Stad op een berg

ja mes kennedy stad op een berg

De publieke rol van protestantse kerken

jam

es ken

ned

y stad

op een

berg

Evenals in Amerika, thuisland van historicus James Kenne-dy, speelt religie in Nederland een rol in de vormgeving van maatschappelijke instellingen en ideeën. Wat is de rol van de kerken in dat publieke domein? Door wetswijzigingen en kerkverlating hebben ze de afgelopen anderhalve eeuw afstand moeten nemen van hun dominante positie in de sa-menleving en hun pretenties moeten bijstellen. Dit boek gaat over de veranderende publieke rol van de protestantse ker-ken in Nederland.Kerken vormen hun leden en onderwijzen hen hoe ze zich buiten de muren van de kerk in het publieke domein kun-nen opstellen. Kerken kiezen ook daarin hun eigen wegen. De ene kerk probeert gastvrij te zijn door tijdens de preek in de kerkbanken een pepermuntrol te delen. De andere kerk organiseert vrijwilligerswerk in de wijk. Wat is de positie van de kerk in moderne, seculiere, democra-tische samenlevingen? Zijn kerken verenigingen en behoren ze zich als zodanig te gedragen? Of hebben ze hogere doel-stellingen en moeten ze zich als goddelijke instellingen pre-senteren? De auteur sluit af met een pleidooi voor de kerk als contraste-rende gemeenschap, die zowel onderdeel is van de seculiere samenleving als daar, net als de kerktorens, boven uitstijgt.

James C. Kennedy (1963) is hoogleraar Nederlandse Geschiedenis sinds de Middeleeuwen aan de Universiteit van Amsterdam. Hij groeide op in de Verenigde Staten en is vanaf 2003 werkzaam in Nederland.

www.uitgeverijboekencentrum.nl 9 789023 921356

isb n 978 90 239 2135 6 | nu r 704

boekencentru m

Kennedy nw.indd 1 30-11-09 09:44

9176_Stad op berg 5.0 01-12-2009 11:24 Pagina 2

James C. Kennedy

Stad op een bergDe publieke rol van protestantse kerken

Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer


www.uitgeverijboekencentrum.nl

Ontwerp omslag Geert de KoningIllustratie omslag Vincent van Gogh, ‘Het uitgaan van de Hervormde Kerkte Nuenen’ (1884/1885, olieverf op doek), Amsterdam, Van Gogh Museum(Vincent van Gogh Stichting)

ISBN 978 90 239 2135 6NUR 704

© 2010 Uitgeverij Boekencentrum, Zoetermeer

Alle rechten voorbehouden


Woord vooraf

Dat een Amerikaan geïnteresseerd is in de rol van religie zal slechtsweinigen verbazen. In de beeldvorming wordt ‘religieus Amerika’vaak gesteld tegenover ‘seculier Europa’. Maar wat mij als Amerikaannu meer opvalt dan in de jaren negentig, toen ik enige jaren als stu-dent in Nederland doorbracht, is de blijvende aanwezigheid van hetchristendom in het publieke domein. Dat blijkt niet alleen uit dekerktorens die opsteken uit het landschap, uit de zondagsrust dienog in veel plaatsen gehandhaafd wordt en uit de Bijbelquiz op depublieke omroep, maar ook uit het grote aantal christelijke scholenen organisaties. Ook seculiere samenlevingen blijven nog doorspektmet denkbeelden, normen, waarden en rituelen die duidelijk te rela-teren zijn aan religieuze tradities.

Evenals in Amerika speelt religie in Nederland een rol in de vormge-ving van maatschappelijke instellingen en ideeën. Of dat over hon-derd jaar nog steeds het geval zal zijn weet ik niet. Maar voorlopighoeven we ons niet af te vragen óf religie invloed heeft in het pu-blieke domein, maar hoe. In de beantwoording van deze vraag benik vooral nieuwsgierig naar de rol van de christelijke kerken. Doorwetswijzigingen en kerkverlating hebben zij de afgelopen anderhal-ve eeuw afstand moeten nemen van hun dominante positie in de sa-menleving en hun pretenties moeten bijstellen. Hoe hebben zij zichopgesteld in de moderne samenleving?

Kerken vormen hun leden en onderwijzen hen hoe zij zich buiten demuren van de kerk in het publieke domein kunnen opstellen. Kerkenzijn geen gesloten gemeenschappen; hun samenkomsten staan openvoor het publiek. Toch kiezen kerken ook daarin hun eigen wegen.De ene kerk probeert gastvrij te zijn door een pepermuntrol te delenin de kerkbanken tijdens de preek. De andere kerk organiseert vrij-


willigerswerk in de wijk. Soms leidt de publieke manifestatie vankerken tot conflict. Zo botste de Tilburgse priester Schilder metbuurtbewoners en het gemeentebestuur omdat hij ook in het week-end om kwart over zeven de kerkklokken luidde voor de ochtendmis.

Wat is dus de rol en de positie van de kerk in moderne, seculiere, de-mocratische samenlevingen, zowel in Amerika als in Nederland?Zijn kerken verenigingen en behoren zij zich als zodanig te gedra-gen? Of hebben zij hogere doelstellingen en moeten zij zich als god-delijke instellingen presenteren?

