Tastbare - Alfred Staarman · 2016. 2. 10. · De Eerste Wereldoorlog heeft een vreemd soort...

Tastbare Herinneringen

1914-1918

SamenstellingMarius van Leeuwen en Alfred Staarman

Uitgave ter gelegenheid van het 25 jarig bestaan van de

Western Front Association Nederland

Tastbare Herinnering 02-07-2008 16:51 Pagina 1

2

W E S T E R N F R O N T A S S O C I A T I O N N E D E R L A N D

VO

OR

WO

OR

D Vo o r w o o r d

In de laatste decennia is de belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog op

spectaculaire wijze gegroeid. Meer dan ooit tevoren wordt er over deze vier

gruwelijke jaren gepubliceerd met steeds nieuwere inzichten en op basis van

nieuwe vragen. Het gaat niet alleen over de generaals en de veldslagen maar ook

over de soldaten, hun leefwereld en over het thuisfront. Veel aandacht is er ook

voor de beleving van en de herinnering aan de oorlog. Deze verhoogde

belangstelling is een internationaal verschijnsel. Opmerkelijk is dat ook het

‘neutrale’ Nederland de jaren 1914-1918 aan het ontdekken is. Veel Nederlanders

zijn inmiddels bekend met de slagvelden aan het Westfront en met musea als InFlanders Fields in Ieper en het Historial in Péronne. Bovendien dragen ook

Nederlandse auteurs hun steentje bij aan het onderzoek over deze intrigerende

jaren.

De Eerste Wereldoorlog heeft een vreemd soort aantrekkingskracht. Enerzijds is

deze oorlog relatief dichtbij. Het Westfront is vanuit Nederland goed te bereizen.

Anderzijds is de oorlog onpeilbaar ver weg. Hoe kunnen we ons een voorstelling

maken van wat de soldaten in de loopgraven doorstonden? Het was in vele

opzichten zo extreem, zo ver weg van onze dagelijkse belevingswereld, dat het

zowel fascineert als onbegrijpelijk is. We lezen de boeken, we zien de films, we

lopen over de velden waar zij sneuvelden, we trachten ons in te leven maar het

blijft moeilijk in de huid te kruipen van die poilu of van die Tommy.

De Western Front Association Nederland stimuleert en organiseert de

belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog op uitstekende wijze. Met het fraaie

full color tijdschrift De Groote Oorlog, met lezingen van niveau en deskundig

begeleide excursies naar de slagvelden, tot Gallipoli toe, geeft de WFA

Nederland eenieder die in deze oorlog is geïnteresseerd een goede basis om zijn

kennis te vergroten en in contact te komen met andere Eerste Wereldoorlog-

enthousiastelingen.

Deze gids is een voorbeeld van de gedegen wijze waarop de WFA Nederland te

werk gaat. Samengesteld met steun van het Legermuseum in Delft hebt u hier,

in een aantrekkelijke lay-out, een overzicht van de tastbare herinneringen die in

Nederland naar de Eerste Wereldoorlog verwijzen. Hiermee laat deze verenigingop een originele manier zien hoe de jaren 1914-1918 ons neutrale land beroerd

hebben. De vele slachtoffers op zee, de vluchtelingen die onze grenzen

passeerden, de jarenlange mobilisatie van honderdduizenden mannen en de

dankbaarheid dat de oorlogsgruwelen Nederland bespaard bleven hebben hun

sporen in steen achtergelaten. Samen geven ze een beeld van onze geschiedenis

en laten ze zien dat het van belang is zorgvuldig hiermee om te gaan. Het


3

VO

OR

WO

OR

D

T A S T B A R E H E R I N N E R I N G 1 9 1 4 - 1 9 1 8

neutrale Nederland was wel degelijk onderdeel van de Europese geschiedenis in

1914-1918 en dat toont deze uitgave erg goed aan.

Dit boekje van de WFA Nederland zal zeker bijdragen aan onze kennis over de

Eerste Wereldoorlog. En al hebben we – gelukkig – in Nederland geen slagvelden

uit deze jaren die we kunnen bezoeken, een bezoek aan deze vreedzame

herinneringen uit een spannende en bijzondere periode is zeker de moeite

waard. De alfabetische indeling, de kaarten en de vele foto’s maken deze uitgave

niet alleen geschikt voor in de luie leesstoel thuis maar juist ook als gids voor

bezoeken aan bijzondere plaatsen door heel Nederland waar de geschiedenis

tastbaar wordt.

Prof. dr. Wim Klinkert


4


IN

HO

UD

Ten geleide

1 Amerongen B

2 Amersfoort B, C

3 Amsterdam D, E

4 Asperen E

5 Bennebroek A

6 Bergen op Zoom C

7 Budel D

8 Bunnik E

9 Bussum E

10 Delft B

11 Deventer B

12 Didam C

13 Dokkum B

14 Doorn B

15 Ede B

16 Egmond aan zee D

17 Emmen D

18 Enschede B, C

19 Everdingen E

20 Garderen C

21 ‘s-Gravenzande C

22 Groningen B

23 Den Haag A, B, C, D

24 Haarlem C

25 Halsteren E

26 Harderwijk B

27 Heerlen B

28 Helwijk E

29 Den Helder A, E

30 ‘s-Hertogenbosch B, C

31 Hoek van Holland E

32 Honswijk A

33 Kamperland C

34 Katwijk D

35 Leeuwarden F

36 Leiden D

37 Maartensdijk E

38 Maastricht B

39 Muiderberg C

40 Neede D

41 Nieuwkerk F

42 Nieuw Milligen A

43 Nijmegen C

44 Noordwijk aan Zee C

45 Nunspeet B

46 Ooltgensplaat E

47 Rotterdam C

48 Schalkwijk E

49 Schiermonnikoog C

50 Sint Oedenrode A

51 Sippenaken D

52 Sluis D

53 Soesterberg A, B

54 Spaarndam E

55 Terschelling C, E

56 Utrecht E

57 Vaals C

58 Veghel D

59 Venlo B

60 Verdun (F) D

61 Vlissingen C, E

62 Vyfhuizen E

63 Weert B, E

64 West Beemster E

65 Westkapelle A

66 Willemstad A, E

67 Winterswijk D

68 Ymuiden C

69 Ysselstein C

70 Zonnemaire C

71 Zwammerdam A

Colofon, fotoverantwoording

en literatuurlijst

I n h o u d


2

1

2

3

4

5

625

7

8

9

10

29

11

12

13

14 15

16

17

18

19

20

23

21

22

2426

27

30

31 32

33

34

35

36 37

38

40

41

41

43

44

4539

46

4748

49

50

51

52

53

54

55

56

57

58

59

61

62

61

63

64

65

662928

67

68

69

70

71


In een 70 plaatsen in Nederland en enkel daarbuiten, zijn herinneringen te vinden

die een gevolg zijn van de Eerste Wereldoorlog. Deze zijn op te delen in de volgende

categorieën:

A = gemobiliseerde krijgsmacht

B = buitenlandse vluchtelingen & geïnterneerden

C = buitenlandse krijgsgevangenen & oorlogsslachtoffers

D = samenleving

E = (deel van) militair verdedigingswerk

F = overig


Te n g e l e i d e

Voor u ligt de derde druk van Tastbare Herinneringen, en de eerste in boekvorm.

In 1994 verscheen de eerste brochure, destijds samengesteld voor en door de

leden van de Western Front Association. De nieuwe uitgave is inhoudelijk op een

paar punten aangepast. Het criterium voor opname in de gids is dat een object

een directe relatie moet hebben met de Eerste Wereldoorlog, het moet een

gevolg zijn van de oorlog. Aan dit criterium is ditmaal iets strenger de hand

gehouden, zodat een aantal objecten van de lijst is verdwenen, zoals het

monument voor Lodewijk Thomson in Den Haag, en een scheepswrak uit 1921

voor de kust van Petten. Toch is wel een enkele uitzondering gemaakt,

bijvoorbeeld bij het graf van Cort van der Linden. Deze belangrijke figuur mocht

niet ontbreken in een uitgave over Nederland en de Eerste Wereldoorlog. In de

afgelopen jaren zijn er enkele nieuwe objecten bijgekomen die voorheen nog

niet bekend waren. In een enkel geval was een object verdwenen, zoals in Gouda

waar graven van Belgische vluchtelinge geruimd bleken te zijn. Een apart

probleem vormden de militaire verdedigingswerken, en dan met name de

Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Beide zijn als

zodanig niet een gevolg van de Eerste Wereldoorlog, maar hebben in de periode

natuurlijk wel een belangrijke rol gespeeld in de Nederlandse defensie. Delen

van deze verdedigingswerken hebben echter toch ook een directe relatie met de

oorlog in die zin dat ze in die periode zijn versterkt, veelal door het plaatsen van

betonnen schuilplaatsen op en rond forten. Die betonnen werken zijn nog altijd

waarneembaar en vormen daarmee een tastbare herinnering aan de oorlog. De

redactie heeft er voor gekozen om niet, zoals in de vorige uitgave, alle plaatsen

van de stelling van Amsterdam de Waterlinie op te nemen, maar alleen die waar

echt nog iets tastbaars herinnert aan de oorlog. Ook hier weer een enkele

uitzonderingen, zoals het fort Hoek van Holland, waar niet zichtbare

aanpassingen zijn maar waar wel een museum is gehuisvest waar veel te leren

valt over de mobilisatieperiode.

De WFA heeft getracht zoveel mogelijk tastbare herinneringen op te nemen.

Het is echter altijd mogelijk dat er zaken over het hoofd zijn gezien. De redactie

houdt zich aanbevolen voor aanvullingen.

6



1 A m e r o n g e nDrostestraat 20

7

AM

ER

ON

GE

N


Kasteel AmerongenNadat op 10 november 1918 de Duitse keizer Wilhelm II naar Nederland was

gevlucht en toestemming kreeg hier te blijven, vond hij onderdak in het kasteel

Amerongen van graaf Bentinck. In een zaal van dit gebouw, gezeten aan een,

nog aanwezig Louis XIV-bureau bekrachtigde de keizer op 28 november 1918

formeel zijn troonsafstand. Het was de opzet dat de ex-keizer slechts korte tijd

op kasteel Amerongen zou logeren, maar het duurde toch ruim een jaar voordat

hij het kasteel Huis Doorn kocht en daarheen verhuisde.


8


AM

ER

SF

OO

RT

BelgenmonumentMonument gebouwd door in Zeist en Amersfoort geïnterneerde Belgische

militairen. Tijdens en na de gevechten rond Antwerpen in september 1914 weken

ongeveer een miljoen Belgen uit naar Nederland. Onder hen waren

tienduizenden militairen. Burgervluchtelingen keerden na verloop van een paar

maanden vrijwel alle weer naar huis maar Nederland was als neutraal land,

verplicht te voorkomen dat militairen van vreemde nationaliteit weer aan de

strijd konden deelnemen en moest deze dus voor de duur van de oorlog

interneren. Het ging hierbij om grote aantallen mensen, in totaal bijna 50.000

waarvan verreweg de meesten, 33.105 personen, Belgen waren. Het was de taak

van het Nederlandse leger de geïnterneerden te bewaken, te huisvesten, te

kleden, te voeden en medisch te verzorgen. Grote interneringskampen bevonden

zich in Gaasterland, Harderwijk en Zeist. Deze internering van buitenlandse

militairen was één van de meest tijdrovende ‘neventaken’ van de Nederlandse

krijgsmacht in de periode 1914-1918. Duizenden militairen werden ingezet om

de interneringskampen te bewaken en ontsnapte geïnterneerden op te sporen.

In juli 1915 waren er al 1.600 ontsnapt, terug naar België of richting Groot-

Brittannië. Aan het eind van de oorlog was dit aantal tot bijna 3.000 opgelopen.

Een apart probleem vormde een groep van 7.000 Belgische militairen die in

2 a A m e r s f o o r tBelgenlaan, nabij Stichtse Rotonde


9

AM

ER

SF

OO

RT


burger de grens was overgekomen, in de hoop internering te ontlopen en als

vluchteling te worden aangemerkt. Toen de meeste vluchtelingen spoedig weer

naar België werden gedirigeerd wilden zij alsnog geïnterneerd worden omdat ze

bij terugkomst door de Duitsers vermoedelijk krijgsgevangen zouden worden

gemaakt. De Nederlandse opperbevelhebber generaal Snijders was streng. Niet

in uniform over de grens betekende geen internering. ‘Een interneeringsdepot is

geen filantropische inrichting’, liet hij desgevraagd weten. De Belgen gingen

terug. Zes geïnterneerde Belgische officieren werden tijdens hun verblijf in

Nederland door de Belgische regering ontslagen. Zij zouden zich al te

gemakkelijk aan de strijd hebben onttrokken. In december 1914 braken er in het

kamp Zeist rellen uit. De Belgen kwamen in opstand tegen de kampleiding en

protesteerden tegen de miserabele leefomstandigheden. De kantine werd

gesloopt en de biervoorraad geplunderd. Acht Belgen werden door Nederlandse

bewakers gedood en achttien raakten zwaargewond. Belangrijkste oorzaak van

de ontevredenheid bij de Belgen was de geringe bewegingsvrijheid van de

kampbewoners, een beperking die weer te maken had met de veelvuldige

vluchtpogingen. De leefomstandigheden werden gaandeweg wel verbeterd. Zo

werd gezinshereniging toegestaan met als gevolg dat er hele ‘gezinsdorpen’

naast de interneringskampen ontstonden. Ook mochten geïnterneerden die

beloofden niet te zullen ontsnappen, gaan werken. Dit gebeurde onder andere in

de Limburgse mijnen. De bouw van het enorme monument in Amersfoort

veschafte ook vele Belgen werk.

Het Centraal Beheer der Werkscholen voor Belgische geïnterneerde Soldatenstelde in 1916 het gemeentebestuur van Amersfoort voor om een gedenkteken op

te richten ‘als hulde aan het Nederlandsche volk voor de her-opbeuring en de

gastvrijheid, die de Belgische geïnterneerden en vluchtelingen zo edelmoedig is

bedeeld gedurende den grooten oorlog’. Op 10 oktober 1916 aanvaardde de

Amersfoortse gemeenteraad het aanbod. Het monument werd gebouwd onder

leiding van de Belgische architect Huib Hoste uit Brugge die tijdens de oorlog in

Soesterberg verbleef.

Door de na WO I verslechterde verhoudingen tussen beide landen kon het

monument pas in 1938 officieel en in aanwezigheid van koningin Wilhelmina en

koning Leopold III worden onthuld. Op de gedenkplaat is de volgende tekst

aangebracht: ‘als getuigenis der dankbaarheid van het Belgische volk voor de

edelmoedige hulpvaardigheid aan de Belgische uitgewekenen gedurende den

Wereldoorlog 1914-1918 door het Nederlandse volk bewezen’.

Oorspronkelijk was in het hoofdgebouw een klein museum voorzien maar daar

is het nooit van gekomen.

Bron: Roodt, Evelyn de, Oorlogsgasten: vluchtelingen en krijgsgevangenen inNederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000

Staarman, Alfred, Verre van Vredig. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog1914-1918. Delft 2004


10


AM

ER

SF

OO

RT

Graven van Britse geïnterneerdenZeven graven van Britse geïnterneerden, waarschijnlijk afkomstig van de

nabijgelegen barakken op de Vlasakkers. Mogelijk overleden aan de Spaanse

griep tussen 30 november 1918 en 10 januari 1919. De keurig onderhouden

graven steken opvallend af bij de rest van de niet meer in gebruik zijnde

begraafplaats. In het voorjaar 2008 waren 3 van van de 7 graven vernield door

vandalen.

2 b A m e r s f o o r tAlgemene begraafplaats, Soesterweg 187


2 c A m e r s f o o r tRooms-katholieke begraafplaats, Utrechtseweg 28

11

AM

ER

SF

OO

RT


Een Brits grafGezien de datum van overlijden waarschijnlijk ook een slachtoffer van de

Spaanse griep.


