SOCIALE KWESTIE TOETS 1851 - Histoforum, de site voor...

SOCIALE KWESTIE Haymarket Riots

Emancipatie arbeiders

Conservatisme

TOETS

1851

BRON

Van 1 tot 4 mei 1886 vonden in Chicago de zogenaamde 'Haymarket Riots' plaats. Naar aanleiding van talrijke

ontslagen hielden arbeiders grote demonstraties, die op 1 en 2 mei vreedzaam verliepen, maar op 3 mei

grimmiger werden: de politie schoot aan het einde van de dag twee arbeiders dood. Naar aanleiding daarvan

werd op 4 mei een nieuwe demonstratie aangekondigd met dit pamflet. In Chicago woonden veel Duitse

immigranten, vandaar dat de oproep ook in het Duits verscheen.

ATTENTIE ARBEIDERS!

GROTE

MASSA-BIJEENKOMST VANAVOND, om 7.30 uur,

OP DE

HAYMARKET, Randolph St., Bet. Desplaines and Halsted.

Goede Sprekers zullen aanwezig zijn om de laatste gruwelijke daad van de politie te veroordelen, het neerschieten van onze

collega-arbeiders gister-namiddag.

Arbeiders Bewapen Jezelf en Verschijn Massaal!

HET UITVOEREND COMITÉ.

1 Leg uit dat je met dit pamflet kunt aantonen dat de arbeiders op het einde van de negentiende eeuw

streefden naar emancipatie.

2 Leg in het kort uit wat we verstaan onder het conservatisme.

3 Welke opvatting zal een conservatief gehad hebben over de inhoud van het pamflet? Kies uit de tekst van

het pamflet de zin, waarmee je je antwoord goed kunt uitleggen.

SOCIALE KWESTIE Alcoholisme

Abolitionisme

Liberalisme

Socialisme

TOETS

1829

BRON

Nathaniel Currier maakte in 1846 deze prent voor de Amerikaanse 'Temperance Movement', met als titel 'The

Drunkard’s Progress. From the First Glass to the Grave.' Op de 'steps' staan de volgende teksten: 'Step 1: A

Glass with a Friend. Step 2: A Glass to keep the Cold out. Step 3: A Glass too much. Step 4: Drunk and riotous.

Step 5: The Summit attained. Jolly Companions. A confirmed Drunkard. Step 6: Poverty and Disease. Step 7:

Forsaken by Friends. Step 8: Desperation and Crime. Step 9: Death by Suicide.'

1 Je kunt het probleem waar de 'Temperance Union' tegen streed in verband brengen met de sociale

kwestie. Leg eerst uit wat dit verband is en beredeneer vervolgens – met verwijzingen naar de bron – of

Nathaniel Currier dit verband ook legt in zijn prent.

2 Geef een beredeneerde interpretatie van de prent van Nathaniel Currier, eerst vanuit het standpunt van

een negentiende-eeuwse liberaal, daarna vanuit het standpunt van een aanhanger van het marxisme.

SOCIALE KWESTIE Oorzaken

Vakverenigingen

Rol overheid

Emancipatie

TOETS

1998

BRON I

In 1912 brak in de Amerikaanse stad Lawrence een staking uit onder de arbeiders in de textielindustrie.

Hieronder volgt een fragment uit de proclamatie die de arbeiders uitgaven.

"De geschiedenis van de huidige fabriekseigenaren is een geschiedenis van herhaalde krenkingen, die alle als

direct doel de vestiging van een absolute tirannie over deze textielarbeiders hebben (…) Deze fabriekseigenaren

hebben niet alleen de verdorven macht van dollars aan hun zijde, maar de gewapende machten van de regeringen

van de stad en van de staat worden door hen gebruikt om alle verzet van de kant van deze overwerkte en

onderbetaalde textielarbeiders te onderdrukken en opzij te vegen. Zelfs de rechtbanken, waar onpartijdige

rechtspraak verondersteld wordt, worden gebruikt door de miljonair zijnde fabriekseigenaren. Zonder ook maar

een poging tot een rechtszaak zijn mannen beboet of van zes maanden tot een jaar gevangen gezet op basis van

verzonnen beschuldigingen (…)

Het leger heeft allerlei middelen gebruikt om de stakers te verslaan. Zij hebben een jonge jongen met een mes

doorstoken. Zij hebben op de stakers ingeslagen. Hen is het bevel gegeven om te schieten met het doel te doden.

Zij hebben één jonge man vermoord, die overleed als gevolg van een bajonetsteek in de rug."

BRON II

Op 19 januari 1912 richtte William M. Wood, de eigenaar van een van de textielfabrieken, American Woolen Co.,

zich in een brief tot zijn werknemers. Hieronder volgen enkele fragmenten.

