Expeditie RWS2050Themagroep Religie enLevensbeschouwing

Odaciadvies

Rijkswaterstaat (RWS) is een grote uitvoeringsorganisatie in eensterk veranderende omgeving. Nieuwe technologieën, anderemobiliteitsbehoeften, veranderende fysieke omstandigheden,andere bestuurlijke verhoudingen of verschuivende beleidsambitieskunnen het werk van RWS beïnvloeden. Het is noodzakelijk om destrategische vragen van de toekomst te verkennen wanneer hetgaat over de inrichting van het ruimtelijke domein.

Dat gebeurt in Expeditie RWS2050. RWS kan niet onvoorbereidadequaat op al die veranderingen reageren. Concrete ruimtelijkeaanpassing duurt meestal lang. Om die reden is het voor RWSbelangrijk te anticiperen op ontwikkelingen, toekomstige dilemma’svroeg te zien en de organisatie voor te bereiden op veranderingen.

Een werkgroep organiseert aan diverse tafels gesprekken over detoekomstige maatschappelijke ontwikkelingen die een impact kunnenhebben op de beleidsmatige en inhoudelijke keuzes die RWS dekomende jaren gaat maken. Voor het beantwoorden van deze vragenspreekt RWSmet mensen en organisaties uit diverse sectoren van desamenleving.

Religie en Levensbeschouwing

Als we kijken naar de toekomst van Rijkswaterstaat dan denken we alsnel aan fysieke en technologische ontwikkelingen. Toch wijst depraktijk uit dat ‘zachte factoren’ als veranderende waarden of politieke

constellaties minstens evenveel impact kunnen hebben op hetfunctioneren van de organisatie. Religie en levensbeschouwing zijneen belangrijke bron van waarden voor veel Nederlanders.

Om die reden heeft RWS gevraagd een verkennende bijeenkomst tebeleggen ommogelijke ontwikkelingen in waarden op te sporen. Dewijsheidstradities van christendom, jodendom, islam, hindoeïsme,humanisme, e.a. bieden mogelijkerwijs interessanteaanknopingspunten voor de gestelde vragen van RWS.

Aanpak

Op 6 november 2019 zijn vertegenwoordigers van diverselevensbeschouwingen bij elkaar gekomen (locatie: Ulu Moskee,Utrecht) ommet RWS van gedachten te wisselen over de trends in desamenleving. Het doel van deze gesprekstafel was om te onderzoekenwelke (algemene) maatschappelijke ontwikkelingen enonderliggende (levensbeschouwelijke) waarden in de toekomst vanbelang zouden kunnen zijn voor het ruimtelijke domein.

Er is niet gestreefd naar overeenstemming: het ging er vooral omgedachten gezamenlijk te verkennen. Dit verslag weerspiegelt danook geen conclusies, maar eerder mogelijke draadjes om verder overna te denken.

3

Odaciadvies

Inleiding

Aan de gespreksdeelnemers zijn drie vragen voorgelegd:

1. Welke maatschappelijke ontwikkelingen vindt u relevant enzullen relevant zijn op de langere termijn?

2. Welke waarden zullen, denkt u, gezien deze maatschappelijkeontwikkelingen, belangrijker worden?

3. Is er vanuit de antwoorden op vraag 1 en 2 een koppeling temaken met de ruimtelijke dimensie (denk aan mobiliteit,bereikbaarheid, land-/waterveiligheid, etc.) en zoja, hoe dan?

Tijdens de bijeenkomst waren vertegenwoordigers van hetchristendom, jodendom, islam, hindoeïsme en het humanisme. Dezelevensbeschouwingen hebben in Nederland de meeste aanhang enbereik. In bijlage 1 is een overzicht gegeven van de deelnemers en hun(religieuze of professionele) achtergrond.

We hebben de bijeenkomst opgedeeld in een plenair deel(maatschappelijke trends) en een thematisch deel, waarin in tweegroepen specifieke onderwerpen (thema’s) uit het plenaire deel inkleiner comité verder zijn verdiept.

Trends en waarden

De deelnemers geven de volgende maatschappelijke ontwikkelingenaan, waarbij deze hier en daar zijn verwoord als zorg en niet zozeer alsverifieerbare trend.