Over dit vraagstuk heeft de Synode van de Protestantse Kerk in Ne-derland zich in november 2009 gebogen aan de hand van de notitieDe kerk in de democratische rechtsstaat – een positiebepaling. Deze ‘hand-reiking’ behandelde de rol van de kerk in een samenleving waar gods-dienstige kennis gering is en waar het kerkelijk instituut als nietmeer dan een ‘vereniging van gelovigen’ geen aanspraak meer magmaken op een hoger geestelijk gezag. De opstellers lijken zich neerte leggen bij deze positie van de kerk in de samenleving, ook al zijnzij van mening dat de kerk zich niet moet onthouden van commen-taar op overheid en samenleving en zich ook niet mag terugtrekkenuit het publieke domein.

Toch zijn de kansen voor kerken om zich te presenteren in het pu-blieke domein enigszins toegenomen. Overheid en samenlevingstaan iets positiever tegenover de bijdrage van kerken en gebeds-huizen aan de samenleving (in bijvoorbeeld de uitvoering van deWMO) dan voorheen. Maar hoe behoren zij zich te presenteren? Opwelke manier kunnen kerken zowel onderdeel zijn van de seculieresamenleving als daar net als de kerktorens boven uitstijgen?

Dit boek is slechts een aanzet tot de behandeling van dit vraagstuk;een boekje van deze omvang kan ook niet meer zijn. Het is een vraag-stuk dat mij ook persoonlijk intrigeert, omdat ikzelf ben ingebed ineen christelijke gemeenschap en me deel voel van de orthodoxie diedoor de Amerikaanse predikante Fleming Rutledge omschrevenwordt als ‘niet bekrompen, kleinzielig of defensief, maar altijd ruim-hartig, avontuurlijk en onbevreesd’. Ik hoop dat mijn eigen overtui-


gingen geen sta-in-de-weg zijn geweest bij het schrijven van ditboek, waarin ik voor een breed publiek heb gepoogd enige kaders teschetsen om de bezinning over de rol van kerken in de samenlevingte verdiepen. Dit boek is niet alleen bestemd voor de miljoenen kerk-leden in Nederland, maar ook voor allen die zich opnieuw willen be-zinnen op de plaats van georganiseerde religie in het publieke leven.

Veel mensen hebben mij geholpen om dit boek te kunnen schrijven.Ik wil in de eerste plaats Beppie de Rooij van uitgeverij Boekencen-trum bedanken, die mij jarenlang heeft aangemoedigd om door tezetten en het geduld heeft opgebracht om te wachten. Ook de mee-lezers die tijdens hun zomervakantie tijd vrijmaakten om het ma-nuscript van commentaar te voorzien ben ik veel dank verschuldigd:Anton van Harskamp, Gerard Dekker, Jurn de Vries, Herman Paul enmijn vader E.W. Kennedy. Ook Alexander Pleizier heeft vele uren ge-stoken in de voetnoten, de index en het register en ik wil hem daar-voor danken. Tenslotte had ik dit boek niet kunnen schrijven zonderde hulp van mijn vrouw Simone, die er niet alleen fatsoenlijk Ne-derlands van heeft gemaakt, maar mij ook in andere opzichten metraad en daad terzijde stond.

James KennedyAmersfoort, november 2009


Inhoudsopgave

Inleiding: Kerken als ‘eigenaardige instanties’ 7De kerk als privé-instelling 8De kerk als publieke instelling 9Opzet van dit boek 13

1. Kerken als ‘publieke’ instellingen; de strijd voor 1. maatschappelijke relevantie 20Hoe kerken onverbeterlijke ‘publieke’ instanties zijn 20Kerken als ‘eigenaardige instanties’ van de civil society 25Publieke rol is nog geen publieke invloed 30De bescheiden publieke rol van Nederlandse kerken 30

2. Van ‘staatskerk’ naar ‘straatkerk’ 40De organische aanwezigheid van de kerk aan het einde

van de negentiende eeuw 42De kerk als geestelijk zuurdesem in de samenleving

aan het begin van de twintigste eeuw 50De kerk als roepende profeet na de Tweede Wereldoorlog 55De kerk als dienende kerk in het heden 64

3. In welke samenleving? Kerk en wereld in de 3. twintigste eeuw 73De kerk in dienst van de nationale gemeenschap

(1900-1950) 75De kerk in dienst van de wereldgemeenschap (1950-1985) 80De kerk in dienst van de lokale gemeenschap

(1985 tot heden) 88


4. De orthodoxe gereformeerde kerken als publieke 4. instellingen 99Hoe publiek zijn orthodoxe gereformeerde kerken? 102De publieke kerk van de Republiek als maatstaf 104De kerk als ‘particulier clubhuis’ 111 Een vergeestelijkte kerk 115

Orthodoxe gereformeerde kerken als schuilplaats 115Onzichtbare kerk en individueel geloof 117

Orthodoxe gereformeerden als voorbeeld 119

5. De kerk als contrasterende gemeenschap 122Doperse wending 125Kerken als contrasterende gemeenschappen 129

Goed voor de kerk 129Goed voor de samenleving 133

‘Counterculture for the Common Good’ 136Gemeenschap van zorg 138Gemeenschap van discipline 140Gemeenschap als drager van de traditie 144De kerk als communicatieve gemeenschap 147

Een nieuwe publieke rol voor de kerken 149

Noten 152

Bibliografie 171

Register 184


Inleiding:Kerken als ‘eigenaardige instanties’