"Ik wens dat iedere man en vrouw die voor 'American Woolen Co.' werkt de beste lonen krijgt die de

onderneming zich kan veroorloven. U werkt het best voor de belangen van de onderneming als u tevreden bent,

maar u moet beseffen dat ik ook in alle redelijkheid moet zorgen voor de belangen van de aandeelhouders en erop

moet toezien dat de zaak op een juiste manier wordt geleid. U weet dat wij te maken hebben met scherpe

concurrentie en dat onze concurrenten ons zullen verdringen als wij ons werk niet zuinig verrichten (…)

Ik heb langdurig en ernstig overleg gepleegd met de directeuren en met hen die met mij in de leiding van de

onderneming zitten. Met tegenzin en spijt zijn we tot de conclusie gekomen dat het, als we de belangen van de

onderneming op de juiste manier in acht nemen, op dit moment onmogelijk is welke loonsverhoging dan ook toe

te kennen."

"Wees geen 'Scab' Deze staking wordt gewonnen als jij, als de arbeiders net zoals jij buiten de

fabriekspoort blijven. De arrestatie van Ettor en anderen is heel simpel een

bewijs van de wanhoop van de bazen. In plaats van de staking te breken

heeft dit alleen maar de vastbeslotenheid van de arbeiders gesterkt om te

krijgen wat hen verschuldigd is.

Verschillende Commissies hebben een onderzoek ingesteld naar de

staking. Hun rapporten stellen dat alle, of een deel van de eisen van de

stakers gerechtvaardigd zijn. Gouverneur Foss zei in een verklaring aan de

'New York Journal of Commerce' in feite dat DE

FABRIEKSEIGENAREN SCHULDIG ZIJN!

Arbeiders uit het hele land zijn verontwaardigd en steun is beloofd en

gegeven. Niet alleen dat: Textielarbeiders in deze staat en in fabrieken van

de 'American Woolen Co.' in ten minste twee staten GAAN STAKEN

binnen twee weken als dat nodig is.

Breng alle noodgevallen onder de aandacht van het Hulp-Comité. Benader

al diegenen die nog aan het werk zijn en zet hen er toe aan om door de

poort naar buiten te gaan. Laat hen zien dat hun daden toenemende ellende

betekenen voor henzelf en hun kinderen; en dat 'SCABS' in deze staking

VERRADERS van hun gezin en hun klasse zijn.

De staking kan niet verloren worden. Wie komt hierheen om voor $ 6.00

per week de plaats van stakers in te nemen?

KOM NAAR BIJEENKOMSTEN

WEES GEEN 'SCAB'

Onrecht jegens één is onrecht

jegens ALLEN HET STAKINGSCOMITÉ"

BRON III

Tijdens de staking werden onder de stakers regelmatig strooibiljetten verspreid. Hieronder staat er een. De term

'scab' kan het best vertaald worden met 'stakingsbreker' (iemand die tijdens een staking wel aan het werk gaat),

maar heeft een veel negatievere klank.

1 Aan de hand van bron I kun je beredeneren wat in de ogen van de stakende arbeiders in Lawrence de

oorzaak van de 'sociale kwestie' was. Wat was die oorzaak? Zorg er voor dat in je antwoord duidelijk

wordt wat we onder de 'sociale kwestie' verstaan.

2 Leg uit – aan de hand van de rol die volgens bron I de overheid (van de stad Lawrence en de staat

Massachusetts) bij de stakingen speelde – dat de arbeiders in de Verenigde Staten nog niet volledig

geëmancipeerd waren.

3 In het kapitalisme van de negentiende eeuw zat een onvermijdelijke tegenstelling tussen de ondernemers

en de arbeiders. Leg met behulp van de bronnen I en II eerst uit wat die tegenstelling inhield en

vervolgens waarom die tegenstelling onvermijdelijk was.

4 Bij de oprichting van vakverenigingen waren arbeiders zich er destijds heel erg van bewust dat zij hun

strijd om de sociale kwestie te beëindigen alleen door solidariteit konden winnen. Leg uit dat je aan bron

III drie verschillende voorbeelden van solidariteit tussen arbeiders kunt ontlenen.

SOCIALE KWESTIE Rol overheid


TOETS

492

BRON I

Spotprent van Alb. Hahn, 1905.

BRON III


BRON II


BRON IV


1 Hahn wilde met zijn prenten op de misstanden ten gevolge van de industrialisatie wijzen. Geef van elke

prent (I t/m IV) afzonderlijk aan welke misstand Hahn hekelt. Leg steeds je antwoord uit.

2 Welke rol speelde volgens Hahn de overheid in de tijd voor de Eerste Wereldoorlog in de economische

verhoudingen? Gebruik de prenten voor je antwoord.