Maatschappelijke trends

• Verdergaande liberalisering en commercialisering van dewoningmarkt, deze leidt tot segregatie van bevolkingsgroepennaar economische klasse;

• Meer polarisatie, een afgenomen gevoel van veiligheid en vrijheid;• Toenemende verschillen in opvattingen en waarden, ‘mijn groep

eerst’ mentaliteit;• Meer diversiteit in de samenstelling van de bevolking in het

algemeen;• De (politieke en economische) focus en waardering voor ‘de

Randstad’ neemt toe ten koste van de ‘rest van Nederland’;• Toename van de bevolkingsdichtheid leidt tot druk op sociale

voorzieningen;• Conflicterende normen en waarden bij de discussie over

duurzaamheid: economische groei versus kwaliteit van leven;• Mensen raken vervreemd van de natuur;• Meer automatisering en technologie leidt tot een uitdaging voor

sociale cohesie, men hoeft elkaar niet meer persoonlijk teontmoeten;

• Er ontstaat een andere tijdsbesteding bij mensen (in bijvoorbeeldwerk);

• Er ontstaat een andere invulling, of verschuiving, van gezag enautoriteit;

• Men kiest voor een zelfverkozen isolement en individualiteit, degemeenschap is geen voorwaarde voor een gelukkig leven;

• De samenleving staat voor enkele belangrijke opgaven entransities als het gaat om energie, klimaat, landbouw.

4

Odaciadvies

Levensbeschouwelijke trends

• De-institutionalisering van religie. Het geloof wordt niet altijd meerin de kerk of de moskee beleefd, maar er ontstaan nieuwenetwerken van geloofsbeleving die beter aansluiten bij nieuwerituelen of een andere invulling van bestaande rituelen;

• Versplintering van de heiligheid (sacraliteit) in de openbareruimte. Wanneer bijvoorbeeld economisch krachtige groepen zichergens vestigen wordt die ruimte zo ingericht dat het voldoet aanhun levensstandaard. De natuurlijke structuur van een gebiedwordt vervangen door een gemaakte natuur zonder oog voor debetekenis ervan voor andere burgers of voor de natuur zelf;

• Religieuze overtuigingen worden vloeibaar. Mensen voegen steedsmeer elementen uit andere levensbeschouwingen toe aan huneigen levensbeschouwelijke achtergrond, denk aan de oostersefilosofie: zingeving, mindfulness, etc. Hiermee wordengemeenschappen zelf ook diffuser: dé christelijke of déislamitische gemeenschap zal bijvoorbeeld steeds minder scherpomlijnd zijn;

• Secularisatie is niet alleen een trend onder christenen, maar ookbij andere monotheïstische tradities. De behoefte aan zingevingverdwijnt daarmee niet, maar wordt anders ingevuld;

• De seculiere maatschappij lijkt zich meer te storen aan religieuzeuitingen. Denk aan de discussies over hoofddoeken en degebedsoproep;

• Naar aanleiding van internationale gebeurtenissen (oorlogen,aanslagen) neemt de overheidmaatregelen genomen omreligieus extremisme in te dammen. De overheid scherpt beleidaan waardoor niet alleen de extremisten worden geraakt, maarook de gelovigen van alledag. Denk aan een (te) streng beleid

jegens vluchtelingen, migranten, moslima’s met een niqaab,scholen met islamitische grondslag;

• Nieuwe groepen brengen nieuwe waarden en levens-beschouwingen mee. Die worden invloedrijker naarmate demigranten een hogere sociaaleconomische status krijgen. Denkaan kenniswerkers uit het verre Oosten. Naarmate deze groepgroter wordt zullen de betreffende religies meer aandacht krijgen.Zoals bijvoorbeeld het pantheïsme dat besloten ligt in hethindoeïsme, waarin de mens onderdeel is van de natuur. In de drieMozaïsche religies staat de mens meer boven de schepping, alsrentmeester. Dat zijn andere benaderingen.

• Wanneer de samenleving wordt gezien als een economischeeenheid, waarbij mensen vooral ‘fte’s’, ‘consumenten’ en ‘cliënten’zijn, worden meer zachte woorden als ‘opoffering’, ‘compassie’ en‘solidariteit’ beoordeeld als niet van deze tijd. Juist dergelijkelevensbeschouwelijke taal kan een gemeenschap bezielen om deverbinding met elkaar te blijven zoeken.

Waarden bij de trends

Op basis van de trends formuleerden de aanwezigen dat de volgendewaarden meer belang zouden krijgen in de toekomst.