12


AM

ER

SF

OO

RT

Twaalf Italiaanse en twee Portugese gravenOp het linker gedeelte van de begraafplaats, rij 12a, bevinden zich twaalf

Italiaanse graven met slachtoffers van de Spaanse griep. Waarschijnlijk betreft

het militairen die vanuit Duitse krijgsgevangenschap op weg naar huis waren,

aangezien alle zijn overleden in 1919. Opmerkelijk is, dat bij de herbegrafenis in

Amersfoort uit de nummers op de zakken met de stoffelijke resten gebleken is

dat slechts vier van de doden Italianen zouden zijn. Het betreft hier D.G. Anrico

en A. Bocciarelli, no. Dienst Berging D 28807, en J. Saporiti en F. Tondolo no. D

28808. De groep is, samen met een aantal in de Tweede Wereldoorlog

omgekomen Italianen hier bijgezet. Er is een gedenksteen geplaatst met in het

Italiaans de tekst: ‘Italië, ter eeuwige herinnering aan het offer gebracht door

zijn zonen tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog in Nederland gevallen’.

Links naast de rij Italianen liggen twee Portugezen die, gezien hun

overlijdensdatum januari 1919 waarschijnlijk eveneens griepslachtoffers geweest

moeten zijn.

2 d A m e r s f o o r tBegraafplaats Rusthof, Dodeweg 31


2 e A m e r s f o o r tBegraafplaats Rusthof, Russisch ereveld, Dodeweg 31

13

AM

ER

SF

OO

RT


Russisch ereveldTer linkerzijde voor de ingang van Rusthof bevindt zich het Russische ereveld

waarop 865 Russische militairen uit de Tweede Wereldoorlog begraven liggen. In

vak C, op rij 9, no. 806a bevindt zich het graf van één Russische militair,

gemarkeerd door een steen waarop, in tegenstelling tot de andere grafstenen de

Sovjetster ontbreekt. De tekst erop, in Cyrillisch schrift luidt: Russische militair(Russkij woin); Schtjerpow; 1914-1918. Het gaat om soldaat Andrej Tscherepow,

de spelling op de steen is waarschijnlijk onjuist, geboren in 1891/1892, overleden

1 juni 1919 te Oldebroek. Hij is hier geïnterneerd geweest in een kamp waarin

zich gedurende de jaren 1918 en 1919 Russische en Poolse burgers en militairen

bevonden. Aanvankelijk was hij begraven te Epe, waarschijnlijk met een

landgenoot. In 1962 werd het stoffelijk overschot van Tscherepow herbegraven

op dit militaire ereveld.


14


AM

ST

ER

DA

M

Stelling van AmsterdamIn Amsterdam zelf zijn verscheidene tastbare herinneringen aan de Eerste

Wereldoorlog te vinden. De hoofdstad vormde destijds de kern van de Stelling

van Amsterdam. Deze honderdtweeëndertig kilometer lange verdedigingslinie,

die als een ring om Amsterdam lag, ontleende haar defensieve kracht aan een

aaneengesloten geheel van terreinen die onder water gezet konden worden. De

42 forten werden tussen 1880 en 1914 gebouwd. Aan de zuidoost kant viel de

stelling lange tijd samen met het meest noordelijke deel van de Nieuwe

Hollandse Waterlinie , zie Utrecht. Hier liggen ook de vestingen Weesp en

Muiden. In de stelling zijn tal van kleinere objecten bewaard gebleven zoals

kruithuizen, onderkomens, fortwachterswoningen, loodsen, sluizen en duikers.

In 1996 plaatste de UNESCO deze unieke linie op de werelderfgoedlijst. De

Stelling van Amsterdam is niet een product van of een overblijfsel uit de Eerste

Wereldoorlog. Om die reden worden niet alle elementen van de stelling

opgenomen in dit boekje. Daar waar tussen 1914 en 1918 nu nog zichtbare

aanpassingen en toevoegingen aan de stelling zijn gebouwd zullen die wél

worden opgenomen. Tijdens de mobilisatie werden in het stellinggebied diverse

veldversterkingen gebouwd die, opvallend genoeg, alle in het westelijk deel van

3 a A m s t e r d a m


15

AM

ST

ER

DA

M


de stelling liggen: de sector Sloten. Ze worden hier kort beschreven. In de

vóórpositie Cruquius, in de Haarlemmermeer werd ten behoeve van het veldleger

in 1915 een opnamestelling aangelegd. Volgens de toen geldende militaire

doctrine diende het veldleger zich tijdig terug te trekken binnen de Stelling van

Amsterdam om het ‘hart des lands’ te verdedigen. Er zijn acht schuilplaatsen uit

1916 te zien van versterkt beton. Zij zijn daarmee de oudste in Nederland. Ook

het fort Vijfhuizen, grenzend aan deze positie werd versterkt met betonnen

schuilplaatsen. In dit deel van de stelling bevindt zich ook de positie te

Spaarndam. Deze ondiepe strook werd tijdens de Eerste Wereldoorlog versterkt

met een verdedigingslinie bestaande uit loopgraven en in 1918 met betonnen

schuilplaatsen. Op een aantal forten werden voorzieningen getroffen voor het

plaatsen van zoeklichten en later ook voor plaatsing van luchtdoelgeschut. Fort

Spijkerboor, ten noorden van Amsterdam had een speciale bestemming: het was

militair huis van bewaring waar vooral dienstweigeraars werden opgesloten. Bij

aanvang van de mobilisatie in 1914 werd de bezetting van de Stelling van

Amsterdam gevormd door circa 10.000 man, hoofdzakelijk bestaande uit

landweer-infanterie en vestingartillerie. Gedurende de mobilisatie werd steeds

meer verlof toegekend maar een vaste kern bleef altijd op en rond de forten. Veel

materieel uit de stelling, zoals geschut, kleding, geweren etc. werd gedurende

de mobilisatie gebruikt om het veldleger te bevoorraden.



Veel historische en actuele informatie over de stelling en de forten, ook met

betrekking tot openstelling, fietsroutes e.d., is te vinden op internet.

Bron:

Kant, Peter, e.a., De Stelling van Amsterdam: vestingwerken rond de hoofdstad.

Beetsterzwaag, z.j..

Vesters, Paul, (red.), De Stelling van Amsterdam: harnas voor de hoofdstad.

Utrecht 2003.

www.stellingvanamsterdam.nl

www.stellingamsterdam.nl


17

AM

ST

ER

DA

M



18


AM

ST

ER

DA

M

GevelstenenIn de Putterstraat en op het Zwanenplein zijn vier gevelstenen voorzien zijn van

een gedicht dat te maken heeft met 1914-1918. De teksten van David Ingwersenverwijzen naar het vreedzame en tevreden Nederland waar letterlijk gebouwd

werd aan de toekomst terwijl elders de wereld in brand stond.

3 b A m s t e r d a m - N o o r dPutterstraat en Zwanenplein


19

AM

ST

ER

DA

M


Ten tijde toen loopgraaf en duikbooten waren

Den zonen des nabuurs tot woning en graf

Mocht, Holland, uw kroost met voldoening hier staren

Op’t vredig tehuis, dat uw liefde hun gaf.

Omhoog rees Noachs ark op tuimelende vloeden,

Waarover bliksem flitst en harde donder knalt.

Zoo rees in oolrogstijd, toen wereldstormen woedden,

Dit bouwwerk blij omhoog, van godes schuts omwald.

IJsbeer en luipaard en Gallische haan,

Bonden den kampstrijd met den adelaar aan

Hoe bloedden kaken en klauwen!

Holland toog rustig aan ’t bouwen

Wat vindt de vrede na vier jaar vol leed?

D’ adelaar stervend; dit bouwwerk gereed.

Vredeszon was schuilgegaan-

Hier vangt vredig bouwen aan.

De Czar vermoord – Wilhelm verjaagd.

Men bouwt en werkt hier onvertraagd.

De vrede keert-veel ligt berooid.

Dit bouwwerk staat voltooid.


20


AM

ST

ER

DA

M

GevelsteenGevelsteen met kanonnen die schieten op de tekst ‘Beschaving 1914’

Het was even zoeken, want de steen zit op vier hoog aan de gevel.

3 c A m s t e r d a m - O o s tSteve Bikoplein


4 A s p e r e nNoorder Lingedijk ten oosten van Asperen, Langendijk 60 Acquoy

21

AS

PE

RE

N


Fort AsperenHet torenfort Asperen, onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zie

Utrecht, heeft een scherfvrij, betonnen wachthuis en scherfvrije, betonnen

waarnemingsposten uit 1914.


22


BE

NN

EB

RO

EK

Herdenkingszuil koninklijk bezoek.In 1916 voerden de 2e en 3e compagnie van het Instructiebataljon uit Kampen

een tiendaagse oefening uit. Op 10 augustus sloegen zij een bivak op in een

weiland te Bennebroek, vlakbij Huis Bennebroek, het landgoed van mevrouw

Willink. Tijdens dit oponthoud kwam koningin Wilhelmina op bezoek om de

troepen te inspecteren. Mevrouw Willink was zo vereerd door het koninklijk

bezoek dat zij een gedenknaald liet plaatsen met de inscriptie: ‘Ter herinnering

aan het bezoek van H.M. koningin Wilhelmina in het bivak van het

instructiebataljon uit Kampen, 11 Augustus 1916'.

5 B e n n e b r o e kBinnenweg 6, Weiland bij Serviceflat 'Huis te Bennebroek', t.o. de Hervormde Kerk.


6 B e r g e n o p Z o o mRuytershoveweg (parallel aan de A58 Bergen op Zoom - Roosendaal)

23

BE

RG

EN

O

P

ZO

OM


Britse militairenbegraafplaatsOp deze begraafplaats, waarop merendeels gevallenen uit de Tweede

Wereldoorlog begraven zijn liggen ook zeven Britse militairen uit de Eerste

Wereldoorlog. Het betreft zes onbekende soldaten en een vlieger, 2e luitenant

R.W. Robinson van de Royal Air Force. Hij sneuvelde op 11 augustus 1918.


7 B u d e lRuiterstraat (Hamont) Ongeveer op de grens tussen België en Nederland

BU

DE

L

Monument voor 'Den Draad' Ongeveer op de grens tussen België en Nederland, aan de Ruiterstraat, een van

de wegen tussen Budel en Hamont hebben de Belgen een stuk van de

grensversperring nagebouwd die de Duitsers in 1915 langs de gehele Belgisch-

Nederlandse grens neerzetten. Deze bestond uit een driedubbele draadconstruc-

tie aan houten palen. De middelste daarvan werd onder een hoge elektrische

spanning, 2.000 volt, gezet. Met de versperring wilden de Duitse bezetters

smokkel, spionage en illegale grensoverschrijding van Belgische jongemannen

die naar het leger wilden, voorkomen. In het Belgische Sippenaken – eveneens

aan de grens – staat een monument voor de talrijke door deze stroom gevallen

slachtoffers.

24



25


Infanteriestelling tussen Fort Vechten en fort RhijnauwenDeze forten maakten deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en behoorden

tot de tweede fortengordel ten oosten van Utrecht. Ze zijn uitgerust met

betonnen groepsschuilplaatsen die in de jaren 1916 tot 1918 werden gebouwd.

Deze groepsschuilplaatsen liggen buiten de forten.

Kromme Rijn - Fort Vechten. Infanteriestelling tussen Rhijnauwen en Vechten.

Tussen de Kromme Rijn, ten zuiden van Fort Rhijnauwen en Fort Vechten ligt een

infanteriestelling met dubbele loopgraven. In 1918 werden talrijke betonnen

schuilplaatsen gebouwd. Deze in de diepte uitgebouwde infanteriestelling geeft

een vrijwel compleet beeld van een accesverdediging uit de Nieuwe Hollandse

Waterlinie, zie Utrecht.

8 B u n n i kFort Vechten, Marsdijk 2, en fort Rhijnauwen, Vossegatsedijk 5

BU

NN

IK


9 B u s s u mFranse kampweg (N236 tussen Weesp en Bussum)

BU

SS

UM

Franse KampInfanteriestelling met betonnen groepsschuilplaatsen. Onderdeel van de

infanteriestelling die gedurende de Eerste Wereldoorlog ten zuiden en oosten

van Naarden werd aangelegd. Aanvankelijk alleen veldversterkingen in de vorm

van aarden wallen, later uitgebreid met tientallen betonnen groepsschuil-

plaatsen. Onderdeel van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zie Utrecht.

26



27


Plaquette aan de muur van Restaurant De Lindenhof‘Uit dankbaarheid. De geïnterneerde Belgische studenten, 1914-1918'.

Die dankbaarheid kwam van circa vijftig Belgische, geïnterneerde soldaten die

tot de ‘Hoger-onderwijsafdeling’ behoorden en hun studies op de Technische

Hogeschool konden voortzetten. Bij hun vertrek op 25 november 1918 hebben zij

deze plaquette aan de Delftse bevolking aangeboden.

1 0 D e l f tZocherweg 9

DE

LF

T


28


DE

VE

NT

ER

Graf van vier Belgische militairenOp de Rooms-katholieke begraafplaats bevindt zich een graf van vier Belgische

militairen die hier 'binst den oorlog 1914-1918', gedurende de oorlog, overleden

zijn. Het gaat om A. F. Dehenaeau, J. B. Hendrickx, L. L. A. Opdegam en

M. Seeuws. Bovenin de steen is een plaatje in de kleuren van de Belgische vlag

aangebracht. In het gebeeldhouwde, opengeslagen boek aan de voet van de

steen is de volgende tekst aangebracht:: ‘God geve dat ik rusten mag tot in zijn

eeuwige macht’ en ‘Haar plaats is leeg, haar stem is stil, wij zwijgen Heer, het is

Uw wil’.

1 1 D e v e n t e rRooms-katholieke begraafplaats, Ceintuurbaan


1 2 D i d a mNederlands-hervormde begraafplaats, Wilhelminastraat

29

DI

DA

M


Twee graven van geallieerden Op de begraafplaats te Didam liggen twee graven van geallieerden die uit Duitse

krijgsgevangenschap naar Nederland kwamen en hier aan de Spaanse griep zijn

overleden. Een van hen was Ali Mosulin, een lid van de Mercantile Marine.


30


DO

KK

UM

Een Belgisch oorlogsgrafOp de Algemene begraafplaats van Dokkum ligt de Belgische soldaat M.F.

Bosmans die op 21 januari 1919 is overleden, vermoedelijk aan de Spaanse griep.

Zijn vrouw die hem 39 jaar heeft overleefd is naast hem begraven. Op haar steen

staat: ‘Naast onzen vader rust hier onze lieve moeder Jeltje Bosmans Kramer

* 25-11-1894 † 16-3-1958.. Opmerkelijk is dat de steen van de vader er

verzorgder uit ziet dan de steen van de moeder.

1 3 D o k k u mAlgemene begraafplaats Lindenhof, Metslawiersterweg 1a


1 4 D o o r nLangbroekerweg 10

31

DO

OR

N


Kasteel Huis Doorn Nadat de Duitse keizer Wilhelm II naar Nederland was gevlucht verbleef hij eerst

bij Graaf Bentinck op kasteel Amerongen. In 1920 kocht hij van baronesse Van

Heemstra kasteel Huis Doorn. Hij richtte het in met onder meer bezittingen uit

de Berlijnse paleizen. Zijn eerste vrouw, keizerin Auguste Viktoria, overleed in

Doorn waarna hij hertrouwde met de prinses Von Reuss. Tot zijn dood in 1941

bleef Wilhelm II in Doorn wonen. Hij werd begraven in een mausoleum op het

terrein van Huis Doorn. Zijn grootste wens – terugkeer naar Duitsland – werd

nimmer vervuld. Zie ook: www.huisdoorn.nl


32


DO

OR

N


33

DO

OR

N



34


BE

NN

EB

RO

EK

Belgisch monumentOp de Ederheide staat een monument, opgebouwd uit brokken steen, ter

herinnering aan het Belgische vluchtelingenkamp dat hier in de Eerste

Wereldoorlog stond. Op de sokkel staat: ‘Belgische Vluchtelingenkamp V.O.E.

1914-1918. – Deze zwerfsteen in Ede doet ons denken aan het verleden’.

1 5 E d eEderheide


1 6 E g m o n d a a n Z e eOude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene Begraafplaats

35

NO

OR

DW

IJ

K

AA

N

ZE

E


Monument voor omgekomen vissersDe tekst op het monument luidt: ‘Het zwaar geteisterde Egmond. Aan zijne

zonen in vreedzamen arbeid ter zee gebleven tengevolge van den oorlog van

1914’. Op het monument staan behalve de namen van de omgekomen

vissermannen ook de data waarop zij omkwamen. Wat aan de data opvalt is dat

een aantal van deze vissers na de oorlog, nog tot in de jaren ’20 het ongeluk

hadden op een mijn te lopen of er één op te vissen met alle gevolgen van dien.