3 Beoordeel of Hahn een juist beeld van de rol van de overheid in de economie geeft. Leg je antwoord uit.

4 Hahn's spotprenten verschenen in 'De Notenkraker', het zogenaamde zondagsblad van het dagblad 'Het

Volk'. Leg uit welke ontwikkelingen het mogelijk hebben gemaakt dat er circa 1900 ook dagbladen

voor arbeiders kunnen verschijnen. Noem tenminste twee ontwikkelingen.

5 Waarom kun je stellen dat 'De Notenkraker' de emancipatie van de arbeiders bevorderd heeft? Gebruik

de prenten van Hahn voor je antwoord.

SOCIALE KWESTIE Gelaagde samenleving

Betrouwbaarheid bronnen

Tijdvakkenkader

TOETS

2010

BRON I

In 1852 verscheen van de hand van Edmond Taxier het boek 'Tableau de Paris'. Uit

dit boek komt onderstaande dwarsdoorsnede van een woning in Parijs.

BRON II

In 1905 publiceerde de 'Central London Railway' dit affiche, als een

soort handleiding voor het gebruik maken van de metro ('tube'). De

teksten in de vijf afbeeldingen luiden respectievelijk: "No worry

about price – 2p. any distance", "All tickets dropped into the box –

No worry about losing them", "No worry about accidents", "Trains

every few minutes – No worry about catching them", "The whole

distance covered so quickly that there's nothing to worry about".

1 Stel dat je onderzoek wilt doen naar de gelaagdheid in de industriële samenleving van de negentiende

eeuw, welke informatie kun je dan ontlenen aan de bronnen I en II?

2 Bepaal voor de bronnen I en II afzonderlijk of zij betrouwbaar zijn voor de vraag naar de gelaagdheid

in de industriële samenleving van de negentiende eeuw. Leg in beide gevallen je antwoord uit.

3 De bedoeling van de indeling van de geschiedenis in tijdvakken en kenmerkende aspecten is onder

meer dat je in staat bent om bronnen uit een bepaald tijdvak te koppelen aan een kenmerkend aspect

uit die tijd. Beredeneer dat wat dat betreft bron II niet in het tijdvakkenkader past.

SOCIALE KWESTIE Vrouwenarbeid

Kinderarbeid

Arbeidsomstandigheden

Gelaagde samenleving

TOETS

2144

BRON I

J.S. Farrand Packing

Company was een

onderneming in Baltimore

(Verenigde Staten), die

groenten langer houdbaar

maakte door ze in blikken

te verpakken. Op deze foto

uit 1909 worden bonen

gedopt.

BRON II

Foto van Addie Card in de North Pownal

Cotton Mill, in de Amerikaanse staat Vermont.

De foto is genomen in 1910.

http://www.shorpy.com/node?page=966

BRON III

William Dodd was een Britse jongen, die als kind te werk was gesteld in een textielfabriek. Door dat werk was hij

invalide geworden: een kreupel been en een geamputeerde arm. Omdat hij had leren schrijven, was hij in staat een

paar boeken te publiceren over de toestanden in de Engelse industrie. Hieronder staat een fragment uit 'The

Factory System: Illustrated', verschenen in 1842. Kaarden is het behandelen van ruwe wol, katoen of vlas om dit

geschikt te maken om tot garens gesponnen te worden.

"Mary Bucktrout was een mooi meisje van veertien jaar. Ze werkte als kaardster in de vlasmolen van Mr.

Holdsworth in Leeds en kreeg een ongeluk toen ze wat overtollig vlas uit de machine wilde trekken, op last van de

opzichter, 'die', zei ze, 'mij met een boete van zes pence per keer bedreigde, als ze haar machine niet schoon hield'.

Door dit en een eerder ongeluk heeft ze haar rechterarm, iets onder de elleboog, en de duim van haar linkerhand

verloren. Haar baas had haar één shilling gegeven, dat was alles wat ze bezat; en de vader van het meisje, die een

arme arbeider met vijf kinderen is, was sindsdien genoodzaakt de kost voor haar te verdienen. Ze had twee jaar in

dezelfde fabriek gewerkt. Zij is een opmerkelijk belangstellend meisje en op dit moment zit ze op St. John's School,

onder de hoede van Dr. Hook, de predikant van Leeds, waar ze een opleiding krijgt die haar in staat moet stellen de

leiding op zich te nemen van een kleuterschool. Ik was bijzonder verheugd om haar te horen lezen, haar te zien

schrijven. De manier waarop ze haar pen vasthoudt is nogal merkwaardig; hiervoor heeft ze een voorziening

gemaakt van leer, dat enigszins lijkt op de twee voorvingers van een linker handschoen; deze zijn aan elkaar

vastgemaakt, samen met een kleine leren koker, om de pen vast te houden, die door deze koker op de bovenkant van

haar twee voorvingers komt te liggen en op en neer bewogen wordt, in een schrijvende beweging, door het eerste en

het tweede gewricht van deze vinger. In deze school is ook een gouvernante, die een arm verloren heeft door een

ongeluk in een fabriek."