• Verlangen, Verbinding, Gemeenschap, Samenredzaamheid• Respect, Gelijkheid, Gelijkwaardigheid• Nederigheid, Zelfreflectie, Zelfstudie• Acceptatievermogen, Empathie, Vertrouwen• Intersectionaliteit• Spiritualiteit, Zingeving

5

Odaciadvies

Synagoge Liberaal Joodse Gemeentein Amsterdam

Thema’s

Uit de maatschappelijke trends en de onderliggende waarden zijn 3thema’s gedestilleerd die vervolgens in twee gespreksronden zijnuitgediept.

1. Wat betekent een levensbeschouwelijke invulling vanrentmeesterschap en pantheïsme voor het ruimtelijke domein?

2. Sociale cohesie en ruimtelijke ordening - hoe kan ruimtebijdragen aan gemeenschapszin?

3. Wat betekent de komst van ‘nieuwe groepen’, bijvoorbeeldmigratie van hoogopgeleide Indiërs, Afrikanen, naar Nederlandop het bestaande waardenpatroon?

Thema 1: Rentmeesterschap enPantheïsme

• Het rentmeesterschap legt de focus op de menselijkeverantwoordelijkheden die er zijn voor de schepping. God is deenige eigenaar van alles. Wie op aarde iets bezit, is niet meer daniemand die toeziet dat de schepping recht wordt gedaan. Daaromis de mens niet vrij ommet zijn bezit te doen wat hij maar wil.Verkwisting, uitputting en ook een economische onrechtvaardigeverdeling en opdeling van de schepping moeten voorkomenworden. Vanuit die gedachte kijk je naar het gebruik vangrondstoffen, of de aanleg van een infrastructureel werk. Op grondvan welke waarden maak je bijvoorbeeld een tunnel?

• Humanisten geven aan deze verantwoording ook los van eenhogere macht te voelen. Ook dan kun je verantwoord omgaanmet de natuur, het klimaat, ons natuurlandschap in Nederland.Een verstandige omgangmet de aarde, goederen en consumptieis eveneens te herleiden op basis van morele en ethischeoverwegingen (zonder een godsgeloof).

• Klimaatverbetering is dus zowel vanuit religieus en niet-religieusperspectief vorm te geven. Klimaatdoelen kunnen verbindendwerken tussen verschillende groepen mensen.

• Pantheïsme gaat niet uit van losse elementen in de schepping,maar beziet alles in relatie tot elkaar. Dit heeft een menselijkedimensie, waarin ieder mens met elkaar verbonden is. Maar hetgaat ook om een houding ten opzichte van de natuur. De mens isslechts onderdeel van, en staat niet boven, de natuur. Dat roepteen zekere deemoed op: je hebt niet alles in de hand. Dat spoortwel met het huidige bewustzijn van klimaatverandering: die is zocomplex dat je de illusie van sturing wellicht zal moeten opgeven.

7

Odaciadvies

• Klimaatvraagstukken zijn niet alleen vanuit wetenschappelijkperspectief te benaderen. In het Jodendom is er het concept van‘tikkoen olam’ wat ‘herstel van de aarde’ betekent. Hiermee wordteen sterk verantwoordelijkheidsgevoel benadrukt. Wij alsmensheid dragen zorg voor de aarde en in het realiseren van dezedoelen is wilskracht (een geloofsopgave) nodig omdat je sneltegenover belangrijke economische spelers staat. Projectenzouden voor een zo groot mogelijk collectief nuttig moeten zijn enals dat niet het geval is, raak je in conflict met het idee dat allemensen met elkaar verbonden zijn.

• Wanneer het gaat over maatregelen om het verkeer door te latenstromen is er een behoefte om de achterliggende keuzes tebegrijpen. Wat is verkeer? Welk doel dient het verkeer? Hetlevensbeschouwelijke ligt in die overweging. Is het zinvol om dieextra wegen aan te leggen? Soms dienen die keuzes vooral ombijvoorbeeld de individualisering te faciliteren, terwijlgemeenschapszin en een ‘hoger doel’ juist levensbeschouwelijkewaarden zijn. Zijn verkeerskundige keuzes bij RWS gekoppeld aanonderliggende waarden? In het voorbeeld van de tunnel: dientdeze feitelijk iedereen? Vanuit levensbeschouwelijk pantheïstischperspectief zou men zeggen: het moét iedereen dienen, niet alleenwoon-/werkverkeer van een nabijgelegen woonwijk.

