Ontwerp• Dimensioneren van

betonstraatsteenverhardingen

Constructie• Dimensioneren van

betonstraatsteenverhardingen• Een verantwoorde bestrating volgens de

straatmakersbranche

Opdrachtverlening• Een verantwoorde bestrating volgens de

straatmakersbranche • Dimensioneren van

betonstraatsteenverhardingen

Producten• Meerwaarde KOMO ten opzichte van CE

Regelgeving en normering • Meerwaarde KOMO ten opzichte van CE

Milieu• Meerwaarde KOMO ten opzichte van CE

Uitvoering• Een verantwoorde bestrating volgens de

straatmakersbranche

Onderhoud• Kalkuitslag

Techniekthema’s, met in deze uitgave:

techniekUw eerste technische katern in Straategie, dat u helpt bij de totstandkoming van verantwoorde bestratingen. Goede producten, maar ook nog eens in een goed ontwerp,goed uitgevoerd en goed onderhouden. Dat maakt de kwaliteitscirkel rond. Het technischkatern kan op enkele techniekthema’s ingaan, zoals in deze uitgave, of geheel gewijd zijnaan één onderwerp. Meer informatie over techniek is te vinden op www.straategie.nl.

straategie

Beton,oneindig veelzijdig! www.straategie.nl

Software voor ontwerp elementenverhardingen

“Het komt van onder”

Spelregels voor goede bestratingen

Fabrikanten hebben gekozen voor standaard topkwaliteitCE: pas op om appels en peren te gaan vergelijken

Kalkuitslag: altijd tijdelijk

Met het programma kan de ontwerper derhalvehet ontstaan van spoorvorming bij elemen-

tenverhardingen berekenen op basis vanlaagdikten en toegepaste materialen. Voldoet het ontwerp onvoldoende, dan kanhet op tijd worden aangepast. Het reken-programma beschouwt het mechanisch

gedrag van de verharding en vooronder-stelt dat het ontwerp voldoet aan de meest

essentiële basiseisen:

• de elementlaag is voldoende opgesloten dooreen goede kantopsluiting;

• vorstschade wordt voorkomen door vol-doende drooglegging;

• elementbreuk wordt voorkomen door toepas-sing van voldoende dikke elementen;

• handhaving van elementverband vindt plaatsdoor een goede relatie tussen voegwijdte,elementdikte en -omvang;

• geen element-op-element contact door eenminimale voegwijdte van circa 2,5 mm.

Het softwareprogramma werkt via input vangegevens uit bibliotheken met materiaalgege-vens, eventueel gecompleteerd met eigen gegevens. Gerekend wordt met de variabelen‘Voegmaterialen’, ‘Bestratingselementen’ (sub-bibliotheek betonstraatstenen), ‘Funderings-materialen’, ‘Zanden’ en ‘Typen natuurlijkeondergrond’ en ‘Verkeersgegevens’ (voertuigenen verkeerstypen). Via verkeersgegevens wor-den voertuigspecificaties, aslast-spectrum encontactspanningsverloop meegewogen.

Als voorbeeld zijn bijgaand verschillende vari-anten voor het ontwerpen van een beton-straatsteenverharding uitgewerkt. CROW-cd-rom D 935 ‘BESCON 1.0 - Dimensione-ringsprogramma voor elementenverhardin-gen’ kost € 200,-, inclusief BTW en verzend-kosten binnen Nederland. Informatie www.crow.nl/shop.

“Het komtvan onder”Dr. ir. Huurman, afdeling weg- en spoorweg-constructies TU Delft, is samensteller vanBESCON. Hij geeft op basis van wetenschap-pelijk onderzoek enkele waarschuwingen entips aan de straatmakerij:

• de grootste invloed op de kwaliteit van eenelementenverharding komt van onder: vande fundering onder de elementenverhar-ding. Deze is meer bepalend dan de steen ofstenenlaag. Daarom kan ondanks een per-fecte betonstraatsteen toch een verhardingeenvoudig worden verprutst;

• voldoende draagkracht wordt bereikt doorenerzijds een goede keuze van funderings-constructie en -materialen en anderzijdsdoor een goede uitvoering, met name goede

2 straategie

Software voor ontwerp elementenverhardingen

Het rekenpro-

gramma biedt de

mogelijkheid om

verschillende

variabelen in te

vullen, gebruik-

makend van

standaard biblio-

theken én eigen

ervaringscijfers.