Kerken hebben een aparte status binnen de moderne samenleving.Dat werd ook ontdekt door Adam Michnik, de Poolse journalist vanjoodse komaf die in de jaren tachtig de vakbond Solidariteit advi-seerde. In zijn strijd tegen het communistische regime kwam hij er-achter dat de Rooms-Katholieke Kerk, die hij als reactionair en anti-modern had afgeschreven, de voorwaarden had geschapen voor dedemocratisering en humanisering van de Poolse staat en samenle-ving. Het zou nooit tot een volledige verzoening komen; de katho-lieke kerk was voor Michnik een problematische en zelfs onwaar-schijnlijke medestander, gegeven de blijvende autoritaire trekkenvan de katholieke kerk. Maar Michnik had wel geleerd respect te heb-ben voor ‘deze eigenaardige instantie’ binnen de civil society.1

Hebben kerken2 een speciale status in de samenleving? Aan deene kant zijn ze maatschappelijke organisaties par excellence. Ze heb-ben een belangrijke rol gespeeld in het oprichten en onderhoudenvan ziekenhuizen en scholen, in het opzetten van liefdadigheidswerken soms in het organiseren van protest tegen onrechtvaardig beleid.Verder geven actieve kerkgangers meer tijd en geld voor hulp aan an-deren, ook voor niet-religieuze goede doelen, dan mensen die geenband hebben met kerk of religie. Aan de andere kant zijn kerken ‘spi-rituele’ instanties. Tot voor kort werden kerken in Nederland gezienals de belangrijkste bron van normen en waarden, die nodig zijn vooreen harmonieuze, ordelijke en rechtvaardige samenleving. Hungeestelijke leiders worden met een zekere achting behandeld en hoe-wel het gezag van de kerk in democratische samenlevingen is ver-minderd, is het nooit geheel verdwenen. Kerkgebouwen en kerk-diensten kunnen nog steeds bij heel veel mensen bewonderinguitlokken door hun sublieme architectuur, hun inspirerende mu-ziek, hun rituelen en ceremonies of hun historische betekenis. Be-zoekers hebben vaak de neiging om in kerkgebouwen (of moskeeën

7


en synagogen) te fluisteren, uit respect voor de mensen die daar hundiepste overtuigingen uiten. Omdat kerken gericht zijn op het sa-crale, lijken kerken niet goed te passen in het patroon van maat-schappelijke organisaties en verenigingen. Kerken zijn, kortom, zo-wel maatschappelijke organisaties als ‘bovenmaatschappelijke’instanties die lijken te vragen om enige eerbied en ontzag.

De kerk als privé-instelling

Juist omdat kerken een speciale geestelijke status voor zichzelf lij-ken te claimen in de samenleving, is er in democratische samenle-vingen altijd een zekere spanning tussen kerken en het publieke do-mein. Volgens veel mensen betekent de ‘scheiding tussen kerk enstaat’ dat de kerk een privé- en de staat een publieke instelling is.Vooral in westerse landen wordt vaak gezegd dat religie een zaak isvan het individuele geweten; religieuze gezagsclaims horen niet inhet publieke leven, en de overheid mag zich niet bemoeien met per-soonlijke levensovertuiging. Religie lijkt dus thuis te horen in hetprivédomein. James Madison, de belangrijkste opsteller van de Ame-rikaanse grondwet en dus verantwoordelijk voor de daarin opgeno-men scheiding van kerk en staat, was sterk beïnvloed door het Ver-lichtingsdenken uit zijn tijd. Hij schreef in 1785:

It is the duty of every man to render to the Creator such homageand such only as he believes to be acceptable to him. This duty isprecedent, both in order of time and in degree of obligation, tothe claims of Civil Society. Before any man can be considered asa member of Civil Society, he must be considered as a subject ofthe Governour of the Universe: And if a member of Civil Society,do it with a saving of his allegiance to the Universal Sovereign.3

Omdat de plicht van elk mens om de Schepper te dienen voorafgaataan de plichten die je in de civil society hebt, moesten kerken, als tem-pels van het individuele geweten, volgens Amerikanen als Madisonbeschermd worden. Tegelijkertijd vonden zij dat de kerk en de cle-rus zich buiten de politiek en publieke zaken dienden te houden. De-ze manier van denken over religie heeft sinds het einde van de acht-

8


tiende eeuw opgang gemaakt. In 1786 maakte de Duitser J.S. Semlervoor het eerst onderscheid tussen de publieke religie van de staats-kerk en de privéreligie van het individu. Naarmate de invloed van destaat op het publieke leven toenam, benadrukten kerkleiders enkerkgangers steeds meer het privékarakter van religie.4 Religie werdvolgens hen gepraktiseerd in de binnenkamer en in de kerk, die intoenemende mate werd gezien als een particuliere bijeenkomst vangelijkgezinde gelovigen. En zo kon Thomas Luckmann in de jarenzestig observeren dat religie ‘onzichtbaar’ was geworden.5 Zelfs evan-gelische christenen – die met hun actieve getuigenis via de ether enop straat zeker niet de indruk wekten dat geloof een privézaak is –hebben aan de privatisering van het christendom bijgedragen, om-dat zij zich niet richtten op ‘de wereld’, maar op persoonlijke beke-ring en het hiernamaals. De reikwijdte van de godsdienst werd be-perkt tot het privéleven van de mensen.6

Erediensten hebben daarom onder moderne gelovigen vaak hetkarakter van besloten bijeenkomsten. Misschien doet niet elke kerkhaar deuren op slot zodra de eredienst is begonnen, maar toch lijkenveel kerkdiensten vooral bestemd te zijn voor de eigen leden. Gelo-vigen willen in vrijheid kunnen samenkomen met gelijkgezinde ge-lovigen, die op dezelfde manier in het leven staan. De eredienst is inwezen bedoeld voor mensen van hetzelfde geloof; niet bestemd voorallen, noch ten dienste van allen.