• Er is behoefte aan ademruimte. Plannen tot het oneindige kan nietaltijd – laat een deel van de natuurlijke ruimte ademen ook albotst dat met de menselijke behoefte tot planvorming enruimtelijke inrichting. Er is een beeld dat in Nederland alles te strakgepland wordt en volgebouwd is. Ademruimte bieden is ookrisico’s nemen, maar dat hoort bij het leven. De onverwachtedingen kunnen leiden tot meer inzicht en dat is een religieusperspectief.

• Soms is het vanuit levensbeschouwelijk perspectief niet slecht eenstapje terug te doen. Een economie hoeft niet altijd te groeien.

• Daarop aanvullend: er zijn grenzen aan maakbaarheid. ‘Gebeurt’de ruimte niet gewoon?. De waarde van nederigheid (bij uitstekeen religieus perspectief) in de ruimtelijke en verkeerskundigeplanvorming is wellicht onderbelicht.

• Het thema ‘rentmeesterschap’ heeft ook een dimensie in de tijd. Jedraagt de wereld over aan volgende generaties. In dat licht kun jeje afvragen of RWS niet wat verder van de politiek af moet staan.Die heeft vaak een kortere tijdshorizon.

8

Odaciadvies

Thema 2 - Sociale cohesie enruimtelijke ordening

• Natuurlijk mag economische activiteit invloed hebben op deruimte, maar zaken zijn nu niet in balans. Er is ook sacrale ruimtenodig in het publieke domein. Waar haast niet heerst en rust enstilte is. In een dergelijk landschap zouden harmonie enschoonheid leidend moeten zijn.

• RWS-ers noemen hun bruggen ‘kunstwerken’, maar waarom zijndeze dat niet ook? Elke ingreep heeft – naast de functie – ookbetekenis en belevingswaarde. Elke brug of weg staat in eenomringend landschap. Het zou mooi zijn als RWSmeer aandachtschenkt aan het kunst-aspect van zijn kunstwerken.

• Stel dat de knelpunten in de infrastructuur niet opgelost worden?Dat leidt misschien wel tot een andere sociale dynamiek. Mensenblijven bijvoorbeeld langer thuis werken of heroverwegen minderindividuele vervoermiddelen .

• Bereikbaarheid wordt vooral uitgedrukt in economische termen,zoals ‘voertuigverliesuren’ of ‘economische schade’. Vanuitlevensbeschouwelijk perspectief kan men verschillende waardengeven aan ‘bereikbaarheid’. Eén bus per uur is nog steeds goed alsje een uur langer bij de kinderen of bij de ouders kunt blijven. Dewaarde van ‘langzamer’ leven kan meer aandacht krijgen en in demobiliteitsketen mag dit concept leiden tot een andere invullingvan het begrip bereikbaarheid. Vertraging als mobiliteitsconceptbiedt kansen voor sociale cohesie.

• Nu zijn de snelwegen vooral ‘het zenuwstelsel van het kapitalisme’.Maar we kunnen ze ook zien als het middel om een gemeenschapte vormen en contact te maken.

• Is een ‘empathisch landschap’ te ontwerpen? Een landschap datuitnodigt tot aandacht voor elkaar? In de Indiase cultuur bestaathet ‘joint family system’. Een wijkconcept dat andere vormen vanprivé- en gemeenschappelijkheid definieert en waarbij meerderegeneraties van een familie in een wijk bij elkaar blijven en voorelkaar zorgen. Wanneer in de publieke ruimte mensen elkaarkennen en met elkaar verbonden zijn kunnen ook nieuweruimtelijke- en mobiliteitsoplossingen gevonden worden. InNederlandse context leidt sterke sociale binding in een wijk of ineen stadsdeel tot een andere ruimtelijke invulling. Het leidt, hetidee extrapolerend, ook tot een andere economie en anderemobiliteitsbehoeften, omdat mensen in een lokale omgevingwonen, werken en recreëren en op elkaar leunen.

• Kunnen een paar rijstroken van de A2 niet gereserveerd wordenvoor een park?

