Spoorzoeker Winter 2009

DriemaanDelijks nieuwsmagazine van het agentschap voor natuur en Bos

jaargang 3 i nummer 4 i DecemBer 2009 i afgiftekantoor 8400 oostenDe

erkenningsnummer 708746 i pB-nummer 2/111

Dossier: Europa“Natuur is een basisbehoefte”

Interview met minister Joke Schauvliege

Turnhouts Vennengebiedneemt nieuwe start

Het natuurtalent in Stefan Schöning

SpoorZoekeR

IntervIew met Joke SchauvlIege

Vlaams minister voor Leefmilieu,

Natuur en Cultuur 6

DoSSIer Europa 9

een nIeuwe Start voor het turnhoutS vennengebIeD 26

“onze valleI van toen”hIStorISch onDerzoek In De IJzer- en hanDzamevalleI 29

rubrIeken

Spoorzoeker kort 4 en 34

Fotowedstrijd 18

Buiten Adem 24

Natuurtalent: Stefan Schöning 32

SpoorZoekeRIn

dit

num

mer

2

Winterprik 2009

2009 is ultieme kanshebber voor een plaats in de top vijf van de

warmste jaren sinds de temperatuursregistratie in 1850.

Desalniettemin prikte de winter van 2009 af en toe venijnig om

zich heen. In de maand februari was de Kalmthoutse Heide

wekenlang in een betoverend wit kleed gehuld.

Foto cover: HR Shutterstock

Europa vanuit de lucht bekeken: een behoorlijk groen continent, de inspanningen van Natura 2000 meer dan waard.

Een ‘De Winne’ perspectief graag

Vlaanderen zendt zijn zonen uit. De Winne naar de ruimte. Van Rompuy eerste president van Europa. Soms mogen we onze bekende bescheidenheid toch eens afgooien en inwisselen voor een winnaarsperspectief. De coverfoto van deze Spoorzoeker geeft een ‘De Winne’perspectief van Europa. Een satellietbeeld waaruit blijkt dat Europa één geheel vormt. Eén netwerk dat zelfs behoorlijk groen oogt. Om dit groene karakter te behouden, moeten alle lidstaten hun verantwoordelijkheid opnemen. Ook Vlaanderen.

Meer en betere natuur in Vlaanderen kan alleen als er niet gedacht wordt in klassieke termen van winnaars en verliezers. Meer en betere natuur in Vlaanderen lukt enkel als er daadwerkelijk wordt samengewerkt. Als iedereen zijn verantwoordelijkheid neemt, maar ook krijgt.

In de tweede helft van 2010 neemt België het voorzitterschap waar van de Europese Unie. De participatieve aanpak van de realisatie van het Vlaamse stukje uit de Europese natuurpuzzel mogen we dan gerust als ‘good practice’ presenteren. Voor de echte realisatie op het terrein rekenen we op een ‘De Winne’perspectief, géén klassiek winnaarsperspectief. De natuur bekijken in zijn Europese context, met aandacht voor de bijdrage van iedereen. Deze Spoorzoeker illustreert dat we dit al volop doen én dat ook onze minister resoluut deze kaart trekt.

Het Agentschap voor Natuur en Bos is klaar voor de grote uitdagingen. Ook in 2010 zullen al onze medewerkers alles in het werk stellen om de natuurdoelen te realiseren. We hopen dit terug met u allen te mogen doen. In de hoop dat onze volgende De Winne een even groen Europa mag zien. Een Europa waar iedereen bij wint...

Marleen EvenepoelAdministrateur-generaal ANB

Foto

: M

arc

De

Vos

Foto

: Fi

nse

wet

land

s - H

R S

hutt

erst

ock

Foto

: To

m L

inst

er

Foto

: K

alm

thou

tse

Hei

de -

Yvan

De

Smet

Seiz

oen

in b

eeld

3

Foto

: K

alm

thou

tse

Hei

de -

Yvan

De

Smet

4

Kalmthoutse Heide groeitSpoorzoeker kort

Vlaams FSC-bos doet het goedSteeds meer bossen in Vlaanderen, op dit moment al meer dan 11 000 hectare, halen een FSC-certificaat als garantie voor verantwoord bosbeheer. Voor het eerst zijn er dit jaar FSC-bossen in alle provincies. Nog een primeur is dat er nu ook privébossen onder het FSC-certificaat vallen. Het succes is te danken aan het ambitieuze project rond FSC-groepscertificering van het ANB. Het ANB wil met dit project de FSC-certificering halen voor alle bossen die ze zelf beheert, maar ook haalbaar maken voor kleine privéboseigenaars door ze in het groepscertifi-caat te laten stappen.

Meer info: [email protected], www.fsc.be Tel. 02-553 27 79

Egel meet milieuvervuiling

Dat egels voor de natuur nuttige dieren zijn, was al lang bekend. Maar nu blijkt uit onderzoek van de Universiteit Antwerpen dat ze ook geschikt zijn om milieuvervuiling te meten. De haren en stekels van egels verraden hoe hoog de concentra-ties van moeilijk afbreekbare schadelijke stoffen, zoals arseen en lood, in een bepaald gebied zijn. De wetenschappers onderzochten een egelpo-pulatie in Hoboken, op ongeveer 1 kilometer van een metaalverwerkend bedrijf, en zes populaties op andere plaatsen in de provincie Antwerpen. De Hobokense egels bleken meer zware metalen op-gestapeld te hebben. De concentraties van zilver, arseen, cadmium en lood lagen tientallen keren hoger dan bij egels uit het minst vervuilde park.

De Kalmthoutse Heide was met ruim 1000 hectare al het grootste natuurreservaat van Vlaanderen, maar wordt nu nog een stuk groter. De Vlaamse overheid koopt het vroegere landgoed ‘de Mont Noir’ aan, waardoor het natuurreservaat met zo’n 100 hectare uitbreidt.

De Kalmthoutse Heide is een zeldzaam overblijfsel van een ooit uitgestrekt Euro-pees heidelandschap. Het gebied kent een lange beschermingsgeschiedenis en kreeg al in 1941 het statuut van beschermd landschap. Het is een van de oudste en grootste natuurreservaten van Vlaanderen en vormt een cruciaal onderdeel van het Europese Natura 2000-netwerk, gebieden in Europa die ecologisch bijzonder waardevol zijn. De uitbreiding is niet alleen goed nieuws voor de biodiversiteit in Vlaanderen en Europa. De regio Antwerpen krijgt er bovendien een mooi wandel-gebied bij.

Meer info: [email protected], tel. 03 224 62 62 71, www.natuurenbos.be (rubriek Domeinen)

Foto

: N

eige

mbo

s - M

arc

De

Vos

Foto

: V

ilda

- Rol

lin V

erlin

de

Birdlife International

Middenvijver scoortHet natuurgebied Middenvijver, de centrale schakel in de groene ring rond Antwerpen, haalt goede punten. Dat blijkt uit een enquête die het ANB deze zomer bij meer dan honderd bezoekers afnam. De bezoekers noemen de rust, de mooi verzorgde wandelpaden en de rijke biodiversiteit als grootste troeven van het gebied. Bijna de helft van de ondervraagden brengt tenminste een-maal per week een bezoek aan het natuurgebied. Dit nieuwe natuurgebied dat het natuurverlies ten gevolge van de Oosterweelverbinding compenseert, kent dus op korte tijd een trouw publiek.

Meer info: [email protected], www.natuurenbos.be (rubriek Domeinen)

Foto

: K

alm

thou

tse

Hei

de -

Vild

a - Y

ves

Ada

ms

Vliegveld wordt natuurIn het natuurgebied Eksterheide in Beerse is deze zomer een oud vliegveld opgebroken en ingericht als natuur. Ongeveer de helft van de open vlakte werd afgegraven tot het oorspronkelijke niveau, zodat hier opnieuw een ven is ontstaan: het historische Ekstergoor. In de rest van de vlakte werden tot vier meter hoge landduinen aangelegd, geflankeerd door kleinere vennetjes.

Meer info: : [email protected], tel. 0477 42 91 54

Wandelingen in het gebied: www.natuurenbos.be (rubriek Domeinen)

63 000 mensen keken tijdens het weekend van 3 en 4 oktober op meer dan 1700 locaties in 35 landen reikhalzend uit naar de doortocht van de trekvo-gels. Samen telden ze meer dan 2,6 miljoen trekvogels. Vinken, spreeuwen en aalscholvers werden het vaakst gezien. Ook in Vlaanderen stonden tien-tallen vrijwilligers op post, maar door de regen en felle wind viel het aantal trekvogels mager uit. In totaal werden bij ons 86 trekkende vogelsoorten geobserveerd. De graspieper werd het vaakst gespot.

Meer info: www.birdlife.org

Foto: Purperreiger - Bernard Van Elegem

Foto

: Pa

tric

k En

gels

5

6

“Topprioriteit: samen slagen in de Europese opdracht”

Sinds afgelopen zomer heeft Vlaanderen een nieuwe regering en een nieuwe minister voor Leefmilieu en Natuur. Spoorzoeker ging praten met Vlaams minister Joke Schauvliege: over Vlaamse topnatuur in Europa, bossen in de stadsrand, over natuur met de paplepel. “We mogen trots zijn op de manier waarop we hier in Vlaanderen het natuurbeleid samen met alle betrokken partners aanpakken.”

Foto

: Mar

c D

e Vo

s

Mevrouw de minister, duurzame ontwikkeling is een van de leidende principes in het beleid van de Vlaamse regering. Welke rol dicht u natuur en bos toe in een duurzaam Vlaanderen?

“Duurzame ontwikkeling is hét leidende principe in het hele beleid van de Vlaam-se Regering, en dus ook in het natuur- en bosbeleid. In de eerste plaats moeten de bestaande natuurgebieden en bossen in Vlaanderen zo goed mogelijk beheerd worden, zodat de ecologische kwaliteit hoge toppen kan scheren. Maar in mijn beleid wil ik ook volop aandacht geven aan de toegankelijk-heid van de bossen en de natuurgebieden. Dat is de sociale dimensie van het natuur-

Interview met Vlaams minister voor Leefmilieu, Natuur en Cultuur Joke Schauvliege

beleid: mensen zoeken de natuur op om hun vrije tijd door te brengen en elkaar te ontmoeten. Dat moet niet alleen kunnen in de domeinen van de Vlaamse overheid, maar ook in bossen en natuurgebieden die door verenigingen, lokale besturen en zelfs particulieren beheerd worden. Ik wil daartoe het aanmoedigingsbeleid en het subsidie-systeem dat eigenaars stimuleert om hun gebieden open te stellen, herzien.”

“Ten slotte wil ik ook de economische func-tie van natuur in de verf zetten. We nemen al heel wat initiatieven om de privéboseige-naars te ondersteunen. Ik wil bekijken hoe we de bestaande subsidiesystemen voor bebossing kunnen evalueren en eventueel

7

“Topprioriteit: samen slagen in de Europese opdracht”

bijsturen. Op die manier moet het luk-ken om meer mensen warm te maken om te investeren in bos. Daarnaast geeft het concept ‘ecosysteemdiensten’ een nieuwe, frisse kijk op de economische waarde van natuur, en de relaties tussen maatschap-pij en natuur. Het vernieuwende is dat de diensten die de natuur levert, zichtbaar ge-maakt worden. Zeker in het dichtbevolkte en intens gebruikte Vlaanderen is dit een zinvol concept om belangen en partijen bij elkaar te brengen.”

Het Vlaamse natuurverhaal is onlos-makelijk verbonden met het Europese. De komende jaren zijn van cruciaal belang voor Natura 2000: wat zijn de verwachtingen van Europa, en hoe pakt Vlaanderen dit aan?

“De ambities van Europa zijn torenhoog. Het Vlaamse Regeerakkoord is hierover bij-zonder duidelijk en even ambitieus: tegen 2015 moet het merendeel van de maatregelen dat nodig is om die instandhoudingsdoel-stellingen (de Europese natuurdoelen, nvdr) te realiseren, effectief in uitvoering zijn. Ook los van Europa legt Vlaanderen voor zichzelf de lat hoog. We willen tot de top behoren van soortgelijke regio’s in Europa op het vlak van biodiversiteit: ook dat staat in het Vlaamse Regeerakkoord en in het Pact 2020.”