Zo bleef de oorlog nog jaren later onschuldige slachtoffers maken. De

zeescheepvaart, en dan vooral de visserij heeft het zwaarst geleden onder de

oorlog. Tot 1916 werd door de oorlogvoerende landen de Nederlandse

neutraliteit ook ter zee gewaarborgd en bloeide de zeevisserij als nooit tevoren:


36


BE

NN

EB

RO

EK de winsten waren hoog en de vloot werd zelfs uitgebreid. Maar vanaf 1917 ging

het mis. Losgeslagen mijnen en de Duitsers met hun onbeperkte duikbootoorlog

maakten steeds meer slachtoffers. Honderdvijfenzeventig Nederlandse

vissersschepen gingen hierdoor verloren. Ook in de territoriale wateren vielen

slachtoffers door losgeslagen zeemijnen die als sluipmoordenaars rondzwierven.

Telefoon- of radiocommunicatie bestond aan boord van vissersschepen nog niet

in die tijd. Schepen keerden eenvoudigweg niet terug en na dagen wachten in

spanning wisten de families hoe laat het was. Van de gedurende de geheleoorlog omgekomen 862 vissers keerde bijna de helft, 382 man juist in het laatsteoorlogsjaar niet terug. Afgezet tegen vredestijd liep de Nederlandse visserman in

dat laatste oorlogsjaar 50 maal meer kans om ‘op zee te blijven’. De visserij was

dus extreem gevaarlijk geworden maar, mede daardoor, tevens zeer winstgevend.

Het kleine beetje vis dat nog binnenkwam werd voor goudgeld verkocht. Het was

voor de meeste vissers eenvoudigweg een economische noodzaak om uit te

varen. Ook in Scheveningen en Katwijk staan indrukwekkende monumenten ter

nagedachtenis aan de omgekomen vissers. In deze kleine gesloten

gemeenschappen werd in de oorlogsjaren gerouwd. Visserij was een

familieaangelegenheid; niet zelden verloren families in één klap geliefden uit

drie generaties.

Bron:

Gouda, D.J.: De Nederlandse zeevisserij tijdens de Eerste wereldoorlog 1914-1918. Haarlem 1978.


1 9 E m m e nHoek Hoofdstraat - Stationstraat, achter de flat

37

EM

ME

N


KastanjeboomOp een zwarte zwerfkei, vóór de kastanjeboom is op het gepolijste vlak de tekst

gegraveerd: ‘Vredesboom - Ter herinnering aan het einde van de Eerste

Wereldoorlog op 11 November 1918, geplant door een zevenjarige jongen, die

hier een kastanje in de grond stopte’.


38


EN

SC

HE

DE


39

EN

SC

HE

DE


Monument ter herinnering aan repatriëringDe tekst op het monument is aangebracht in vier talen, Nederlands, Frans,

Engels en Italiaans en luidt: ‘Ter herinnering aan den doortocht van 32.690

Fransche, 26.960 Britsche, 6.650 Italiaansche, 1.660 Servische, 50 Russische en

15 Japansche krijgslieden, die na lange gevangenschap in Duitschland op den

terugweg naar hun vaderland tusschen 20 November 1918 en 20 Januari 1919 in

deze stad kwartier vonden en eerste gastvrijheid genoten’.

In het Duitsland van na 11 november 1918 heerste chaos; de keizer was naar

Nederland uitgeweken, het leger was in ontbinding en van een ordentelijk

bestuur was geen sprake meer. Ondertussen wilden tienduizenden geallieerde

krijgsgevangenen die in Duitsland gevangen gehouden werden, zo snel mogelijk

naar huis. Nederland kreeg onverwacht te maken met de komst van, wederom,

grote aantallen buitenlandse militairen en ditmaal niet om, zoals bij het

uitbreken van de oorlog in 1914 hier een veilig heenkomen te zoeken maar om zo

snel mogelijk thuis te komen. ‘Thuis’, dat kon zijn: Frankrijk, Engeland,

Portugal, de VS, maar ook Rusland, Servie en zelfs Japan.

De aantallen op het monument genoemd leveren een totaal op van 68.025 maar,

naar verluid moeten het er naar schatting in totaal zo’n 80.000 zijn geweest.

Nauwkeurige administratie was in de chaotische omstandigheden moeilijk maar

wel belangrijk omdat gemeentebesturen de opvang vooruit moesten betalen en

die dan later konden declareren bij het ministerie van Binnenlandse Zaken, dat

de kosten dan weer zou verhalen op de landen van herkomst van de krijgslieden.

De gemeente Enschede kreeg er in twee maanden dus zo’n 80.000 te verwerken.

Vermoeide, hongerige en vooral ongeduldige militairen die formeel de status

hadden van ontsnapte krijgsgevangene. Dat betekende dat ze niet mochten

gaan en staan waar ze wilden. Het was niet eenvoudig om voldoende treinen te

organiseren om ze naar Vlissingen of Rotterdam te brengen en, eenmaal daar

om voldoende scheepsruimte veilig te stellen teneinde ze naar hun vaderland te

brengen. Belgen en Fransen werden via Limburg de Maas overgezet richting

België. Ook Enschede kon de stroom maar nauwelijks aan. Aan de grens in

Didam, Venlo en Sittard verschenen quarantainestations waar de krijgsgevangen

zich in grote, geïmproviseerde douche-installaties konden wassen, waar hun

kleding gereinigd werd en waar ze medisch werden onderzocht. Het duurde niet

lang of de eerste opvang zat tjokvol. De Nederlandse regering was er alles aan

gelegen om iedereen zo snel mogelijk te repatriëren doch liep ook tegen de

grenzen aan van wat mogelijk was. In afwachting van transport naar huis werden

de voormalige krijgsgevangenen daarom ondergebracht in de kampen die

voorheen waren gebruikt voor de opvang van geïnterneerden, zoals die in

1 8 a E n s c h e d eHoek Cort van der Lindenlaan / Goolkatenweg


40


EN

SC

HE

DE Harderwijk en Gaasterland en andere plaatsen. Het was ook de tijd waarin de

Spaanse griep huishield in Nederland. In onhygiënische omgevingen waar veel

lichamelijk verzwakte mensen dicht op elkaar verbleven was het risico op

besmetting groot en de griep maakte juist dan ook daar de nodige slachtoffers.

In Garderen bijvoorbeeld liggen 29 Serviërs begraven die, in afwachting van

repatriëring tijdelijk waren gehuisvest in een barakkenkamp in Nieuw-Milligen,

bezweken zijn aan de Spaanse griep, zie Garderen.

Achter de tekst op het monument in Enschede gaat een organisatorische

krachtsinspanning schuil. Van half november tot eind december alleen al

werden 145.000 voormalige krijgsgevangen van vele nationaliteiten vervoerd en

in de maanden daarna volgden nog eens tienduizenden. Enschede, als grote

grensplaats kreeg de grootste aantallen te verwerken, ongeveer de helft. Maar

vele andere gemeenten langs de oostgrens, de zeehavens Rotterdam en

Vlissingen en gemeenten waarin geïnterneerdenkampen waren kregen er mee te

maken. Oldebroek op de Veluwe had geen geluk; hier werden Russen

gehuisvest. Het bleek, door de toenmalige omstandigheden in Rusland

nauwelijks mogelijk om ze repatriëren. Bovendien wilden veel Russen, in

tegenstelling tot de andere nationaliteiten helemáál niet naar huis. Ze waren,

volgens de Telegraaf een ‘allegaartje van velerlei ongure elementen’, en zij

maakten er een vieze bende van. Elders in Enschede, op een voormalig

fabrieksterrein herinnert een gedenkplaat nog aan de buitenlandse militairen

die hier werden opgevangen.

Bron:

Roodt, Evelyn de,: Oorlogsgasten: vluchtelingen en krijgsgevangenen inNederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000. pag. 395-415.


41

NO

OR

DW

IJ

K

AA

N

ZE

E


Beeldengroep voor Vlaamse vluchtelingenDe Belgische beeldhouwer Albert Termote vervaardigde in 1923 een bronzen

beeldengroep. Deze herinnert aan de zeshonderd inwoners van Antwerpen die in

1914 voor de Duitsers op de vlucht sloegen en in Enschede onderdak vonden. De

laatsten keerden pas in januari 1918 naar België terug. De inscriptie is ongeveer

gelijkluidend aan deze uitleg.

1 8 b E n s c h e d eLochemspark, Hengelosestraat


42


EN

SC

HE

DE 1 8 c E n s c h e d e

Oosterbegraafplaats, Noord Esmarkerrondweg

Britse soldatengraven Op de begraafplaats zijn militairen ter aarde besteld die, na hun ontslag uit

Duitse krijgsgevangenschap via Enschede naar huis wilden terugkeren en hier –

veelal aan Spaanse griep – zijn overleden.


43

EV

ER

DI

NG

EN


Fort EverdingenBij fort Everdingen in de uiterwaarden en in de Culemborgse polder zijn de

restanten van een infanteriestelling, loopgraven met betonnen

groepsschuilplaatsen, die is aangelegd in de periode 1914-1918 te zien. Deel van

de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zie Utrecht.

1 9 E v e r d i n g e n


2 0 G a r d e r e nBegraafplaats, Koningsweg

Gedenkteken voor negenentwintig Servische militairenOp welke manier zij in ons land terechtkwamen is niet duidelijk, vermoedelijk

waren het krijgsgevangenen die uit Duitsland op weg terug waren naar hun

vaderland. In afwachting van hun repatriëring werden zij tijdelijk ondergebracht

in het ontruimde mobilisatiekamp Nieuw-Milligen. Tussen 22 en 31 januari 1919

werden zij slachtoffer van de Spaanse griep en in Garderen begraven. Het

monument dateert van voor 1928. De inscriptie spreekt namelijk van het

‘Servische vaderland’ terwijl Servië in 1928 opging in Joegoslavië.

De Joegoslavische regering liet de stoffelijke resten in 1938 opgraven en

overbrengen naar een mausoleum in Tsjecho-Slowakije. Waarom naar dat land

is een raadsel. Het monument bleef achter.

44


GA

RD

ER

EN


45


2 1 ' s - G r a v e n z a n d eAlgemene Begraafplaats Beukenhage, Naaldwijkseweg

'S

-G

RA

VE

NZ

AN

DE

Brits massagraf‘97 unknown British seaman of the great war 1914-1918’, vermeldt de steen. Een

massagraf met niet geïdentificeerde slachtoffers van een zwarte dag uit de Britse

maritieme geschiedenis. Daarnaast nog graven van vijftien zeelieden die wel

geïdentificeerd konden worden; bij elkaar 112 man, alle afkomstig van de

pantserkruisers HMS Cressy, HMS Aboukir en HMS Hogue. Deze schepen

behoorden tot de Britse Southern Force, een eenheid die bestond uit lichte

kruisers, torpedobootjagers en onderzeeboten. Hun taak was, het beveiligen van

de zuidelijke Noordzee. De drie kruisers patrouilleerden op 22 september 1914

langs de Nederlandse kust met een te lage snelheid en niet zigzaggend zoals de

regels voorschreven. Na díé dag zouden ze voortaan slechts in één adem worden

genoemd: Aboukir, Cressy, and Hogue. Op 22 mijl uit de kust van Scheveningen

werden, in één uur tijd, de drie kruisers door torpedo’s van de Duitse

onderzeeboot U9 tot zinken gebracht. Drie Britse kruisers op leeftijd met, als

pikant detail, dat de Cressy het eerste schip in zijn klasse was: gepantserd metKrupp staal. Het mocht niet baten. De Aboukir werd het eerst geraakt. De

commandant verkeerde in de veronderstelling dat het schip op een mijn gelopen

was en seinde naar de andere twee dat ze te hulp moesten komen. Toen hij zijn

vergissing inzag was het te laat. De Cressy en de Hogue maakten het de

commandant van de U-boot daarmee wel heel makkelijk. Nog niet eerder verloor

de Britse marine zo snel drie schepen en meer dan 1.400 opvarenden. Aan de


46


'S

-G

RA

VE

NZ

AN

DE Nederlandse kust spoelde een groot aantal van hen aan. Ze werden begraven zo

dicht mogelijk bij de plek waar ze aanspoelden, in Vlissingen, Haarlem,

Noordwijk, Den Haag en in ’s-Gravenzande.

Ruim 800 opvarenden werden gered en door Engelse en Nederlandse schepen

aan de wal gebracht. Aanvankelijk werden deze lieden geïnterneerd maar dat

was ten onrechte. Ze waren immers door neutrale schepen gered en zonder

tussenkomst van oorlogvoerende partijen in Nederland aangekomen. Het

oorlogsrecht bepaalde in dit geval dat ze niet geïnterneerd hoefden te worden;

ze mochten, zeer tegen de zin van de Duitsers naar huis. De gehele Duitse

onderzeebootbemanning werd onderscheiden met het IJzeren Kruis. Een Britse

overlevende oordeelde mild over de Duitse commandant van de U-boot,

Kapitänleutnant Otto von Weddigen ‘Von Weddigen was waarschijnlijk in hetbezit van een sportief karakter – iets wat de meeste van hunonderzeebootkapiteins niet hadden – omdat hij de typisch Duitse gewoonteangst te zaaien onder de overlevenden, naliet. In ons geval had hij dat makkelijkkunnen doen, maar hij deed het niet.’ Von Weddigen haalde het eind van de

oorlog niet, hij sneuvelde in 1915.

Bron:

Roodt, Evelyn de,: Oorlogsgasten : vluchtelingen en krijgsgevangenen inNederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000, pag. 95

Ruis, D. & Noort, P. van, De ondergang van het 7th Cruiser Squadron, uitgave

stichting ‘Fort aan den Hoek van Holland’. Hoek van Holland 1995.


47


Engelse Kamp De toegang tot het Kamp bevond zich tussen het Sterrebos en de linkerzijde van

de gevangenis. Verderop ligt de Nattebrug. Het kanaaltje onder deze brug is het

Helderdiepje dat de duidelijke begrenzing vormde van het kamp. Het voetpad

langs het Diepje leidt na honderd meter naar het oorspronkelijke terrein van het

Engelse Kamp. Op de kruising van de Kempkensberg ziet u een klein

monumentje, 85x75x80 cm. Dit werd geplaatst op initiatief van de

Vrijmetselaarsloge Groningen. Het draagt een plaquette met de volgende tekst:

‘Alhier was van 1915-1918 het Engelse Kamp Timbertown, interneringskamp van

ruim 1200 Britse militairen van de First Royal Naval Brigade’. Vanuit dit kamp

werd op 22 mei 1915 de Engelse Vrijmetselaars-loge Gastvrijheid gesticht.

Deze Britse militairen waren afkomstig uit respectievelijk het

Collingwoodbataljon, het Benbowbataljon en het Hawkebataljon van de First

Royal Naval Brigade. Deze Brigade was een onderdeel van de Royal Naval

Division die samengesteld was uit de 1e, 2e en 3e Royal Naval Brigade, welke

onder rechtstreeks bevel stond van Winston Churchill, de toenmalige Minister

van Marine. De betrokkenheid van Churchill bij deze Royal Naval Brigade was zo

groot dat men zelfs sprak van 'Churchill 's Little Army'.

Het waren voor het merendeel reservisten en vrijwilligers van de Britse Marine

die op 2 augustus 1914 vanwege de oorlogsdreiging onder de wapenen waren

2 2 a G r o n i n g e nEngelse Kamp 5, achter het complex van de van Mesdagkliniek, destijds de stadsgevangenis

GR

ON

IN

GE

N


48


geroepen. In het opleidingskamp kregen zij te horen dat ze werden

omgeschoold tot infanterist. Op bevel van Winston Churchill werden ze,

nauwelijks geoefend en slecht toegerust, ingezet bij de verdediging van de

vestingstad Antwerpen. Samen met het Belgische leger moesten zij deze stad

verdedigen tegen de aanvallen van het Duitse leger dat het Frans-Britse leger

dreigde te omsingelen indien de Duitsers ongehinderd konden doorstoten naar

Noord-Frankrijk. Tijdwinst was dan ook de belangrijkste doelstelling bij de

verdediging van Antwerpen.