• Sociale cohesie is ook te faciliteren wanneer kleine en grotedoorsnijdingen in een landschap verdwijnen. Overkappingen vanwegen beiden een kans dat twee wijkdelen bijvoorbeeld naarelkaar toe kunnen groeien. Men geeft dan niet alleen de openbareruimte terug in beheer van mensen zelf. Wanneer de openbareruimte (inclusief wegen) in beheer van mensen gegeven wordenontstaat een gevoel van eigenaarschap of verantwoordelijkheid.De zorg voor de buurt kan ook inhouden dat er een zorg voor deinfrastructuur is.

9

Odaciadvies

Thema 3 - De invloed van nieuweburgers op bestaandewaardenpatronen

• Nieuwe burgers brengen een land een nieuwe taal, letterlijk, maarin conceptuele zin introduceren ze ook nieuwe invalshoeken op deruimte of brengen nieuwe accenten aan. Het is interessant omdaar als RWS aandacht aan te besteden, zeker op het momentdat je het gevoel hebt in onoplosbare dilemma’s verzeild te zijngeraakt.

• RWS lijkt te streven naar neutrale openbare ruimte. Maar dat kánhelemaal niet. En het is ook onwenselijk. We willen bezielde,gastvrije ruimte. Een ruimtelijk ontwerpproces dat gericht is opontmoeten kan sociale cohesie bevorderen.

• Er lijkt sprake van integratie-ongeduld. Nederland is altijd eenimmigratieland geweest, er was altijd ruimte voor diversiteit. Daarhebben we nu meer moeite mee. Het zou mooi zijn om een soort‘grid’ te ontwerpen waar verschillende culturen in kunnen stappen.Je hebt context nodig om elkaar te begrijpen. Je ziet welbeweging, bijvoorbeeld in het onderwijs komt meer ruimte vooractieve pluriformiteit. En in Amstelveen is er een grote Japanse

gemeenschap: de naambordjes zijn daar ook in het Japans. InAmsterdam is een kersenboomgaard voor hen neergezet; maarhippies komen daar ook. In het boek ‘Arrival cities’ van D. Saunderswordt uitgewerkt hoe de inrichting van groen en openbare ruimtebijdragen dat de ontwikkeling van je stad mét nieuwkomers eensucces wordt. Dat mislukt als er te veel regels zijn als erbijvoorbeeld geen fietsenmakerij in een kelder mag wordengestart. Overregulering en een gebrek aan basisvertrouwenhebben met elkaar te maken.

• De overheid kan boegbeelden binnen levensbeschouwelijkegemeenschappen activeren om ook ruimtelijke of infrastructureledoelen te verwezenlijken. Technische taal is niet de enige taal omhet ruimtelijk domein te omschrijven, er is ook een taal vanbezieling nodig. In diverse (voorbereidings- en) uitvoerings-trajecten kunnen boegbeelden, zoals geestelijke voorgangers,bijvoorbeeld draagvlak organiseren rondom projecten. Er kwamvanuit de groep ook direct een nuancering: de vraag is dannatuurlijk wel met welke gemeenschappen de overheid spreektbinnen de diverse religies. De verschillen zijn groot.

10

Odaciadvies

Hindoe tempel in Den Helder

Deelnemers

• Dhr. Willem Jan de HekChristendom - Sacraliteit in de openbare ruimte

• Dhr. Hans BruintjesChristendom - Micha, recht doen aan de schepping

• Mw. Kauthar BouchallikhtIslam - Milieu en duurzaamheid

• Mw. Fitria JelytaIslam - Duurzaam aanbesteden

• Dhr. Enis OdaciLiberale islam - Omgevingsmanager Tracéwet

• Mw. Anne-Maria van HilstLiberaal jodendom - Docent Thora

• Dhr. Lody van de KampOrthodox jodendom - Rabbijn

• Mw. Lara van OschHumanisme - Filosofie van planvorming

• Dhr. Mark BosHumanisme - Beheer van (groene) ruimte

• Dhr. Bikram LalbahadoersingHindoeïsme - Voorzitter van “In Vrijheid Verbonden” enHindoeraad Nederland

• Mw. Juliejet BakkerAgnost - Religiewetenschapper

• Dhr. Hans Peter BenschopRijkswaterstaat

• Mw. Erna OvaaRijkswaterstaat

12

Odaciadvies

14

Odaciadvies

15

Odaciadvies

16

Odaciadvies

17

Odaciadvies

Expeditie RWS2050Themagroep Religie en Levensbeschouwing

15 december 2019

www.enisodaci.nlinfo@enisodaci.nl+31(0)6-27074046

Colofon

18

Odaciadvies