“Natura 2000 is een grote uitdaging. Maar ik maak me sterk dat ze haalbaar is. In dit hele proces vinden we het enorm belangrijk om de betrokken partners mee te hebben. We werken al langer samen met verenigin-gen, boseigenaars, landbouwers, jagers en ondernemingen voor de realisatie van het natuurbeleid. Nu denken al deze partners ook mee over hoe we de Europese be-schermde natuur in stand kunnen houden en over maatregelen om die kwaliteitsdoel-stellingen op het terrein te behalen. Die samenwerking is door een intentieverkla-ring van alle partners bekrachtigd. Ik geloof heel sterk in dit overlegmodel: willen we de forcing voeren, dan moet iedereen mee doen. Dat bespaart ook discussies en tijd achteraf. Een groot draagvlak voor de Euro-pese beschermde natuur in Vlaanderen: dat is waar we samen met het ANB voor gaan. Vanaf dag één, want we hebben geen tijd te verliezen: 2015 zal er snel zijn.”“We moeten niet verbloemen dat er veel bezorgdheden zijn als het over Natura 2000 gaat. Wij kiezen voor de weg van ge-ven en nemen. Dat gaat misschien in het begin trager, maar dat betekent ook dat je uiteindelijk een duurzamer resultaat krijgt. Maar laat ons consequent zijn: we moeten

de partners niet alleen betrekken, maar hen ook helpen. Flankerend beleid en compen-serende maatregelen zullen in elk geval no-dig zijn om alles voor iedereen verteerbaar te maken.”

De Europese Commissie complimen-teerde Vlaanderen voor de door-gedreven participatieve aanpak van Natura 2000. Kan Vlaanderen haar natuurverhaal ook internationaal uitspelen?

“Onze weg is inderdaad vernieuwend, en dat wordt ook Europees opgemerkt. Biodi-versiteit is een van de thema’s die Vlaan-deren gaat behartigen tijdens het Belgische voorzitterschap van de Europese Unie in de tweede helft van 2010. En ik geloof inder-daad dat Vlaanderen ook voor wat natuur betreft andere lidstaten kan inspireren. Dat hoeft niet altijd over de cijfers te gaan, het kan ook gaan over de manier waarop. Het doelgroepenoverleg over de instandhou-dingsdoelstellingen is zo’n voorbeeldmo-del.”

“Het grote voordeel van het Europese na-tuurbeleid is: de lat ligt voor iedereen even hoog. Het is niet vrijblijvend, er is geen andere weg - anders tikt Europa ons op de vingers. Maar we vragen ook dat Europa be-grip heeft voor de specifieke situatie hier in Vlaanderen. Niet in alle regio’s zijn de doel-stellingen even snel of gemakkelijk te halen. Onze sterk verstedelijkte regio beschikt ui-teraard niet over even grote oppervlakten bos en natuurgebied als pakweg Finland.”

Vlaanderen als het ‘groene steden-gewest’ is een van de doorbraakpro-jecten van het Vlaamse regeerakkoord. Wat is het belang van groen in de stad? op welke manier gaat u hieraan meewerken?

“Duizenden Vlamingen wonen in de stad of in een stedelijke omgeving. Dan is groen in de onmiddellijke omgeving een basis-behoefte, een stuk levenskwaliteit waar iedereen van kan genieten. En bovendien

“Ik geloof dat Vlaanderen ook voor wat natuur betreft

de rest van Europa kan inspireren. Dat hoeft niet

altijd over de cijfers te gaan, het kan ook gaan over de manier waarop.”

vermindert het de druk op de meer kwets-bare natuurgebieden op het platteland. Het Parkbos is een mooi voorbeeld: een gebied waar Gentenaars, en zij die in de rand wo-nen, op adem komen en waar hun kinderen de natuur ontdekken.”

“In de eerste plaats willen we het toegan-kelijke groen dat er al is, behouden en aantrekkelijker maken. Om nieuwe stads-bossen of stadsrandbossen aan te leggen, kan de Vlaamse overheid zelf gronden aankopen en bebossen. Maar dat kan niet overal de bedoeling zijn. Ik sprak al van een herziening van het bestaande subsidiesys-teem voor bebossing. Privéboseigenaars, gemeentebesturen, OCMW’s, natuurver-enigingen, landbouwers en hun organisa-ties: met al die partners willen we nauwer samenwerken. Ik ga ook gemeentebesturen stimuleren om geïntegreerde groenprojec-ten op te zetten. Ik wil ze ondersteunen en inspireren met vorming, met technische vademecums en met toepasselijke studie-dagen.”

Natuur beschermen is niet alleen een zaak van de overheid. om ook de Vlaming warm te maken voor natuur(behoud), besteedt het ANB veel aandacht aan natuurbeleving, goed toegankelijke natuurgebieden en bossen, wandelinfrastructuur... Een goede zaak?

“Zeker. Als kind trok ik er vaak op uit in de Lembeekse bossen. Eigenlijk mocht je daar niet van de paden … De natuur openstel-len, ook ‘privénatuur’: het is zó belangrijk om kinderen spelenderwijs de natuur te laten ontdekken. Zo groeit immers de ap-preciatie en de betrokkenheid. Zelf heb ik vroeger heel wat natuurkampen meege-maakt, ik was ook lid van de Pandaclub van het WWF. Niet dat ik toen vermoedde dat ik ooit minister voor Leefmilieu en Natuur zou worden (lacht), maar mijn liefde voor de natuur is daar wel gekiemd. Ons plei-dooi voor natuurbeleving en -educatie kan niet sterk genoeg zijn.”

Wat is uw grootste uitdaging?

“Het natuur- en bosbeleid verander je niet van vandaag op morgen. De afgelopen ja-ren heeft mijn voorgangster Hilde Crevits een aantal belangrijke lijnen uitgezet. Zo werd, samen met de diensten van Ruimte-lijke Ordening, de natuurlijke en agrarische structuur uitgetekend. De uitdaging waar ik voor sta, is het realiseren van kwaliteitsvolle natuur, bos en groen. De instandhoudings-doelstellingen en het groene stedengewest

8

zijn de grote pijlers van het natuurbeleid van de komende jaren. Bovendien zal ik in 2010, als minister voor Leefmilieu en Na-tuur tijdens het Europees voorzitterschap, ook een belangrijke rol spelen in Europese en internationale dossiers. Maar nogmaals: ik wil niet alleen op korte termijn denken. Dit soort processen vraagt veel tijd, maar op het einde moet de barometer positief staan.”

Vlaanderen telt heel wat mooie groene gebieden en plekjes waar mensen de drukte ontvluchten. Waar komt een minister zelf op adem?

“Tijdens de week ben ik heel vaak onderweg met de auto. Dus als ik er in het weekend op uit kan trekken, dan wil ik fietsen of wan-delen. Het Leen in Eeklo, de Bourgoyen in Gent, de Lembeekse bossen: het zijn stuk voor stuk mooie wandelgebieden op fiets-afstand. Natuur dicht bij huis is ook voor mij een voorwaarde om me goed te voelen.”

Mevrouw de minister, hartelijk dank voor dit gesprek.

Foto: HR Schutterstock

Wetlands behoren tot de meest bedreigde habitats ter wereld. De erkenning van deze Finse watergebieden in het kader van de Ramsar

Conventie en de opname in het Natura 2000 netwerk moeten helpen om deze weergaloze vogelgebieden een veilige toekomst te geven.

Foto

: Gre

etje

Van

Bug

genh

out

“Laat ons consequent zijn: we moeten onze partners niet alleen

betrekken, maar hen ook helpen. Flankerend

beleid is nodig om de veranderingen voor

iedereen verteerbaar te maken.”

op de bres voor het natuurlijk erfgoed in Europa 10Natura 2000 in Vlaanderen 12Tien keer samenwerken aan Europese natuur in Vlaanderen 15Soortenbescherming krijgt steviger grond 20In Kruibeke groeit een tweede Zwin 22

EuropaDossier

Foto

: Gre

etje

Van

Bug

genh

out

9

10

Europa is een smeltkroes van nationaliteiten, culturen, talen en identiteiten. Die diversiteit wordt ook weerspiegeld in de natuur en in het landschap. Bijna nergens ter wereld vind je op zo’n kleine oppervlakte zo’n levendig lappendeken van met elkaar verweven habitats, natuurgebieden en cultuurlandschappen. precies dat maakt de natuur in Europa zo bijzonder: Natura 2000 geeft dit natuurlijke erfgoed toekomst.

Op de bres voor het natuurlijk erfgoed in Europa

Niet groot, wel rijk

Europa is niet de grootste in de rij der con-tinenten: het beslaat minder dan 5 % van de landoppervlakte van de aarde. Toch heeft Europa een verbazingwekkend rijke en unieke diversiteit aan planten, dieren en landschappen. Van de poolcirkel tot de Middellandse Zeekust en van de Atlanti-sche kust tot de steppe in Oost-Europa: Europa kent een ongeëvenaard scala van natuurlijke leefgebieden. De eeuwenlange wisselwerking tussen mens en bodem heeft bovendien een belangrijke stempel op het Europese landschap gedrukt. In de loop der eeuwen zijn door toedoen van de mens talrijke ‘halfnatuurlijke’ habitats ontstaan: hooiland, open heidevelden, bosweiden … De planten en dieren die daar leven, zijn voor hun voortbestaan voor een groot deel afhankelijk van de mens en zijn grondge-bruik.

Levensnoodzakelijke diensten

Door het natuurlijke erfgoed van Europa kansen te geven, blijft de rijke biodiversiteit van ons continent bewaard voor de volgen-de generaties. Zo kunnen ook onze kinde-ren al wandelend, zwemmend of vissend de natuur verkennen en van het landschap genieten. Maar naast deze landschapswaar-de heeft de natuur ons ook op een minder zichtbare manier oneindig veel te bieden. De natuur levert ons levensnoodzakelijke diensten zoals zuiver water, voedsel, een gezonde bodem, een zuurstofrijke lucht … Waterrijke gebieden bieden bescherming tegen overstromingen, bossen zijn een na-tuurlijke opslagplaats voor koolstof-dioxide, rietvelden helpen bij de zuivering van verontreinigd water, bijen bestuiven onze gewassen en ga zo maar door. Boven-dien betekent de natuur voor ontelbare be-drijven een onmisbare bron van inkomsten.

Natura 2000 telt meer dan 25 000 gebieden

en is het grootste netwerk van beschermde

natuurgebieden waar ook ter wereld.

Op de bres voor het natuurlijk erfgoed in Europa

Euro

pa

Foto

: Bos

rese

rvaa

t K

erss

elae

rspl

eyn

- Vild

a - Y

ves

Ada

ms

Lynx en huismus

Het natuurlijke erfgoed van Europa staat steeds meer onder druk: de achteruitgang van de soortenrijkdom is alarmerend. Het zijn overigens niet alleen zeldzame Euro-pese soorten zoals de beer en de lynx die worden bedreigd. Ook de populaties van bijvoorbeeld de huismus zijn de afgelopen twintig jaar flink geslonken. De achteruit-gang is te wijten aan het verlies van en de versnippering van de plekken waarin de soorten leven, voedsel zoeken, zich voort-planten … En ook de diensten die de natuur de mens levert, staan onder druk. De klimaatwijziging stelt deze problemen alleen maar scherper.

Eén wettelijk kader

Europa heeft een wetgeving goedgekeurd om het natuurlijke erfgoed in de hele Europese Unie een toekomst te geven. Hierdoor kunnen alle lidstaten met hetzelf-de wettelijke kader maatregelen treffen om Europa’s soorten en habitats te bescher-men. Die gezamenlijke aanpak is belangrijk, omdat de natuur geen rekening houdt met nationale grenzen. Denk bijvoorbeeld aan de trekvogels die heel Europa doorkruisen op zoek naar rust-, eet- en broedplaatsen. Deze soorten zijn maar echt geholpen, als hun habitats in alle delen van Europa be-schermd worden.

Er is nog een andere reden om natuurbe-scherming in Europees verband aan te pak-ken: een gelijk speelveld in heel Europa is de enige manier om een eerlijke concurren-tie te creëren voor ondernemers (boseige-naars, landbouwers, kmo’s, …) die Natura 2000-gebieden gebruiken.

Vogelrichtlijn en Habitatrichtlijn

De Vogelrichtlijn en de Habitatrichtlijn zijn de pijlers van de Europese natuurwet-geving. De Vogelrichtlijn uit 1979 heeft als doel alle wilde vogels en hun belangrijkste habitats in de hele Europese Unie te be-schermen. Ze verplicht de lidstaten de ge-bieden te beschermen die belangrijk zijn voor alle trekvogelsoorten en voor meer dan 190 bijzonder bedreigde soorten. De maat-regelen van de Habitatrichtlijn (1992) zijn vergelijkbaar, maar ze hebben betrekking op een veel groter aantal Europese soorten. De Habitatrichtlijn vraagt bovendien een doelgerichte bescherming van zeldzame en bijzondere habitattypen, gaande van de wetlands in Finland, over de kalkrotsen aan de Atlantische kust tot de heidegebieden in de Vlaamse Kempen.