1 Geef eerst een korte beschrijving van het begrip 'sociale kwestie' en ontleen vervolgens aan de bronnen I en

II vier verschillende aspecten van deze kwestie.

2 Leg uit dat het verhaal van Mary Bucktrout (III) gebruikt kan worden om de sociale kwestie te illustreren.

3 Beredeneer dat je het verhaal van Mary Bucktrout (III) ook kunt gebruiken als een aanwijzing dat in de

industriële samenleving de gelaagdheid makkelijker doorbroken kon worden.

SOCIALE KWESTIE Groot-Brittannië

Mijnwerkers

Kapitalisme


TOETS

1585

BRON

Affiche van de 'Coal Miners Union', waarin mijnwerkers worden opgeroepen een demonstratie bij te wonen,

1831. De vertaling van de tekst midden op het affiche staat er naast. Met de 'Coal Mining Interests' worden de

eigenaren van de mijnen bedoeld; 'booties' en 'wagemen' zijn arbeiders, het verschil is dat de laatste meer

zekerheid van werk (en dus loon) hebben.

"Met het doel de aandacht te

vestigen op het erbarmelijke

systeem en de misbruiken van

de Coal Mining Interests; en

te proberen of maatregelen

aangenomen kunnen worden

om deze te veranderen; onze

Meesters geven het erfdeel

van hun kinderen weg, en wij

als Dienaren worden in de

diepste afgrond van armoede

geworpen; daarom hopen we

dat alle Mijnwerkers uit het

hele Land aanwezig zullen zijn,

zowel Booties als Wagemen, of

ze nu wel of niet lid zijn van de

BOND."

1 Maak duidelijk dat je met deze bron kunt uitleggen wat we onder de 'sociale kwestie' verstaan.

2 Leg uit dat het kapitalistische economisch systeem een oorzaak van deze sociale kwestie was.

3 Waarom kun je de bron goed gebruiken om aan te tonen dat je de Coal Miners Union als een

emancipatiebeweging kunt beschouwen?

SOCIALE KWESTIE Kinderarbeid


Onderwijs

TOETS

1613

BRON

In de Duitse stad Duisburg en omgeving werden tussen 1830 en 1840 op lijsten de kinderen bijgehouden die de

(lagere) school verzuimden. De volgende redenen voor dat verzuim zijn op deze lijsten te vinden.

"Nalatigheid, traagheid, onachtzaamheid van de ouders.

Armoede, ziekte van de ouders.

Ouders willen schoolgeld besparen.

Vanwege broodwinning voor zijn behoeftige ouders.

Wegens grote armoede verontschuldigd.

Vroeg verplichten van de kinderen om geld te verdienen.

Bedelen.

Hulp in de huishouding, huiselijke bezigheden, huis- en veldarbeid.

Enige ondersteuning van zijn bevallen moeder.

Op de kinderen passen (vaak genoemd).

Heeft op ziek zusje moeten passen.

Let op zwakzinnige broer.

Ziekte (schurft, hoofduitslag vaak genoemd).

Armoede, omdat paard gecrepeerd, koe verongelukt.

Geen kleren.

Aren lezen.

Vee, koeien hoeden.

Arbeid met de ossen.

Werkt als dagloner.

Verhuizing.

Gaat naar de avondschool.

Vanwege de kou, onbegaanbare wegen.

Ongunstige weersgesteldheid.

Onverwarmde school.

Periodieke onoverwinnelijke angst voor school.

Zwerft rond."

1 Leg uit dat je met deze bron het bestaan van de sociale kwestie in de negentiende eeuw kunt aantonen.

Ontleen drie concrete voorbeelden aan de bron om je antwoord te ondersteunen.

2 Maak duidelijk dat zowel voor- als tegenstanders van de stelling dat kinderarbeid leidde tot

schoolverzuim deze bron als argument voor hun standpunt konden gebruiken. Twee antwoorden dus.


Betrouwbaarheid bronnen

TOETS

1991

BRON I

In 1907 publiceerden het 'New York Child Labor Committee' en de 'Consumers' League of New York City' het

rapport 'Do children work in the canneries?' Hieronder volgt een fragment uit dit document. Een 'cannery' is een

fabriek waar voedsel in potten of blikken ingemaakt wordt.