Toen op 8 oktober duidelijk werd dat de vesting Antwerpen niet langer tegen de

beschietingen van de Duitse zware kanonnen te verdedigen was, werd besloten

de Belgische verdedigingstroepen, samen met de Britten, terug te trekken over

de Schelde. Door een aantal blunders en misverstanden ontvingen de eerder

genoemde bataljons dit bevel te laat. Daardoor kwamen zij niet op tijd op de

afgesproken plaats van vertrek aan waar de toegezegde trein reeds vertrokken

bleek. Naar het scheen was ook de terugweg, door oprukkende Duitse troepen,

afgesneden. Hierdoor zag commodore Henderson, de commandant van de 1e

Brigade, geen andere mogelijkheid dan zich met zijn mannen naar het neutrale

Nederland te begeven. Hier werden de Britse troepen, in overeenstemming met

de internationale rechtsregels geïnterneerd. Uiteindelijk werden de Britten met

ruim 1.500 manschappen 'voor de duur van de vijandelijkheden' ondergebracht

in Groningen. Zij werden gehuisvest in houten barakken in het z.g. Engelse

Kamp dat gelegen was achter de toenmalige gevangenis, de tegenwoordige Van

Mesdagkliniek, aan de Hereweg. Zijzelf noemden dit kamp: Timbertown of ook

wel: HMS Timbertown.

Al na korte tijd werd duidelijk dat maatregelen moesten worden getroffen om

demoralisatie bij de Britse manschappen te voorkomen. De dagelijkse militaire

routine werd nauwkeurig onderhouden:: exercities, marsen, oefeningen bleven

doorgaan. Verder werd er naar gestreefd alle aanwezige kwaliteiten zoveel

mogelijk te benutten. Daartoe werden vele clubs opgericht waar muziek, toneel,

huisvlijt en vooral veel sport werden beoefend. Zeer bekend werd o.a. de

cabaretgroep Timbertown Follies. In het Kamp was een repetitieruimte voor de

Timbertown Follies en er waren werkplaatsen voor timmerlieden, meubelmakers,

kleermakers en elektriciens. Verder waren er leslokalen, een kerkgebouwtje, een

postkantoor en een grote recreatiezaal

tekst: M. Wielinga.

Bron:

Roodt, Evelyn de, Oorlogsgasten, Vluchtelingen en krijgsgevangenen inNederland tijdens de Eerste Wereldoorlog. Zaltbommel 2000.

www.wereldoorlog1418.nl/engelsekamp/

GR

ON

IN

GE

N


49


Negen Britse gravenXXXXXXXXXXXXXXXXX

2 2 b G r o n i n g e nZuiderbegraafplaats Hereweg

GR

ON

IN

GE

N


2 3 a D e n H a a g / S c h e v e n i n g e nTussen het Kurhaus en het voormalige golfslagbad op de wandelpromenade

51

DE

N

HA

AG

/

S

CH

EV

EN

IN

GE

N


Monument voor de landen zeemacht 1914-1918Aan de muur een plaquette met een reliëf van generaal Snijders. De tekst luidt::

‘Opperbevelhebber van landen zeemacht hij waakte van Aug 1914 tot Nov 1918

voor ‘s lands veiligheid’. De verdere tekst op het monument luidt:: ‘Hulde aan de

gemobiliseerde landen zeemacht van Aug 14 tot Nov 18 den Vaderland

getrouwe’.

Op 31 juli 1914 mobiliseerde Nederland zijn strijdkrachten, als derde land na

Oostenrijk-Hongarije en Servië die toen al met elkaar in oorlog waren. Op 4

augustus 1914 was het Nederlandse leger paraat met 200.000 man, verdeeld over

het veldleger, 4 divisies, 90.000 man, bezettingstroepen, 70.000 man,

grenstroepen, 10.000 man en depottroepen, 20.000 man. De sterkte van de

marine bedroeg, inclusief dienstplichtigen 9.000 man. De divisies van het

veldleger waren verspreid over Nederland en maakten front naar drie zijden. De

1e divisie verdedigde het westen van Nederland. De 2e divisie had zich

verschanst achter de rivier de IJssel en was dus naar het oosten gekeerd. De 3e

divisie lag in het zuiden. De 4e divisie ten slotte lag, als strategische reserve, in

het midden van het land. In tegenstelling tot het statische vestingstelsel had de

opperbevelhebber met het veldleger een mobiel en flexibel

verdedigingsinstrument ter beschikking. Waar het veldleger uit merendeels

jonge dienstplichtigen bestond, werd het andere deel van de landstrijdkrachten

gevormd uit oudere lichtingen van de landweer. Zij bemanden de forten en

stellingen, vormden de territoriale troepen voor grens- en kustbewaking en

verdediging van vitale objecten, en dan waren er nog de depottroepen. Het

Vestingstelsel was het statische verdedigingssysteem dat rond de vesting

Holland lag. Het bestond uit een groot aantal forten en stellingen waarvan de

Nieuwe Hollandse Waterlinie, met 21 bataljons, de verreweg belangrijkste was.

Aan het eind van de oorlog was het leger uitgegroeid tot ruim 400.000 man, een

verdubbeling ten opzichte van 1914. Al die jaren was het Nederlandse leger

paraat. Op een snelle mobilisatie was het Nederlandse leger wel voorbereid

maar niet op een lange. Demobilisatie was, gezien de positie waarin Nederland

zich bevond, politiek onmogelijk. Nederland kon nog altijd, zij het ongewild, bij

de oorlog betrokken raken en een gemobiliseerd leger was één van de middelen

om dat te voorkomen. Maar deze mobilisatie trok wel een zware wissel op de

maatschappij. Terwijl de handen hard nodig waren in de landbouw, industrie en

nijverheid zaten vele tienduizenden kostwinners, in de ogen van velen van hen,

hun tijd te verdoen in dienst. Coulante verlofregelingen konden niet voorkomen

dat, in de ogen van velen de krijgsmacht een nutteloos instituut was geworden.

Het monument op de Strandweg(de Boulevard) in Scheveningen kwam tot stand

op initiatief van de twee verenigingen Onze Vloot en Ons Leger, het moest de


52


DE

N

HA

AG

/

S

CH

EV

EN

IN

GE

N

opofferingen gedenken die de gemobiliseerden van landen zeemacht zich

hebben getroost. Het toont het Nederlandse rijkswapen, geflankeerd door een

soldaat en een matroos. Bij de onthulling ervan gaf de toenmalige burgemeester

van Den Haag, J. Patijn, te kennen dat het monument wat hem betreft veel te

klein was. Maar wat met de inzameling bijeengebracht was liet kennelijk niet

meer toe dan dit.

Bron::

Schulten, P. en Kraaijestein, M.,, ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste

Wereldoorlog’, in

Binnenveld, Hans, e.a. ed.,, Leven naast de catastrofe:: Nederland tijdens deEerste Wereldoorlog. pag. 163-179.

(www.wereldoorlog1418.nl/nederlandse-gedenktekens/index.html)

Staarman, Alfred,: Verre van Vredig. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog1914-1918. Delft 2004.


53

DE

N

HA

AG

/

S

CH

EV

EN

IN

GE

N


2 3 b D e n H a a g / S c h e v e n i n g e nRijdend op de Scheveningseweg, komend vanuit Den Haag en ongeveer 150 meter voordat

de Frankenslag daar op uitkomt aan de rechterkant

Monument voor de omgekomen vissers uit ScheveningenDe tekst op het monument luidt: ‘ter nagedachtenis aan de ruim 300

Scheveningsche visschers die tijdens den wereldoorlog 1914-1918 op zee het

leven lieten. Zij zijn daar, waar nacht noch nevel is’. Het monument is

ontworpen door architect C. J. M. van Duijne en werd in 1921 opgericht, zie ook

Egmond.


54


DE

N

HA

AG 2 3 c D e n H a a g

Den Haag, begraafplaats Oud Eik en Duinen

Graf Cort van der LindenDe liberaal mr. P. J. A. Cort van der Linden, 1846-1935, werd op zevenenzestig

jarige leeftijd premier. Hoewel nooit deel uitmakend van het parlement, was hij

van 1897-1901 minister van Justitie geweest en vervolgens lid van de Raad van

State. Het liberale extraparlementaire kabinet Cort van der Linden loodste

Nederland door de Eerste Wereldoorlog, 1914-1918, en bracht de belangrijke

Grondwetsherziening van 1917 tot stand. Hierdoor werd zowel de kiesrechtstrijdals de schoolstrijd beëindigd. Het districtenstelsel werd vervangen door de

evenredige vertegenwoordiging. Het kabinet bestond uit negen liberale en

vrijzinnig-democratische ministers. Minister-president Cort van der Linden is niet

aangesloten bij een politieke partij. Het kabinet nam tijdens de periode 1914-1918

maatregelen om het economische leven zoveel mogelijk overeind te houden en

voerde distributie van allerlei producten in omdat door de oorlogvoering ter zee

steeds grotere problemen bij de invoer van goederen ontstonden. Door

parlementair journalisten werd Cort van der Linden ooit als de meest bekwameNederlandse premier van de twintigste eeuw gekozen. Terecht: hij loodste

Nederland veilig door de oorlogsjaren door een combinatie van staatsmanschap,

beginselvastheid en geluk. Als er één Nederlandse staatsman is die een

monument verdiende, dan was het deze liberaal. Toch is het er niet. Een enkele

straatnaam en een verweerde grafsteen is alles.

Bron: http://www.parlement.com

Wils, Eric, R. J., Het verweerde graf van mr. Cort van der Linden, Nederlandspremier in de Eerste Wereldoorlog, in: www.wereldoorlog1418.nl/cort-van-der-

linden


55

DE

N

HA

AG


Vier Britse oorlogsgravenDrie van de zesenzestig Engelse militairen die in Den Haag geïnterneerd waren,

zijn aan een dodelijke ziekte bezweken en hebben op de Rooms-Katholieke

begraafplaats Sint-Petrus Banden hun laatste rustplaats gekregen. De graven

hebben eenvoudige staande zerken van hardsteen en banden van bianco del

mare. Begraven zijn:: Thomas Dolan, oud 36 jaar, Sergeant, 2nd Battaillion of the

Royal Scotts, overleden op 13 mei 1918. George Patrick Diprose, oud 33 jaar,

Sergeant, 2nd Battaillion of the Suffolk Regiment, overleden op 29 september

1918. William Owen Roberts, oud 37 jaar, Sergeant, 1st Batallion of the Royal

Welsh Fuseliers, overleden 15 november 1918. Behalve deze drie militairen ligt

hier ook begraven:: Pauline, Catherine French-Jongmans, oud 20 jaar, overleden

op 7 december 1918. Zij was gehuwd met sergeant French, Suffolk Regiment, die

was verbonden aan de Engelse ambassade. Alle vier de graven staan onder

beheer van de Britse Oorlogsgravenstichting.

2 3 d D e n H a a gBegraafplaats St.Petrus Banden, Kerkhoflaan


56


DE

N

HA

AG

Britse oorlogsgraven55 Britse oorlogsgraven waaronder een aantal niet-geïdentifceerde

marinemannen. Zij behoorden tot de opvarenden van de kruisers HMS Cressy,

HMS Aboukir en HMS Hogue, die in september 1914 voor de kust van Hoek van

Holland door een Duitse onderzeeboot werden getorpedeerd, zie ’s-Gravenzande.

2 3 e D e n H a a gAlgemene Begraafplaats Den Haag, Kerkhoflaan


57

HA

AR

LE

M


Graf Britse zeeman W. StokesOp deze begraafplaats is het graf te vinden van de Britse zeeman W. Stokes,

opvarende van de HMS Hogue, slachtoffer van een treffen tussen Duitse en

Britse oorlogsschepen voor onze kust. Hij werd gewond aan land gebracht en

overleed in het Elisabeth Gasthuis.

2 4 H a a r l e mKleverlaan, Algemene begraafplaats


58


HA

LS

TE

RE

N

Twee manschapsonderkomens uit 1918De verdediging van Nederland was tijdens de Eerste Wereldoorlog hoofdzakelijk

gericht op de zuidgrens. In Zeeland en het westen van Noord-Brabant was echter

het risico aanwezig van een Engelse aanval vanuit het westen. De legerleiding

had besloten dat bij een Britse aanval op de Zeeuwse kust deze niet verdedigd

zou worden. De troepen zouden dan moeten terugtrekken achter, wat genoemd

werd, de Brabantse Wal. Vanaf 1915 werd er begonnen met het inrichten van de

stelling West Noord-Brabant, ook wel genoemd de stelling Woensdrecht-Steenbergse Vliet. Deze verdedigingslijn liep van de Belgische grens bij

Ossendrecht tot aan de mond van de Dintel, ten zuiden van Willemstad, waar ze

aansloot op de stelling van het Hollands Diep en het Volkerak. De stelling WestNoord-Brabant werd hoofdzakelijk bemand door infanterie-eenheden van het

veldleger. Er werden loopgraven aangelegd en betonnen onderkomens gebouwd.

Er was tijdens de oorlog een groot gebrek aan materialen om de stelling te

kunnen afbouwen. In november 1918 was zij nog steeeds onvoltooid. Een aantal

betonnen groepsschuilplaatsen herinnert nog aan de stelling:: vier in Halsteren,

bij Bergen op Zoom, en twee onvoltooide bij Hoogerheide.

Bron:: www.forten-brabant.nl

2 5 H a l s t e r e nBoomdijk


59


2 6 H a r d e r w i j kAlgemene Begraafplaats, J.P. Heyelaan

Belgisch militair ereveldNa de val, in oktober 1914 van de vesting Antwerpen weken ca. 33.000 Belgische

militairen uit naar Nederland. Zij werden geïnterneerd en ondergebracht in een

aantal plaatsen waaronder met name, Amersfoort en Harderwijk. Aan het einde

van de oorlog lagen er op de Algemene begraafplaats van laatstgenoemde stad

zesendertig Belgen begraven, het merendeel overleden aan de Spaanse

griepepidemie van 1918-‘19. Op 28 september 1963 werd het huidige ereveld

officieel door de Belgische ambassadeur in Nederland geopend, nadat de elders

in Nederland overleden Belgische militairen hier waren bijgezet. Er staan nu 225

grafstenen en op het herdenkingsmonument, achteraan op het ereveld, staan de

namen van 124 doden vermeld die niet konden worden herbegraven. De meeste

graven zijn gedolven voor griepslachtoffers. Op de stenen staan evenwel ook de

namen van J.L. Boeykens, P. Deherdt, P.F. Desmedt en C.C. Devrieze, Belgische

militairen die, gezien plaats en datum van overlijden omkwamen tijdens een

opstand in Zeist op 3 december 1914, een opstand die door Nederlandse

bewakingstroepen met geweld werd neergeslagen. Behalve een aantal graven

van Belgische vrouwen en kinderen, elders op het kerkhof bevindt zich daar ook

het graf van een Nederlands meisje dat indirect slachtoffer werd van de oorlog.

Onder een grafmonument in de vorm van een half afgezaagde boom ligt het

stoffelijk overschot van de zesjarige Woutje van de Velde. Zij was slachtoffer van

een door een geïnterneerde Belgische militair in januari 1917 gepleegd

zedenmisdrijf.

HA

RD

ER

WI

JK


HE

ER

LE

N

60


Monument voor achttien overleden Belgische militairenHet monument herinnert aan overleden Belgische geïnterneerden, onder hen

een groot aantal Spaanse griepslachtoffers. Deze Belgen behoorden tot een

groep die door de Nederlandse regering te werk werd gesteld in de Limburgse

mijnen Willem Sophie, Oranje Nassau, Laura en de Vereeniging. Enerzijds werd

dit gedaan als werkverschaffing voor de Belgen, anderzijds was het ook hard

nodig omdat veel Duitse en Oostenrijkse mijnwerkers de mijnen hadden

verlaten bij het uitbreken van de oorlog omdat ze voor militaire dienst in eigen

land werden opgeroepen. Van de 3.000 in Limburg verblijvende Belgen werkten

er naar schatting 2.000 in de mijnen. Het monument is in 1925 onthuld in

aanwezigheid van Belgische en Nederlandse militaire en kerkelijke autoriteiten.

2 7 H e e r l e nAlgemene Begraafplaats, Akerstraat 37a


2 8 a D e n H e l d e rFort Kijkduin, Verhuellplein1, Huisduinen en fort Erf Prins, Fortweg Den Helder

61

DE

N

HE

LD

ER


Fort Erfprins en fort KijkduinDe stelling van Den Helder bestaat uit forten en werken die in de negentiende

eeuw zijn aangelegd ter bescherming van de marinehaven en het Marsdiep. Fort

Erfprins is, met een oppervlakte van 49 hectare het grootste fort van Nederland.

Tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn in ± 1916 bij fort Kijkduin, Admiraal

Verhuellplein 1 in Huisduinen betonnen werken aangelegd waaronder: 3

loopgraven van gewapend beton, 1 scherfvrij onderkomen voor manschappen, 2

dubbele mitrailleurkazematten,1 dubbele kanonkazemat en 1 kleine

waarnemingspost. Vooral de betonnen loopgraven zijn uniek. Ze zijn opgetrokken

uit dunwandig 12 cm dik beton en liggen met een lengte van 10 tot 12,5 meter

ingegraven in het duin. De voor- en achterwanden wijken ten opzichte van elkaar

iets uit. De voorwanden, gericht op het zuidoosten bevatten dertien kleine

schietgaten die met een ijzeren rand zijn verstevigd. De loopgraven zijn voor de

helft met gewapend beton overdekt en er zijn bergplaatsen voor munitie in

gemaakt. De dubbele kanonkazemat bood plaats aan twee kanonnen van 10 cm

brons. De frontwanddikte bedraagt 110 cm beton.

Bron:: Historische verdedigingswerken in Noord-Holland 1915-1940. Uitgave

Provinciaal Bestuur van Noord-Holland. Haarlem 1990

www.fortendenhelder.nl


62


DE

N

HE

LD

ER


63

DE

N

HE

LD

ER



64


DE

N

HE

LD

ER


65

DE

N

HE

LD

ER


2 8 b D e n H e l d e rRotonde nabij station en watertoren

MarinemonumentHet marinemonument, ter nagedachtenis van de achtenvijftig tijdens de Eerste

Wereldoorlog omgekomen Nederlandse marinemannen, is in 1922 door

koningin Wilhelmina onthuld. Het is een groot monument met een acht meter

hoge zuil met daarvoor een vrouwenfiguur die steunt op een anker, symbolisch

voor het vertrouwen van het Nederlandse volk in zijn zeemacht. Het kind aan

haar voeten symboliseert de nieuwe generatie en de hoop op de toekomst. Op de

vier hoeken van het verhoog zijn hardstenen paaltjes, onderling verbonden door

een ketting, afkomstig van de torpedoboot G11 die bij Terschelling op een mijn

was gelopen. De marine had in Europa 9.000 man onder de wapenen met als

taak, de Nederlandse neutraliteit in de kustwateren te bewaken. Regelmatig

werden buitenlandse schepen opgebracht en geïnterneerd. Zo kon het gebeuren

dat er in de binnenhaven van Alkmaar een tijdje een Duitse, geïnterneerde

onderzeeboot lag. Bij de handhaving van de neutraliteit vielen slachtoffers, de

meeste bij ongelukken met zeemijnen. Tijdens de Eerste Wereldoorlog spoelden

meer dan 6.000 Britse en Duitse mijnen aan op de Nederlandse kust. Er zijn

tijdens de oorlog diverse marineschepen op een mijn gelopen en ook bij het

demonteren gebeurden ongelukken. Die ongelukken veroorzaakten vaak veel

slachtoffers tegelijk. Zo ontplofte in november 1914 in Westkapelle een

aangespoelde zeemijn. Hierbij vielen negen slachtoffers. Op 2 mei 1918 liep de

mijnenvisser Frans Naerebout op een mijn: tien doden. Op het monument

stonden aanvankelijk de namen van 58 mannen maar naderhand werden daar

nog enkele namen aan toegevoegd van zeelieden die door latere

mijnongelukken waren omgekomen. Het monument werd in de marinestad Den

Helder meer en meer aan zijn lot overgelaten. Het herdenken van de slachtoffers

uit de mobilisatieperiode raakte al snel in onbruik. Na 1945 werd het alleen nog

gebruikt om de gevallenen uit de Tweede Wereldoorlog te herdenken. Het werd

ook nog eens verplaatst van het haventerrein naar een rotonde elders in de stad.

Bron:

Schulten P. & Kraaijestein, M. ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste

Wereldoorlog’, in: Hans Binnenveld e.a. (red.), Leven naast de catastrofe:Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, pag. 163-179.


66


DE

N

HE

LD

ER

GedenkbankDe op 10 juli 1919 door de vereniging De Vloot geplaatste gedenkbank is

ontworpen door de architecten J. en H.A.J. Baanders en uitgevoerd in baksteen

met toepassing van muschelkalksteen. Aan de binnenzijde, boven de zitting

draagt de bank de volgende inscriptie: ‘Gedenkt den Luitenant-ter-zee Johan

August de Jongh, die, om één zijner manschappen van een wisse dood te

redden, den 24 October 1917 in het Westgat te water sprong en na diens redding

zelf door uitputting verdronk.’

2 8 c D e n H e l d e rNieuwediep, Buitenhaven, bij het Marinemuseum


2 8 d D e n H e l d e rKerkhoflaan 4, Kerkhof Huisduinen

67

DE

N

HE

LD

ER


Grafmonument Grafmonument voor de slachtoffers van het op een mijn gelopen

stoomloodsvaartuig Frans Naerebout. Op 2 mei 1918 liep de mijnenvisser Frans

Naerebout bij Terschelling – ruim binnen de territoriale wateren – op een

vermoedelijk Britse mijn. Het schip zonk binnen twee minuten. Vijf

bemanningsleden kwamen om, negen opvarenden werden gered.


HE

LW

IJ

K

68


2 9 H e l w i j kRond fort de Hel, aan de Helsedijk (gemeente Moerdijk)

Betonnen groepschuilplaatsenFort de Hel maakte deel uit van de Stelling van het Hollands Diep en Volkerak.

Het fort sluit de dijkaccessen ten zuiden van Willemstad af. Een in de dijk

vescholen, betonnen groepsschuilplaats herinnert aan de versterkingen die in

dit gebied tijdens de Eerste Wereldoorlog zijn aangelegd. In de nabije omgeving,

in Bovensluis, Dintelsas en Ooltgensplaat en Willemstad zijn soortgelijke

schuilplaatsen te vinden.

Bron:: www.forten-brabant.nl Zie Willemstad.


3 0 a ' s - H e r t o g e n b o s c hBegraafplaats Groenendaal, Herven 1

69

'S

-H

ER

TO

GE

NB

OS

CH


Graf van second lieutenant G.T.G. McMickingVerdere grafsteengegevens geven aan dat hij behoorde tot het CambridgeshireRegiment en op 11 november 1918(!), 24 jaar oud, is overleden. Uit informatie

van de Royal Anglian Regimentsarchieven kan worden afgeleid dat McMicking

in juli 1914 op vakantie was in Duitsland en tot krijgsgevangene werd gemaakt.

Hij ontsnapte, werd opgepakt en ontsnapte opnieuw. Hij overleed in Nederland.


70


'S

-H

ER

TO

GE

NB

OS

CH

Gedenksteen Belgische vluchtelingenTer herinnering aan de in deze stad ondergebrachte Belgische vluchtelingen, de

tekst luidt: ‘De uitgeweken Belgen Ter dankbare herinnering Aan de stad ’s-

Hertogenbosch Oct. 1914 Dec. 1918’. De onthulling heeft plaatsgevonden op 14

december 1918.

3 0 b ' s - H e r t o g e n b o s c hGedenksteen aan het stadhuis Wolvenhoek 1


71


3 1 H o e k v a n H o l l a n dStationsweg 82. Fort aan den Hoek van Holland

HO

EK

V

AN

H

OL

LA

ND

Pantserfort fortHet pantserfort fort aan den Hoek van Holland werd gebouwd aan de Nieuwe

Waterweg, ter verdediging van Rotterdam. De werkzaamheden begonnen in 1881

en in 1889 werd het officieel in gebruik genomen. Tijdens de Eerste

Wereldoorlog was het opgenomen in de Nederlandse defensie en volledig

bemand met bijna 300 militairen. Er zijn tijdens de periode 1914-1918 weinig

veranderingen aangebracht maar het is toch in dit boekje opgenomen omdat

het een museum huisvest dat een goed beeld geeft van het leven in een kustfort.

Zie ook: www.forthvh.nl


3 2 H o n s w i j kNoordelijke Lekover ten westen van Honswijk

Fort HonswijkFort Honswijk maakte deel uit van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op 2

augustus 1915 werd op het fort een monument opgericht om één jaar mobilisatie

te herdenken. Men deed dit door het planten van een boom, een linde, en het

daaromheen plaatsen van een hek met op de hoekpunten daarvan

artilleriegranaten van de vestingartillerie en op de daartussen staande schilden

geweerpatronen van de infanterie, een en ander symbolisch verbonden met

ijzeren kettingen. De tekst luidt:‘den sterksten band schonk ons dit jaar,

vertrouwen in elkaar’. Maar er is nog meer symboliek te ontwaren rondom de

wapenschilden van het monument. Elke staander met daarop een schild stelt

een jonge boomstam voor, de mobilisatie, waaruit twee takken ontspruiten, de

kracht en de vrede. De boodschap: één jaar mobilisatie had, door kracht te

tonen de vrede behouden. De inwijding van het monument op 2 augustus 1915

werd groots aangepakt. In aanwezigheid van de voltallige bezetting van

naburige forten (hoezo paraat?) en autoriteiten werd het feest ingeluid door de

binnenkomst van de Nederlandse maagd op een versierde boerenwagen. De

72


HO

NS

WI

JK


73

HO

NS

WI

JK


maagd, uitgedost met allerhande vlaggen en vaandels zong het Wilhelmus, ‘een

trilling van geestdrift ging daarbij door onze gelederen’, aldus de

geschiedschrijver van het fort. Het hele gebouw was versierd, met behulp van

viooltjes waren in het plantsoen de letters W, J, en H aangebracht. Aan het

zingen van liederen werd veel aandacht besteed. Hier één couplet uit het

Honswijklied:

Op de wijze van: ‘Alle man van Neêrlands stam’, Als mannen van Honswijkfort

Staan wij allen met ons leven

In, voor ’t woord door ons gegeven

Deden ’t woord nog nooit te kort;

Wie dan ook op Honswijk bouw’

Heeft nooit rouw,

Vindt, wat er ook komen zal,

Getrouw aan ’t woord, Honswijk steeds pal’

etc.etc.etc.

Muziek, dans en een dichtwedstrijd completeerden de feestelijkheden. Het

Honswijks Operettegezelschap voerde nog de operette ‘De smachtende biggen’

ten tonele. Als herinnering aan deze gedenkwaardige dag kregen alle

‘Honswijkers’ bovendien een gedenkpenning, hen aangeboden door de

officieren van het fort. Het monument is overigens een kopie. In de Tweede

Wereldoorlog vonden de Duitsers het nodig het oorspronkelijke te verwijderen,

vermoedelijk vanwege de vaderlandslievende teksten op de schilden. Na de

oorlog is het weer opgebouwd door voormalig-gemobiliseerden toen ze

ontdekten dat het verdwenen was.


74


KA

MP

ER

LA

ND 3 3 K a m p e r l a n d

locatie : Algemene begraafplaats Kamperland

Graf van W.G. Whitfield, opvarende van H.M.S. “Eden” De Britse destroyer H.M.S. “Eden” kwam op 17 juni 1916 in het Kanaal in

aanvaring met het Franse hospitaalschip S.S. “France” en zonk. Een aantal

opvarenden van de Eden kwam daarbij om het leven. Het lichaam van 21-jarige

koksmaat W.G. Whitfield spoelde een maand later, op 17 juli 1916 bij de Noord-

Bevenlandse zeedijk van Kamperland aan. Op 18 juli 1916 werd hij op de

algemene begraafplaats van Kamperland begraven.


75

KA

TW

IJ

K


3 4 K a t w i j kBoulevard

Monument voor omgekomen vissersOp de Boulevard staat een monument voor de vissers die tijdens de oorlog 1914-

1918 omkwamen. In de voet is in reliëf een onderzeeboot aangebracht. De tekst

luidt: ‘De zee zal de dooden in haar wedergeven' en 'Ter nagedachtenis aan de

stoere visschers die gedurende de oorlogsjaren 1914-918 zijn omgekomen’. Het

monument is aangeboden door Prinses Juliana ‘aan de bevolking van Katwijk in

dankbare herinnering aan haar tweejarig verblijf in de gemeente 1927-1929’, zie

Egmond.


76


LE

EU

WA

RD

EN

Beeld van Mata HariMaria Geertruida Zelle uit Leeuwarden werd bekend als oosterse danseres onder

de artiestennaam Mata Hari, Oog van de dag. Zij had tijdens 1914-1917 vele

contacten met hoge Franse, Duitse en Britse officieren. Op beschuldiging van

spionage werd zij, in 1917, door de Fransen gefusilleerd.

3 5 L e e u w a r d e nVoorstreek


3 6 L e i d e nRapenburg. Bank, kruising Rapenburg en Breestraat

77

LE

ID

EN


Gedenkbank Op de bank is de volgende tekst aangebracht: ‘De Leidsche burgerij aan hare

burgemeester jhr. mr. dr. N. de Gyselaar’. Daaronder de tekst ‘ Na uitvoerige

discussie herplaatst mei 1985 raadsbesluit 1984 RV nr. 44’. Deze door Willem

Brouwer ontworpen bank werd in 1920 geplaatst als eerbetoon aan de Gyselaar,

burgemeester van Leiden tussen 1910 en 1927, als dank voor zijn goede zorg voor

de bevolking tijdens de Eerste Wereldoorlog.


78


MA

AR

TE

NS

DI

JK

Fort op de Ruigenhoekse dijkFort Ruigenhoek, behorend tot de tweede fortengordel ten oosten van Utrecht en

deel uitmakend van de Nieuwe Hollandsche Waterlinie, zie Utrecht, is voorzien

van observatieposten en mitrailleurposten, gebouwd gedurende de Eerste

Wereldoorlog. Vlakbij het fort ligt een inlaatsluis. Het is in beheer bij

Staatsbosbeheer.

3 7 M a a r t e n s d i j kAntoniedijk / Ruigenhoeksedijk


3 8 a M a a s t r i c h tSt. Pietersstraat

79

MA

AS

TR

IC

HT


Gedenkteken voor gestorven Franse vluchtelingenEen groot aantal Franse vluchtelingen kwam via Maastricht ons land binnen.

Vele stierven door de ontberingen. In 1925 werd in Maastricht een comité

gevormd om een gedenkteken op te richten. Professor Huub Luns – vader van de

latere minister van Buitenlandse Zaken Joseph Luns, 1911-2002 – ontwierp dit.

Het bestaat uit een graftombe onder een doek, waarschijnlijk de Franse vlag,

met aan het hoofdeinde een vrouwenfiguur. Er zijn twee inscripties: ‘Op 23 Mei

1926 werd dit gedenkteken onthuld ter nagedachtenis van de

vierhonderdvierenvijtig Franse burgers die als slachtoffer van den Wreeden Krijg

het leven lieten in het herbergzame Nederland’, en ‘Ils s’endormaient en parlant

du retour au pays’. Zij sliepen in, terwijl zij spraken over terugkeer naar hunland.


80


MA

AS

TR

IC

HT

Monument voor Belgische militairenOp de Algemene begraafplaats staat een monument voorstellende een stenen

wand met daarvoor een schrijvende vrouwenfiguur. In reliëf zijn twee zwaarden

en twee helmen met zwaarden en lauwertakken aangebracht. Het is bestemd

voor een vijftal in Maastricht gestorven, Belgische militairen: A. Nee, H.

Maurissen, J. Joesofovitsch, N. Nivelle, H. Cardinaels. De tekst erop in zowel het

Nederlands als het Frans luidt: ‘1914-1918. In memoriam. Aan de Belgische

soldaten overleden te Maastricht. En verder ‘Lux perpetua luceat eis’. Heteeuwige licht moge hen beschijnen.

3 8 b M a a s t r i c h tAlgemene Begraafplaats, Tongerseweg


3 9 M u i d e r b e r gNederlands Israëlitische Begraafplaats, Googweg 6

81

MU

ID

ER

BE

RG


Graf Roosje Vecht Op deze begraafplaats rust Roosje Vecht, geboren op 18 juli 1881. Na een

ongelukkige liefde vertrok ze in 1914, als Rode Kruisverpleegster naar het front

en deed eind september van dat jaar dienst in het, door Britten opgezette,

Belgian Field Hospital in Antwerpen. Na de val van de stad werkte ze in

verschillende hospitalen bij Ieper. Op 23 januari 1915 werd ze tijdens een

bomaanval zwaar gewond en overleed ze de volgende dag. Na de oorlog werd

haar stoffelijk overschot naar Muiderberg in Nederland overgebracht .Gezien de

Hebreeuwse teksten op de graven is de plaats van het graf, voor mensen die deze

taal niet beheersen, zonder hulp van de beheerder niet vast te stellen.