BESCON is een softwareprogramma voor het constructief ontwerpen van verhardingen met kleineelementen, waaronder betonstraatstenen. Het is ontwikkeld voor het ontwerp van normale, gangbaarbelaste elementenverhardingen, zonder gebonden lagen. Het programma is getoetst aan gemeten spoorvorming.

verdichting. Met die sterke twee-eenheid iseen hoop kwaliteit in straatwerk te winnen;

• verdichten moet met geëquipeerd (zwaar)materieel plaatsvinden. Als verdichting nietvoldoende in de aanlegfase plaatsvindt,doet het verkeer het later, maar wel metspoorvorming als resultaat;

• een elementenverharding is mede dankzijde voegen een relatief sterke constructie.Feitelijk is het een vooraf gescheurde be-tonplaat, waarbij de betonstraatsteen eenstijfheidsmodulus van 40.000 MPa bezit ende laag stenen een equivalente stijfheid van1.000 tot 4.000 MPa scoort, een factor 10 tot40 slapper dan de individuele betonstraat-steen. De voeg is daarom cruciaal om debeweging in de laag op te vangen onder in-vloed van verkeerslasten, waarbij de funde-ring de laag echt moet dragen;

• de dikte van de stenen is gelet op de draag-kracht van een verharding van secundairbelang. Wel is de dikte van invloed op debreukkans bij kanteling en torsiekrachtendoor banden/verkeersbelastingen;

• fabrikanten van betonnen bestratingspro-ducten moeten hun inspanningen verderuitbouwen om aan te geven hoe hun pro-ducten in het totaal wegontwerp passen. Op die manier wordt voorkomen dat metperfecte producten waardeloze bestratin-gen worden aangelegd, waarbij de stenenals het meest zichtbare product de schuldkrijgen;

• de kwaliteit van betonstraatsteenverhardin-gen kan aanzienlijk omhoog als serieuswordt gekeken naar fundering en verdich-ting. Het softwareprogramma BESCON is toegespitst op draagkracht en helpt omdie essentiële schakel in de keten te versterken.

In de drie grafieken is als referentie uitgegaanvan een 80 mm dikke betonstraatsteen, onderoptimale omstandigheden aangebracht, vol-gens gemiddelde eisen aan de gradatie van defundering en met een normaal verdichte fun-dering (de groene lijn in de drie grafieken).Achtereenvolgens is de invloed van de steen-

dikte, de eisen aan de gradatie en mate vanverdichting gevarieerd. Als algemene conclu-sie kan worden gesteld dat de steendikte min-der van invloed is op de draagkracht/spoorvor-ming en daarmee op de levensduur van deconstructie dan de funderingskeuze en ver-dichting. Investeren in de fundering loontklaarblijkelijk. •

Variatie in

funderingskeuze

en -uitvoering

heeft veel invloed

op een verant-

woord resultaat.

Funderingen

bieden daarom dé

kans voor een

kwaliteitsslag in

bestratingen.

straategie 3

4 straategie techniek

Ontwerp Naar de mening van Henk Tuenter gaan veelontwerpen de fout in omdat landschapsarchi-tecten materialen toepassen die minder of nietgeschikt zijn voor de beoogde functies. Er wordttevens in veel gevallen te licht gefundeerd inverhouding tot de verkeersbelasting. Het is eente gemakkelijke gedachte dat een trottoir alleenmaar belopen wordt. Ander voorbeeld: als oppleinen ook evenementen plaatsvinden moet re-kening worden gehouden met een zware funde-ring. In het algemeen wordt de verkeersbe-lasting onderschat in de ontwerpfase, zoconstateert de straatmakersbranche, die daarzoveel mogelijk op attendeert als de bestra-tingsbedrijven daarvoor de ruimte krijgen.

