evangelische zuil te komen nu definitief uit beeld lijkt te zijn geraakt.

9

Wij zijn een land van onderzoeken. Zo blijken de jongeren uit de evangelisch en orthodoxe kringen steeds meer geneigd om orthodoxe opvattingen weer te omarmen. In een ander onderzoek bleek dat deze kringen samen met de moslims in ons land gemeen hebben dat zij het meest afwijzend staan ten opzichte van homoseksualiteit. Het kon ons uiteraard niet verrassen.

Maar het mag niet onvermeld blijven dat er steeds meer initiatieven van de grond komen waarin mensen met elkaar op zoek zijn naar nieuwe vormen van (spirituele, geestelijke) verbondenheid. De ene keer is het wat kerkelijker, de andere keer losser in inspiratiecafés, festivals of een lezingencircuit. Opvallend: vooral het elan om met diaconale projecten aan de slag te gaan. In het kader van de ‘participatie-samenleving’ voelen de kerken zich aangesproken daar waar mogelijk aan menskracht en financiële middelen de handen uit de mouwen te steken.

De PKN boekte overigens een indrukwekkend succes met hun protest tegen de Nederlandse overheid die weigert om uitgeprocedeerde asielzoekers de nodige zorg te bieden. De uitspraak van het Europees Comité voor Sociale Rechten (ECSR) – die staatssecretaris Teeven overigens nog steeds niet wenst uit te voeren – ging verder dan de eis: elk mens heeft recht op BBB: bed, brood en bad en daar heeft elke Europese overheid zich aan te houden!

10

5. Islam

De moskeebesturen en islamitische koepelorganisaties hebben hun handen dit jaar meer dan vol gehad aan wat er onder hun jongeren gebeurde. Een aantal van de jongeren radicaliseerde en toonde zich gevoelig voor de heroïsche retoriek van IS die via internet zo te horen en te zien is. Hier en daar keerden jongeren zich openlijk af van de ‘slappe’ imams die het tomeloze geweld en het idee van een islamitische eenheidsstaat afkeuren en veroordelen.

Tegelijkertijd eiste de Nederlandse samenleving voortdurend om een openbare distantiëring van alles wat met IS en het op de islam geïnspireerde geweld te maken zou hebben. De frustraties groeiden daar waar dat onomwonden gebeurde, maar vervolgens door de media genegeerd werd.

De vraag naar de ontwikkeling van zoiets als een westerse of Nederlandse islam blijft hiermee springlevend. Het is een moeizaam vraagstuk, zo bleek ook uit de sluiting van de islamitische studies aan de universiteit van Leiden. Het spanningsveld blijft hiermee onverminderd bestaan dat ‘thuislanden’ als Turkije en Marokko letterlijk en figuurlijk de toon zetten, maar dat het academisch discours van de vraag naar de relatie islam – democratie nog steeds niet goed van de grond komt en dus ook niet via onderwijs op scholen, maar ook in de moskeeën tot de nieuwe generaties moslims door kan dringen.

Gelukkig zijn op dit gebied hoopvolle ontwikkelingen te signaleren. De op islamitische beginselen gegrondveste partij NIDA, in Rotterdam, lijkt levensvatbaar. De partij wordt aangevoerd door een charismatische leider, Nourdin el-Ouali, die westerse en islamitische waarden weet te verwoorden en on te zetten in een politieke visie. In Den Haag lijkt de Partij van de Eenheid ook geen eendagsvlieg. Deze partijen hebben de unieke kans om tot in de haarvaten van de gevarieerde

11

islamitische gemeenschap door te dringen en te laten zien dat de democratische en politieke weg meer voor moslims kan betekenen dan de weg van radicalisering en afkering.

Een klein maar representatief onderzoek, uitgevoerd in opdracht van de Evangelische Omroep, leverde een zorgwekkend beeld op. Twee op de drie Nederlanders voelt zich bedreigd door de ontwikkelingen in het Midden-Oosten. Eén op de vijf Nederlanders voelt zich persoonlijk bedreigd door de islam. Maar nog frappanter is dat 80% van Nederlandse bevolking geen of nauwelijks contact heeft met het islamitische deel van de bevolking (5% van de gehele bevolking). Zij geeft aan daar ook helemaal geen behoefte aan te hebben. Tegelijkertijd blijkt dat met name persoonlijk contact met moslims bijdraagt aan een beter begrip van de Islam en positievere houding ten aanzien van deze religie. Dit werpt de vraag op in hoeverre wij ons nog met elkaar verbonden voelen. Het kan dus nooit alleen aan ‘de ander’, in dit geval de moslim, liggen. Een zelfkritische blik is nodig.