De natuur levert ons levensnoodzakelijke diensten zoals

zuiver water, voedsel, een gezonde bodem, een zuurstofrijke lucht …

Natura 2000, netwerk van beschermde natuur

Om de biodiversiteit in de toekomst kan-sen te geven, is op grond van de Vogel- en Habitatrichtlijn een samenhangend Euro-pees netwerk van beschermde gebieden aangeduid: Natura 2000. Dit telt meer dan 25 000 gebieden en is het grootste net-werk van beschermde natuurgebieden waar

11

ook ter wereld. Het bestrijkt bijna een vijfde van Europa’s landoppervlak en een belang-rijk deel van de omringende zeeën. Natura 2000 draagt bij tot het behoud van uitermate zeldzame Europese soorten en habitats, en is bovendien een veilig toevluchtsoord voor honderden andere dieren plantensoorten.

Meer informatie over Natura 2000: http://ec.europa.eu/environment/nature

Foto

: Shu

tter

stoc

k

12

Hoeveel kamsalamanders kunnen er huizen in de Vlaamse poelen? En waar in Vlaanderen moet gewerkt worden aan het herstel van laagveen, elzenbroekbossen en natte heide? op deze en andere vragen geven de natuurdoelen straks een antwoord. Voor heel wat betrokkenen is Natura 2000 - speciale beschermingszones, instandhoudingsdoelstellingen, gebiedsplannen… - een wirwar van begrippen. Spoorzoeker zet alles nog eens op een rij.

Foto

: Pa

tric

k Va

nhop

plin

us

Natura 2000 in VlaanderenSamen werken aan meer en betere natuur

Aanduiding van Natura 2000-gebieden

In Vlaanderen zijn 62 Natura 2000-gebie-den aangeduid, ook speciale beschermings-zones (SBZ) genoemd. Sommige SBZ zijn aangeduid op grond van de Vogelrichtlijn, andere op grond van de Habitatrichtlijn en weer andere op grond van beide richtlijnen. Deze gebieden samen vormen een netwerk van 166 187 hectare natuur.

Wil je weten of er een Natura 2000-gebied in je buurt ligt? raadpleeg dan het geoloket Natura 2000 via www.agiv.be

Iedereen meeMeer en betere natuur in Europa en Vlaanderen: dat is het doel van Natura 2000. Maar naast het geven van kansen aan de natuur - het hoofddoel - wil Natura 2000 ook (economisch) gebruik van en natuurbeleving in de beschermde gebieden stimuleren. In een Natura 2000-gebied zijn tal van eigenaars en gebruikers actief: landbouwers, boseigenaars, bedrijven, steden of gemeenten, natuur-verenigingen, wandelaars, vissers, jagers … Voor de realisatie van Natura 2000 is samenwerking noodzakelijk.

Het ANB kiest daarom voor een doorgedreven overleg. Sinds 2007 is er overleg op Vlaams niveau. Vertegenwoordigers van belan-genorganisaties zitten geregeld rond de tafel om te overleggen over de opmaak van de Europese natuurdoelen onder leiding van de Vlaamse minister van Leefmilieu en Natuur. Met deze belangenorganisaties zijn ook afspraken gemaakt om de achterban te infor-meren. Zo heeft het ANB in september 2009 samen met de organisaties regionale informatiemomenten georganiseerd. Vanaf 2010 wordt dit overleg verder uitgebreid.

Vooraleer de Vlaamse Regering de Europese natuurdoelen definitief goedkeurt, organiseert het ANB samen met de doelgroepen een gebiedsgericht overleg. Bij de bepaling van de natuurdoelen moet immers rekening gehouden worden met plaatselijke gevoeligheden en mogelijkheden.

In een volgende stap, vanaf 2012, maakt het ANB gebiedsplannen op in samenwerking met plaatselijke vertegenwoordigers van de eigenaars en gebruikers. Vóór de definitieve goedkeuring van deze plannen organiseert het ANB een openbaar onderzoek. Dan kan ook iedere burger zijn mening geven.

De natuurdoelen

Voor een hele reeks van zeldzame habitats en soorten vraagt Europa om de ‘gunstige staat van instandhouding’ vast te leggen. Daartoe moeten we weten hoeveel indivi-duen van een soort nodig zijn om te kunnen spreken van een leefbare populatie. En hoe groot bijvoorbeeld een heidegebied moet zijn om onderdak te kunnen bieden aan alle typische heidesoorten. De natuurdoelen helpen om duidelijk te maken waar we naar toe willen met een bepaald gebied. De doe-len geven ook richting aan de maatregelen in de beschermde gebieden.

Hoeveel en welke natuur we in heel Vlaan-deren nodig hebben, ligt al vast: hoeveel bos, hoeveel heide, hoeveel duinen … Deze Natura 2000-doelen voor heel Vlaanderen worden de gewestelijke instandhoudings-doelstellingen genoemd, of kortweg G-IHD’s. Ze geven weer wat in het totaal in Vlaanderen nodig is om de bedreigde Europese soorten en habitats een toekomst te geven.

Euro

pa

13

De gewestelijke natuurdoelen (G-IHD’s) geven de globale natuurdoelen voor heel Vlaanderen weer. De specifieke natuurdoelen (S-IHD’s) vertellen in welke gebieden we welke inspanningen moeten

leveren voor welke soorten en habitats.

In een volgende stap worden de globale natuurdoelen verfijnd per Natura 2000-ge-bied: in welke gebieden moeten we inspanningen leveren voor welke soorten en habitats? In de beken van de Antwerpse Kempen moeten we de grote modderkrui-per aandacht geven, in de Scheldevallei verdienen de zeldzame wilgenvloedbossen eerherstel, terwijl aan de kust de zeldzame duintypes gevrijwaard moeten worden van verdroging en verbossing. Er wordt met andere woorden bekeken welk deel van de opdracht ieder gebied voor zijn rekening kan nemen: we spreken ook van de spe-cifieke instandhoudingsdoelstellingen, of kortweg S-IHD’s.

De Natura 2000-doelen komen op een wetenschappelijk bestudeerde manier tot stand. Het ANB werkt hiervoor samen met het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO). Zo zijn bijvoorbeeld betrouwbare cijfers nodig over de minimale populatie van de boomkikker of de middelste bonte specht om de soorten op lange termijn overlevingskansen te geven. En uiteraard ook over het huidige voorkomen van soor-ten in Vlaanderen. Omdat de natuur voort-durend verandert, is ook een voortdurende opvolging en evaluatie nodig. Fo

to:

Mar

c D

e Vo

s

14

Het ANB wil straks, bij het overleg over

de specifieke natuurdoelen, rekening

houden met plaatselijke

gevoeligheden en kansen.

De gebiedsplannen

Eens de natuurdoelen zijn goedgekeurd, wordt er voor elk Natura 2000-gebied een gebiedsplan opgemaakt. Hierin staat wat er moet gebeuren om de natuurdoelen voor dat gebied te halen en wie wat gaat doen. Belangrijk is dat deze gebiedsplannen geen nieuwe wettelijke instrumenten in het leven roepen. Wel worden bestaande instrumen-ten toegepast op maat van de gebieden, de juiste maatregelen op de juiste plaats dus. De maatregelen moeten bovendien haal-baar en betaalbaar zijn. Die afweging tus-sen natuurdoelen enerzijds en bevolkings-dichtheid, economie, cultuur, recreatie… anderzijds, zit in het gebiedsplan vervat.

Wanneer moet alles klaar zijn?

De Vlaamse Natura 2000-gebieden zijn al aangeduid, de gewestelijke natuurdoelen liggen vast. Het is de bedoeling dat eind 2010 de specifieke natuurdoelen zijn vast-gelegd voor deze gebieden. Binnen vijf jaar

De das is één van de bedreigde Europese soorten die het ook in Vlaanderen moeilijk heeft.

Foto: Marc De Vos

na de definitieve aanwijzing van een gebied moet een gebiedsplan zijn vastgesteld.

Werkt het?

De partners in een Natura 2000-gebied gaan aan de slag met de goedgekeurde ge-biedsplannen. Om de zes jaar moet Vlaan-deren bij Europa rapporteren over de staat van instandhouding van de soorten en ha-bitats en over de maatregelen die ze neemt om deze soorten en habitats kansen te ge-ven. Europa stelt met de rapporten van de verschillende lidstaten voor elke soort en habitat de staat van instandhouding vast op het niveau van de Europese Unie. Zo wordt duidelijk of het Natura 2000-netwerk in zijn opzet slaagt, en waar we bijkomende inspanningen moeten leveren.

Meer info: www.natuurenbos.be (rubriek Natuur)

15

Euro

pa

Natura 2000 synoniem voor strikt gereglementeerde natuurgebieden, waar elke vorm van menselijke activiteit onmogelijk is? Hoegenaamd niet. Het vertrekpunt van Natura 2000 is juist dat de mens deel uitmaakt van de natuur, en dat beide best in partnerschap functioneren. En dat gebeurt nu al, op verschillende plaatsen in Vlaanderen. Zelf eigenaar, beheerder of gebruiker van een Natura 2000-gebied? Laat je inspireren!

Tien keer samenwerken aan Europese natuur in Vlaanderen

Boseigenaars helpen het vliegend hert Het vliegend hert, de grootste kever van Midden-Europa, heeft het de laatste jaren steeds moei-lijker. “Nog maar op enkele plaatsen in Vlaanderen kan je deze Europees beschermde kever-soort zien. Onze bossen zijn te donker geworden en er ligt te weinig dood hout in”, vertelt Jeroen Franssens, coördinator van de Bosgroep Dijle-Geteland. “In de streek rond Overijse komt het vliegend hert wel nog voor. Onze Bosgroep komt het vliegend hert te hulp door samen met het INBO broedhopen aan te leggen in een aantal bossen. Dat zijn kunstmatig aangelegde houtstapels met gedeeltelijk ingegraven stammetjes. Ze bootsen de ondergrond-se, vermolmde wortelstronken na waar de larven van de kever van leven. Na de aanleg van een eerste broedhoop, zijn intussen ook twee boseigenaars bereid om in hun bos een broedhoop aan te leggen. Op die manier helpen ze mee om de toekomst van dit Europees bedreigde diertje te verzekeren.”

Oeverzone redt de AbeekDe Vlaamse Milieumaatschappij (VMM) beheert heel wat waterlopen die door Natura 2000-gebied stromen. De Abeek in Noord-Limburg is daar één van: deze beek stroomt van bron tot monding (38 kilometer lang) door Europees natuurge-bied. Koen Martens van de VMM: “De Abeek is een ecologisch waardevolle beek, die rijk is aan vis. In totaal zitten er op de Abeek vijftien vissoorten, onder andere de Europees beschermde beekprik zwemt hier nog rond. Heel wat vissoorten moe-ten doorheen het netwerk van waterlopen kunnen bewegen om zich te kunnen voortplanten. Maar op de Abeek zijn heel wat obstakels aanwezig die vismigra-tie moeilijk maken. Aan de Clootsmolen en de Luysmolen bouwen we daarom twee vistrappen, zodat de vissen straks het hoogteverschil kunnen overbruggen. Over een lengte van vier kilometer hebben we ook een twintig meter brede oever-zone aangekocht waar we afspraak hebben met de landbouwers om geen mest of bestrijdingsmiddelen te gebruiken. Dat verbetert de waterkwaliteit. Als water-beheerder vinden we het niet meer dan normaal mee te werken aan de Europese natuurdoelen.”

Bed & Breakfast met natuur als troefMonique Maes runt in Herselt, aan de rand van de bossen van de Merode, de Bed & Breakfast Zinnen en Minnen in Herselt. “Duurzaam omspringen met de natuur zit in mijn bloed. Mijn gastenverblijf is al jaren op en top natuurvriendelijk. Als een van de weinige B&B’s in Vlaan-deren heb ik de Groene Sleutel gekregen, een keurmerk voor toeristische bedrijven die zich inzetten voor de natuur.” Via Collabor8, een Europees project dat ondernemers en erfgoed-houders uit de streek verenigt om het gebied op de toeristische kaart te zetten, wil Monique nieuwe duurzame initiatieven uitdenken. “Net zoals mensen nu over de kust of over het Meetjesland spreken, help ik met mijn Bed & Breakfast mee om van de Merodebossen een begrip te maken. Dat kan door samen te werken en bezoekers te overtuigen van de waarde van dit natuurrijke gebied. Dit prachtige gebied in stand houden, is ook goed voor de lokale economie.”