Etniciteit en taal versterken deze neiging. Toen Nederlandse cal-vinisten emigreerden naar de Amerikaanse staat Michigan, sticht-ten ze hun kerken groepsgewijs. Elke kerk had haar eigen dialect; erwas een kerk voor de Groningers, één voor de Friezen en één voor deGelderlanders. Migrantenkerken en moskeeën doen nu vaak precieshetzelfde in Nederland. En zelfs autochtone kerken kunnen opge-deeld zijn in groepjes, die elkaar vinden rond klasse, leeftijd of li-turgische voorkeur. Martin Luther King jr. zei eens dat het uur opzondagmorgen wanneer christenen in heel het land samenkomen inhun kerken, het meest gesegregeerde uur was in Amerika. Segrega-tie is de kerken niet vreemd. Het karakter van kerkgemeenschappenwordt veelal bepaald door families, etnische banden, een gedeeld so-ciaal-economisch milieu of een taal. Ze lijken zich hierin te onder-scheiden van openbare bijeenkomsten, die toegankelijk zijn voor al-le mensen.

9


Deze schets van kerken als besloten organen, alleen gericht opzichzelf en apart van de wereld, geeft geen aantrekkelijk beeld. Maarhet privékarakter van kerken heeft ook waardevolle kanten. Mensenhebben plaatsen zoals een eigen huis, vereniging en kerk nodig omhet publieke leven te ontvluchten. Ze hebben schuilplaatsen nodigwaar ze zichzelf kunnen zijn, waar ze tot rust kunnen komen en zichveilig weten, waar ze zich kunnen onttrekken aan de eisen van de we-reld en het oordeel van andersdenkenden. In de beslotenheid voelenchristenen zich vrij om hun Vader te aanbidden in geest en in waar-heid, zoals Jezus het zei in het evangelie van Johannes. Voor christe-nen heeft deze gemeenschap met God een verborgen karakter. Tij-dens de eerste drie eeuwen moesten christenen hun geloof vaak inhet geheim belijden en wilden zij de diepste waarheid van hun ge-loof alleen aan ingewijden openbaren. Christendom is een geloof datop het innerlijke leven gericht is, gevoed door de persoonlijke om-gang met God. Daar horen momenten van afzondering bij, evenalssamenkomsten met kleine groepen gelovigen die zich verbonden we-ten in hun gedeelde liefde tot God. Naast de formele, publieke ere-diensten in kerk en kathedraal, voelen christenen zich daarom ookgeroepen om bijeen te komen in besloten gemeenschappen in kloos-ters, conventikels of Bijbelkringen. Het besloten karakter van kerkenis hun niet alleen opgedrongen door de moderne, seculiere staat,maar is ook deel van de christelijke traditie om gelovigen uit het pu-blieke leven te roepen in het verborgene.

Je zou nog een stap verder kunnen gaan en beweren dat dit be-sloten karakter de kerken levendig heeft gehouden. Bezoekers uitScandinavië zeggen vaak dat Nederlandse kerken ‘van de mensenzijn’ en niet zo formeel als de openbaar toegankelijke lutherse volks-kerken in hun thuisland. De Nederlandse kerken steken positief afals hechte gemeenschappen. In geestelijk opzicht is het dus geenslechte zaak geweest dat de kerken zich hebben opgesteld als instel-lingen die vooral op eigen leden gericht zijn. Wellicht heeft de pri-vatisering van het christelijke geloof het effect gehad dat de ge-meenschap hechter werd en haar geloof werd geïntensiveerd. In deprivésfeer gedijt de kerk juist als heilsinstituut.

10


De kerk als publieke instelling

Maar kerken zijn in moderne samenlevingen niet louter privélicha-men, zelfs niet nadat de scheiding van kerk en staat in 1796 formeeleen einde maakte aan de status van de Gereformeerde Kerk als ‘pu-blieke kerk’. Thorbecke, de sturende kracht achter de grondwet van1848, die weinig ruimte liet voor een speciale band tussen kerk enstaat, zei dat er in het nieuwe stelsel ‘geenerlei grond [is] voor eenigpubliek regt van kerkgenootschappen’. Kerken moesten genoegennemen met een status als ‘bijzondere verenigingen’ en particuliereorganisaties.7 Maar 1848 maakte geen einde aan de ambitie van ker-ken om in bredere zin een publieke rol te spelen, tot heil van staat enmaatschappij. Er kwam zelfs nieuw elan in het debat over de aard vande kerk en haar publieke taken. Ecclesiologie, de leer over de kerk,werd opnieuw belangrijk. Want alle kerken moesten hun verhoudingtot de staat, de natie en de samenleving opnieuw definiëren. In denieuwe, pluriforme context stelden ze zich de vraag: Wat is de kerk?Wat zou de kerk moeten zijn? En is het mogelijk voor de kerk haarunieke publieke gezag te behouden?