6. Een duiding

Wat ons betreft is in 2014 de door vele wetenschappers gekoesterde ‘secularisatiethese’ (de ontwikkeling van de moderne tijd leidt onvermijdelijk tot een god-loze kijk op de werkelijkheid) nu definitief onderuit gehaald. De rol van de godsdienst valt niet terug te dringen achter de voordeur. Geloof blijkt geen hobby van zonderlingen zoals er mensen zijn die op zolder met treintjes spelen. Geloof, van welke traditie of combinatie van tradities(!) dan ook, blijkt dé aanjager van ontwikkelingen die tot in de haarvaten van onze samenleving doordringen. Zowel in het negatieve (angstbeelden) als in het positieve (de zoektocht naar nieuwe verbondenheid en rechtvaardigheid).

Een deel van de jongeren (van verschillende achtergronden!) blijkt terug te grijpen op uitgesproken orthodoxe opvattingen. Zij lopen het gevaar om met de rug naar de moderne samenleving komen te staan, met alle vervreemding en mogelijk zelfs vijandsbeelden van dien.

De vraag die het afgelopen jaar op het bordje van elke gelovige – van welke traditie of status dan ook – legt is deze: wil ik met mijn geloof en met mijn godsdienst terug naar een geïdealiseerde situatie van vroeger (kalifaat, theocratie, groot-Israel, God-Nederland-Oranje enz.) of levert mijn geloof en godsdienst de bouwstenen om het mondiale en nationale samenleven in vrede en rechtvaardigheid te voeden, uit te bouwen, te versterken? Vertaald naar een concreet maatschappelijk niveau betekent dit de acceptatie van de multiculturele en de multireligieuze realiteit als een feit. Het is onze taak om daar nu een samenleving van te maken.

Juist omdat deze vraag onvermijdelijk beantwoord moet en wil worden is dit tegelijkertijd een geweldig ‘momentum’ als kans om dwars door alle verwarring en vijandsbeelden heen te breken en op zoek te gaan naar de dragende en gemeenschappelijke waarden. Die kunnen niet anders gevonden worden dan in ons mens-zijn. Het ‘gelovige’ antwoord fundeert dat mens-zijn in de gave van Godswege van het leven dat aan een ieder op dezelfde wijze is toevertrouwd om goed te doen als ‘heilige’ opdracht.

12

Bommen, zelfs niet de meest geavanceerde, zullen nooit een oplossing bieden voor het probleem dat er mensen zijn die menen namens God de meest inhumane daden te verrichten. De principiële insteek is die van de ‘verandering van gezindheid’ naar het humanum zoals dat vlak na de verschrikkingen van de 2e wereldoorlog is vastgelegd in de universele rechten van de mens. Maar naar onze gezamenlijke overtuiging: ook zoals het joodse, christelijke en islamitische denken over God en mensen ons leert.

Tenslotte een persoonlijke noot. Ook in het afgelopen jaar hebben wij met grote vreugde en altijd met wederzijdse inspiratie samengewerkt. We gaven links en rechts lezingen, schreven onze publicaties, droegen bij aan bijeenkomsten die mensen in gesprek met elkaar wil brengen. Ons project ‘De Zeven Zuilen’ (link) – een serie gesprekken over zingeving met zeven mooie mensen kon afgerond worden. Het is een voorbeeld van wat wij zoeken en willen doorgeven: taal van vertrouwen die verbindt, nieuwsgierig maakt, troost en ons verder helpt naar een toekomst van samenleven in vrede.

Wij wensen u een hoopvol, vredevol en gezond Nieuwjaar toe!

Herman Koetsveld Enis Odaci

Stichting Koetsveld & Odaci www.koetsveld-odaci.nl