"Zelfs wanneer jonge kinderen niet voortdurend werken gedurende de hele dag dat zij met hun moeders in de

loodsen verblijven, lijden zij grof ongemak en verwaarlozing. Hun ontberingen zijn het meest zichtbaar tijdens de

avonduren nadat zij lange dagen zonder geschikte voeding of verzorging hebben doorgebracht op de bonenvelden

onder de gloeiende augustuszon, of in de lawaaiige loodsen.

Veel kleintjes zijn volkomen overmand door slaap lang voordat hun moeders klaar zijn om naar huis te gaan.

Hartstochtelijke pogingen van deze oververmoeide kinderen om meelijwekkende pogingen te doen om aan het

werk te blijven voor zij definitief door slaap overmand worden zijn door onze medewerkers beschreven.

'Om de toestanden te illustreren van één gezin dat tegenover mij zat: er was vader, moeder en vijf kinderen, het

oudste een jongen van elf, de jongste een baby die nog in de armen lag. Vader en moeder werkten gestaag als

machines door behalve voor een ogenblik als de baby of het een na jongste kind hen nodig had. De oudste jongen

werkte onverstoorbaar door tot 10 uur en toen kon hij het niet helpen dat hij moest knikkebollen en stoppen met

werken, maar hij vermande zich en hielp mee met de andere kinderen toen het gezin om 10.30 uur klaar was om

naar huis te gaan. Een klein meisje van negen sneed bonen doormidden tot 9 uur, begon toen te knikkebollen,

probeerde zichzelf weer op te porren maar werd uiteindelijk door slaap overmand, met haar hoofd tegen de kant

werkbank zittend. Een meisje van zeven voerde dezelfde strijd, zat vervolgens op de vloer en leunde tegen de

werkbank. Een jongen van vier lag op de bank. De vader moest hem door elkaar schudden en uitschelden om hem

wakker te krijgen. De meisjes huilden toen zij wakker gemaakt werden.'

Arbeider nummer 4 – 12 augustus 1907, inmaakfabriek nummer 13."

BRON II

Foto uit circa 1919 van de glasoven van de Glasfabriek v/h Meursing & Co. in Nieuw

Buinen (Drenthe).

BRON III

Van deze cartoon is alleen bekend dat hij in 1913 in de Verenigde Staten gemaakt is.

1 Leg uit dat je met behulp van de bronnen I en II kunt uitleggen dat kinderarbeid een aspect van de

sociale kwestie vormde.

2 De cartoon brengt wel in beeld waarom ondernemers voorstanders van kinderarbeid waren, maar

niet waarom arbeiders hun kinderen betaalde arbeid lieten verrichten. Licht beide delen van deze

bewering toe.

3 Bij ieder bronnenonderzoek moet je de betrouwbaarheid van de gebruikte bronnen vaststellen. Voor

een onderzoek naar de effecten van kinderarbeid moet je bij de bronnen I en II op je hoede zijn.

Toon dat aan door

- eerst te beredeneren dat het 'New York Child Labor Committee' (I) een duidelijk belang had bij

de uitkomsten van zijn onderzoek;

- vervolgens een reden te bedenken waarom de 'Consumer’s League of New York City' (een

consumentenorganisatie) bij dit onderzoek (I) betrokken werd en

- ten slotte met twee argumenten aan te geven waarom de foto (II) een vertekend beeld geeft van

het werk bij de glasoven in een glasfabriek.

SOCIALE KWESTIE Frankrijk

Gelaagdheid

Inkomensvergelijkingen

TOETS

1951

BRON I

Budget voor het jaar 1858 van een Franse vrouw, die in een linnenkamer werkte. Zij was niet gehuwd, had wel

een zoon.

BRON II

Vergelijking van het jaarinkomen (in F) en het uitgavenpatroon van een gezin uit de bourgeoisie met een

mijnwerkersgezin in Frankrijk in 1914.

1 Leg uit wat we verstaan onder de sociale kwestie en beredeneer vervolgens met een tweetal argumenten

dat je bron I kunt gebruiken om aan te tonen dat er halverwege de negentiende eeuw in Frankrijk sprake

was van een sociale kwestie.

2 Stel dat je het leven van het Franse mijnwerkersgezin uit 1914 (bron II) in perspectief wilt zien, welke

conclusie kun je dan trekken uit een vergelijking

a met een familie uit een vergelijkbare sociale laag, die van de 'lingère', maar dan circa een halve

eeuw geleden (bron I)?

b met een bourgeois-familie uit dezelfde tijd, 1914 (bron II)?

Leg in beide gevallen je antwoord uit.

SOCIALE KWESTIE Positie van de vrouw

Vrouwenarbeid

Gelaagde samenleving

Woonomstandigheden

TOETS

2135

BRON I

Het Franse meisje Lucille Le Verrier hield van 1866 tot 1878 een dagboek bij. Hieronder staan twee fragmenten

uit dit dagboek. Een parochie is een Rooms-Katholieke kerkelijke gemeente. De Ecole Polytechnique is een

beroemde school voor onderzoek en onderwijs, vooral in de natuurwetenschappen.