OntwerphulpEr zijn voldoende publicaties en richtlijnen diede ontwerper hierbij kunnen helpen. Tevens ismede onder regie van de CROW-werkgroepElementenverhardingen het softwarepro-gramma BESCON op de markt gekomen, datondersteuning biedt bij het dimensioneren vanbestratingen. Dergelijke programma’s zijn on-ontbeerlijk in combinatie met voldoende basis-

kennis. Zij helpen de ontwerper waar nodig bijte sturen.

Ontwerp en materiaalkeuzeArchitecten moeten naar de mening van de OBNook zorgvuldiger bekijken of het materiaal ge-schikt is voor het doel. Eén en ander in samen-spel met de fundering. Grote formaten betonnenbestratingsproducten vereisen een bepaaldedikte én een goede fundering om breuk te voor-komen in situaties dat de bestrating zwaar wordtbelast. Formaat, dikte, maar ook voegbreedtetussen elementen is belangrijk.

Voorbereiding uitvoeringHet is de plicht van het bestratingsbedrijf om te-kortkomingen in ontwerp en materiaalkeuze ken-baar te maken, alvorens men aan het stratengaat. Hetzelfde geldt voor de mate van verdichtingvan de fundering. Henk Tuenter ervaart dat veel teweinig aandacht wordt besteed aan het meten vande verdichtinggraad. Beschikbaar is de Proctorproef voor het meten van de verdichting van eenpuinfundering. Ook een zandpakket kan simpel-weg door het prikken met een sondeerapparaatop de mate van verdichting worden gecheckt.

KwaliteitseisenAangezien bestratingsbedrijven vaak in onder-aanneming van wegenbouwers werken, zoumoeten worden toegewerkt naar het verplichttesten van de fundering. Eén en ander analoogaan de situatie in Duitsland waar een ingangs-controle geldt voor het bestratingsbedrijf aan deslag gaat. Gemeentelijke opdrachtgevers inNederland werken meer en meer met een kwa-liteitsplan waarin proefnemingen zijn opgeno-men. Dit zal een belangrijke schakel worden inhet beoogde eindresultaat van bestratingen.

Een goede bestrating hangt van meer af dan hoogwaardige betonnen bestratingsproducten. DeOndernemersbond Bestratingsbedrijven Nederland(OBN) laat bij monde van bestuurslid Henk Tuenterverschillende disciplines de revue passeren en geeft praktische tips.

foto links: Het

verdichten van

fundering c.q.

zandbed is van

wezenlijke

invloed op de

kwaliteit van de

bestrating.

foto rechts: Bij het

handmatig vlijen

is de voeg van

groot belang.

Betonnen bestra-

tingsproducten

met splintervrije

kop en/of afstand-

houders voorzien

op voorhand in

een goede voeg.

Spelregels voor

goede bestratingen

straategie techniek 5

UitvoeringCruciaal bij straatwerk is de juiste voeg tussenstenen en tegels. Dit geldt zowel bij straten alsbij vlijen. Bij deze laatste methode is het van we-zenlijk belang om een voegbreedte aan te hou-den. De juiste voegbreedte is een kwestie vanvakmanschap, van gevoel voor straten. Goedevoegen zijn per definitie wat eenvoudiger te ma-ken met maatvast betonnen bestratingsmateria-len, hoewel ook hier door productieverschillenen slijtage van de mal geringe afwijkingen in demaat voorkomen. Andere materialen kennengrotere afwijkingen en vragen om nog meer vak-manschap. Wanneer dit niet voldoende aanwezigis, wordt het lastig om de vereiste kwaliteit be-strating te halen.

