Actuele thema’s NederlandsTools en tips voor onderzoek binnen het vak Nederlands

Steven Delarue, Timothy Colleman & Gert De Sutter

Universiteit Gent

Vakgroep Taalkunde / Vakgroep Vertalen, Tolken & Communicatie

Vragen of opmerkingen?

Voornaam.Familienaam@UGent.be

Studiedag Competent in onderzoek? – dinsdag 3 februari 2015

informeren – inspireren – exploreren

1. Wie zijn wij?

– Onderzoeksthema’s en –interesses

2. Drie thema’s: tools & tips

– Taalvariatie binnen het Nederlands

– Grammatica & lexicon

– Vertaalwetenschap

Overzicht

• Vandaag uitsluitend

taalkundig geïnspireerde

tips & tools (cf. eigen

onderzoeksachtergrond)

• Voor tips rond literatuur:

zie o.a. Mottart &

Lauwers (2015)

Overzicht

Timothy Colleman

• docent Nederlandse taalkunde sinds 2010, daarvoor assistent/wetenschappelijk medewerker sinds 1998

• Onderwijs: Grammatica v/h Nederlands, vanaf de basis in Ba1 tot geavanceerde colleges in de Master

• Onderzoek: constructiegrammaticaal onderzoek naar de relatie tussen betekenis en structuur in het Nederlands en verwante andere talen, vroeger en nu

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

Timothy Colleman

• Ik was den dief, die hem syn hoenderen stal.

Ik had my vastelyk voorgenomen hem de slimme nagt, die

ik gehad had, te klagen.

(Heinsius, De vermakelyken avanturier, 1695)

• Eén patiënt kreeg aspirine toegevoegd aan zijn

medicamenteuze behandeling, bij drie patiënten werden

statines opgestart.

Het CML heeft sinds 2005 in overleg met de betrokken

ondernemers het potje voor Leiden Centraal

ondergebracht gekregen.

Hij kreeg een boek *gegeven/*gevraagd/??geleend/

??geschonken.

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

Timothy Colleman

• Ik ben al twee weken niet lekker, twee kinderen met koorts

thuis gehad, vrouw hoest zich de longen uit het lijf en

loopt ook al een week niet lekker rond.

Suddenly, Billy had screamed and cried his lungs out,

rushing forward like a mad man, hitting Tom with angry

fists.

Ons oefen hard en ek dans omtrent my longe uit. Maar

ons is baie opgewonde. Ons gaan vir hulle Afrika bring en

ons gaan hulle flabbergast as daar so ’n woord is.

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

Gert De Sutter

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

• Hoofddocent Nederlands en VertaalwetenschapVakgroep Vertalen, Tolken en Communicatie

• Onderwijs: o.m. Toegepaste taalkunde, tekstanalyse NL, schrijfvaardigheid NL, Websitebeheer (Ba1, Ba2, Master Meertalige communicatie)

• Onderzoek: doctoraatsonderzoek (2000-2005) over groene en rode woordvolgorde; begeleidt vertaalwetenschappelijk doctoraatsonderzoek over o.m. normconform gedrag bij Belgische vertalers en ondertitelaars.

http://users.ugent.be/~gdsutter

Gert De Sutter

Voorbeeld: in welke mate kiezen ondertitelaars op de

Vlaamse tv voor AN-varianten vs. niet-aanvaarde BN-

varianten?

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

-2 -1 0 1 2 3

-1.5

-1.0

-0.5

0.0

0.5

1.0

akkoord.gaan

beginnen.te.inf

een.beroep.doen.op

een.van.de

op.het.eerste.gezicht

proberen.te.infpv.inf.vdte.veelten(minste)_goedvd.pv.infzodrazulke.mv

akkoord.zijn

beginnen.inf

beroep.doen.op

één.van.de

op.het.eerste.zicht

proberen.inf

pv.vd.inften(minste)_fout

teveel

van.zodrazo.n.mv

actor.inter<EN

voiceover.inter<EN

actor.intra.be

voiceover.intra.be

actor.intra.nl

http://users.ugent.be/~gdsutter

Steven Delarue

• Assistent Nederlandse Taalkunde sinds 2010

• Onderwijs: lesgever oefeningen schrijfvaardigheid en taalsysteem (woord- en zinsleer) aan Ba1 en Ba2 TL2T: Nederlands