De liberale Thorbecke was zelf van mening dat de kerken een be-langrijke maatschappelijke rol zouden blijven spelen. Hij zei metklem geen voorstander te zijn van de ‘scheiding van kerk en staat’en zag voor de kerk een taak weggelegd als ‘een hoofdbestanddeelin onze Staatsmaatschappij’.8 Na het eerste kabinet-Thorbecke werdin 1853 een speciale wet voor de kerken van kracht en tot 1983 ble-ven de kerken onder deze wet een sui iurus, een speciale verenigingdie niet zomaar op één lijn gesteld kon worden met andere veren-gingen.9 Hoewel politici en bevolking vonden dat kerken als bij-zondere instanties een speciale rol speelden in de samenleving, washet niet direct duidelijk welke maatschappelijke rol deze kerkenmochten en konden spelen in een samenleving waarin zij een ge-nootschap waren geworden. Sophie van Bijsterveld merkte eind ja-ren tachtig op:

Godsdienst en kerk nemen nog steeds een bijzondere positie in.Dit blijkt onder andere uit de speciale rechtspositie van een kerk-genootschap; de speciale aard van de arbeidsverhouding van per-sonen die arbeid van overwegend geestelijk-godsdienstige aard

11


verrichten [en] de vrijstelling van onroerendgoedbelasting voorkerkgebouwen.10

Kerken zijn dus in de ogen van de wet sui iurus, eigensoortige, bij-zondere instellingen. Maar hoe kreeg deze speciale status gestalte inde praktijk, en hoe legden de kerken zelf het bijzondere van hun sta-tus uit?

Vanaf het midden van de negentiende eeuw ontwikkelde de ka-tholieke kerk een krachtige publieke rol voor zichzelf, die pas na deTweede Wereldoorlog ingrijpend veranderde doordat Rome rekeningmoest houden met de democratie en een pluriforme samenleving.11

Maar in de encyclieken en uitspraken van pausen als Johannes PaulusII en Benedictus XVI is het oude verlangen nog merkbaar: de katho-lieke kerk behoudt volgens hen het recht om staat en samenleving tetoetsen aan de normen van de christelijke traditie. Zo straalt de katho-lieke kerk nog steeds geestelijk gezag uit, al heeft deze houding doorde jaren heen fel verzet opgeroepen en flinke spanningen veroorzaakttussen leken en katholieke hiërarchie over de aard van de kerk.

Protestantse kerken hadden daarentegen veel meer moeite om ditpublieke gezag vorm te geven. Meer dan rooms-katholieke kerkenworstelden protestantse kerken met de ecclesiologie en met de bete-kenis van het kerk-zijn. Voor protestanten was het soms niet hele-maal duidelijk: hoe was de kerk als heilsinstituut te onderscheidenvan andere christelijke ondernemingen? Het ontwikkelen van een vi-sie op de publieke rol van de kerk in de samenleving werd verder be-moeilijkt door de nauwe historische banden met de door protestan-ten gedomineerde staat, door de aanwezigheid van veel christelijkeen seculiere maatschappelijke organisaties (die uit kerken warenvoortgekomen, maar ook hun concurrenten werden), door de nadrukop de persoonlijke band met God (waardoor de rol van de kerk werdondermijnd) en door de veelheid van kerkgenootschappen (waardoorhun geestelijk gezag werd versplinterd). Op termijn werd ook de ver-dergaande ontkerkelijking een grote belemmering voor kerken omzich als publieke instelling te handhaven. Pogingen om een publie-ke rol voor zichzelf te claimen werden telkens gehinderd, onder meerdoor gebrek aan belangstelling en verdeeldheid in de samenleving,en door gebrek aan animo en middelen in de kerken.

Misschien hebben Nederlandse protestantse kerken het in dit op-

12


zicht zwaarder gehad dan de kerken in Duitsland en Scandinavië. InNederland heeft geen enkele kerk een status die vergelijkbaar is metdie van de traditionele lutherse staatskerken in Duitsland en Scan-dinavië; door de concurrentie onder Nederlandse kerken kon geenvan hen een vanzelfsprekende publieke rol krijgen als vertegen-woordiger van alle protestanten. Tegelijkertijd hebben Nederlandsekerken niet de ruimte gehad om zich zo vrij te ontplooien als in deEngelstalige vestigingsgebieden, waar de protestantse kerken eenvanzelfsprekend onderdeel waren van een dynamisch netwerk vanverenigingen, dat zich in het veld tussen markt, gezin en staat be-vindt. Dit veld wordt vaak de civil society genoemd. Kerken in landenals de Verenigde Staten, Canada en Australië hebben vroeg en hardmoeten knokken in een open ‘religieuze markt’, waar meer religieu-ze diversiteit en zwakkere gevestigde instanties waren dan in Ne-derland. Nederlandse kerken hebben noch het gewicht van een diep-gewortelde volkskerk, noch de beweeglijkheid van de kerken van deEngelstalige wereld. Het was moeilijker om een duurzame publiekerol voor zichzelf te vinden, zoals we zullen zien.

Ik wil mij in dit boek concentreren op de vraag hoe Nederlandsekerken een publieke rol hebben vervuld: Hoeveel ruimte hebben zijgekregen om een publieke rol te vervullen? Hoeveel ruimte hebbenzij genomen? Is de ruimte die zij zich toe-eigenden genoeg vanuithet perspectief van de samenleving en van de kerken zelf? Deze vra-gen zijn gekoppeld aan een nog fundamenteler vraag waarmee pro-testanten hebben geworsteld: Wat kan de publieke positie van dekerk zijn in een samenleving waarin het geestelijk gezag van dit heils-instituut niet langer duidelijk of vanzelfsprekend is?