Geen rechte zichtlagenTen onrechte wordt gedacht dat de lagen in eenbestrating altijd keurig recht moeten lopen. Datis echter vooral een esthetische kwestie. Veelbelangrijker is het volgens Tuenter om de ver-eiste voegbreedte aan te houden. Men doet deconstructie tekort als de esthetische rechte la-gen als uitgangspunt in bestek en uitvoeringworden genomen. Ook al zeggen kwaliteitsnor-men iets over afwijkingen. De constructie ismeer gebaat bij straatwerk met juiste voegen.Bij maatvaste betonnen bestratingsmaterialen isde combinatie van sterke constructie en strakkelagen eenvoudiger te realiseren dan bij gebak-ken of natuurstenen materiaal.

NabehandelingEven cruciaal als de juiste voegbreedte is het in-zanden. Met een grote bezem invegen, vele ma-len heen en weer. En vervolgens nóg een keertrillen c.q. verdichten. Het goed, waterrijk in-spoelen zodat het zand op die manier in de voeg

wordt verdicht, is een redelijk betrouwbaar al-ternatief. Helaas is de praktijk dat er zand overde bestrating wordt gegooid maar dat inbeze-men en natrillen achterwege blijven. De nabe-handeling verdient meer aandacht van bestra-tingsbedrijf en toezichthouder. In deelhoofdstuk31.4 ‘straatwerk’ van de RAW 2005 staat onder31.42.02 par. 06 de bepalingen rond deze bewer-king omschreven.

WaarschuwingVerboden zou moeten worden dat veegauto’s inverband met de aanstaande officiële openingeen bestrating te snel schoonvegen/zuigen.Mede op verzoek van winkeliers die het zandkwijt willen. Een bestrating is het meest gevoe-lig in de beginperiode als de voeg nog zwak is.Op het moment dat de voeg niet goed is inge-veegd en de bestrating toch wordt belast, is dekans op opwringen van zand, kruipen van destenen en spoorvorming in de bestrating groterdan ooit. Wees gewaarschuwd. Wel dient ereen compromis te worden gevonden tussen tijdig weghalen, voegen vol en de start van onkruidgroei.

ToekomstDe OBN hoopt dat de technische MBO/HBO oplei-dingen meer aandacht gaan schenken aan be-stratingen. Op die manier kan het niveau van toe-zichthouders in de toekomst op peil wordengehouden. In het verleden kwamen toezichthou-ders voort uit de straatmakerij, toen de meestegemeenten nog eigen ploegen hadden. Nu zijnhet veel meer theoretisch geschoolde mensen.Prima als er toezicht is, maar graag door men-sen die de fijne kneepjes van het straatwerk heb-ben geleerd. Ook het toezicht is een essentiëleschakel in hoogwaardige bestratingen. •

Het natrillen van

een bestrating is

essentieel, voordat

én nadat goed is

ingebezemd.

Het simpelweg

afstrooien met

straatzand is

volstrekt onvol-

doende, omdat de

bestrating daar-

mee zwak is

gedurende het

eerste gebruik.

6 straategie techniek

Fabrikanten hebben gekozen voor standaard topkwaliteit

CE: pas op om appels en peren te gaan vergelijken

“Juist voor de markt is het belangrijk dat op éénbestek niet twintig aannemers met twintig ver-schillende kwaliteitsniveaus van producten in-schrijven. Dat kan de situatie zijn als uitsluitendwordt gewerkt met de verplichte CE-markering.Eén stempel, maar mogelijk twintig verschillendekwaliteitsniveaus. De opdrachtgevers moeten danmaar zien hoe zij deze appels en peren vergelij-ken. Daarom leveren onze fabrikanten hun producten onder KOMO-keur. Altijd ingezet op

eenduidige hoge kwaliteitsniveaus. Daar is duide-lijkheid over, zodat men inschrijvingen op anderegronden zuiver kan vergelijken. Over kwaliteit isgeen discussie meer.”Het bijzondere is dat kwaliteitscertificatie volgensKOMO niet alleen te maken heeft met technischeeisen. Het is volgens Gert Haas tevens een stukklantvriendelijkheid en doorzichtigheid voor demarkt. Bovendien wordt de kwaliteit beoordeelddoor een onafhankelijke partij, door de Raad voorde Accreditatie als zodanig goedgekeurd. Alle-maal om discussies over Europese kwaliteitsnor-men te voorkomen.