• Onderzoek: doctoraatsonderzoek (2010-2016) naar het taalgebruik en de taalpercepties van Vlaamse leerkrachten in het basis- en secundair onderwijs

http://www.nederlandsetaalkunde.ugent.be/stevendelarue

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

Steven Delarue

Focus op de percepties die leerkrachten hebben t.o.v.

variëteiten van het Nederlands, met vragen als:

> Hoe (on)belangrijk is standaardtaal voor leerkrachten, en in

welke situaties/contexten?

> Hoe interpreteren leerkrachten de Vlaamse talenbeleidsnota’s,

en hoe nemen ze die (al dan niet) mee in de dagelijkse

klaspraktijk?

> Hoe kan een toegespitst, adequaat taalbeleid omgaan met de

uitdagingen die leerkrachten elke dag opnieuw ervaren?

> …

http://www.nederlandsetaalkunde.ugent.be/stevendelarue

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

Steven Delarue• Lesobservaties en

sociolinguïstische

interviews

• 82 leerkrachten

uit basis- en

secundaire scholen

in 10 Vlaamse

steden

• 6de leerjaar, 3de en

6de jaar ASO,

katholiek onderwijs

http://www.nederlandsetaalkunde.ugent.be/stevendelarue

Wie zijn wij? Onderzoeksthema’s en -interesses

1. Taalvariatie binnen het Nederlands Steven Delarue

Bronnen: deredactie.be (3 nov.),

standaard.be (3 nov.),

deredactie.be (7 nov.) en De

Standaard (8 nov.)

Eindredacteurs van De Standaard discussieerden met adviseurs van de Taaltelefoon en met twee eminente samenstellers van stijl- en woordenboeken, Ludo Permentier en Rik Schutz. Samen hakten ze knopen door. Chauffage niet, charcuterie wel. Ze baseerden zich op de Dikke Van Dale, Prisma Handwoordenboek en Taaladvies.net, en op hun taalgevoel.Karel Verhoeven, hoofdredacteur De Standaard

Waar is dit soort boekjes in hemelsnaam voor nodig? Dit is een aanslag op de Vlaamse identiteit.Wim Daniëls, taalkundige (Nederland)

-

+

-

Klassieke taalzorggevallen of

tussentaalkenmerken empirisch bekeken

• Selectie van “klassieke” gevallen (bv. zodra / van zodra, autostrade / autosnelweg,…) of tussentaalkenmerken(boekske, da/wa/nie,…)

• Bronnenonderzoek (Taaladvies, VRT-Taal,…)

• Empirisch onderzoek: hoe verhoudt die

taalnorm zich tot de taalpraktijk?

• Onderzoeken kan via Google, maar

intussen ook ‘geavanceerdere’ technieken

beschikbaar, bv. twiqs.nl om tweets te

doorzoeken

– ! Account aanmaken

– ! Tweets doorzoeken vergt relatief veel tijd

Tweets met het woord boekske (1826 hits in een corpus van bijna 400 miljoen tweets uit 2014)

Vergelijking alweer/weeral in een corpus van 392.411.365 tweets (voor 2014)Aantal hits: weeral 43.501 / alweer 969.250

weeral alweer

Sms- en

chattaal

< TLPST 31, zie www.TLPST.nl

• Laat leerlingen een verzameling chat- of sms-materiaal aanleggen

• Analyse van de taalkenmerken die in dat materiaal voorkomen; vergelijking met de (geschreven) standaardtaal

• Wat verschilt, en waarom? Hoe bewust zijn die verschillen?