Opzet van dit boek

Kerken zijn een beetje verdwenen uit de algemene geschiedschrij-ving. Dat geldt vooral voor de gefragmenteerde protestantse kerken,die in vergelijking met de machtige rooms-katholieke wereldkerkonzichtbaar zijn gebleven. Dit is geen specifiek Nederlandse kwaal.Ondanks het werk van sociologen en religiewetenschappers12 hebbenAmerikaanse historici pas recent de kerk ontdekt als onderwerp voorhun studies;13 de geschiedschrijving van Afro-Amerikanen vertoon-

13


de grote lacunes omdat de rol van hun kerken nauwelijks voorwerpvan historisch onderzoek was geweest.14 Nederlandse historici heb-ben de rol van religie niet genegeerd, maar hun aandacht is vaak vlotvoorbijgegaan aan de kerken om zich op ‘belangrijker’ zaken te rich-ten, zoals de vorming van de natie. Volgens Peter van Rooden werdde kerk hoogstens onderdeel van ‘het religieuze regime’ van de pro-testantse natie, die zich niet beriep op de kerk als instelling, maar opde harten van individuele burgers. Ook in het onderzoek van histo-rica Annemarie Houkes naar het publieke profiel van de Nederland-se Hervormde Kerk aan het einde van de negentiende eeuw is de zoek-tocht binnen deze kerk naar hervorming vooral een poging omonderdeel te worden van de natie.15 Kerken zijn in deze verhalenslechts middelen tot een nationaal doel, en geen zelfstandig project.

Ook de verzuilingsliteratuur heeft betrekkelijk weinig oog voorde kerken. In sociologisch georiënteerde literatuur over verzuilinggeldt de kerk als ‘bron’ van levensbeschouwing waarmee andere de-len van de samenleving ingekaderd werden. De aandacht ging uitnaar de verzuiling en dus naar religieuze mobiliteit en levensbe-schouwelijke organisaties. Kerkpolitiek stond misschien aan de wiegvan de verzuiling, maar met de ontwikkeling van omvangrijke ‘zui-len’ verschoof de aandacht naar de niet-kerkelijke organisaties.16 Ker-ken waren overal aanwezig en hun bestaan vroeg niet om uitleg; maarverzuilde instanties vormden een ‘afwijkend’ patroon en moestenwél worden verklaard.17 Terecht merkt Houkes op dat de interessevoor het neo-calvinisme en Abraham Kuyper in de protestantse con-text buitenproportioneel is geweest, waardoor de rol van de kerkenals publieke instellingen niet de aandacht heeft gekregen die zij ver-diende.18 Studies over de christelijk-sociale bewegingen zijn dan ooknauwelijks geïnteresseerd in kerken als instellingen.19 Kerken lijkendus weg te vallen in studies die zich vooral richten op een vermeendNederlands unicum, de verzuiling.

Ook in nieuwe studies over de civil society krijgen de kerken vaakgeen duidelijke positie. In sommige studies worden ze erbuiten ge-houden omdat ze niet zouden behoren tot de vrijwillige associatiesdie samen de civil society vormen;20 in andere studies worden ze zon-der meer meegenomen als intrinsiek onderdeel van dit maatschap-pelijk veld dat staat tussen gezin, markt en staat.21 Kerken wordendoor historici vaak ‘behandeld als (bijna) gewone verenigingen’,

14


maar ze vergeten dat kerken in de eerste plaats instanties zijn die ophet zielenheil gericht zijn, aldus de historicus Piet de Rooy.22 De mo-gelijkheid dat kerken – vooral de katholieke kerk – als geestelijk in-stituut een andere, ‘eigenaardige’ plaats innemen binnen de civil so-ciety is wel door enkele buitenlandse wetenschappers onderkend.23

Maar de plaats van de kerk – naast, boven, of binnen de civil society– is pas recentelijk systematisch onderzocht. Als heilsinstituten ge-richt op de eer van God, hebben zij vaak gezocht naar een juiste ver-houding tot het menselijk bedrijf van de civil society. In het definië-ren van hun publieke opdracht kwamen Europese kerken totuiteenlopende positiebepalingen; van enthousiaste participanten inde civil society tot ‘verheven’ instanties die liever een zekere Distanzbehielden tot de civil society.24

In Nederland was het vermogen van de protestantse kerken – metname van de Hervormde Kerk – om een verbond te sluiten met destaat na 1848 geringer; zij moesten hun eigen weg zien te vinden.Maar dat gebeurde niet zonder slag of stoot. De volledige loskoppe-ling van de hervormde, lutherse en joodse ‘kerkgenootschappen’ enhet afschaffen van speciale departementen of ministeries voor deeredienst lieten daarom nog even op zich wachten. De hoop van som-mige hervormden op het herstel van de band tussen hun kerk en deNederlandse staat zou nog lang na 1848 voortleven, en zelfs vandaagis deze gedachte te vinden in kleine orthodox-hervormde kringen.