Foto

: Oliv

ier B

ruyt

sFo

to: S

onja

Wijn

ants

Foto

: A

beek

- V

MM

16

“Natuurherstel verrijkte ons wildbestand”“Vroeger kwamen we hier ravotten, hengelen en meewerken op de akkers en weiden. Nu koes-teren we het gebied als natuurgebied én jachtterrein”, vertelt Willy Van Hoey van de natuur- en wildbeheereenheid Scaldania uit Moerzeke-Kastel. “Onze vereniging ontstond uit een groep vrienden die sinds hun jonge jaren actief zijn in het buitengebied. Wij jagers vullen eigenlijk maar een klein deel van onze tijd met jagen, voor de rest doen we aan natuurbeheer. We hebben hier al tal van bomen geplant, beken uitgegraven, poelen, rietkragen, struiken, bloe-men- en kruidenakkers en een hoogstamboomgaard aangelegd, en bermen ingezaaid met streekeigen bloemen. Het wildbestand kon zich zo op een natuurlijke manier ontwikkelen en verrijken. Ons jachtgebied ligt grotendeels in Natura 2000-gebied. We maken dan ook graag werk van de Europese natuurdoelen, en staan open voor duurzame maatregelen. Voor onze inspanningen om dit 130 hectare groot moerasgebied langs de Schelde te beheren, ontvingen we enkele jaren geleden al de prijs van de Stichting Behoud Natuur en Leefmilieu België.”

Galloways van Natuurpunt onderhouden Heidebos

Het Heidebos is een prachtig natuur- en wandelgebied in Wachtebeke en Moerbeke. Natuurpunt herstelt hier, in het kader van het Europese Life-pro-ject Vlaams Veldgebied, de bijzondere Natura 2000-habitats. “Het Heidebos is een Europees belangrijk, maar tegelijk kwetsbaar groen lappendeken van heide en bossen”, vertelt Tom De Beelde van Natuurpunt. “Door hier Gal-lowayrunderen te laten grazen, houden we open plekken in stand en verbe-teren we de verspreiding van typische heideplanten. Elk jaar maaien we een grote oppervlakte met adelaarsvaren zodat er opnieuw heideplantjes kun-nen groeien. We voeren ook dunningen uit in de naaldbossen zodat het bos opnieuw evolueert naar een natuurrijk loofbos. En ook de bestrijding van invasieve exoten is een belangrijk actiepunt. Vooral de Amerikaanse vogel-kers is hier sterk verspreid. Door die invasieve soort te kappen, herstellen de oorspronkelijke planten zich, en kan tegelijk het broedgebied van Europees bedreigde soorten zoals boomleeuwerik en nachtzwaluw uitbreiden.”

“De natuur gaat mij aan het hart”Bernard Haspeslagh is sinds kort de eigenaar van het 30 hectare groot kasteeldomein Ter Heyde in Sint-Andries. Het domein ligt in Natura 2000-gebied en was tot dan bijna twintig jaar lang volkomen verwaarloosd. Maar Haspeslagh, een jager met een hart voor de natuur, wil ook de biodiversiteit in zijn domein opnieuw een hart onder de riem steken. “Samen met het Regionaal Landschap Houtland ga ik een aantal landbouwpercelen herbebossen, zodat de natuur hier opnieuw opleeft. In de oudere bossen voer ik dunningen uit, zodat ze rijker en waardevoller worden. En vorig jaar heb ik ook al een poel uitgegraven, die hopelijk op termijn de amfibieën opnieuw hierheen zal lokken. Het is uiteraard mooi meegenomen dat die acties binnen de Natura 2000-doelen passen. Maar dat vormt voor mij niet het referentiepunt. Het gaat mij om de dieren en de planten: die gaan mij aan het hart.”

Gemeenten adopteren soortenDe steenuil in Tongeren, de knoflookpad in Peer of wilde bijen in Houthalen-Helchteren: in het kader van het GALS-project (Gemeenten Adopteren Limburgse Soorten), gecoördineerd door de provincie Limburg ontfermde elke gemeente zich over een typische Limburgse dier- of plantensoort. Elke gemeente heeft zich geëngageerd om haar soort in bescherming te nemen. Dat doen ze bijvoorbeeld door op het terrein maatregelen uit te voeren, zoals het plaatsen van nestkasten, het aanleggen van poelen of het aanplanten van een hoogstamboomgaard. Maar even goed door sensibilisatieacties zoals het organiseren van een kunstwedstrijd of het samenstellen van een educatief pakket voor de dorpsschool. De adoptiesoort kan voor gemeenten ook een aanleiding zijn om ook in andere, bijvoorbeeld Europese natuurprojec-ten te stappen. GALS kent nu een vervolg via Solabio, een Interreg-project waarmee de pro-vincie Limburg samen met 26 andere partners uit Vlaanderen en Nederland de biodiversiteit in de grensregio Vlaanderen-Nederland zal versterken.

Foto

: Pe

ter V

an H

oey

Foto

: Ing

e N

evel

stee

n

Foto

: Grie

t B

uyse

17

Euro

pa

Boeren aan de slag voor de grasmus“De laatste jaren kan je bij de boeren hier in de streek een echte omslag vaststellen” vertelt rik Delhaye, voorzitter van de vzw Boerenlandschap. “Landbouwers die enkele jaren geleden nog heel weigerachtig stonden tegenover natuur- en landschapsbeheer, behoren nu tot de meest enthousiasten uit de buurt.” Met steun van het Regionaal Landschap West-Vlaamse Heuvels wil Boerenlandschap boeren aan de slag krijgen voor de natuur. “Dat kan bijvoorbeeld door het aanleggen en beheren van meidoornhagen, waar allerlei soorten vogels zoals grasmussen op afkomen. Maar ook door het graven van poelen en het aanplanten van hoogstamboom-gaarden helpen we mee om kleine landschapselementen in ere te herstellen. Dat zorgt niet alleen voor een mooiere leefomgeving en voor de instandhouding van bedreigde dieren. Hopelijk wordt het zo ook duidelijk dat landbouwers heel veel energie in de natuur investe-ren.”

Oeverzwaluw huist op industrieterrein

Enkele jaren geleden maakte een kolonie oeverzwaluwen nesten in een zanddepot in eigendom van BASF. Het bedrijf klopte daarop bij Natuurpunt aan om samen een duurzame oplossing te zoeken. “Oeverzwaluwen zijn een bedreigde vogelsoort”, vertelt Stefaan Versweyveld, voorzitter van Natuurpunt Antwerpen Noord. “Ze vin-den nog maar weinig nestgelegenheid in de oevers van beken en rivieren. Maar graafwerken, zandhopen of zandafgravingen zijn wel optimale plekken om nesten te bouwen. En laat nu juist daaraan geen gebrek zijn in de haven van Antwerpen. Daarom stelt BASF een aan-tal zandhopen als broedgebied beschikbaar. Natuur-punt vlakt de andere zandhopen van het bedrijf schuin af, zodat oeverzwaluwen daar geen tunnels kunnen bouwen. Op die manier helpt de onderneming om de doelstelling voor de bedreigde oeverzwaluw te bereiken en kan ze tegelijkertijd haar activiteiten ongehinderd voortzetten.”

Landeigenaars verenigen zich voor de WijersVerspreid over de gemeenten Zonhoven, Hasselt, Genk en Heusden-Zolder ligt de Wijers. Een betoverend gebied met zo maar even 1175 vijvers, goed voor meer dan 2500 ha water en riet, al jaren een ankerplaats voor heel wat bijzondere planten en dieren. “Deze plek is in-ternationaal bekend om zijn hoge biodiversiteit met belangrijke natuur- en bosgebieden” vertelt pierre Crahay van European Landowners

Organization (ELO), dat de belangen van de Europese privélandeigenaars behartigt. “Voor diersoorten zoals de roerdomp, de boomkikker en de knoflookpad is de

Wijers de hotspot in Vlaanderen. Maar die dieren kunnen zich steeds moeilijker handhaven” vertelt Crahay. “In 1997 kreeg

de natuurontwikkeling in het gebied al een eerste impuls vanuit Europa via een Europees Life-project. Tien jaar la-ter hebben de landeigenaars, alle lokale partners en de Vlaamse overheid een tweede Life-project ingediend. Dat moet de parels van het gebied herstellen over de eigendomsgrenzen heen. Vooral de boomkikker en de roerdomp zullen hiervan profiteren.”

“We willen met het project niet alleen de natuur, maar ook de plaatselijke economie nieuwe kansen geven. Een mooie streek met een rijke biodiversiteit waar ook nog eens de lokale ondernemers goed bij varen: is dat geen gedroomde combinatie? Een samenwer-kingsverband op zo’n grote schaal tussen privéland-eigenaars en de overheid is tot nu toe uniek in heel Europa.”

Foto

: O

livie

r Doc

hy

Foto

: O

ever

zwal

uw -

Ber

t D

ejae

gher

“Het was niet later dan zes uur ‘s ochtends, het zonlicht brak net door toen twee baltsende korhanen voor mijn camera kwamen pronken met hun prachtig zwart verenkleed en liervormige staart. Om de vrouwtjes te imponeren, gooien ze al hun schoonheid in de strijd! Maar ook door schijngevechten, het spreiden van vleugels en een hoop gefladder en gesis proberen zij een hen voor zich te winnen. Ik dacht: ‘Dit is een kans uit de duizend, houd je zo stil mogelijk.’ Ik kon het moment geluk-kig op tijd vastleggen.” ( Jacky Launoy )

De korhoen is sinds 1979 een Europees beschermde broedvogel. Het aantal broedparen neemt elk jaar af als gevolg van de klimaatverande-ring en het verdwijnen van de broedbiotoop. Op dit moment zijn er in heel Europa nog 550 000 paren. In België kan je de korhoen alleen nog in de Hoge Venen aantreffen.

Fotowedstrijd

µ

18

20

Soortenbescherming in Vlaanderen krijgt steviger grond

500 soorten

Van adder tot zwarte specht, van dopheide tot jeneverbes: ondanks de aanwijzing van beschermde gebieden kunnen sommige planten en dieren in ons land maar met moeite overleven. De wetgeving in Vlaande-ren om bedreigde soorten te beschermen, was sterk verouderd en helemaal niet aan-gepast aan de problemen waarmee de bio-diversiteit vandaag kampt. Bovendien was het Europese soortenbeleid onvoldoende opgenomen in de Vlaamse wetgeving. Met het nieuwe Soortenbesluit liggen nu de basisregels vast waarmee het ANB, samen met haar partners, een actief soortenbeleid kan voeren. Tegelijk zorgt het besluit voor de volledige integratie van de Europese Vo-gel- en Habitatrichtlijn. De juridische funde-ring van de soortenbescherming in Vlaan-deren is daarmee compleet.

“Ongeveer 500 bedreigde planten- en dier-soorten vallen onder het Soortenbesluit”,

zegt Nico Verwimp van het ANB. “Sommi-ge soorten zijn in heel Europa bedreigd. Andere, bepaalde vlindersoorten bijvoor-beeld, verkeren enkel in Vlaanderen in moeilijkheden. In de praktijk komt het erop neer dat beschermde planten en dieren zo-veel mogelijk met rust gelaten moeten wor-den. Het is bijvoorbeeld niet toegestaan om planten te plukken of uit te steken en dieren te doden, te vangen of te verstoren.”

“Soms is er meer nodig”

“Maar om kwetsbare planten en dieren in stand te houden, volstaan die verbodsbe-palingen niet altijd. In bepaalde gevallen is een soort zo in nood, dat een actievere bescherming nodig is. Dan kan de minister een soortenbeschermingsprogramma vast-stellen. Dat is een volledig, integraal plan om een bepaalde soort de bescherming te geven die ze nodig heeft: van onderzoek

over planning en uitvoering, tot en met opvolging en monitoring. Ook een strate-gie voor communicatie en sensibilisatie hoort erbij. Een beschermingsprogramma geeft eigenlijk een samenvatting van alle kennis over een soort, de bedreigingen en de mogelijkheden om ze te beschermen, maar ook van de concrete doelstellingen en maatregelen.”

Het beschermen, ontwikkelen en beheren van natuurgebieden is niet altijd genoeg om de verscheidenheid aan planten- en diersoorten in stand te houden. Bovendien komen veel soorten ook buiten natuurgebieden voor: daarom is er soortenbescherming. Sinds kort heeft Vlaanderen een nieuw juridisch kader voor de bescherming van bedreigde soorten.

“Soms is een soort zo in nood, dat een actievere bescherming nodig is.