"24 december 1866. Ik ga 14 jaar worden. Tot nu toe is mijn leven gelukkig geweest. Mijn enige verdriet is het

vertrek van een kindermeisje geweest, die mij heeft grootgebracht en van mij hield als was ik haar dochter. Het is

mama die begonnen is mij onderwijs te geven en nog steeds leert zij mij de geschiedenis, de aardrijkskunde en

om gedichten mooi voor te dragen, maar ik heb onderwijzers voor Engels, Italiaans en pianoles. Ik krijg

godsdienstles in Saint-Jacques-du-Haut-Pas, mijn parochie. Een van mijn broers is mijn-ingenieur in Lille, maar

binnenkort gaat hij een suikerfabriek overnemen. De tweede, Urbain, studeert om weer toegelaten te worden op

de Ecole Polytechnique.

1 januari 1867. Heel snel voorbijgegaan dus, deze zo begeerde dag van het jaar! Mijn ouders hebben mij twee

kleine leunstoelen van fluweel gegeven; mijn grootouders 40 francs, mijn broer een gouden halsband, het

huispersoneel een gekleurd glas. Gisteravond was er ons kleine feestje en ik heb mij erg vermaakt; wij hebben tot

half één in de nacht gedanst! Ik had een charmante jurk aan en ik was op mijn mooist gekapt (…)"

BRON II

Een 37-jarige Franse vrouw vertelt over haar werk. De exacte datum van haar getuigenis is niet bekend, maar

haar verhaal past in de tweede helft van de negentiende eeuw.

"Ik sleep de wagentjes met steenkool naar boven, en ik werk van zes uur in de ochtend tot zes uur in de avond. Er

is om twaalf uur een pauze van ongeveer een uur, om te eten; daarvoor geeft men mij brood en boter, maar niets

om te drinken. Ik draag een riem om mijn middel, een ketting die tussen mijn benen doorloopt en ik kom vooruit

op handen en voeten. In de mijnschacht waarin ik werk zijn zes vrouwen en een half dozijn jongens en meisjes.

Op de plek waar ik werk, is de mijnschacht erg vochtig en het water loopt altijd over je schoenen heen. Mijn

kleren zijn bijna de gehele dag doorweekt (…)"

BRON III

Foto van de woonkamer van een

Frans echtpaar, circa 1900.

BRON IV

Foto van de

woonkamer van een

Frans echtpaar,

circa 1900.

1 De twee vrouwen in de tekstbronnen I en II krijgen in hun leven allebei te maken met de

industrialisatie in Frankrijk, maar wel op heel verschillende manieren. Geef eerst aan hoe elk van

beide vrouwen met de industrialisatie te maken krijgt en geef vervolgens een verklaring voor het

verschil.

2 Beredeneer welk van de twee tekstbronnen I en II je goed kunt gebruiken om het bestaan van de

'sociale kwestie' aan te tonen.

3 De personen op de fotobronnen III en IV hebben niets te maken met die in de bronnen I en II. Toch

kun je de foto’s goed gebruiken om de tekstbronnen te illustreren. Beredeneer welke foto het best bij

bron I past en welke foto het best bij bron II.

SOCIALE KWESTIE Great Railroad Strike of 1877

Staking

Gevolgen staking

TOETS

2217

BRON I

Omdat voor de derde keer binnen een jaar de lonen verlaagd worden, breekt op 14 juli 1877 een staking uit bij

de 'Baltimore & Ohio Railroad'. Ook bij andere spoorwegmaatschappijen breken daarna stakingen uit, vandaar

dat van de 'Great Railroad Strike of 1877' gesproken wordt. De stakingen gaan met veel geweld gepaard en

worden na 45 dagen door de inzet van soldaten beëindigd. Ongeveer 100 mensen komen om het leven. In de

'Baltimore Sun' van 18 juli 1877 stond onderstaand verslag van het optreden van de stakers in Martinsburg in

de staat West Virginia.

"Met de trein van 11 uur vanuit het westen is hier informatie over de situatie middernacht ontvangen dat de

staking zich heeft uitgebreid over de hele spoorlijn, wat de stakers zeer aangemoedigd heeft, die als gevolg

daarvan meer vertrouwen voelen en meer vastbesloten zijn. Verder blijft de situatie ongewijzigd.

Ongeveer tweehonderd van de stakers en hun aanhangers zijn nu in groepen langs de spoorweg opgesteld, in de

stad en omgeving, bewapend met pistolen en enkelen met geweren. Er heerst volmaakte orde en zelfs de

gesprekken van de stakers over de situatie zijn op gedempte toon.