Maar niettemin werd – en daar gaat het mij om in dit boek – depublieke rol van de kerk in Nederland na 1848 steeds minder bepaalddoor de kerk-staatverhoudingen en steeds meer door hun zoektochtnaar een gezaghebbende positie te midden van andere verenigingenbinnen de civil society. Wie de publieke rol van de protestantse ker-ken wil analyseren in de periode na 1848 doet er goed aan zich niet tebeperken tot de verhouding tussen kerk en overheid, maar meer aan-dacht te geven aan hun soms onzekere verhouding tot andere ‘ge-nootschappen’ binnen de civil society. De kerken hebben de laatsteanderhalve eeuw veel moeite gedaan om de speciale geestelijke op-dracht van de kerk in staat en samenleving te behouden, of er eennieuwe publieke definitie aan te geven. Het ging sommige protes-tanten niet in eerste instantie om de natie, of het maatschappelijkmiddenveld, maar om de kerk.25 De verschillende pogingen om dekerk een eigen, unieke publieke rol te geven – ook in tijden van ver-

15


gaande verzuiling en later ontkerkelijking – verdienen meer aan-dacht dan ze tot nog toe hebben gekregen. Het is tijd om deze unie-ke instanties beter te bestuderen, die zich tegelijkertijd manifeste-ren als heilsinstituten en als actieve vrijwilligersorganisaties.

Dit boek is dus een korte verkenning van de publieke rol die pro-testantse kerken hebben gespeeld of probeerden te spelen in de Ne-derlandse samenleving. Het gaat over het wel en wee van de pro-testantse kerken als publieke instellingen in Nederland. Het gaatdus niet in de eerste plaats over theologische en interne ontwikke-lingen binnen de kerken; daarover staat genoeg geschreven in destandaardwerken over kerkgeschiedenis. En het gaat ook niet voor-namelijk over ‘secularisatie’ en het afnemend kerklidmaatschap,een vervalsvertoog dat ervoor heeft gezorgd dat kerken snel gene-geerd werden als verschijnselen die voorbij zouden gaan. Ontker-kelijking is zeker relevant voor dit verhaal, maar de publieke bete-kenis van kerken wordt niet louter bepaald door het aantal mensendat op zondagmorgen in de kerk zit; het heeft ook te maken met demanier waarop kerken zich profileren in de samenleving. Dit boekconcentreert zich op de ruimte die Nederlandse protestantse ker-ken hebben gekregen en genomen om als bijzondere instanties teparticiperen in de civil society.

Het is een bewuste keuze om de katholieke kerk niet mee te ne-men in dit verhaal, hoewel veranderingen in de katholieke kerk pa-rallel lopen aan de protestantse veranderingen en katholieke denkerswel met regelmaat geciteerd worden. Maar de katholieke kerk methaar bijzondere ecclesiologische structuur en haar centrum in Romezou een vergelijking moeilijk maken, en bovendien is de verhoudingtussen de katholieke kerk en de civil society al voorwerp van studiegeweest. Daarnaast zijn protestantse kerken juist interessant omdatze – meer dan de katholieke kerk – gekarakteriseerd worden door eenonzekere ecclesiologie. Enerzijds is de kerk ‘gewoon’ een vrijwilli-gersorganisatie en onderdeel van de civil society, een civil society diein historische zin sterk door het protestantisme is gevormd. Ander-zijds willen protestantse kerken als heilsinstituut een uniek spiritu-eel gezag behouden dat uitstijgt boven het gezag van menselijke or-ganisaties. Dit spanningsveld vormt een rode draad in mijn boek.

Hoewel ik mij concentreer op protestantse kerken, heb ik dit boekgeschreven vanuit een veel bredere vraag: hoe krijgt het geestelijk

16


gezag gestalte in liberaal-democratische en soms sterk ontkerkelijk-te samenlevingen? Deze vraag beperkt zich dus niet tot de kerken al-leen, maar behelst ook gebedshuizen van andere religies. Hoe moe-ten we aankijken tegen de publieke rol van de kerk, de moskee of demandir? Welke rol kunnen gebedshuizen spelen in het publieke le-ven? Democratische samenlevingen doen vaak een beroep op de vrij-willige inzet van burgers, want de staat kan niet zelf alles bedenkenof oplossen. Religieuze instellingen kunnen de staat hierbij vandienst zijn omdat zij een ‘bron van sociale cohesie zouden zijn, of le-verancier van sociaal kapitaal of fundering van normen en waarden’,zoals de filosoof Anton van Harskamp zei.26 Maar de vraag hoe aandie behoefte kan worden voldaan is door de geschiedenis heen ver-schillend beantwoord, zoals ik in dit boek zal laten zien.

Ten slotte komt dit boek ook voort uit de vraag hoe kerken vandaagen in de toekomt het beste publiekelijk gestalte kunnen geven aan hununieke opdracht. Deze vraag heeft mijn persoonlijke belangstelling,en in deze zin is dit boek ‘onbeschaamd particularistisch’,27 uit de kerkgedacht, gericht op kerkenraden en actieve kerkleden die zich graagbezinnen op de positie van de kerk in de eenentwintigste eeuw.

Het boek bevat vijf hoofdstukken, die samen of elk apart kunnenworden gelezen. Hoofdstuk 1 gaat over de wijze waarop kerken – inNederland en daarbuiten – ‘publieke’ kerken zijn. Het laat zien hoezij in liberale democratieën nog altijd een publieke rol uitoefenen,hoewel die bescheidener is geworden. Sommige kerken roeren zichin het maatschappelijk debat en hebben zich over allerlei ethische,sociale en politieke onderwerpen publiekelijk uitgesproken. Weeranderen richten zich vooral op hun directe omgeving en stimulerenhun leden om zich als vrijwilligers in te zetten voor de buurt. En som-migen beperken zich tot het luiden van hun klokken en toegankelijkmaken van hun kerk en prediking, al dan niet via de ether of de ka-bel. Deze vraag is nauw verbonden met de meer wetenschappelijkevraag of en in hoeverre kerken behoren tot de civil society, het domeinvan vrijwillige verenigingsverbanden en organisaties die zich be-vinden tussen de overheid, de markt en het gezin. Maakt de kerk daardeel van uit? Willen kerken wel als vereniging bestempeld wordenen deel uitmaken van de civil society?