Dan kan de minister een soortenbeschermingsprogramma

vaststellen.”

21

Foto

: Eur

opes

e ha

mst

er -

Vild

a - R

ollin

Ver

linde

Euro

pa

Soortenbescherming in Vlaanderen krijgt steviger grond

voorkomt, hebben we met verschillende landbouwers afspraken gemaakt. Zij enga-geren zich om tegen vergoeding zes jaar lang een ‘hamstervriendelijk’ beheer te voe-ren, door op enkele van hun gronden graan en luzerne te telen. De hamster kan zich te goed aan het graan, en de luzerne biedt bescherming tegen roofdieren. Zo kan de populatie opnieuw rustig aangroeien.”

Ook voor de bruine vuurvlinder, een vlin-dersoort waarvan de laatste populaties zich schuilhouden in de streek tussen Aarschot en Heist-op-den-Berg, springt het ANB op

de bres. “Op de weilanden die we in eigen beheer hebben, stemmen we ons maaibe-heer af op de levenswijze van de vlinders. Door gefaseerd te maaien, verhinderen we dat de eitjes en overwinterende rupsen met het maaisel worden afgevoerd. We vragen aan privé-eigenaars om hetzelfde te doen op hun weiden. En we sporen ook de gemeenten aan om in hun bermbeheer rekening te houden met de vlinders.”

Gouden middenweg

De terugkeer van een bepaalde soort is niet overal voor iedereen goed nieuws. Soms kan de natuur ook voor overlast zorgen. Het ANB stelt dan, in overleg met de betrok-kenen, een beheerregeling op. “We zoeken naar een leefbaar compromis, dat enerzijds wel de bescherming garandeert, maar anderzijds de hinder binnen de perken houdt. Het beverproject is een mooi voor-beeld: we duiden gebieden aan waar dit

knaagdier niet wenselijk is omdat het bij-voorbeeld wateroverlast kan veroorzaken. Maar tegelijk geven we de bever ook een actieve bescherming op plaatsen waar hij geen kwaad doet.”

Ook voor de zilvermeeuw en de mantel-meeuw zit een beheerregeling in de pijplijn. Die meeuwen kunnen aan de kust immers, zeker in het hoogseizoen, voor behoorlijk wat overlast zorgen. “Het is niet de bedoe-ling de meeuw zelf actief te bestrijden, maar wel te kijken en te regelen op welke wijze de overlast van meeuwen te minimaliseren

met het behoud van een leefbare en duur-zame populatie van deze vogels. De rege-ling wordt uitgewerkt samen met de kust-gemeenten, Natuurpunt en Vogelbescher-ming Vlaanderen. Ook het probleem van de aalscholver is aan de orde. Her en der in Vlaanderen melden vissers dat aalschol-vers veel vis wegroven en de sector schade toebrengen. In overleg met de visserijsec-tor brengen we momenteel het probleem in kaart.”

Het Soortenbesluit is sinds 1 september 2009 van kracht. Je kan de volledige tekst raadplegen op www.natuurenbos.be (ru-briek Wetgeving). Of download de brochure op www.natuurenbos.be (rubriek Publica-ties).

Meer info: [email protected], tel. 02 553 75 03

“We betrekken de plaatselijke actoren bij het uitstippelen van een beschermings-programma: omwonenden, landbouwers, vissers, bedrijven enzovoort. En ten slotte is het de bedoeling dat onze plannen financieel haalbaar zijn: in elk programma zit dus ook een financiële planning vervat. Voor alle duidelijkheid: niet voor iedere soort is zo’n lijvig programma nodig. Soms volstaan op zich staande maatregelen, denk maar aan sensibiliseren, het toekennen van subsidies of het sluiten van overeenkom-sten om plaatselijke initiatieven van bij-voorbeeld verenigingen een steuntje in de rug te geven.”

Hamstervriendelijk

Met de soortenbeschermingsplannen die de laatste jaren al werden gelanceerd, gaat het ANB gewoon verder. “We nemen al enkele jaren maatregelen om de wilde ham-ster nieuwe kansen te geven. Dit diertje heeft het ondanks zijn beschermde status in Vlaanderen bijzonder moeilijk; het komt nog maar op een paar plaatsen voor. Om de soort voor uitsterven te behoeden, wer-ken we samen met lokale landbouwers. In het Vlaams-Brabantse Leefdaal en het Lim-burgse Widooie, waar de wilde hamster nog

2010, het Jaar van de BiodiversiteitGezond voedsel en medicijnen, frisse lucht en schoon water, bescherming tegen natuurrampen, een verkwikkende boswandeling in de lente …: zonder biodiversiteit is ons leven nauwelijks voor te stellen, en een stuk minder aangenaam. Biodiversiteit is de verzamelnaam voor de grote verscheidenheid aan micro-organismen, dieren plantensoorten en habitats. Helaas sterven steeds meer soorten uit, waardoor het natuurlijk evenwicht op veel plaatsen verstoord wordt en hele ecosystemen dreigen te verdwijnen. Dat brengt ook gevaren mee voor onze eigen basisbehoeften. De Verenigde Naties hebben het jaar 2010 uitgeroepen tot Internationaal Jaar van de Biodiversiteit. Over de hele wereld zal in 2010 extra aandacht besteed worden aan het behouden en het duurzaam benutten van de biodiversiteit.

Meer info: www.biodiv2010.be

“Her en der in Vlaanderen melden vissers dat aalscholvers veel vis wegroven en de sector schade toebrengen. In overleg met de visserijsector brengen

we momenteel het probleem in kaart.”

De polders rond Kruibeke geven de Schelde straks een zee van ruimte. De Vlaamse overheid werkt hier aan het grootste overstromingsgebied van Vlaanderen. De inzet: een betere beveiliging van het Zeescheldebekken tegen overstromingen en een grote oppervlakte topnatuur op de grens van water en land. Maar ook: een nagelnieuw wandelen fietsgebied in het hart van de Vlaamse ruit. onlangs stapte Vlaanderen in het Europese uitwisselingsproject STEp (Sustainable Tourism in Estuary parks) om een duurzame recreatie uit te bouwen in dit unieke getijdengebied.

In Kruibeke groeit een tweede ZwinDuurzame recreatie in de schoot van de Schelde

22

23

In Kruibeke groeit een tweede ZwinDuurzame recreatie in de schoot van de Schelde Vijf keer veiliger

Het gecontroleerde overstromingsgebied Kruibeke-Bazel-Rupelmonde (GOG KBR) is de laatste schakel van het Sigmaplan, dat na de stormvloed van 1976 tot stand kwam om het Zeescheldebekken beter te bescher-men tegen stormvloeden. In 2005 besliste de Vlaamse overheid over de update van

Euro

pa

Toek

omst

beel

d K

ruib

eeks

epol

der b

ij la

agtij

, W&

Z

het Sigmaplan, die voorziet in bijkomende dijkversterkingen en overstromingsgebie-den langs de Schelde: het geactualiseerde Sigmaplan. “Het GOG KBR telt ongeveer 650 hectare die samen instaan voor het versterken van drie belangrijke functies”, vertelt Stefaan Nollet van Waterwegen en Zeekanaal NV. “In de eerste plaats maakt het gebied straks het Zeescheldebekken vijf keer veiliger. Eén à twee maal per jaar valt het springtij samen met een noordwester-storm. Op die momenten rolt een enorme tijgolf de Schelde in. Door de top van die vloedgolf te bergen, zorgt het GOG KBR er voor dat overstromingen op andere, dichter bevolkte plaatsen vermeden worden.”

Een nieuwe thuis voor verloren natuur

Dat de Schelde in dit gebied nu en dan vrij overstroomt, zorgt ook voor unieke natuur in en rondom het overstromingsgebied. En dat is nodig, want het GOG KBR moet mee de bijzondere natuur compenseren die doorheen de jaren langs de Schelde verloren is gegaan. Dat is de tweede func-tie van het gebied. “In een groot deel van de Kruibeekse en Bazelse Polder stroomt straks tweemaal per dag water binnen, en dat geeft het ontstaan aan unieke slikken en schorren” legt Laurent Vanden Abeele van het ANB uit. “Die getijdengebieden zijn erg zeldzaam geworden in Europa. Langs de Schelde zijn er de afgelopen jaren heel wat hectaren van verloren gegaan. Getij-dennatuur die met de jaren verdween, krijgt nu een nieuwe thuis.” De natuur in het ge-bied is trouwens op zich al erg waardevol. De natte elzenbroekbossen in de Groot-Kruibeekse polder zijn een zeldzaamheid in Europa. Die bossen blijven vanzelfsprekend behouden en worden zelfs uitgebreid. Bo-vendien krijgen de waardevolle graslanden die moesten wijken voor de uitbreiding van de haven van Antwerpen (het Deur-

ganckdok) een nieuwe plaats in dit land-schap. Samengevat creëert het GOG KBR 300 hectare slikken en schorren, en daarbij nog eens 150 hectare weidevogelgebied en 150 hectare natte elzenbroekbossen, allebei eveneens indrukwekkende natuurtypes.”

Samen met de Biesbosch en The Broads

Het overstromingsgebied in Kruibeke mag dan een cruciale rol spelen in noodsitua-ties, bij normale weersomstandigheden ligt het gebied er rustig bij. Het is dan een prachtig en gevarieerd natuurgebied om in te wandelen en te fietsen, de ideale plaats dus om de weergaloze Scheldenatuur van-op de eerste rij te beleven. Recreatie is dan ook de derde functie van het GOG KBR.

De unieke combinatie van veiligheid, na-tuur en recreatie is ook Europa niet ont-gaan. Samen met Waterwegen en Zeeka-naal NV, de uitvoerder van het geactuali-seerde Sigmaplan, neemt het ANB deel aan het Interreg-project Sustainable Tourism in Estuary Parks (STEP) in het kader van het programma IV A 2 Zeeën. Dat project heeft als doel om de toeristische troeven van Eu-ropese getijdengebieden op een duurzame manier uit te werken, en ervaringen uit te wisselen over de duurzame inrichting van zulke gebieden. De nationale parken de Biesbosch in Nederland en The Broads in het Verenigd Koninkrijk zijn de buiten-landse partners in het project. Er wordt nog contact gelegd met een Franse partner om ook met dat land kennis uit te wisselen. “De getijdegebieden zijn erg zeldzaam geworen in Europa. Langs de Schelde zijn er de afge-lopen jaren heel wat hectaren van verloren gegaan”, maakt Laurent Vanden Abeele zich sterk.

Onthaalknooppunten

De volgende jaren staat er in de polders heel wat te gebeuren. “Er komen verschil-lende onthaalknooppunten die de mensen welkom heten in het gebied. Op heel ver-schillende manieren: op de ene plaats kan er bijvoorbeeld een bezoekerscentrum komen met een tentoonstellingsruimte, op de andere plaats een taverne. Het lijkt ons leuk om vanuit het bezoekerscentrum, dat

“Deze natuur, hoe waardevol en zeldzaam ook, is er ook om gezien en verkend te worden.”

(Laurent Vanden Abeele, ANB)

24

Foto

: Aan

leg

over

loop

dijk

in h

et G

OG

KB

R, W

&Z

gelegen zou zijn aan de schiphoekpolder, rechtstreeks het aanpalende deel van het overstromingsgebied in te kunnen wan-delen. Daar vinden bezoekers dan op een kleine oppervlakte de meest typische bioto-pen en planten van het natuurgebied terug. In dit onthaalgebied denken we ook aan de vissers. We willen nagaan of ze hun hobby kunnen blijven uitoefenen op een aantal na-tuurlijk ingerichte visputten.”

Aanstekelijke natuur

“Het beleven en het verkennen van het ge-bied staan centraal. De bezoekers moeten de kans krijgen om onder meer de zeldza-me getijdennatuur en elzenbroekbossen te bewonderen zonder ze te beschadigen. In het kader van het Europese project plannen we daarom een vlonderpad: een verhoogd wandelpad dwars door het slikken- en schorrengebied. Alle bestaande wandelpa-den in het gebied blijven trouwens zoveel mogelijk behouden en krijgen ook nieuwe verbindingen, zodat de wandelmogelijkhe-den nog worden uitgebreid. Via vlonderpa-den kunnen wandelaars de bijzondere elzenbroekbossen in. En voor fietsers bie-den de kilometerslange dijken een schitte-rend uitzicht. Voor vogelliefhebbers denken we aan drijvende kijkhutten of een uitkijk-toren. Kortom: zodra het project is afge-werkt, wacht hier een imposant natuur- en wandelgebied.”