• Cf. onderzoek Benny De Decker(UA): twee ‘maximes’: (1) schrijf zoals je spreekt en (2) schrijf zo beknopt mogelijk

Sms- en

chattaal (2)• Vergelijking van verschillende appsof formats (bv. bij sms en Twittersterke beperking van tekens, bij Facebook Messenger of WhatsAppveel minder)

• Ook onderzoek mogelijk naar de invloed van het Engels: welke woorden komen voor, welke niet?

cf. De Decker, B. & R. Vandekerckhove (2013). De integratie van Engels in Vlaamse jongerentaal kwantitatief en kwalitatief bekeken: das wel nice! :p. In: Nederlandse Taalkunde jg. 18, nr. 1, p. 2-34. Online: https://www.researchgate.net/publication/257820828_De_integratie_van_Engels_in_Vlaamse_jongerentaal_kwantitatief_en_kwalitatief_bekeken_das_wel_nice%21_p

http://www.dialectloket.be

• Als (tekst)bron: veel informatie over taalvariatie, tussentaal, Poldernederlands, dialecten, sociolecten,…

• Maar daarnaast ook veel beeld- en geluidsmateriaal: fragmenten waarin West-Vlaamse, Antwerpse,… tussentaal wordt gesproken, en dialectopnames

• Bruikbaar in de les, maar de site biedt ook onderzoeksmogelijkheden!

(1) Eigen taalattitudeonderzoek

• Attitudineel onderzoek: hoe schatten mensen de persoonlijkheid van anderen in op basis van hun taalgebruik?

• Cf. Lefebvre 2014:– Fragmenten selecteren waarin verschillende

taalvariëteiten te horen zijn (al dan niet van dezelfde spreker)

– Leerlingen laten die horen aan een bepaalde groep informanten, en stellen daarbij bepaalde vragen (bv. in hoeverre succesvol, populair, fysiek aantrekkelijk,…)

– (Verkennende) analyse van de verkregen resultaten: welke verschillen treden op?

http://www.dialectloket.be/geluid/stemmen-uit-het-heden/

Leerlingen kunnen zelf op zoek gaan naar een geschikte spreker of geschikte fragmenten, maar er is ook materiaal dat al ‘klaar’ is.

• Corpus Gesproken Nederlands (CGN)

– Digitale databank van hedendaags gesproken

Nederlands

– 9 miljoen woorden, ongeveer 900 uur

opnames

– Diverse soorten gesprekken

– Transcripties bij elk gesprek

– Toegang online aan te vragen:

http://www.inl.nl/tst-

centrale/nl/producten/corpora/corpus-

gesproken-nederlands/6-17

(2) Lexicon: dialectkennis en

dialectgebruik

http://www.stemmenuithetverleden.behttp://www.dialectloket.be/geluid/stemmen-uit-het-verleden/

• Collectie van bijna 800 dialectbanden voor 550 plaatsen, nu volledig gedigitaliseerd

• Een selectie van fragmenten (met het thema ‘migratie’) werd n.a.v. de Erfgoeddag online gezet op bovenstaande site met verdere toelichting

http://www.stemmenuithetverleden.be

http://www.dialectloket.be/geluid/stemmen-uit-het-verleden/

• Uitgebreide collectie dialectbanden online

http://www.huisvanalijn.be/collection/collectie-taalkamer

• Lexicaal onderzoek mogelijk, bijvoorbeeld naar dialectkennis of dialectverlies.

• Bv. banden/opnames uit eigen streek beluisteren, met de vraag: welke woorden ken je niet meer? Zoek op wat ze betekenen, en interview een aantal mensen uit je omgeving (bv. uit verschillende generaties): kennen zij die woorden nog?