Een wacht van twaalf mannen en een sergeant van de 'Berkley Light Infantry' zijn opgesteld bij de rechtbank om

de wapenopslag van de compagnie te bewaken. De compagnie bestaat voor het grootste deel uit spoorarbeiders

en daarom waren zij niet bereid om in actie te komen toen ze vanmorgen opgeroepen werden. Het is niet

waarschijnlijk dat ze opnieuw opgeroepen zullen worden, want de indruk bestaat dat de meerderheid van hen

bevelen niet zou opvolgen (…)

Het is niet bekend wat er ondernomen is met betrekking tot het inroepen van de tussenkomst van de United

States soldaten, maar algemeen wordt de opvatting geuit dat het karakter van de onrust de President geen verlof

zou geven om die weg in te slaan. Dit gevoel geeft de stakers nog meer zelfvertrouwen.

De Wheeling soldaten-compagnie, die hier vannacht verwacht werd, kwam niet aan. De stakers blijven op hun

post, ongetwijfeld hun komst verwachtend. De stakers zeggen dat zij geen bloedvergieten willen, maar dat zij

aanstoot zullen nemen aan elke vorm van ingrijpen. Het is bevestigd dat een groep van vijftig mannen

momenteel een paar mijl westelijk van hier is geplaatst om de soldaten de weg te versperren voor het geval zij

met een speciale trein zouden komen."

BRON II

Op 20 juli 1877 schreef 'The Albany Argus' het volgende commentaar op het verloop van de staking bij

'Baltimore & Ohio Railroad'. De federale regering is de regering van de Verenigde Staten; daarnaast heeft elke

staat een eigen regering onder leiding van een gouverneur.

"De 'staking' bij de Baltimore en Ohio spoorweg heeft nationale betekenis gekregen. Op één punt op de spoorlijn

hebben de stakers het volledige beheer over en de controle op de bezitting op zich genomen. Dit punt is

Martinsburg, West Virginia. In deze staat zijn geen opgeroepen en bewapende soldaten die in geval van nood

door de Gouverneur opgeroepen kunnen worden, en als gevolg daarvan is er een beroep gedaan op de Federale

regering om troepen te sturen om het gespuis te onderwerpen. De situatie is er een die door alle goede burgers

betreurd zal worden. De bestuurders van de Baltimore en Ohio spoorweg hadden besloten om het loon van hun

werknemers met tien procent te verlagen. Deze verlaging is bepaald en goedgekeurd door alle grote spoorlijnen,

en de spoorlijn in kwestie vond het noodzakelijk een zelfde beleid te voeren. In plaats van dat de werknemers

hierin berustten, werd er geweld gebruikt om het rijden van treinen te verhinderen. Al het vrachtvervoer was

opgeschort, zodat het verkeer op deze route praktisch ten einde kwam. Alle normale pogingen om het gespuis te

onderdrukken faalden. Politieagenten werden uitgescholden en de Gouverneur van de staat werd beledigd en

kreeg stenen naar zijn hoofd."

BRON III

Op 11 augustus 1877 publiceerde 'Harper's Weekly' deze tekening van de situatie op het spoorwegstation van de

stad Pittsburgh in de staat Pennsylvania.

BRON IV

Op 18 augustus 1877, toen het hoogtepunt van de

stakingen door het ingrijpen van federale troepen

voorbij was, publiceerde 'Frank Leslie's

Illustrated Newspaper' deze prent, met als titel

'De les van de stakingen'. Op de vaten, balen en

pakken staat: thee, varkensvlees, suiker, koffie,

ham, op de fakkel onderaan staat: oproer.

1 Leg uit waarom je de 'Great Railroad Strike of 1877' goed kunt gebruiken als illustratie bij de sociale

kwestie.

2 Leg uit waarom arbeiders de staking gingen zien als een middel om de sociale kwestie aan te pakken.

3 De bronnen I, II en III laten zien dat de 'Great Railroad Strike' steeds meer uit de hand ging lopen. Toon

dat met verwijzingen naar elk van de drie bronnen aan.

4 De bronnen II en IV zijn heel kritisch over het gedrag van de stakers. Beredeneer steeds met een

verwijzing naar de betreffende bron dat die kritiek per bron verschilt.

http://railroads.unl.edu/documents/zoom.php?file=rail.str.0316.01

SOCIALE KWESTIE Ongezonde arbeidsomstandigheden

Kapitalisme

Vakverenigingen

Emancipatie

TOETS

2001

BRON I

John B. Whitaker, een arts uit de Amerikaanse staat Massachusetts, schreef in 1871 het rapport 'The Impact of

the Factory on Worker Health'. Uit dit rapport komen onderstaande fragmenten.