Alle onthaalinfrastructuur van het GOG KBR zal de huisstijl van het geactualiseerde Sigmaplan uitstralen. “De onthaalpunten in het hele Zeescheldebekken krijgen een prominente vormgeving, dieper in de na-tuurgebieden zullen de signalisatie en de infrastructuur veel minder opvallend zijn.

Die huisstijl moet onze bedoelingen met het gebied onderstrepen: deze natuur, hoe waardevol en zeldzaam ook, is er ook om gezien en verkend te worden. Maar het en-thousiast en aanstekelijk beleven van de natuur kan ook met respect voor de draag-kracht ervan”, vindt Laurent Vanden Abeele.

Label voor Europese getijdengebieden

Naast de inrichting van ieder afzonderlijk gebied, omvat het Europese project ook een aantal gemeenschappelijke stu-dies. “Samen met onze partners gaan we nieuwe, duurzame vormen van bezoekers-

management uitproberen en innovatieve ma-nieren van natuurbeleving, zoals gps-wande-lingen en digitale natuurinformatie op locatie. In samenwerking met toeristische en hore-cabedrijven willen we ook duurzame vormen van toerisme ontwikkelen. Ten slotte wordt het duurzaam ondernemen in en rond het natuur-gebied gestimuleerd, bijvoorbeeld met een label voor Europese getijdengebieden. Kansen zoals duurzaam toerisme, het creëren van ruimte voor water en natuur en maatschap-pelijk verantwoord ondernemen spelen in alle Europese estuaria. Een grensoverschrijdende samenwerking is dan ook dé manier om ze te benutten.”

De timing van het STEp-project is strak. Tegen 2013 moeten alle projectonderde-len gerealiseerd zijn. Momenteel is het GoG KBr nog een komen en gaan van vrachtwagens, bulldozers en kranen. Wie nu toch al niet meer kan wachten om het gebied te bezoeken, kan doorlopend terecht in de infokeet of op de open werf-dagen. Je vindt er informatie over het Sig-maplan en krijgt er een beeld van hoe het gebied er straks zal uitzien.


www.gogkbr.be, www.natuurenbos.be (rubriek projecten/Scheldeproject), www.sigmaplan.be, www.wenz.be

“Dit gebied maakt straks het

Zeescheldebekken vijf keer veiliger”

(Stefaan Nollet, Waterwegen en Zeekanaal N.V.)

Nat

uurt

alen

t

Industrieel ontwerper. Het beroep van Stefan Schöning laat anders vermoeden, maar toch verdient de ‘designer of the year 2008’ alle aandacht als Natuurtalent. op dit moment is Schöning niet alleen druk bezig om de huisstijl van het parkbos in Gent, De pinte en Sint-Martens-Latem uit te denken, ook doorheen zijn andere crea-ties vormt natuur de rode draad. Schöning mag dan wel vanuit hartje Antwerpen werken, op wandelafstand van de Meir, zijn inspiratiebronnen liggen ver daarbuiten: van de Vlaamse bossen tot de hoogvlakte van peru.

Een groenpool in de dop

Stefan Schöning is van alle markten thuis: hij ontwierp de stationsklok van de NMBS, tekent in opdracht van de Vlaamse overheid de plannen voor nieuwe verkeerslichten en is de man achter baanbrekende concepten voor zitmeubelen. Toen Schöning de kans kreeg om in opdracht van het ANB samen met het studiebureau Omgeving de huis-stijl van het Parkbos in Gent, De Pinte en Sint-Martens-Latem te ontwikkelen, was de

beslissing snel ge-nomen: “Zo’n kans wou ik niet laten liggen. Het Parkbos is een begrip: een groenpool van 1200 ha, op een steen-worp van de stad, waar straks honder-den Gentenaars en mensen uit de streek

toepassing vinden: als bouwmateriaal voor picknicktafels, paardenstallen, de wegbe-wijzering, noem maar op. Staal gebruik ik zo weinig mogelijk en alleen als het niet anders gaat.”

Over het prototype van de zitbank, dat aan de abdij van Averbode staat, was er op de Merodehappening dit voorjaar alvast niets dan positiefs te horen. In 2010 komen er normaal gezien 44 zitbanken bij, verspreid over heel het gebied.

Peru en Equador

Het werken met en rond natuur bevalt Schöning best. “Of ik mezelf een natuur-liefhebber in hart en nieren mag noemen, weet ik niet. Maar als ik op reis ben, bezoek ik heel vaak natuurgebieden en par-ken in de streek. In de eerste plaats uit al-gemene interesse, maar je kan het gerust ook beroepsmisvorming noemen. Ik doe er inspiratie op en ontdek hoe anderen een natuurgebied vorm geven. Ik ontwierp ooit een handdoekrekje in de vorm van een blad van een tropische plant. En de San Pedro-cactus, die in Peru en Equador groeit, stond model voor… een kapstok.”

De landschapscreaties van Schöning gaan niet onop-gemerkt voorbij. Heel wat opdrachten voor de na-bije toekomst hebben dan ook een groene tint. “Mijn team gaat ook de huisstijl uitdenken van het Sigma-plan en een reeks land-schapsposten ontwikkelen in de Noorderkempen. De komende jaren blijft de na-tuur mijn actieterrein.”

Meer info: www.stefanschoning.com, www.parkbos.be, www.demerodeonline.be

op adem kunnen komen. Je vindt er bos-sen, maar ook parken natuurgebied, land-bouwgronden en tal van cultuurhistorische kastelen. Het is dus een heel divers land-schap, dat bovendien nog in volle ontwikke-ling is. Nu al een vastomlijnde beeldidenti-teit voor dit gebied creëren, is niet evident. Maar juist die enorme uitdaging sprak me aan.‘

Parkbos en de Merode

Voor Schöning en zijn medewerkers vor-men de contrasten in het Parkbos het uit-gangspunt. “Wie door het gebied wandelt,

komt van het verfijnde van de kastelen van de bourgeoisie al snel terecht in het woeste en het ongecultiveerde van de natuur. Dat is volgens mij de kracht van dit park. Ik stem mijn creaties hierop af: de zitbanken die rond de kastelen komen te staan, zijn sier-lijker dan degene die je in en rond het bos vindt. Hoe verder je in de natuur trekt, hoe meer rudimentair de zitbanken er zullen uit-zien. Dat idee probeer ik ook bij de andere creaties voor het Parkbos mee te nemen.” Schöning wil de natuur zoveel mogelijk voor zich laten spreken. Het liefst van al maakt hij gebruik van natuurlijke producten, die als het even kan ook nog uit de streek zelf komen. Voor de huisstijl van de bossen van de Merode, een opdracht voor de Vlaamse Landmaatschappij, maakte Schöning gebruik van naaldhout als basismateriaal. “In de Kempen zijn vorige eeuw massaal lariksen aangeplant om de mijnschachten te verstevigen. Maar nu de mijnen dicht zijn, kunnen de bomen eindelijk een nieuwe

25

Stefan Schöning: industrieel ontwerper in de ban van de natuur

Foto

: Cha

rlie

De

Kee

rsm

aeck

er

Vanuit de Vlaamse Bezoekerscentra worden de hele

winter door excursies en geleide wandelingen

georganiseerd. Je kan de kalenders van de

Bezoekerscentra raadplegen via www.natuurenbos.be

(rubriek Domeinen, Bezoekerscentra)

Dat betekent: genieten van een knetterend haardvuur, een warme kop chocomelk, maar ook van een rustige winterwandeling in de betoverende Vlaamse natuur. Deze uitstap-pen zijn warm aanbevolen!

Koning Winter is in het land

Ravotten onder de totempaal in het ElsenbosOp 4 oktober is de speelzone Elsenbos in Stabroek officieel geopend en ingespeeld. Kin-deren kunnen er voortaan het hele jaar door naar hartenlust ravotten tussen de bomen, in de weiden of onder de nieuwe indrukwek-kende totempaal. Nu is het enkel wachten op de cowboys en de indianen!

Het hele jaar door, Elsenbos in Stabroek, www.natuurenbos.be (rubriek Domeinen)

Foto

: Shu

tter

stoc

k

Foto

: Tot

empa

al E

lsne

bos

Bokrijk by nightSchemerwandelingen, winteravonden, fietstochten … : ook tijdens de winter-maanden kan je in het Domein Bokrijk komen genieten van de betoverende natuur! De trekpleister bij uitstek is Bokrijk by night: een shuttle voert je ’s avonds langs de donkere bossen van Bokrijk naar het Vlaanderen van weleer, toen de mensen nog leefden op het ritme van zon, maan en sterren. Ideaal voor een gezellig en mysterieus avondje uit met familie of vrienden.

Van 8 januari tot 20 maart 2010 (telkens van donderdag tot zaterdag), Domein Bokrijk in Genk, www.winterinbokrijk.be

Fietstocht door SpeyenSpeyen is een van de laatste weidecomplexen in Brugge waar de akkerbouw niet dominant is. Het vormt dan ook een jachtgebied voor torenvalk, buizerd en slechtvalk, maar je treft er ook kleine rietganzen en roofvogels zoals blauwe kiekendief aan. Vergeet zeker niet warme kledij aan te trekken en een telescoop of verrekijker mee te nemen om er een onvergetelijke fietsnamiddag van te maken.

3 januari om 13.30 u, Scheepsdaelebrug in Brugge, www.natuurpunt.be/brugge

Foto

: Dom

ein

Bok

rijk

- AN

B

26

Groenenberg bloeit ook hartje winterDe bloei van de toverhazelaar in december brengt tijdens de donkerste maanden van het jaar geur en kleur op het 45 hectare grote domein Groenenberg, in de gemeenten Lennik en Sint-Pieters- Leeuw. Daarna is het de beurt aan de winterklokjes en de camelia’s om met alle aandacht te gaan lopen: vooral in de maand februari, wanneer beide in bloei staan, is Groenenberg een hemelse plek voor een winterwandeling.Domein Groenenberg, www.natuurenbos.be (rubriek Domeinen)

op zoek naar een geschikte locatie voor een vergadering of presentatie in de omgeving van Brussel? Het ANB verhuurt vergaderzalen in het kasteel van Groenenberg.

Meer info: [email protected]

366 tips voor biodiversiteitMet meer dan 1,9 miljoen gekende soorten dieren, planten, zwammen en micro-organismen en nog een veelvoud aan onontdekte soorten, krioelt de aarde van het leven. 2010 is uitgeroepen tot het Internationaal Jaar van de Biodiversiteit. Op www.biodiv2010.be blijf je op hoogte van de tal-loze evenementen, tentoonstellingen en acties.

Help je graag zelf mee de biodiversiteit te versterken? Bestel dan gratis het boekje ‘366 tips voor de biodiversiteit’ en ontdek een jaar lang elke dag tips om de biodiversiteit een handje toe te steken. De voorraad is beperkt: snel zijn is de boodschap!

Het boekje is een initiatief van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. Bestellen via www.biodiv2010.be

BinnenpretKlimaatheld of wattje?Altijd al willen weten hoe biogas ontstaat en wat de gevolgen zijn van het broeikaseffect? Bezoek dan zeker Hé Watt-je: een doe-tentoonstelling over duurzame energie voor jong en oud. Ontdek het traject van poep tot biogas, krijg een idee over de impact van het broeikaseffect en laat je ver-rassen door de kansen die duurzame energie ons biedt. Voor kinderen vanaf acht jaar.

Nog tot en met 14 februari 2010 in de Lakenhallen in Ieper, en op tal van andere plaatsen in Vlaanderen.

Dit is onze aarde IIDit najaar waren alle ogen gericht op de klimaatconferentie in Kopenhagen. Maar ook dichter bij ons wordt nagedacht over een duurzame toekomst. Op de tentoonstelling ‘Dit is onze aarde II’ bijvoorbeeld, waar je via een kunstparcours en interactieve animaties alles te weten komt over hoe de uitstoot van broeikasgassen terug te dringen en bedreigde dieren te beschermen. Kijk in de toekomst naar een aarde waar de mens verdwenen is, word ruimtereiziger in het planetarium en doorloop in een fabelachtige bibliotheek de geschiedenis van de aarde. Voor een fijne middag uit met heel het gezin.

Nog tot en met 30 maart 2010 in Tour & Taxis in Brussel, www.expo-terra.be

De kust anders bekekenDeze fototentoonstelling met beelden van Misjel Decleer geeft je een verrassende kijk op onze kust: nieuwe warmwatervissen die de opwar-ming van Noordzeewater wel zien zitten of ronduit spectaculaire kreeksporen van de oude, verdwenen Zwingeul. Een aanrader voor iedereen die maar niet genoeg krijgt van de zee.