• (dgl. onderzoek hoeft natuurlijk niet per se vanuit die opnames te vertrekken, maar kan ook vanuit een bepaald woordveld/thema gebeuren! Bv. Lefebvre 2010 over kinderspelen)

http://www.woordenbank.be

Met dank aan Inge Van Lancker

Ter inleiding (13u00-13u20)

Talige variatie in Vlaanderen: welke soorten variatie zijn er

mogelijk in taal? Synchroon vs. diachroon, geografisch, sociaal,

situationeel,…

Concrete opdracht (13u20-13u30)

De leerlingen worden in groepjes ingedeeld, en krijgen 1 opdracht:

(1) Formele enquête, peilen naar percepties van mensen t.o.v. situationele

variatie (met eerst wat info over enquêteren)

(2) Interviews afnemen om die percepties te achterhalen (met eerst wat info

over het opnamemateriaal)

De boer op (13u30-14u30)

Data verzamelen volgens de verschillende methodes, onder

begeleiding van een leerkracht of begeleider

Dataverwerking (14u30-15u00)

Team-Enquête en Team-Interviews proberen hun gegevens te

verwerken en zo helder mogelijk te presenteren (tabellen,

grafieken, quotes uit de interviews,…)

Evaluatie (15u00-15u30)

Bespreking van de voor- en nadelen van beide methodes van dataverzameling

Je kan je leerlingen natuurlijk zelf een enquête laten samenstellen, afhankelijk van hun

onderzoeksvraag of gewenste invalshoek!

Met dank aan Inge Van Lancker

Enquêtes kunnen ook online verspreid en afgenomen worden (bv. SurveyMonkey)

Combinatie van enquêtes en interviews is ook mogelijk (en leerlingen maken dan zelf de

vergelijking).

Met dank aan Inge Van Lancker

Met dank aan Inge Van Lancker

Analyse van

taalgebruik in

reclame

Analyse van taalgebruik in reclame

> taakverdeling van taalvariëteiten in reclame

Naamkunde / familienamenhttp://www.familienaam.be

• Met ook een diachronecomponent (vergelijk gegevens van 1998 met 2008)

• Herkomst van familienamen opzoeken

• Kan ook bij voornamen, plaatsnamen,…

• Bronnen: http://www.taaltelefoon.be/boek-en-webwijzer/namen

2. Grammatica & lexiconTimothy Colleman

Grammaticale creativiteit

• Voetbalverslagen: originaliteit zit onder meer in het gebruik van verschillende grammaticale middelen

• Van Persie dribbelt met de bal aan de voet door het strafschopgebied en schiet

vervolgens in de verre hoek.

In de 74e minuut slalomt Rashaan Fernandes zonder moeite door het

strafschopgebied.

In de 37ste minuut pingelde Jeroen Acda door het strafschopgebied van OSC.

Ki zwoegt zich door het strafschopgebied,

maar de doelman van Atletico Madrid gaat

gepast in de voeten.

Schouterden dribbelt zich een weg door het

strafschopgebied, maar trapt dan tegen

Dequevy aan.

Grammaticale creativiteit

• De weg-constructie: grammaticaal sjabloon “iemand Xt zich een weg ergens naartoe” dat heel creatief wordt toegepast

• Juanito Sequeira kapt en draait zich een weg door het strafschopgebied.Gouderak counterde zich een weg naar het doel en had kort daarop een goede kans op de 2-0, maar keeper Antonie Bloks kon nog redding brengen.15.56 uur: Renners kreunen, steunen, zuchten en vloekenzich een weg naar boven. Voor velen is dit een regelrechte calvarietocht.

Grammaticale creativiteit

• Via zoekopdrachten naar bv. “zich een weg” op twiqs.nl kan eenvoudig een collectie voorbeelden van de weg-constructie worden verzameld

Bv. scholieren krijgen een set van 30 of 50 tweets en inventariseren de werkwoorden die in de constructie voorkomen

Hoeveel “hapaxen“ telt die set?

Kunnen voor elk van die werkwoorden bijkomende voorbeelden worden gevonden op Internet?

(Kan ook de reflexieve constructie “zich ergens naartoe V-en”?)

Vergelijken van de bevindingen

Intensiveerders

• Op de grens van lexicon en grammatica: welke middelen staan er taalgebruikers ter beschikking om uit te drukken dat een eigenschap in hoge mate aanwezig is of een activiteit met hoge intensiteit wordt uitgevoerd

Het was saai. > Het was erg saai. > Het was ... saai.

Hij is knap. > Hij is heel knap > Hij is ... knap.