De hoofdstukken 2 en 3 gaan over de wijze waarop de protestant-se kerken in Nederland in de laatste anderhalve eeuw hun rol in het

17


publieke domein hebben vormgegeven. Hoe heeft het Nederlandseprotestantisme zich ontwikkeld in een land waar de kerk niet doorde staat werd bevoordeeld, maar ook niet een vanzelfsprekend on-derdeel van het verenigingsleven werd, zoals in Engelssprekende lan-den? Hoofdstuk 2 laat dit zien aan de hand van de vier voornaamstepublieke rollen die de kerk achtereenvolgens heeft gespeeld in de af-gelopen anderhalve eeuw. Steeds werd de kerk gedwongen om haarpublieke rol te herdefiniëren. Werd de Nederlandse Hervormde Kerkin de negentiende eeuw nog gezien als leidende kerk, na verloop vantijd moesten alle kerken – ook de hervormde – een andere publiekerol trachten te ontwikkelen. Aan het einde van de twintigste eeuwmoesten kerken vooral genoegen nemen met een publieke rol als‘straatkerk’, als bron van maatschappelijk engagement voor de (lo-kale) samenleving en een nauwelijks te onderscheiden onderdeel vande civil society. Hoofdstuk 3 gaat over de samenleving in de twintig-ste eeuw en concentreert zich op de vraag op welk niveau van sa-menleving de kerken zich hebben gericht. Was het publieke werk vande kerk vooral bedoeld voor de nationale, internationale of lokale sa-menleving? Het antwoord op deze vraag werd bepaald door maat-schappelijke veranderingen, waardoor de mogelijkheden voor ker-ken om een publieke rol te spelen veranderden. Zo verschoof hetperspectief binnen de protestantse kerken na 1950 van nationaal naarinternationaal, om zich vanaf het einde van de twintigste eeuw terichten op de lokale omgeving, de stad of de buurt.

In de eerste drie hoofdstukken kwamen vooral de kerken aan boddie midden in de samenleving proberen te staan: de kerken die thansde Protestantse Kerk in Nederland vormen (het grootste deel van deNederlandse Hervormde Kerk, de Gereformeerde Kerken in Neder-land en de Lutherse Kerk) en in mindere mate de kleinere Doopsge-zinde en Remonstrantse genootschappen. In hoofdstuk 4 richt ik mijnaandacht op de orthodoxe gereformeerden en hun kerken, op de Ge-reformeerde Bond binnen de Hervormde Kerk, de Gereformeerde Ge-meenten, de Christelijke Gereformeerde Kerken, de GereformeerdeKerken vrijgemaakt en de Nederlands Gereformeerde Kerk. De ledenvan deze kerken zijn zich waarschijnlijk het meest pijnlijk bewust vande teloorgang van de ‘publieke kerk’ van de Nederlandse Republiek enopereren daarnaast zeer behoedzaam in de moderne Nederlandse sa-menleving bij het uitwerken van een publieke rol voor hun eigen ker-

18


ken. De grote Nederlandse protestantse kerken profileerden zich methun sociale ethiek en de evangelische kerken verkondigden het evan-gelie op straat. Maar welke rol bedeelden de orthodoxe protestantenzich toe in de samenleving? De twijfel van vroeger verandert geleide-lijk in actieve betrokkenheid, nu veel orthodoxe gereformeerde ker-ken de scherpe kantjes van hun theologie laten verdwijnen en meerkansen krijgen om in de samenleving te participeren door bijvoor-beeld de invoering van de Wet Maatschappelijke Ondersteuning(2007). Orthodoxe protestanten kunnen zeker iets leren van kerkendie wel aansluiting kunnen vinden bij de samenleving. Maar ortho-dox-protestantse kerken kunnen hun ook tot voorbeeld zijn door hunkritische en bedachtzame houding waarbij gelovigen wel in de wereldstaan, maar niet van de wereld zijn.

Dat brengt ons bij het vijfde en laatste hoofdstuk. In tegenstel-ling tot de eerdere hoofdstukken heeft dit een meer normatieveinslag. Ik zet vraagtekens bij de rol van de kerk als bron van burger-deugden en maatschappelijk engagement, een rol die in de Verenig-de Staten zo lang dominant is geweest en nu ook in Nederland door-breekt. Ik pleit zelf voor de kerk als contrasterende gemeenschap enlaat mij daarbij enigszins inspireren door de ‘doperse’ visie op dekerk. De kerk kan slechts in beperkte mate voldoen aan de wens ommeer sociale cohesie aan te brengen in de samenleving. Maar de kerkkan wel anderen ten voorbeeld zijn als alternatieve gemeenschap.

Dit boek is een eerste verkenning van dit onderwerp. Er moet nogveel onderzoek gedaan worden naar de plaats van de kerk als ‘eigen-aardige’ instantie binnen de civil society. Maar ik hoop dat dit boekeen aanzet kan zijn voor reflectie over de plaats van de kerk in de sa-menleving, speciaal bedoeld voor diegenen die nu aan zet zijn: dekerkgangers.

19


Stad op een berg

Documents

Transcript of Stad op een berg