Nog tot en met 28 februari gratis te bezoeken in het bezoekerscentrum De Nachtegaal in de panne. Het gelijknamige boek kost € 39,50 en is in De Nachtegaal te koop

Foto

: AN

BFo

to: K

aste

el G

eone

nber

g - A

NB

Bui

ten

adem

27

Foto

: Shu

tter

stoc

k

Turnhouts Vennengebied klaar voor nieuwe start

28

29

Ten noorden van Turnhout, tot aan de grens met Nederland, ligt een feeëriek koninkrijk van

heide en ven. Het Turnhouts Vennengebied is niet alleen het meest imposante in zijn soort in heel

Vlaanderen, de natuur is er uniek én Europees beschermd. “De afgelopen jaren hebben het ANB, de

VLM en Natuurpunt flink wat geïnvesteerd in de inrichting van dit magnifieke natuurgebied. De natuur

kan nu als het ware een tweede start nemen”, zegt Mario De Block van het ANB.

Laatste Vlaamse groeiplaats

Het Turnhouts Vennengebied is niet onder één hoed te vangen. Het bestaat uit een snoer van grotere en kleinere vennen met ronkende namen als Grote Klotteraard, Peerdsven en Zwart Water, uitgestrooid over een uitgestrekte mozaïek van heide, bossen, weilanden en akkers. Alles samen vormt dit een voor Vlaanderen groot en uniek open ruimtegebied van meer dan 500 hectare.

“De venvegetaties en hun bewoners zijn op Europese schaal bedreigd”, verklaart Mario De Block. “Het Turnhouts Vennengebied is bijvoorbeeld de laatste Vlaamse groei-plaats van waterlobelia en drijvende wa-terweegbree. De natte overgangen van de vennen naar de heide zijn echt bijzonder: ze vormen een ideale voedingsbodem voor unieke vegetaties met zonnedauw, witte en bruine snavelbies en klokjesgentiaan. En de oorverdovende rust en eindeloze openheid van dit gebied trekken talloze weidevogels aan. Voor grutto’s bijvoorbeeld staat het Turnhouts Vennengebied in de top drie van Vlaamse broedplaatsen, maar ook wulpen voelen zich hier uitstekend thuis.”

Van natuur naar halfnatuur

Zoals bijna alle natuur in Vlaanderen, is ook het Turnhouts Vennengebied een staal-tje van zogenaamde halfnatuur: natuur in stand gehouden door de mens. Mario De Block: “Heide en vennen waren in de Kem-pen eeuwenlang synoniem voor arme gron-den: waardeloos voor de intensieve land-bouw. De eigenaars probeerden vanaf de achttiende eeuw door het aanplanten van productieve houtsoorten toch nog rende-ment uit hun grond te halen. Amerikaanse eik en grove den palmden het gebied in ten koste van historische graslanden, moeras-sen en heide. Soorten als struiken dop-heide plooiden zich terug tot een beperkt aantal heidegebieden.”

“Door de aanleg van wegen, toenemende landbouwactiviteit en plaatselijke recreatie raakte het gebied nog eens extra versnip-perd. Bovendien moest het gebied ontwa-terd worden om de aanplant te laten ren-deren en exploitatie mogelijk te maken. Zo verdwenen de typische biotopen zoals de natte heide en de vennen. Uitgezonderd in de natste zone, waar de Kempische klei het dichtst aan de oppervlakte komt: deze Kempische klei was als het ware de levens-verzekering voor de laatste vennen en hei-degronden in het gebied.”

Een propere lei

De laatste tien jaar stellen het ANB, de Vlaamse Landmaatschappij (VLM) en Natuurpunt alles in het werk om de be-dreigde biotopen in het Turnhouts Vennen-gebied te herstellen en optimaal te beheren binnen het Natura 2000-netwerk. De wer-ken van het natuurinrichtingsproject, een samenwerking van het ANB en de VLM, startten in 2002 en lopen nog tot 2011 door. Het gebied werd in verschillende deelpro-jecten aangepakt, en met gerichte studies onderbouwd.

Tom Vermeulen van de VLM vertelt hoe dit in zijn werk ging: “Heel wat ven en heide was in de loop van de jaren overwoekerd of zelfs dichtgegroeid. Door te maaien, te plaggen (dat is het wegschrapen van de bovenste, voedselrijke bodemlaag), plaatse-lijk dennenbossen te kappen en de gronden nadien te begrazen, krijgen we opnieuw een voedselarme bodem. En dat is precies wat

de heide en de vennen nodig hebben. En-kele belangrijke vennen waren grotendeels dichtgeslibd. We hebben ze open gemaakt en geruimd. We legden de zandige bodem en de natuurlijke oevers opnieuw bloot, de ideale uitgangssituatie voor de vennen en hun bewoners. Het ven begint dan letterlijk met een propere lei: de natuur kan zich op haar eigen tempo herstellen. De Grote Klot-teraard, met 6,8 hectare het grootste nog bestaande ven in Turnhout, is afgelopen zo-mer ontslibd met extra financiële steun van het Europese Life Natuur-fonds. Dat was een secuur werk, zeker omdat we de histo-rische veenlaag wilden bewaren. Volgend jaar is het de beurt aan Haverven, ooit het meest soortenrijke ven van de streek.”

Zwart op wit: de natuur herstelt

Nog met dit Europese geld wil Natuurpunt, de trekker van het Life Natuur-project, ruim 50 hectare extra aankopen, een oppervlakte ter grootte van 100 voetbalvelden. “Het gaat in de eerste plaats om percelen met een heel hoge natuurwaarde of om ontbre-kende stukjes, zodat grote aaneengesloten

“De goede verstandhouding met de landbouwers in de streek heeft een flinke hand geholpen”

(Marc Smets, Natuurpunt)

Foto

: Mar

c D

e Vo

s

Lich

t op

groe

n

Foto

: Tur

nhou

ts V

enne

ngeb

ied

- Tom

Lin

ster

delen natuur ontstaan’ vertelt Marc Smets van Natuurpunt. “De goede verstandhou-ding met de landbouwers in de streek heeft een flinke hand geholpen. De boeren zijn vaak aan hun grond verknocht en zitten meestal niet te wachten op een kavelruil. Toch zagen veel boeren in dat het project ook voor hen voordelen inhoudt. We zoe-ken bijvoorbeeld naar gronden waar een

30

Foto

: De

IJze

r ter

hoo

gte

van

Wou

men

193

3

“De vennen beginnen hier letterlijk met een propere lei: de natuur

kan zich op haar eigen tempo herstellen.”

(Tom Vermeulen, VLM)Fo

to: T

om L

inst

er

duurzamere toekomst voor de landbouw mogelijk is, en de landbouwers mogen het vruchtbare plagsel uit het natuurgebied op hun akkers gebruiken. Ze krijgen ook de af-gegraven landbouwgrond.”

Sneller dan verwacht werpen de natuurin-richtingswerken vrucht af. Mario De Block is dan ook enthousiast: “Amper enkele maanden nadat de Grote Klotteraard is ont-slibd, neemt de soortenrijkdom al opnieuw toe. De zeldzame witbloemige waterranon-kel bijvoorbeeld, groeit hier na meer dan 25 jaar opnieuw: onvoorstelbaar. Hetzelfde za-

gen we enkele jaren terug bij het herstel van enkele vennen bij Weversgoor. Terwijl de af-gelopen jaren de heide al flink ontwikkelde na kappingen tussen Zand- en Koeven. Dat belooft voor de toekomst!”

Uitkijktoren toont dat het goed is

De buurtbewoners en de talloze fietsers en wandelaars dragen het Turnhouts Vennen-gebied in hun hart. Pal naast de populaire fietsroute het Bels Lijntje is de 12 meter hoge uitkijktoren de kers op de taart. Mario De Block vertelt “Vanop de uitkijktoren heb je een prachtig uitzicht over de Kleine en de Grote Klotteraard. Volgend jaar komt daar de omgeving van het Haverven bij. En door gericht te kappen, wordt ook het uitzicht op het Zwart Water een stuk fraaier. Heel wat wandelaars houden hier halt.”

En inderdaad, wanneer wij de toren beklim-men en onszelf trakteren op een wonder-mooi panorama, staan er verschillende na-tuurliefhebbers op post. ”Ik kom hier heel vaak, puur om te genieten van het uitzicht. Het perfecte perspectief om te aanschou-wen hoe hier een schitterend natuurgebied groeit”, bevestigt een bezoeker.


31

“Onze vallei van toen”

Foto

: De

IJze

r ter

hoo

gte

van

Wou

men

193

3

Oude gebruiken in de IJzervallei helpen natuurbeheer van vandaag

32

De vallei, een gesloten boek

De IJzer- en Handzamevallei is een Euro-pees beschermd Vogelrichtlijngebied en één van de meest opmerkelijke natuurge-bieden van heel Vlaanderen. Een goeie 500 hectare zijn in beheer van het ANB. Natte graslanden, hooilanden rijkelijk getooid met bloemen, rietkragen en grachtjes wis-selen elkaar af. Het weidse, natte natuurge-bied is de hemel op aarde voor water- en moerasvogels. Toch is de natuur er de laat-ste decennia sterk op achteruitgegaan. Ver-anderingen in landbouw en waterbeheer hebben daar veel mee te maken.

Om het natuurherstel in de IJzer- en Hand-zamevallei tot een succes te maken, is het belangrijk te weten hoe de vallei vroeger werd beheerd en hoe het traditioneel be-heer de natuurwaarden heeft gevormd en beïnvloed. Maar daar knelt juist het schoen-tje, volgens Floris Verhaeghe van het ANB: “Historisch geschreven bronnen over de natuur of over het landgebruik zijn bijzon-der schaars. Documenten die vertellen wanneer de oogst werd binnengehaald of waar herders rondtrokken, zijn op een hand te tellen. Zeker in dit gebied, waar tijdens de Eerste Wereldoorlog de meeste archie-ven in vlammen zijn opgegaan. Alledaagse gebeurtenissen werden ook zelden of niet beschreven, laat staan bewaard. Maar juist die informatie is voor het natuurbeheer zo belangrijk.”

Zestigplussers aan het woord

Kennis over de geschiedenis van de IJzer- en Handzamevallei bestaat dus enkel nog uit wat een steeds kleinere groep zestigplus-sers er over kan vertellen. Oudere water-beheerders, vissers, jagers en landbou-wers die de vallei nog in een min of meer ongeschonden toestand gekend hebben, vormen een ontzettend belangrijke histori-sche bron. Ze hebben de broeken vroeger zelf beheerd en de veranderingen in de

Boeren die graslanden maaiden en hooi stapelden, herders die rondtrokken en hun schapen vrij lieten grazen, vissers, jagers, mandenmakers en hagenvlechters … Hoe onze voorouders de grond en de natuur gebruikt en beïnvloed hebben: het vormt een razend interessante informatiebron voor het huidige natuurbeheer. In de IJzer- en Handzamevallei liet het ANB de verhalen van de oudste bewoners optekenen. Hun sappige vertellingen en kleurrijke anekdotes vormen het vertrekpunt om dit authentieke West-Vlaamse valleigebied in ere te herstellen.

33

De meeste mensen die ik interviewde, waren op dat moment al ruim boven de zeventig,

de oudste was zelfs 104 (Arnout Zwaenepoel, West-Vlaamse Intercommunale)

leken. “Op die manier leerden we hoe de broeken de voorbije eeuw zijn veranderd. Zo konden we bijvoorbeeld nagaan hoe het gewijzigde water- of hooibeheer de planten en dieren in de broeken heeft beïnvloed. Wat de bewoners me tijdens interviews vertelden, was ook niet altijd helemaal cor-rect. De mensen vergisten zich al eens van

plaats of haalden data door elkaar. Logisch ook, want het is al zo lang geleden. Dat pro-beer je dan op te lossen door hen mee te nemen naar de plekken waar ze over verteld hebben. Maar ook door de verschillende verhalen naast elkaar te leggen.”

Ook de talloze foto’s die de valleibewoners Arnout Zwaenepoel toevertrouwden - in totaal meer dan 600 -, vormen een histori-sche bron van formaat. ”Foto’s kunnen de informatie van de geïnterviewden bevesti-gen of ontkrachten, én zelfs een volkomen nieuw licht op het vroegere beheer werpen.

Zo staat er op een foto uit de IJzerstreek een herder met een nogal karakteristieke hoed. Dezelfde herder duikt wat later op in Oost-Vlaanderen, zoals blijkt uit een an-dere foto. Op die manier kunnen we meer te weten komen over het herdersleven van vroeger. Waar we ook van opkeken, was dat hooivummen, een oude techniek om hooi te stapelen, in deze streek veel langer is toe-gepast dan gedacht.”