Verschil in CEWant dat gevaar zit er met alleen CE wel in. Devoorzitter van de Technische Commissie legt uit:“CE-markering wil niet zeggen dat een productallesomvattend op de Nederlandse kwaliteits-standaarden wordt beoordeeld. CE bekijkt eenaantal essentiële eigenschappen van betonnenbestratingsproducten, uiteenlopend van brand-werendheid tot veiligheid en van milieubelastingtot sterkte. Een fabrikant kan binnen die veldenaangeven op welk niveau hij met zijn product wilzitten, want er zijn verschillende niveaus binnenCE. Daarom kunnen twee producten CE-gemar-keerd zijn, maar kan er een groot verschil zijn alsde ene de hoogste en de andere de laagste klassevertegenwoordigt.”Om aan die mate van ondoorzichtigheid een eindete maken, hebben alle BeST-fabrikanten bij deintroductie van de Europese normen gekozenvoor de hoogste kwaliteitsklassen. Alleen voor deafslijtproef van alle producten en buigtreksterktevan betonbanden wordt de één na hoogste klasseaangehouden als standaard. In de nationale annex van de Europese normen 1338 (be-tonstraatstenen) 1339 (betontegels) en 1340 (be-tonbanden) is aangegeven dat dit hoge niveau déstandaard voor Nederland is, op basis waarvanKOMO-certificaten worden afgegeven. En alleBeST-fabrikanten leveren onder KOMO-certifi-caat en dus onder die hoogste/hoge kwaliteits-klassen per 1 maart 2005.

KOMO-certificatie van betonbanden, betontegels en betonstraatstenen voorkomt chaos in de bestrating-sector, stelt Gert Haas, voorzitter van de TechnischeCommissie van de gezamenlijke fabrikanten van betonnen bestratingsmaterialen en straataankleding.

Betonnen

bestratings-

producten vallen

onder KOMO en

zitten daarmee

automatisch op

de hoogste

kwaliteitsniveaus.

Alles tussen extremenDe ingrijpende overstap van nationale naar Euro-pese normen is vorig jaar praktisch ingevuld doorvan zowel de oppervlaktefamilies als sterktefami-lies de extremen te nemen en die via toelatings-onderzoeken uitvoering te toetsen. Op basis vandit extremenonderzoek kon in 2005 worden gesteld dat aan de hoogste klassen wordt vol-daan. Inmiddels zijn ook - zoals de Europese nor-men vereisen - alle tussenliggende families getoetst en is per 1 juli 2006 100% zeker dat degekozen hoge klassen gelden. Gert Haas: “Hethad in theorie gekund dat bij die extremen een on-juiste keuze was gemaakt. Het aanvankelijk werken met extremen had te maken met de test-capaciteit. Onderzoek naar alle oppervlakte- ensterktefamilies vergt veel capaciteit. Bovendien isde vorst/dooizout proef geheel nieuw. Een gemiddelde fabrikant zit al snel op 50 beproevin-gen. Vandaar de praktische manier. Er zijn ook naálle keuringen geen veranderingen opgetreden:de gekozen KOMO-kwaliteit is en blijft de top.”Gert Haas geeft aan dat Nederlandse opdrachtge-vers niet verplicht zijn KOMO te eisen. CE-marke-

ring is wel verplicht. “Maar dan wordt men directgeconfronteerd met een veelvoud aan kwaliteits-niveaus. Voor elk aspect kan een andere klassegelden. Probeer daar nog maar eens wijs uit teworden, niet iedere opdrachtgever beschikt overde knowhow op gebied van kwaliteitseisen bij be-stratingsproducten. Alleen enkele grote gemeen-ten hebben bijvoorbeeld een eigen laboratorium.”