• = ‘intensivering’, een domein waarvan bekend is dat nieuwe vormen elkaar erg snel afwisselen (zeker in jongeren- en groepstalen)

• Leent zich goed tot enquêtering: bv. scholieren zetten zelf enquête op waarin verschillende (positieve en negatieve) adjectieven moeten worden gekwalificeerd

Intensiveerders

• Bij werkwoorden is een alternatieve vorm van

intensivering mogelijk:

We moesten heel hard lachen. >

We lachten ons dood

kapot

rot

suf

een deuk

een breuk

een kriek

Intensiveerders

• Ook hiernaar kan op een eenvoudige manier

corpusonderzoek worden gedaan, met twiqs.nl of andere

vrij beschikbare corpora

• Zie in dat verband bijvoorbeeld ook de historische (enkel

Nederlandse) kranten op www.delpher.com

Intensiveerders

• Veel van die dingen zijn typisch Nederlands of typisch

Vlaams

scholieren kunnen de bijkomende opdracht krijgen om

voor intensiveerders die ze niet kennen na te gaan (i) wat

de oorspronkelijke betekenis is, (ii) of ze met hun

intensiverende betekenis in het woordenboek staan, (iii)

of er aanwijzingen zijn dat het om typisch Nederlandse

intensiveerders gaat, enz.

mooie kennismaking met veranderende modes in het

taalgebruik

Intensiveerders

• Bv. “me de tandjes”: 1056 tweets in de periode 1/1/2010-

31/1/2015

Intensiveerders

• Bv. “me de tandjes”: 1056 tweets in de periode 1/1/2010-

31/1/2015

3. VertaalwetenschapGert De Sutter

Taalvariatie in vertalingen

• Algemene onderzoeksvraag: hoe gaan

vertalers om met de complexe taalsituatie

in Vlaanderen (BN vs. AN; cf.

http://bob.tst-centrale.org/RBBN/ voor

inspiratie)?

• Onderzoeksmethode: corpusonderzoek op

Dutch Parallel Corpus (http://dpc.inl.nl/indexd.php)

– Aandacht mogelijk voor de invloed van

teksttype en brontaal.

Referenties• Debrabandere, F. (2012). ‘Mijn familienaam. Waar komt die vandaan?’. Leuven: Davidsfonds.

• De Decker, B. & R. Vandekerckhove (2013). ‘De integratie van Engels in Vlaamse jongerentaal

kwantitatief en kwalitatief bekeken: das wel nice! :p’. In: Nederlandse Taalkunde, 18 (1), p. 2-34.

• Lefebvre, M. (2010). ‘Jongeren warm maken voor taalvariatie’. In: S. Vanhooren & A. Mottart

(red.). Vierentwintigste Conferentie Het Schoolvak Nederlands. Gent: Academia Press, p. 146-150.

• Lefebvre, M. & P. Dejonckheere (2014). ‘Knikkeren we nog met bolleketten en marbels? Stop de

tijd! Een sociolinguïstisch dialectonderzoek’. In: Neerlandia/Nederlands van Nu, 117 (1), p. 34-37.

• Lefebvre, M. (2014). ‘Voer je eigen taalonderzoek!’. In: S. Vanhooren & A. Mottart (red.).

Zesentwintigste Conferentie Onderwijs Nederlands. Gent: Academia Press, p. 184-188.

• Mottart, A. & H. Lauwers (2015). ‘Onderzoekscompetent in de klas. Praktische gids voor de

moderne en klassieke talen in het secundair onderwijs’. Gent: Academia Press.

Websites

• http://www.twiqs.nl

• http://www.dialectloket.be

• http://www.stemmenuithetverleden.be

• http://www.woordenbank.be

• http://www.inl.nl/tst-centrale/nl/producten/corpora/corpus-gesproken-nederlands/6-17

• http://www.huisvanalijn.be/collection/collectie-taalkamer

• http://www.TLPST.nl

• http://www.meertens.knaw.nl/voornamen/index.html

Websites

• http://bob.tst-centrale.org/RBBN/

• http://dpc.inl.nl/indexd.php