Nieuwe inzichten

“Bij de start van een dergelijk onderzoek is het altijd de vraag hoeveel en welke ant-woorden je krijgt” zegt Floris Verhaeghe. “Maar hier zijn de verwachtingen ruim-schoots overtroffen. Het onderzoek heeft echt nieuwe inzichten opgeleverd. We leer-den bijvoorbeeld dat we de bloemen die vandaag in het gebied groeien, niet als uit-gangspunt mogen nemen. We zijn er jaren-lang van uit gegaan dat de verdroging en het vroege maaien een belangrijke oorzaak wa-ren van het verlies aan biodiversiteit. Maar nu is duidelijk gebleken dat het verdwijnen van heel wat typische plantensoorten, zoals de ratelaar, al veel vroeger is begonnen. Het gebruik van een bepaald type meststof had al na de Eerste Wereldoorlog de plantenrijk-dom een flinke knauw gegeven.”

“In de toekomst willen we in het beheer met deze vaststellingen rekening houden. Een van de aanbevelingen is bijvoorbeeld dat het grasland best zo kort mogelijk de winter in gaat. Uit de interviews en foto’s komt duidelijk naar voor dat deze verdwe-nen landbouwpraktijk voor de kieviten en smienten een aantrekkelijker winterbiotoop creëert dan gras dat ruiger overwintert, zo-als vandaag. De oude jagers leerden ons bijvoorbeeld ook dat de ondiepe jachtvijver-tjes in het gebied vroeger heel intensief be-heerd werden en een open moerasvegetatie hadden. Terwijl het riet tegenwoordig veel hoger groeit, wat zeldzame moeras- en wa-terplanten onderdrukt.”

Het ANB en het Regionaal Landschap IJzer & Polder organiseren vier vertelavonden over het historisch-ecologische onderzoek van de IJzer- en Handzamevallei. Deelne-men kan nog op donderdag 14 januari 2010 of op donderdag 11 februari 2010, telkens om 19u30. Inschrijven bij het Regionaal Landschap IJzer & Polder, [email protected], tel. 051 54 59 62.

Meer info: [email protected], tel. 051 54 59 48www.otter.be

“Grasland gaat best zo kort mogelijk

de winter in: dat leerden de oudste

valleibewoners ons”

(Floris Verhaeghe, ANB)

landbouw, het landgebruik, de waterkwa-liteit, de vissoorten, het jachtwild … van dichtbij meegemaakt. “Het was eerst de bedoeling een dertigtal personen te inter-viewen”, vertelt Arnout Zwaenepoel van de West-Vlaamse Intercommunale, die het onderzoek in opdracht van het ANB voerde. “Maar eenmaal op dreef was het moeilijk te

stoppen (lacht). We kwamen steeds meer mensen op het spoor. Iedereen had wel een boeiend verhaal te vertellen of kwam met unieke informatie over het waterbeheer, het grasland of de landbouw op de proppen. Uiteindelijk hebben we bijna honderd vallei-bewoners geïnterviewd. In de eerste plaats landbouwers en waterbeheerders, maar ook herders, mandenmakers, eendenkooiers, hagenvlechters, grootgrondbezitters, jacht-wachters en jagers.

Verhalen vergelijken

“Bijna iedereen die iets aan het verhaal kon toevoegen, hebben we gecontacteerd. En niemand heeft geweigerd. Gelukkig maar, want anders zou er onherroepelijk kostbare informatie verloren gaan. De meesten wa-ren op het moment van het interview im-mers al ruim boven de zeventig, de oudste was zelfs 104. Drie personen zijn ondertus-sen al gestorven.”

Arnout Zwaenepoel onderzocht niet alleen de mondelinge getuigenissen, hij trok er met de meeste mensen ook op uit in de IJzer- en Handzamebroeken : “Op die ma-nier konden de bewoners me op het terrein zaken aantonen en verduidelijken, waar ze tevoren over gesproken hadden. En ik merk-te dat veel herinneringen pas terugkwamen als ze het opnieuw met hun eigen ogen kon-den zien en beleven.”

Herder met hoed

Alle personen vertelden vanuit hun eigen in-drukken. De informatie uit de uiteenlopende verhalen werd vervolgens met elkaar verge-

Foto

: Ges

chot

en o

tter

- V

lads

lo 1

959

Invasieve soorten internationaal aangepaktInvasieve exotische planten en dieren zijn soorten die van nature niet in Vlaan-deren voorkomen, maar zich op sommige plaatsen massaal vestigen. Hun ex-plosieve groei kan leiden tot ecologische en economische schade. Ondanks de inspanningen van de afgelopen jaren is het probleem van invasieve exoten nog lang niet onder controle. Samen met 23 partners uit Vlaanderen en Nederland is het ANB met Europese steun een Interreg-project gestart, dat mikt op een grensoverschrijdend, kosteneffectief en ecologisch verantwoord beheersysteem voor exotische soorten.


Heide herstelt zich in HotondDe Hotond is een van de schakels in een keten van unie-ke boscomplexen in het zuiden van Oost-Vlaanderen. Speciaal aan het gebied zijn de grote reliëfverschillen en de grote variatie aan bodemtextuur - zand, klei, zandleem en leem -, die een waaier aan biotopen opleveren. Bo-venop de Hotond heeft het ANB in 2006 een bestand met naaldhout gerooid en de strooisellaag verwijderd om de oorspronkelijke droge heidevegetatie te herstel-len. Met succes, want al heel wat typische heidekruiden zijn ondertussen terug van weggeweest. Een authentieke soort van het heischraal grasland, de blauwe knoop, werd geherintroduceerd. Ook de dieren merken het verschil: zo is de zeldzame vlindersoort keizersmantel sinds lang opnieuw in het gebied gespot.

Meer info: [email protected],

tel. 09 265 46 41Spoorzoeker kort

Vraag jij je af hoe bossen beheerd worden? Of wil je op een veilige manier met de kettingzaag leren werken? Het opleidingsaanbod van Inverde voor 2010 is te raadplegen op www.inverde.be. Je kan er ook inschrijven op de elektronische nieuwsbrief van Inverde.

Foto

: Stie

rkik

ker -

Vild

a

34

Met jouw eigen foto van de Vlaamse natuur

maak je niet alleen kans op publicatie in Spoorzoeker

in de rubriek ‘fotowedstrijd’ p. 18-19.

Je kan er ook een schitterend fotoboek

over de Vlaamse natuur mee winnen.

Stuur je digitale foto op minimaal 300 dpi (A3)

naar [email protected].

Kijk voor meer info en voorwaarden

op www.natuurenbos.be

Doe mee

met de Spoorzoeker

fotowedstrijdµ

In het volgende nummerDossier Groen in de stad. Groen in de buurt bepaalt de kwaliteit van je leven, zegt onze minister voor Leefmilieu in deze editie. In het volgende nummer van Spoorzoeker tonen we hoe goed Vlaanderen op weg is om een gewest van groene steden te worden.

Soorten gespot. In het kader van het Jaar van de Biodiversiteit brengt Spoorzoeker een heel jaar lang dieren en planten op het toneel. Geen doorsnee exemplaren, maar soorten waar om de een of andere reden ‘een kantje af is’. In de lente-editie zoeken we de raad-selachtige onderwaterwereld van beken en poelen op.

35

Foto

: Zw

arte

beek

- V

LM

Dieren onder de wielenMet een geschatte 4 miljoen slachtoffers per jaar is het verkeer de belangrijkste onna-tuurlijke doodsoorzaak van vogels, zoogdieren en amfibieën. Hoeveel en welke dieren precies omkomen en waar de grootste knelpunten zitten: op die vragen wil het project ‘Dieren onder wielen’ een antwoord geven. De Vlaamse overheid, Natuurpunt en Vogel-bescherming Vlaanderen vragen aan iedereen die op de weg een dood of een gewond dier vindt, dit te melden op de website. Met deze informatie wil de Vlaamse overheid verkeersassen veiliger maken, zowel voor mensen als voor dieren.

Melden kan op www.dierenonderdewielen.be

Bosplantengemeenschappen in VlaanderenSamen met het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) heeft het ANB een lijvig en mooi geïl-lustreerd boek klaar dat de bosplantengemeenschappen in Vlaanderen beschrijft. De auteurs onder-scheiden dertig bostypes, die ze grondig en met oog voor detail bespreken. Ook de relaties tussen de verschillende bostypes komen aan bod. Dit boek is in de eerste plaats bedoeld als naslagwerk voor al wie bossen beheert, beheerplannen opstelt of bosvegetaties karteert. Maar ook natuur- en bosliefhebbers kunnen hun hartje ophalen.

Het boek kost 35 euro. Je kan het bestellen via www.natuurenbos.be (rubriek publicaties)

Bergerven ligt op het grondgebied van de Limburgse gemeenten Dilsen-Stokkem en Maaseik, en was vroeger het brongebied van de Zanderbeek. Intensieve grindwinning heeft het gebied een heel ander uitzicht gegeven. Met een natuurinrichtingsproject geven het ANB en de Vlaamse Landmaatschappij de natuur de kans zich te herstellen en verder te ontwikkelen. Volgend voor-jaar start de tweede belangrijke fase van de werken. Die mikt op het herstel van heidegebieden en omvorming van naaldbos naar soortenrijker bos. Ook de infrastructuur voor recreatie wordt aangepakt. Twee parkings krijgen een volledig nieuwe inrichting, er komen verschillende uitkijkpunten en een wandeling die toe-gankelijk is voor kinderwagens en rolstoelgebruikers.

Meer info: [email protected], tel. 011 74 24 67, [email protected], tel. 011 29 87 14, www.vlm.be (projectendatabank)

Tweede fase natuurinrichting Bergerven van start

Foto

: Tom

Lin

ster

36

ColofonSpoorzoeker is het driemaandelijks magazine van het Agentschap voor Natuur en Bos.

Redactieraad:Mathilde Bartels, Dirk Bogaert, Griet Buyse, Dirk Demeyere, Evelien de Munter, Marc De Vos, Filip Hubin, Rosetta Iannicelli, Wouter Mortier, Katelijne Norga, Regine Vanallemeersch, Marie-Laure Vanwanseele, Patrick Verheye, An Wouters

Redactie: www.pantarein.beGrafische vormgeving: Nadia De BraekelerDruk: Drukkerij GoekintV.U.: Dirk Bogaert Directeur Communicatie ANBKoning Albert II-laan 20 bus 81000 Brussel

Redactieadres:Redactie SpoorzoekerTeam Communicatie ANBKoning Albert II-laan 20 bus 8B-1000 Brusseltel. 02 553 81 [email protected]

Centrale Diensten

Agentschap voor Natuur en BosKoning Albert II-laan 20 bus 81000 Brusseltel. 02 553 81 02fax 02 553 81 [email protected]

provinciale Diensten

ANB – AntwerpenGebouw Anna BijnsLange Kievitstraat 111/113 bus 632018 Antwerpentel. 03 224 62 62fax 03 224 60 [email protected]

ANB – LimburgVAC-gebouwKoningin Astridlaan 50 bus 53500 Hasselttel. 011 74 24 50fax 011 74 24 [email protected]

ANB - Oost-VlaanderenGebr. Van Eyckstraat 4-69000 Genttel. 09 265 46 40fax 09 265 45 [email protected]

ANB – Vlaams BrabantHungariagebouwVaartkom 31 bus 93000 Leuventel. 016 21 12 20fax 016 21 12 [email protected]

ANB – West-VlaanderenZandstraat 2558200 Bruggetel. 050 45 41 76fax 050 45 41 [email protected]

Vlaamse Bezoekerscentra

Hét startpunt voor een avontuur in het groen: de Vlaamse Bezoekerscentra. Alle adressen op www.natuurenbos.be

Heel binnenkort verschijnt een wonder-mooi fotoboek over de natuur in Vlaan-deren. Naast de schitterende beelden, maken ook de tekstbijdragen van Vlaam-se topauteurs zoals Dimitri Verhulst, Bart Moeyaert en Annelies Verbeke, het boek tot een bijzonder hebbeding: leuk om kado te doen of een aanwinst voor op je eigen salontafel.

‘Meer beter samen. Een inspirerend kijkboek over natuur in Vlaanderen’. Verschijnt in het voorjaar van 2010. Het boek kost 25 euro en is te bestellen via www.natuurenbos.be (rubriek Publica-ties).

Spoorzoeker Winter 2009

Documents

Transcript of Spoorzoeker Winter 2009