Overzichtelijk en objectief“Wij waren in Nederland gewoon om met certifi-catie te werken en wel op een hoog standaardni-veau. Die lijn hebben wij in Europees verbanddoorgetrokken. In plaats van te moeten kiezen uiteen veelheid aan kwaliteitsniveaus en verdwaaldte raken in de ondoorzichtigheid van CE, is dekeuze via KOMO overzichtelijk en objectief geble-ven. Aan de bovenkant van kwaliteit. Maar menmag nog hoger of lager. Hoger prima; dat doengemeenten nu de verkeersbelasting alsmaar toe-neemt. Lager kan, maar vereist zorgvuldigheid.Vergissing hebben de BeST-fabrikanten op voor-hand willen uitsluiten met hun keuze voor inter-nationale topkwaliteit.” •

Eigenschap Producten met KOMO merk Producten met CE markeringExterne controle

Externe controle doorcertificatie-instelling Ja, KOMO certificaat Nee, fabrikanten eigen verklaringTechnische prestaties

Maatafwijkingen stenen en banden Ja, overeenkomstig eis NEN-EN 1338 resp 1340 Geen eisMaatafwijkingen tegels Ja, voldoet aan aanbevolen prestatieklasse NEN-EN 1339 Geen eisDeklaag en vellingkant Ja, overeenkomstig eis NEN-EN normen Geen eisAfwijking vlakheid, kromheid Ja, overeenkomstig eis NEN-EN normen Geen eisVerschil diagonalen (alleen stenen en tegels) Ja, voldoet aan aanbevolen prestatieklasse NEN-EN normen Geen eisVorstdooizout bestandheid Ja, voldoet aan aanbevolen prestatieklasse NEN-EN normen Geen eisSlijtbestandheid Ja, voldoet aan aanbevolen prestatieklasse NEN-EN normen Geen eisSterkte stenen Ja, overeenkomstig eis NEN-EN 1338 Ja, opgave niveau door fabrikantSterkte tegels en banden Ja, voldoet aan aanbevolen prestatieklasse NEN-EN 1339 resp 1340 Ja, opgave niveau door fabrikantBreuklast (alleen tegels) Ja, voldoet aan aanbevolen prestatieklasse NEN-EN 1339 Ja, opgave niveau door fabrikantGlij- / slipweerstand Ja, wordt geacht te voldoen Ja, wordt geacht te voldoenBouwstoffenbesluit Ja, voldoet Geen eis

KOMO en CE voor betonnen bestratingsmaterialenWat zijn de verschillen tussen betonnen bestratingsmaterialen met het KOMO keurmerk en producten met alleen CEmarkering? De vergelijking betreft betonstraatstenen, betontegels en betonbanden op basis van de Europese normenEN 1338, EN 1339 en EN 1340. In de tabel is in kort bestek aangegeven wat de mate van controle is op het voldoen aande eigenschappen van de normen en aan welke minimum prestaties moet worden voldaan onder KOMO. Bij CE mag deproducent de bepaalde waarde voor de betreffende eigenschap opgeven, de afnemer moet dan zelf beoordelen of het gevraagde niveau wordt behaald.

straategie techniek 7

8 straategie techniek

VerminderingHet vraagstuk van kalkuitslag is de laatste jarenverminderd. Ten eerste kan het verschijnsel wor-den voorkomen door producten van een coating tevoorzien. Hierdoor wordt de vrije kalk opgesloten.Ten tweede blijkt bij beter verdicht beton en toe-voegingen van andere hulpstoffen eveneens hetvraagstuk te verminderen. Aangezien de betonin-dustrie steeds vaker met moderne, dichtere be-tonmengsels werkt, wordt kalkuitbloei ook op diewijze getackeld. Ten derde is er de toenemendekeuze voor (gewassen) kleurvaste betonnen be-stratingsproducten. Met veel natuursteen toe-slagmateriaal in de deklaag wordt kalkuitslagminder, omdat de fabrikant zal pogen zoveel mo-gelijk natuursteen aan de oppervlakte te hebbenen weinig bindmiddel/cement. Het is tevens zo datmet het wegslijten van de cementhuid de natuur-stenen toeslag door de jaren heen steedskrachtiger tot uitdrukking komt.