82


NE

ED

E

Monument “De Vredesklok”De oorspronkelijke klok – de huidige is de derde versie – werd op 10 september

1920, ter herdenking van de neutraliteit van Nederland tijdens de Eerste

Wereldoorlog door de inwoners van Neede aan het gemeentebestuur

geschonken. Het monument is opgetrokken uit gewone klinkers met hier en

daar wat zandstenen of hardstenen versieringen. Bovenin is een uurwerk

geplaatst. In het voetstuk zijn twee hardstenen platen aangebracht met de

respectievelijke teksten: ‘Door de inwoners van Neede aangeboden aan het Gem.

Bestuur 10 Sept. 1918’, en ‘Neerlands Neutraliteit 1914-1918’. Deze laatste versie

van het monument werd, ter ere van het 800 jarig bestaan van Neede, weer

teruggeplaatst met enkele gerestaureerde onderdelen.

4 0 N e e d eHoek Kempersdijk – Ruwenhof


4 1 N i e u w k e r kOude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene Begraafplaats

83

NI

EU

WK

ER

K


Gedenknaald Het landgoed Nieuwkerk ligt in de buurt van Goirle en ligt deels op Belgisch, deels

op Nederlands grondgebied. Het was in 1914 eigendom van baron De Meester de

Betzenbroek. ’t Misterke, zoals de baron in de omgang werd genoemd, liet begin

1914 op Belgisch gebied een landhuis bouwen waarin hij graag verbleef. Na het

uitbreken van de oorlog werd zijn buitenverblijf al spoedig bezet door Duitse

soldaten die met de grensbewaking waren belast. Pruisische en Beierse militairen

hadden spoedig van de hele inboedel een puinhoop gemaakt, geen wonder dus dat

de baron een gruwelijke hekel aan de Duitsers kreeg. In het geheim werkte hij mee

om Belgische soldaten in burgerkleding naar Nederland te laten ontsnappen zodat

deze via Engeland weer aan het front zouden kunnen worden ingezet. De Duitsers

kregen echter lucht van deze illegale praktijken en probeerden de baron gevangen

te nemen. Er werd zelfs een prijs op zijn hoofd gesteld. Op 13 maart 1916 was het de

Duitsers bijna gelukt hem in handen te krijgen. Enkele soldaten, tuk op de

beloning die hen te wachten stond grepen hem op Nederlands grondgebied vast en

probeerden hem de grens over te trekken. Soldaten van het Nederlands

grenswachtdetachement kwamen op het rumoer af en konden d’n Baron bevrijden.

Ter herinnering aan deze gebeurtenis heeft De Meester de Betzenbroek op die

plaats later een gedenknaald laten plaatsen die, vele jaren lang, op de top ervan

een leeuwtje droeg. Omdat dit leeuwtje was los geraakt heeft de baron Jamblin de

Mieux, huidige eigenaar van Nederlands en Belgisch Nieuwkerk is, dit verwijderd

en wordt het – ongeschonden – in zijn huis bewaard.


84


NI

EU

W

MI

LL

IG

EN

ObeliskTer herinnering aan het barakkenkamp dat hier op 22 oktober 1915 werd

opgericht, voor het gemobiliseerde 12e Regiment Infanterie. Ook nog aanwezig

zijn de oude hekpalen van het barakkenkamp.

4 2 N i e u w M i l l i g e nOude weg Amersfoort - Apeldoorn


85


4 3 N i j m e g e nBegraafplaats Rustoord

Graven van Britse militairenHier liggen vier Britse militairen begraven: soldaat Wrigley, 30-11-1918, soldaat

Toder, 10-12-1918, soldaat Twigger, 16-12-1918 en soldaat Servant 3-1-1919.

NI

JM

EG

EN


4 4 N o o r d w i j k a a n Z e eOude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene begraafplaats

NO

OR

DW

IJ

K

AA

N

ZE

E

86


Britse zeemansgraven in Noordwijk aan Zee Op de Algemene begraafplaats bevinden zich een Canadees graf, vijfenzeventig

Britse en vijf Zuid-Afrikaanse oorlogsgraven. Bij de Britten zijn gesneuvelden van

de torpedering door een Duitse onderzeeboot in 1914 van drie kruisers, zie ’sGravenzande. De Zuid-Afrikaanse doden zijn onder meer inheemse soldaten die

zijn omgekomen in 1917 bij een scheepsramp in Het Kanaal.


87


NU

NS

PE

ET

Naamloze grafsteentjes van Belgische vluchtelingenOp deze begraafplaats bevindt zich een veld met naamloze grafsteentjes van

Belgische vluchtelingen die in het kamp bij Nunspeet zijn overleden Aan het

einde staat een bakstenen monument met de inscriptie: ‘Gastvrij Nederland aan

de afgestorvene vluchtelingen 1914 – 1918’. Bij de opening van het kamp op 1

december 1914 telde men 3.269 bewoners, op 1 februari '15 waren er inmiddels

6.529. De eerste tien maanden overleden tweehonderdvierenzestig kinderen

beneden de twaalf jaar. Ter vergelijking: 6,41%, tegenover 1,44% in Ermelo. Na

ingrijpen van de gealarmeerde regering kon het sterftecijfer worden

teruggebracht tot 2,3% tegen 1,4% in vluchtoord Ede.

4 5 N u n s p e e tEperweg (naast de katholieke kerk)


4 6 O o l t g e n s p l a a tAchter de Meidoornstraat

OO

LT

GE

NS

PL

AA

T

88


Groepsschuilplaats uit 1918In de gemeente Oostflakkee, staan enkele betonnen groepsschuilplaatsen uit de

Eerste Wereldoorlog. Ze maakten deel uit van de Stelling van het Hollands Diep

en het Volkerak.


89


Massagraf van veertien Duitse militairenEen standbeeld van moeder en kind markeert een massagraf van veertien Duitse

militairen die, tijdens het transport in het kader van uitwisseling van gewonde

krijgsgevangenen van Engeland naar Duitsland via Nederland, in Rotterdam zijn

overleden. Ter weerszijden van het standbeeld staan twee sokkels met

inscripties. Op de linker steen staat het symbool van de Volksbund DeutscheKriegsgräberfürsorge e.V., met de tekst: ‘Vor der Toren der Heimat hat der

unerbittliche Tod die Hoffnung auf ein Wiedersehen vernichtet’. Op de rechter

steen de namen van de overledenen.

4 7 a R o t t e r d a mAlgemene Begraafplaats Crooswijk, Kerkhoflaan

RO

TT

ER

DA

M


4 7 b R o t t e r d a mAlgemene Begraafplaats Crooswijk, Kerkhoflaan

Graf voor Britse soldaat soldaat Aan de achterkant van de begraafplaats, vak LL, bevindt zich tussen de graven

van 1940-1945 een metalen plaquette van circa 20 cm, met de tekst: “Een

Engelse soldaat uit de Eerste Wereldoorlog”. Volgens gegevens van de

Commonwealth War Grave Commission gaat het om lieutenant.- Commander

Ernest James Cuddy, 4th Bn. R.N. Div. Royal Navy, overleden op 5-12-1917 te

Rotterdam, als gevolg van een plotselinge ziekte. Hij was in dienst van van de

Consul-Generaal te Rotterdam.

90


RO

TT

ER

DA

M


91


Werk aan de Groene WegVerdedigingswerk dat in de periode 1914-1918 werd gebouwd, dwars op de

Lekdijk ten oosten van Fort Honswijk. Het moest een directe aanval op de

achterliggende werken voorkomen. In 1918 werden in de wallen

gewapendbetonnen schuilplaatsen gebouwd. Het werk maakte deel uit van de

Nieuwe Hollandsche Waterlinie, zie Utrecht.

4 8 S c h a l k w i j kHoek Achterdijk/Groeneweg, ten zuiden van Schalkwijk

SC

HA

LK

WI

JK


4 9 S c h i e r m o n n i k o o gKerkhof “Vredenhof ” in de duinen

SC

HI

ER

MO

NN

IK

OO

G

Oorlogsgraven 1914-1918Officieel in 1923 geopend maar reeds sinds 1906 in gebruik. Aanvankelijk

bedoeld voor aangespoelde, onbekende, zeelieden. In de jaren 1914-1918 werden

dat de slachtoffers van de ‘Groote Oorlog’. Vier Duitsers, een Brit en acht

onbekenden zijn er begraven. Van de Duitsers zijn de namen bekend, van de Brit

niet.

92



93


Gedenksteen ter herinnering aan het 2e Reg. HuzarenOp de markt, hoek Borchmolendijk is op muur van het voormalige

gemeentehuis een gedenksteen aangebracht ter herinnering aan het 2e Reg.

Huzaren dat hier gedurende de mobilisatie gelegerd was. Dit regiment maakte

deel uit van de Cavaleriebrigade die in 1914 werd opgericht. Op de steen zijn de

namen aangebracht van alle officieren die in het regiment dienden.

5 0 S i n t O e d e n r o d eMarkt, hoek Borchmolendijk

SI

NT

O

ED

EN

RO

DE


5 1 S i p p e n a k e nOude Zeeweg nabij nr. 36 Algemene Begraafplaats

SI

PP

EN

AK

EN

Monument voor slachtoffers van 'den Draad'Bij de Belgisch/Nederlandse grens, ten zuiden van het Nederlandse dorp Epen,

staat een monument ter nagedachtenis van de slachtoffers van 'Den Draad', de

Duitse grensversperring die vanaf 1915 werd aangelegd, zie Budel.

94



95


Gevelsteen vergissingsbombardementIn de witte gevel van café-restaurant De Smul in de Kapellestraat, zijn twee

kleine stenen ingemetseld met de respectievelijke teksten: 1/10.1917 en 1/8.1918.

Het luchtruim boven Zeeland werd tijdens de Eerste Wereldoorlog regelmatig

geschonden door Duitse en Britse vliegtuigen. Om Duitse posities in Vlaanderen

aan te kunnen vallen, kozen Britse oorlogsvliegers vaak een route over

Nederlands grondgebied. Op deze manier ontweken ze Duits luchtdoelgeschut.

Deze schendingen van de Nederlandse neutraliteit kon Nederland, wegens

gebrek aan voldoende luchtdoelgeschut, niet effectief bestrijden. Wanneer

schendingen van het luchtruim werden geconstateerd bleef het bij een enkel

schot van een luchtdoelkanon en schriftelijke protesten. Overigens maakten

Duitse vliegers net zo goed onrechtmatig gebruik van het Nederlandse

luchtruim. Soms kwam het boven Nederland zelfs tot luchtgevechten tussen

Britse en Duitse vliegers. Vliegtuigen weken ook soms uit naar Nederland om

een noodlanding te maken. Twintigmaal kwamen bij vergissing Britse of Duitse

bommen terecht op plaatsen in Zeeland. In Zierikzee vielen zo in de nacht van

29 op 30 april 1917 bij een Brits ‘vergissingsbombardement’ drie doden. In Sluis,

vlak bij de Belgische grens in Zeeuws Vlaanderen, herinnert een gevelsteen aan

5 2 S l u i slocatie : Kapellestraat te Sluis (café “De Smul”) S

LU

IS


deze vergissingsbombardementen. Het pand waar de stenen zijn ingemetseld

werd getroffen en later weer opgebouwd. Eenmaal komt een Britse bom neer

vlak bij een pension waar Nederlandse militairen zijn gehuisvest. Omdat Sluis zo

dicht bij de grens lag waren de inwoners regelmatig getuige van luchtgevechten

en grensschendingen. De oorlog was hier heel dicht bij. Uit de Middelburgsche

Courant van 18 mei 1918 komt het volgende verslag: ’Om half twaalf toen ’tgeschut zweeg, richtte één der vliegers zich naar Nederland en koerste vlakboven Sluis, zeer duidelijk hoorde men de motor ronken. Angst maakte zichmeester van allen die wakker waren; als die nu eens bommen wierp! De machinekoerste weer België in tot men ze niet meer hoorde. Een kwartier later, weer ’tgeronk, daar was ze weer [...] Weer trok ze weg en onmiddellijk daarna begon ‘thevig vuur van ’t geschut in België met alle bijkomstigheden van zoeklichten,lichtkogels en lichtseinen’.

Bron:

Lith, H. van, Plotseling een vreselijke knal. Bommen en mijnen treffen neutraalNederland 1914-1918. Zaltbommel 2001.pag. 210.

96


SL

UI

S


97


5 3 a S o e s t e r b e r gKampweg, Militaire Luchtvaart-museum

Borstbeeld generaal SnijdersBij de ingang van een naar hem genoemde hal van het museum staat het

borstbeeld van generaal Snijders, opperbevelhebber van Land en Zeemacht

gedurende 1914-1918, met de inscripties: ‘Weerbaarheid, Volkskracht,

Jeugdopvoeding’ en ‘Nederland en Indië, en luchtvaart’. Het borstbeeld stond in

het verleden op de binnenplaats van het Pesthuis in Leiden, het toenmalige

Legermuseum. Cornelis, Jacobus Snijders was bij het uitbreken van de oorlog in

augustus 1914 reeds 61 jaar oud. Zijn carrière als genie-officier begon in 1869

aan de KMA, waarna hij werd ingezet bij de verbetering van de Nieuwe

Hollandse Waterlinie. Van 1873 tot 1875 was hij als luitenant in Atjeh waar hij

onder meer de Militaire Willemsorde verdiende. Snijders was geschoold in de

SO

ES

TE

RB

ER

G


98


SO

ES

TE

RB

ER

G vestingbouw maar voelde zich op meer terreinen thuis. Zo was hij vóór de oorlog

verantwoordelijk voor een aantal hervormingen en vernieuwingen in het leger.

Hij werd in augustus 1914 tot Opperbevelhebber van Land- en Zeemacht

benoemd – een functie die alleen in oorlogstijd bestond – met de daarbij

behorende rang van generaal.

Snijders had de taak om de neutraliteitspolitiek militair geloofwaardig te

maken. Zijn instructie luidde: dat tegen iedere schending van de neutraliteitopgetreden moest worden’. Gedurende de oorlog kwam hij hierdoor een aantal

malen in conflict met het kabinet. Overigens was niet de neutraliteit de inzet van

de discussie maar de vraag hoelang die neutraliteit moest worden volgehouden.

Snijders wilde het Zwitserse voorbeeld volgen dat inhield dat: bij een schendingdoor de één, het land zich automatisch tot bondgenoot van de ander zouverklaren. De zwakte van deze optie was, dat het toeval min of meer zou bepalen

wie de bondgenoot zou worden van Nederland. Voor de regering was de

paraatheid van het gemobiliseerde leger echter vooral een uiting van de

bereidheid om de neutraliteit te verdedigen. Snijders nam in oktober 1918, na de

soldatenrellen in de Harskamp, ontslag. Hij werd verantwoordelijk gehouden

voor deze rellen, die voortkwamen uit ontevredenheid bij de manschappen over

rantsoenen en intrekking van verloven. De werkelijke reden voor zijn ontslag lag

in de conflicten met het kabinet en zijn vermeende pro-Duitse houding. Na zijn

ontslag werd Snijders door Wilhelmina benoemd tot Ridder in de huisorde van

de Gouden Leeuw van Nassau en daarna op voordracht van het kabinet

gelauwerd met het grootkruis van de Nederlandse Leeuw. Het vormde enig

eerherstel en genoegdoening voor de belangrijkste Nederlandse militair uit de

twintigste eeuw. Snijders overleed in 1939.

Staarman, Alfred, Verre van Vredig. Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog1914-1918. Delft 2004. pag. 36 e.v.


5 3 b S o e s t e r b e r gRooms-katholieke begraafplaats Carolus Borromeus, Rademakersstraat

99

SO

ES

TE

RB

ER

G


Massagraf van Franse burgervluchtelingenDeze Fransen, afkomstig uit de door de Duitsers bezette gebieden waren op de

vlucht geslagen voor de oprukkende, geallieerde legers. Ze werden opgevangen

in Rotterdam en Limburg. Omdat het interneringskamp in Zeist niet meer werd

gebruikt kon dit dienst doen als opvang voor de Franse vluchtelingen. Tussen 25

oktober 1918 en half januari 1919 verbleven hier duizenden vluchtelingen. Na

hun vertrek kon een trieste balans worden opgemaakt. In het kamp bleken er,

binnen 50 dagen, van elke 1.000 vluchtelingen gemiddeld 75 te zijn gestorventegen het landelijke gemiddelde van 46 per 1.000 per 365 dagen, één jaar. Onder

de gestorvenen bevonden zich veel kinderen die stierven aan besmettelijke

ziekten zoals mazelen en difterie. Ook was een groot aantal ouderen gestorven

doordat ze verzwakt waren tijdens hun reis vanuit Noord-Frankrijk naar

Nederland. Het sober bewerkte monument is van hardsteen en bestaat uit een

hoge opstand in het midden met daarin een kruis verwerkt. Ter weerszijden zijn

lagere, rechthoekige tekstplaten die aan het eind door penanten worden

afgesloten. In de dwarsarm van het kruis zijn de woorden IN MEMORIAM te

lezen terwijl aan de voet van het kruis de volgende tekst is opgenomen: AUX

RÉFUGIÉS FRANÇAIS MORTS AUX PAYS-BAS 1914-1918. De twee tekstplaten aan

weerszijden bevatten de namen van 98 Fransen. Het monument is gemaakt door

A. le Jeune, steenhouwer in Maastricht.

Bok, Leon, Begraafplaatsen van Soest in: www.dodenakkers.nl


100


SO

ES

TE

RB

ER

G

VliegermonumentVliegermonument op de bakermat van de Nederlandse militaire luchtvaart,

Soesterberg. Het is opgericht in 1923, bij het tienjarig bestaan van de LuchtvaartAfdeling om de tijdens de mobilisatie omgekomen vliegers te gedenken. Het

monument houdt tegenwoordig de herinnering levend aan alle personeel van de

Koninklijke Luchtmacht dat tijdens de uitoefening van zijn taak is omgekomen.

5 3 c S o e s t e r b e r gVliegbasis Soesterberg


5 4 S p a a r n d a mTen westen van Spaarndam

101

SP

AA

RN

DA

M


Betonnen schuilplaatsen uit 1917-1918Positie te Spaarndam, deel van de Stelling van Amsterdam, zie Amsterdam.

Deze ondiepe strook werd tijdens de Eerste Wereldoorlog versterkt met een

verdedigingslinie bestaande uit loopgraven, inundatiewerken en, in 1918, met

betonnen schuilplaatsen. Het gebied is grotendeels intact gebleven.


102


TE

RS

CH

EL

LI

NG

Commandotoren van Britse onderzeeboot Op de Willem Barendszkade staat een, na 80 jaar geborgen ‘Conning Tower’.

Het is de commandotoren van de E34, een Britse, mijnenleggende onderzeeboot

die door onbekende oorzaak voor de kust van Terschelling is gezonken. Officieel

is de E34 op 20 juli 1918 als vermist opgegeven. In de zomer van 1997 werd het

wrak ontdekt.

5 5 a Te r s c h e l l i n gWillem Barendszkade, haven van West-Terschelling


5 5 b Te r s c h e l l i n gbij paal 6, tweede duinenrij

103

TE

RS

CH

EL

LI

NG


Kustbatterijen en munitieopslagplaatsenEnkele kustbatterijen, munitieopslagplaatsen van gewapend beton en betonnen

groepsschuilplaatsen, onder andere bij paal 6, tweede duinenrij.


104


UT

RE

CH

T

Utrecht en de Waterlinie De Nieuwe Hollandse Waterlinie (NHW), waarvan de aanleg in 1816 begon, heeft

tot in mei 1940 dienstgedaan. In de lange periode van haar actieve bestaan is zij

geregeld verbeterd en uitgebreid. Bij elkaar kon een strook met een lengte van

85 kilometer en enkele kilometers breed worden geïnundeerd, ‘onder water

gezet’. De linie moest het westen van het land beschermen tegen een aanval

vanuit het oosten. Het belangrijkste onderdeel vormde de keten van onder water

te zetten terreinen die de vijandelijke opmars moesten tegenhouden. Op de

plaatsen die, na inundatie boven het water zouden uitsteken lagen forten en

vestingen. Deze soort van versterkingen lag ook op de punten waar de grote

rivieren de linie kruisten. De waterlinie – die bij Muiden begon en bij de

Biesbosch eindigde – liep oostwaarts langs de stad Utrecht. Hier werd in de

jaren 1816-1824 een gordel van forten gebouwd, die de vijandelijke artillerie op

veilige afstand van de stad moesten houden. Omdat rond het midden van de

negentiende eeuw de dracht van het geschut toenam werd in de jaren 1867-1870

een tweede fortengordel, meer naar het oosten aangelegd die later nog met

andere werken werd uitgebreid.

De NHW maakte in de periode 1914-1918 deel uit van de landsverdediging. De

forten en stellingen waren bezet met tienduizenden militairen van de

Landweerinfanterie en de Vestingartillerie.

5 6 U t r e c h t


105

UT

RE

CH

T


Een aantal van de hoger gelegen delen en zogenaamde accessen, gevormd door

spoor- en rivierdijken werden tijdens de Eerste Wereldoorlog extra versterkt. De

meest noordelijke is de tussen 1915 en 1918 aangelegde infanteriestelling de

Franse Kamp bij Bussum, bedoeld als bescherming van de vesting Naarden.

Daar zijn nu nog groepsschuilplaatsen te zien. De meeste van de versterkingen

echter zijn aangebracht rond de stad Utrecht. Infanteriestellingen die bestonden

uit loopgraafstelsels met prikkeldraadversperringen en, ter bescherming van de

infanterie, betonnen groepsschuilplaatsen. Van die groepsschuilplaatsen zijn er

alleen al ten zuidoosten van Utrecht, in het gebied rond Lunetten niet minder

dan 147 stuks aangelegd. De infanteriestellingen verbonden verschillende forten

en stellingen tot wat werd genoemd de Hoofdweerstandstrook. Anno 2008 loopt

er een wandelpad tussen fort Rhijnauwen en fort Vechten, dwars door weilanden

langs tientallen betonnen groepsschuilpaatsen. De infanterieverdediging vond

plaats voor, tussen en achter de forten vanuit de loopgraven en hindernissen. De

groepsschuilplaatsen boden de infanterie bescherming tijdens een vijandelijke

artillerieaanval. De artillerie was gedeeltelijk opgenomen in de

infanteriestellingen en het zwaardere geschut stond verder naar achteren

geplaatst. Bij het Lek-acces, met de forten Everdingen ten zuiden en Honswijk

ten noorden van de rivier, werden ook talloze bunkers in infanteriestellingen

gebouwd. Op het terrein van fort Honswijk, dat helaas niet toegankelijk is, staat

een in 1915 opgericht monumentje voor de toen aldaar gemobiliseerden. Een

bijzondere plek is het Werk aan de Groeneweg, een infanteriestelling

vijfhonderd meter ten oosten van fort Honswijk en aangelegd dwars op de

Lekdijk. Dit werk bestaat uit aarden wallen met daarin loopgraven en grachten

daartussen. In de aarden wallen zijn groepsschuilplaatsen aangelegd. Heden ten

dage is het een boomgaard en gedeeltelijk overgroeid, maar alle elementen van

de stelling zijn nog duidelijk herkenbaar, ook de loopgraven. Nog in de

mobilisatie van 1939 is de stelling in gereedheid gebracht en zijn er

groepsschuilplaatsen bijgebouwd. Deze zijn, door hun afwijkende vorm,

duidelijk te onderscheiden van de oudere uit 1914-1918. Ook aan de andere kant

van de rivier, bij Everdingen, is tijdens de Eerste Wereldoorlog een dergelijke

stelling aangelegd.

Verderop in de linie, bij fort Asperen, zijn enkele restanten uit de periode 1914-

1918 te zien, onder meer een wachthuisje en een vroege, betonnen schuilplaats

uit 1914. In totaal zijn er circa 40 forten van de NHW over. Inundaties hebben

tijdens de periode 1914-1918 niet daadwerkelijk plaatsgevonden. Wel was de

inundatie zover voorbereid dat binnen ongeveer een week het hele gebied onder

water gezet zou kunnen worden. Bij dit zogenaamde voorbereidingspeil hield

men de waterstand in een aantal waterwegen kunstmatig hoger dan normaal

nodig was. Toen het gevaar van een Duitse aanval was geweken werd de

waterstand weer genormaliseerd. Tijdens de mobilisatie is nog wel enkele malen


106


UT

RE

CH

T


107

UT

RE

CH

T


het voorbereidingspeil ingesteld. Op papier was, in 1918, de sterkte van de NHW

maximaal 36.000 man, waarvan 25.000 man infanterie, een aantal dat in de

praktijk door verlofregelingen niet gehaald zal zijn.

De NHW telt 73 verschillende onderdelen, waaronder circa 40 forten.

Tastbare herinneringen aan de periode 1914-1918 zijn, van noord naar zuid, op

de volgende plaatsen te zien:

- Franse Kamp in Bussum, onderdeel van de vesting Naarden: Infanteriestelling

met betonnen groepsschuilplaatsen

- Fort op de Ruigenhoekse dijk, Maartensdijk: betonnen schuilplaatsen,

mitrailleurposten

- De Werken bij Griftestein, Utrecht: infanteriestelling met betonnen

groepsschuilplaatsen

- Fort bij Rijnauwen, Bunnik: betonnen groepsschuilplaatsen

- Fort Vechten, Bunnik: betonnen groepsschuilplaatsen

- Fort Honswijk: monument voor gemobiliseerden

- Nabij fort Honswijk, gemeente Schalkwijk: het Werk aan de Groene weg:

Infanteriestelling met betonnen groepsschuilplaatsen

- Nabij Fort Everdingen, in de uiterwaarden en de Culemborgse polder, ten

oosten van de Diefdijk: Infanteriestelling met betonnen groepsschuilplaatsen.

- Fort Asperen, gelegen aan de Noorder Lingedijk: scherfvrij wachthuis uit de

Eerste Wereldoorlog en scherfvrije uitkijkposten.

Bron: Koen, D.T., Utrecht verdedigd: fortificatie en mobilisatie 1914-1940.

Utrecht 1990

Will, C., Sterk Water: de Hollandse Waterlinie. Utrecht 2007.

www.hollandsewaterlinie.nl


108


VA

AL

S

RussenkruisBovenaan dit kruis is een bordje bevestigd met de tekst: ‘Ter herinnering aan de

Russische krijgsgevangenen, die tussen 1916 en 1918 de dood vonden’.

Russische krijgsgevangenen werden tijdens de Eerste Wereldoorlog o.a. in bezet

België ingezet als dwangarbeiders in fabrieken en mijnen en in het grensgebied

met Nederland met name bij de aanleg van de spoorlijn Visé-Aken.. Een

belangrijk kamp voor deze dwangarbeiders bevond zich in de buurt van

Warsage, van waaruit ze met treinen naar het werk vervoerd werden. Velen

probeerden te vluchten naar neutraal Nederland, maar overleefden de

grenspassage niet. De grens was vanaf 1915 door de Duitse bezetter afgezet met

een elektrisch geladen hek, waar vele vluchters door elektrocutie om het leven

kwamen. De Rus(sen) – of het er één of meer waren, is niet helemaal

opgehelderd - waar het kruis in het Kerperbos een gedenkteken voor vormt

slaagden er kennelijk in het hek te passeren, maar werden alsnog geveld,

volgens overlevering door een kogel van de Grensbewaking.

Het kruis staat vrijwel op de grens. De eerste plaatsing van een kruis op deze

plek zal niet lang na het einde van de oorlog van 14-18 geweest zijn. Voor de

plaatsing koos men een grensboom. Aan deze eik werd een kruis bevestigd.

Deze situatie bleef ruim een halve eeuw ongewijzigd. Rond 1990 werd het

oorspronkelijke kruis vervangen door een nieuw exemplaar in de vorm van een

Russisch Kruis. (bron: Dave Bakker)

5 7 Va a l sBosgebied op de grens van de Kerperbosch en het Malensbosch, vlakbij of op de Nederlands-

Belgische grens


5 8 Ve g h e lGemertsedijk 10

109

VE

GH

EL


GedenksteenBoswachterswoning met een gedenksteen aan het huis, met de tekst:

‘Nooit is grooter krijg aanschouwd, dan toen dees woning werd gebouwd. Anno

1914.’


110


VE

NL

O

Monument voor vier Belgische soldatenOp de begraafplaats staat een monument voor vier Belgische militairen – Désiré

Delespierre, Albert Houbaer, Emile Papez en Jeanhopt Canter – die tijdens de

Eerste Wereldoorlog werden geïnterneerd en in deze periode overleden. Het

bestaat uit metselwerk met ceramiekplaten. De tekst op het gedenkteken luidt:

‘Oeuvre nationale, Le Souvenir Belge, Aan de te Venlo overleden Belgische

krijgers, 1914-1918’.

5 9 Ve n l oGemeentelijke begraafplaats, Wylrehofweg


6 0 Ve r d u n ( F r a n k r i j k )

111

VE

RD

UN

(

F)


Monument La Défense, Verdun, Frankrijk.Verdun kent zéér veel Eerste Wereldoorlog monumenten en één ervan heeft een

directe relatie met Nederland: het beeld ‘La Défense’ van de beeldhouwer

Auguste Rodin. De Slag om Verdun, 21 februari 1916 tot 15 december 1916 tussen

de Fransen en de Duitsers staat, samen met de Slag aan de Somme, 1 juli 1916

tot 18 november 1916 tussen de Britten en de Duitsers, symbool voor wat de

Eerste Wereldoorlog was: een zinloze slachting. Rond de vesting Verdun streden,

ten koste van vele honderduizenden doden, Fransen en Duitsers om slechts

enkele kilometers terreinwinst. In het neutrale Nederland werd de strijd in de

kranten en tijdschriften gevolgd. Wie wilde kon goed op de hoogte zijn van wat

er zich aan het front afspeelde. De Nederlandse afdeling van de Bond vanNeutrale Landen, die in de praktijk weinig neutraal en vooral pro-Frankrijk was,


112


VE

RD

UN

(

F) benaderde reeds in 1916, dus al tijdens de slag, de beeldhouwer Auguste Rodin

met het verzoek om een kunstwerk te vervaardigen ter herinnering aan de strijd

van de Fransen rond Verdun. Deze bood het werk ‘La Défense’ aan. Dit ontwerp

was oorspronkelijk aangeboden aan de stad Parijs als herinnering aan het beleg

ervan door de Pruisen, 19/09/1870 tot 28/01/71, tijdens de Frans-Duitse oorlog,

19/07/70 tot 10/05/71, maar toen niet was verkozen. In 1918 werd in Nederland

een ‘Verdun comité’ opgericht, dat geld inzamelde voor het plaatsen van dit

kunstwerk. Rodin zélf was in 1917 overleden. In 1920 werd het beeld in Verdun,

op de Esplanade de la Roche, onthuld. De tekst bij het monument luidde: ‘A lagloire de la France éternelle – a Verdun, L’héroique cité Lorraine – les amis deHollande – qui n’ont jamais douté du triomphe – du droit et de la jusitice –décembre 1916 – juillet 1920’. In 1939 werd het monument verplaatst naar de

Place Saint-Paul, waar het heden ten dage nog staat. De Duitse bezetter wilde in

de Tweede Wereldoorlog de Fransen niet teveel aan hun glorieuze verleden

herinneren en verwijderden de tekst. Een onhebbelijkheid die ze wel vaker

tentoonspreidden. Vlak na de Tweede Wereldoorlog lieten de overgebleven leden

van het Nederlandsche Verdun comité een nieuwe, iets minder heroïsche tekst

plaatsen ‘A la France glorieuse – la Hollande reconnaissante’. Tegenwoordig

staat er een weer andere tekst op: ‘à la France immortelle – à la glorieuse Ville deVerdun – la Hollande amie’.

Bron:

Schulten, P. & Kraaijestein, M.,: ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste

Wereldoorlog’, in: Hans Binnenveld e.a. ed., Leven naast de catastrofe:Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog, pag.163-179.