PrincipeWanneer water en cement met elkaar in contactkomen, reageren ze met elkaar (hydratatie). Erontstaat cementsteen. Tijdens deze reactie wordteen aanzienlijke hoeveelheid zogenaamde vrijekalk (calciumhydroxide) gevormd. Deze is vooreen deel opgelost in het poriewater in het beton.De meegevoerde vrije kalk reageert net onder hetbetonoppervlak met kooldioxide (CO2) uit de luchttot calciumcarbonaat, dat zich afzet rond de uit-gang van de poriën. Het is wit van kleur en moei-lijk oplosbaar in water. Dit proces herhaalt zichtotdat de porie verstopt raakt met calciumcarbo-naat. Het zogenaamde droogfront bevindt zichhierbij gedurende langere tijd aan het betonop-pervlak.

Vocht van buitenafAls het betonoppervlak nat blijft (bijvoorbeelddoor regen of zelfs condensvorming) wordt hetcalciumcarbonaat niet afgezet in de poriën ónderhet betonoppervlak, maar juist óp het betonop-pervlak. Door de aanwezigheid van een waterfilmverspreidt de vrije kalk zich via het water over hetbetonoppervlak. Door de grote buffer vrije kalk inhet beton kan zich gedurende enkele jaren vrijekalk over het betonoppervlak verspreiden. Uit hetbeton komt die vrije kalk naar buiten, totdat hetwater op het oppervlak zijn verzadigingspuntheeft bereikt. Voortdurend vocht van buitenaf zaldus steeds meer vrije kalk aan het beton kunnenonttrekken. Een toenemende hoeveelheid calci-umcarbonaat zal tot zichtbare kalkuitslag leiden.

DrogingNa de eerste verharding in klimaatkamers blijfthet jonge beton gevoelig voor kalkuitslag, omdathet verhardingsproces immers net aan de gang isen de producten op het tasveld verder uitharden.Bij bestratingsproducten kan juist op het tasveldde nodige kalkuitslag ontstaan. De productenworden in pakketten gestapeld en precies op deplaatsen waar de producten tegen elkaar aanko-men, bestaat gevaar voor condensvorming. Dekalkuitslag manifesteert zich veelal in hetmidden. Aan de randen, waar het beton verder isuitgedroogd, is geen kalkuitslag zichtbaar. Het isde reden waarom fabrikanten meer aandacht zijngaan schenken aan het drogingproces om zokalkuitslag te verminderen. •

Het proces van hydratatie en carbonatieCement wordt omgezet in calciumsilicaathydraten en vrije kalkAan de monding van de capillairen zet zich kalk af: beginnende carbonatieDe capillairen groeien dicht: gevorderde carbonatatieOntleend aan ’Uitbloeiing en uitslag’, FEBELCEM

a

a

b

c

b c

Bron: Technische C

omm

issie BeST; inform

atieblad kalkuitslag op beton(steen), ENC

I december 2001

Kalkuitslag: altijd tijdelijkHet is esthetisch vervelend: bij vocht kan de vrije kalk uit cementgebonden bestratingsproducten aan de oppervlakte komen en kalkuitslag of kalkuitbloei veroorzaken. Dit fenomeen is te verminderen, maarniet te voorkomen. Het treedt echter slechts de eerstepaar jaar op en feitelijk alleen in de vochtige periodenin voorjaar en najaar. Kalkuitslag heeft géén negatieveinvloed op sterkte of duurzaamheid van betonnen bestratingsproducten.