113


Fort de RuijterMet de bouw van het kustfort “Fort de Ruijter” werd in 1913 begonnen. Het fort

was bedoeld om onze neutraliteit op de Westerschelde (toegang tot de haven

van Antwerpen) te handhaven. Eind 1915 werden de werken aan het fort stil

gelegd. In 1917 werden de werken hervat. Mede naar aanleiding van de in de

Eerste Wereldoorlog opgedane ervaringen werden de werken eind 1919 wederom

stilgelegd. De constructie was toen nauwelijks verder gevorderd dan het leggen

van de fundamenten en het bovenvlak van de gewapend betonnen

rechtstandmuren. In 1926 werd Fort de Ruijter definitief afgeschreven voor

militaire doeleinden. De afgelegen ligging had tot gevolg dat de fortrestanten

een verzamelplaats werd voor allerlei ongure elementen, zoals junks en

hangjongeren. Ook werd er tussen de betonnen restanten regelmatig illegaal

afval gestort. Om aan deze ongewenste ontwikkeling een eind te maken dekte

de huidige eigenaar, het Waterschap Zeeuwse Eilanden, in de periode 2002 /

2004 de fundamenten grotendeels af met grond.

In 1991 werden rond en nabij de fortfundamenten een 7-tal windmolens

geplaatst.

6 1 a V l i s s i n g e nOostelijk van de Vlissingse Buitenhaven, direct achter de zeedijk van de Westerschelde.

VL

IS

SI

NG

EN


6 1 b V l i s s i n g e nAlgemene begraafplaats aan de President Rooseveltlaan te Vlissingen

Noorderbegraafplaats met monumentOp een apart gedeelte van deze begraafplaats zijn 41 geallieerde soldaten uit de

Eerste Wereldoorlog begraven. Van die graven zijn er 34 Brits, waarvan 11 niet-

geïdentificeerden. Verder liggen er nog 2 Franse en 5 Belgische slachtoffers

begraven.

Oorspronkelijk waren de stoffelijke resten begraven op de begraafplaats Vredehof

aan de Koudekerkseweg te Vlissingen. Na sluiting van deze begraafplaats in 1982

werden de resten overgebracht naar de Noorderbegraafplaats aan de President

Rooseveltlaan te Vlissingen.

Na de Eerste Wereldoorlog gaf de Belgische vereniging ‘Herdenken om te

strijden’, aan de Antwerpse kunstenaar Arthur Piërre, 1866-1938, opdracht een

monument te maken voor de in Vlissingen begraven Eerste

Wereldoorlogslachtoffers. Op 29 augustus 1921 werd het monument op de

begraafplaats Vredehof onthuld. In 1982 verhuisde het mee naar de

Noorderbegraafplaats. Het gedeelte waar de Eerste Wereldoorlogslachtoffers zijn

begraven staat onder toezicht van Commonwealth War Graves Commission.

114


VL

IS

SI

NG

EN


115

VL

IS

SI

NG

EN


Fort VijfhuizenFort Vijfhuizen maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam, zie Amsterdam.

Er werden tijdens de Eerste Wereldoorlog betonnen schuilplaatsen gebouwd in

de opnamestelling van het veldleger. Een deel van de voorstelling ligt

tegenwoordig op een golfterrein.

6 2 V y f h u i z e nGeniedijk


116


WE

ER

T

Grafmonument Duitse militairenNa de ondertekening van de wapenstilstand kregen de Duitsers twee weken de

tijd België te ontruimen. Dit gebeurde onder andere via de spoorlijn Antwerpen-

Hamont-Budel-Roermond-Dalheim. Op 18 november 1918 stonden in het

Belgische grensstation Hamont twee hospitaaltreinen te wachten. Daarnaast

was een trein met munitie opgesteld. In de late avond vloog de munitietrein de

lucht in. Er waren talrijke doden en gewonden. Vele ervan werden naar Weert

overgebracht. Daar overleden enkele ernstig gewonde slachtoffers. Ze werden

begraven op Molenschoot waar, in 1937, een gedenksteen werd geplaatst.

6 3 a W e e r tStadsbegraafplaats Molenschoot, Molenpoort


6 3 b W e e r tStadsbegraafplaats Molenschoot, Molenpoort

117

WE

ER

T


Grafmonument Franse vluchtelingen Het Duitse voorjaarsoffensief van 1918 bracht een nieuwe stroom vluchtelingen

naar het noorden op gang. Ook in Weert werden maatregelen voor de opvang

getroffen. Op 20 oktober 1918 arriveerden de eerste vluchtelingen uit de streek

van Valenciennes en Douai, volledig uitgeput. Verscheidene ervan stierven. Op

het kerkhof in Weert werden er achtentwintig begraven. Later kwamen daar nog

zesentwintig doden bij die elders, ten zuiden van de grote rivieren waren

gestorven. In 1935 werden alle Franse doden op het kerkhof van Weert in één

graf ter aarde besteld. Hierop kwam een monument met de inscriptie: ‘In

memoriam aux Réfugiés Français, morts aux Pays-Bas 1914 – 1918’. Op de

rooms-katholieke begraafplaats van Soesterberg staat een identiek monument

voor Franse vluchtelingen.


6 4 W e s t B e e m s t e rWestdijk 46

Fort SpijkerboorFort Spijkerboor behoort tot de modernste Nederlandse forten , het werd in 1913

voltooid. Het maakte deel uit van de Stelling van Amsterdam. Het bijzondere van

Fort Spijkerboor is de nog intacte pantserkoepel met twee kanonnen van 10,5 cm

(Krupp). Sinds 1917 ging het dienst doen als militair huis van bewaring. Het

herbergde als zodanig grote groepen dienstweigeraars. In latere perioden is het

fort nog als gevangenis in gebruik geweest. Het is nu in beheer bij de Vereniging

tot behoud van Natuurmonumenten. Er zijn regelmatig rondleidingen.

Zie voor bezoekregeling: www.fortspijkerboor.nl

118


WE

ST

B

EE

MS

TE

R


119


Grafsteen voor omgekomen marinemannenDe steen eert de nagedachtenis van luitenant-ter-zee 2e klasse G.J. Bruinsma,

luitenant-ter-zee 2e klasse N. Munk, korporaal-torpedomaker L.N. van der

Knaap en matroos 1e klasse J. Francois. Zij kwamen om het leven tijdens het

demonteren van een zeemijn te Westkapelle. Omdat er ook burgertoeschouwers

omheen stondenden kwamen in totaal negen personen om. In de grafsteen

staat, behalve deze namen, gebeiteld: ‘Noodlottig omgekomen bij het

demonteren van een aan den dijk te Westkapelle aangespoelden mijn van

vreemde nationaliteit op 16 November 1914’.

6 5 W e s t k a p e l l eBegraafplaats aan de voet van de vuurtoren, Kerkeweg

WE

ST

KA

PE

LL

E


6 6 a W i l l e m s t a dVoor het Mauritshuis

WI

LL

EM

ST

AD

Vesting Willemstad De vesting Willemstad had in de jaren 1914-1918 een militaire bezetting. Haar

maximale bezetting was drieduizend man en bij zo’n aantal mannen is het niet

verwonderlijk dat haar bijnaam daardoor ontstaan is: ‘Luizenstad’. Er is nog een

aantal monumenten te vinden. Voor het Mauritshuis staat een eenvoudig,

stenen kolom, gevormd door de oude stenen van De Landpoort.

120



121

WI

LL

EM

ST

AD


MonumentOp de plaats van de voormalige Landpoort, die in 1918 ten behoeve van het

militaire verkeer werd afgebroken, staat nu een monument in een speciaaldaartoe aangelegd plantsoen. Op het monument zijn rondom de volgende

teksten aangebracht: Mobilisatie 1914-1918 Leger en volk een! - O, Nederland!Let op u saeck de tijt en stont is daer! - Het vaderland getrouw tot in den dood! -

Onthuld bij het afbreken van de Landpoort augustus 1918. Het werd in augustus

1918 door de generaal-majoor de Bock, met veel ceremonieel, aan het

stadsbestuur overgedragen. In september 1922 vertrokken de laatste

manschappen en het beheer werd overgenomen door de Menno van Coehoorn

Stichting.

6 6 b W i l l e m s t a d


6 6 c W i l l e m s t a dBovensluis, Oostdijk, voor het fort en bij de inundatiesluis

Groepsschuilplaats uit 1918, Willemstad en directe omgeving maakten deel uit van de Stelling van het

Hollands Diep en het Volkerak. Dit verdedigingswerk had tot doel een eventuele

aanval via het Volkerak en het Hollands Diep op het zuidelijk gedeelte van

Holland te voorkomen. Daarnaast beschermde het ook de verbinding over water

tussen Holland en Zeeland en kon het dienen als opnamestelling voor uit

Brabant naar Holland terugtrekkende troepen. De stelling werd tijdens de Eerste

Wereldoorlog op diverse plaatsen versterkt met betonnen schuilplaatsen.

Behalve in Willemstad onder meer in Bovensluis, Dintelsas, Helwijk en

Ooltgensplaat.

122


WI

LL

EM

ST

AD


123


Monument 1914-1918.Bakstenen monument met opschrift: “Nederland Neutraal 1914 - 1918".

6 7 W i n t e r s w i j kStationsstraat

WI

NT

ER

SW

IJ

K


IJ

MU

ID

EN

124


Monument voor 7 Duitse zeelieden van de torpedoboot V69 De tekst op het monument luidt: ‘Dem Andenken der in Niederländischen Erde

ruhenden Deutschen Krieger’. De V69 maakte deel uit van een Duits flottielje

dat op weg was van Wilhemshafen naar Zeebrugge toen het in de nacht van 22

op 23 januari 1917 voor de Nederlandse kust tussen Zeeland en de monding van

de Maas werd onderschept door de Britse marine. De V69 incasseerde twee

treffers waardoor de commandobrug explodeerde en het schip stuurloos raakte.

Ondanks de zware schade slaagde de bemanning erin het schip weer onder

controle te krijgen en naar de haven van IJmuiden te varen. De zwaargewonden

werden door een Nederlands schip naar de wal gebracht. In totaal kwamen

negen bemanningsleden om, waaronder de commandant. De twee omgekomen

officieren werden naar Duitsland vervoerd om daar te worden begraven, de

overige omgekomenen werden in IJmuiden ter aarde besteld. Later werd één van

hen, een reserveofficier, alsnog in Duitsland herbegraven. De Nederlandse

regering interneerde het schip niet maar liet het door de Duitsers wegslepen

naar Rotterdam ter reparatie. Het werd daarna weer ingezet maar haalde het

einde van de oorlog net niet. Op 2 november 1918 brachten de Duitsers het in

het kanaal van Gent zelf tot zinken. De Duitse marine schonk Hfl. 10.000,--aan

de gemeente IJmuiden als dank voor de verzorging van de gewonden en het

organiseren van een begrafenis. Het monument is in 2002 door de gemeente

Velsen overgedragen aan de Duitse Marinebond.

Bron: Hooff, T.C.M. van: Het verhaal van de Torpedoboot V69. in H.Andriessen

(red), De Grote Oorlog. Kroniek 1914-1918, deel 5, pag. 9-23.

6 8 I J m u i d e nWester Algemene Begraafplaats, Fultonstraat 6


125


6 9 Y s s e l s t e i nTimmermansweg 75

Duitse militaire graven uit 1914-1918Op deze Duitse militaire begraafplaats liggen vierenzeventig soldaten uit de

Eerste Wereldoorlog begraven. Op een terpachtige heuvel is een monument

geplaatst dat veel lijkt op een enorme sarcofaag. De nu in IJsselstein aanwezige

tombe stond van 1937 tot 1949 op de begraafplaats in Maastricht waar dertien

Duitse soldaten begraven lagen die in augustus 1914 zwaargewond werden

aangetroffen in Zuid-Limburg. Op initiatief van het gemeentebestuur van

Maastricht is deze tombe in 1949 naar IJsselstein verplaatst om te voorkomen dat

in de toekomst Duitse, nationalistische demonstraties erbij zouden

plaatsvinden.


126


ZO

NN

EM

AI

RE

Graf van een aangespoelde onbekende Britse zeeman Opschrift grafsteen :

A SAILOR OF THE GREAT WAR

ROYAL NAVY

KNOWN UNTO GOD

Verdere gegevens ontbreken.

7 0 Z o n n e m a i r eAlgemene begraafplaats Zonnemaire (gemeente Schouwen-Duiveland) aan de Christinaweg.


127

ZW

AM

ME

RD

AM


7 1 Z w a m m e r d a mPlein 1

Gevelsteen aan het oude stadhuisMet de tekst: ‘Huisvesting Vuur en Licht en Spys en Dranck het is voor

Krygsvolck al ten beste’.(Vondel ). In erkentelijke herinnering aan de

inkwartiering der kanonniers van III Cie, 2 bat. III Regiment Vestingartillerie van

6 Augustus 1914 tot 26 April 1915’.


128


CO

LO

FO

N C o l o f o n

Samenstellers: Marius van Leeuwen, Alfred StaarmanRedactie: bestuur WFA, Huib Steketee Hzn.Uitgave: Western Front Association, 2008Vormgeving: Nederlands Ontwerp BV, AerdenhoutDrukwerk: Alfa Base, Alphen aan den RijnNiets uit deze uitgave mag zonder schriftelijke etc. etc.

De samenstellers danken de volgende personen voor het aanleveren van foto’s:Hanneke van Berendonk 43; Casper van Bruggen 2a, 6, 10, 16, 23b, 26, 29, 34, 38b, 42,47a, 50, 53c, 60, 63b 65, 68, 71; Trudy den Hollander 12, 21; Albert Kelder 55a; DouweKoen 4; Hans Kruijtzer 30a; Marius van Leeuwen 1, 2b, 2c, 3a, 3c, 5, 7, 8, 14, 15, 18b, 18c,23c, 23d, 23e, 24, 28a, 28c, 28d, 31, 32, 39, 44, 45, 48, 53a, 54, 56, 62, 64, 66a, 67, 17;Hans de Regt 25, 46, 47b; Alfred Staarman 9, 11, 19, 37, 40, 53b; Hans Terpstra 58, 59,63a; Peter Vervaat 33, 52, 61a, 61b, 70; Niels de Voogd 22a, 22b; Hero de Vries 13, 35;Archief WFA 49, 55b

Verder lezen:• Abbenhuis, M., The Art of staying neutral : The Netherlands in the first World War

(Amsterdam 2006)• Andriessen, M. Ros & P. Pierik (red.), De Grote Oorlog: kroniek 1914 – 1918,

Diverse delen, uitgave: uitgeverij Aspekt, Soesterberg.• Brugmans, H., Nederland in den oorlogstijd: de geschiedenis van Nederland en van

Nederlandsch-Indië tijdens den oorlog van 1914 tot 1919, voor zoover zij met dien oorlogverband houdt (Amsterdam 1920).

• Gouda, D.J., De Nederlandse zeevisserij tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918(Haarlem 1978).

• Klinkert, W., ‘De Nederlandse mobilisatie van 1914’ in: W. Klinkert, J.W.M. Schulten & L. de Vos, Mobilisatie in Nederland en België 1870 - 1914 - 1939 (Amsterdam 1991).

• Lith, H. A. van, Plotseling een vreselijke knal: bommen en mijnen treffen neutraal Nederland (1914-1918) (Zaltbommel 2001).

• Moeyes, P. Buiten schot: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914 - 1918(Amsterdam 2001).

• Ritter jr., P.H., De donkere poort. Een boek, behelzende tal vanpersoonlijke herinneringen van vooraanstaande mannen, stemmingsbeelden, indrukken, beschouwingen, belangrijke en onbelangrijke gebeurtenissen, verhalen en anecdoten over Nederland in de jaren 1914-1918. 2 delen (Den Haag z.j.).

• Roodt, E. de, Oorlogsgasten: Vluchtelingen en krijgsgevangenen in Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Zaltbommel 2000).

• Schulten, P. & M. Kraaijestein, ‘Nederlandse gedenktekens van de Eerste Wereldoorlog’, in: H. Binneveld, (e.a.), Leven naast de catastrofe: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog (Hilversum 2001), 163-178.

• Staarman, A., Verre van Vredig: Nederland tijdens de Eerste Wereldoorlog 1914-1918 (Delft 2004)

• Verbeek, J.R., Kustversterkingen 1900-1940. De planning, constructie en bewapening van nederlandse kustforten en batterijen (Haarlem 1988).

• Vester, P. (red.), De Stelling van Amsterdam: harnas voor de hoofdstad (Utrecht 2003).• Will, C., Sterk Water : de Hollandse Waterlinie (Utrecht 2002)


Tastbare - Alfred Staarman · 2016. 2. 10. · De Eerste Wereldoorlog heeft een vreemd soort...

Documents

Transcript of Tastbare - Alfred Staarman · 2016. 2. 10. · De Eerste Wereldoorlog heeft een vreemd soort...