"1. Ongelukken en slachtoffers zijn zeer talrijk, deels toe te schrijven aan onbedekt gelaten machines en deels te

wijten aan onachtzaamheid (…) Het is werkelijk pijnlijk om onder de werklieden rond te gaan en te merken dat

handen en vingers verminkt zijn, als gevolg van ongelukken. 2. Onnatuurlijke en eentonige werkhoudingen (…)

maken de arbeider in sommige gevallen gebogen schouders krijgt, in andere gevallen zorgen deze voor

verkromming van de ruggengraat en O-benen. 3. Uitputting door overwerk. Als gevolg van het grote aantal

werkuren, de grote snelheid waarmee de machines werken, het grote aantal weefgetouwen dat de wevers

bedienen en de algehele overbelasting ontstaat zoveel uitputting dat in de meeste gevallen de vermoeide

werklieden onmiddellijk na het avondeten in hun stoelen in slaap vallen (…) 4. Werken bij kunstlicht. Dit is zeer

schadelijk voor de ogen. De aandoeningen bestaan voornamelijk uit bindvliesontsteking, hoornvliesbeschadiging,

ontsteking van de oogleden etc. (…) 11. Geneigdheid tot seksueel misbruik. Er bestaat geen twijfel dat dit zeer is

toegenomen, aangezien de gevoelens opgewonden raken door aanraking en loszinnig gepraat (…) Zij zijn ook, in

zijn algemeenheid, onwetend – ten minste in die mate dat zij niet weten hoe ze hun hartstochten moeten

beheersen en evenmin de consequenties overzien."

BRON II

In maart 1889 werden arbeiders van de Londense onderneming 'Beckton Gas Works' ontslagen. Op een

protestbijeenkomst sprak Will Thorne, die zich tot een van de leiders van een organisatie van arbeiders had

opgewerkt, het volgende uit.

"Laat mij jullie vertellen dat jullie nooit een verandering in het werken op zondag zullen krijgen, geen enkele

verandering in jullie arbeidsvoorwaarden of lonen, tenzij jullie samengaan en een sterke vakbond vormen. Dan

zullen jullie in staat zijn om je stem te laten horen en te zeggen hoe lang je wilt werken en hoeveel jullie willen

hebben voor een dag lang werken.

Het is gemakkelijk om één stok te breken, maar wanneer vijftig stokken samengebundeld zijn is dat een veel

moeilijker karwei. De manier waarop jullie jarenlang in jullie werk behandeld zijn is schandalig, brutaal en

onmenselijk. Ik beloof jullie op mijn woord dat, als jullie standvastig zijn en niet wankelen, wij binnen zes

maanden de acht-uren-dag, een zesdaagse werkweek en de afschaffing van de huidige slavendrijvermethoden, die

niet alleen bij Beckton Gas Works maar in het hele land in zwang zijn, zullen eisen en binnenhalen."

KAMERADEN ARBEIDERS – Wij, die

behoren tot bovengenoemde vakbond, vragen

jullie aandacht te geven aan haar bestaan en haar

doelen uiteen te zetten:

1 – Vermindering aantal werkuren.

2 – Verhoging van lonen in elke rang.

3 – Wettige verhindering van de tirannie van de

ene mens over de andere en in het algemeen de

bescherming en handhaving van de rechten van

arbeiders.

Onze bond heeft 250 afdelingen in het Verenigd

Koninkrijk.

Of je nu wel of geen lid van deze bond bent,

kom alsjeblieft naar deze bijeenkomst. Je kunt er

iets aan hebben en het zal je geen schade

berokkenen.

BRON III

In 1891 gaf de afdeling Liverpool van de 'National Union of Gas Workers and General Labourers' dit pamflet uit

om arbeiders op te roepen deel te nemen aan een massabijeenkomst.

1 Het rapport van Whitaker (I) is een typisch voorbeeld van het onderzoeken van een probleem vanuit een

bepaald perspectief. Geef een toelichting op deze bewering door:

- eerst uit te leggen dat Whitaker een onderzoek heft gedaan naar de sociale kwestie en

- vervolgens met twee voorbeelden uit bron I aan te tonen dat hij dit onderzoek vanuit een bepaald

perspectief verricht heeft.

2 Whitaker (I) noemde in zijn rapport (I) niet het kapitalisme als de dieper liggende oorzaak van de sociale

kwestie. Waarom kun je het kapitalisme wel als een oorzaak beschouwen?

3 Vanuit het perspectief van de arbeiders lag de oorzaak van de sociale kwestie zeker in het gedrag van de

ondernemers. Ontleen zowel aan bron II als aan bron III een argument voor deze bewering.

4 Leg uit dat je zowel in bron II als in bron III een argument vindt voor de stelling dat het oprichten van

vakverenigingen tot de emancipatie van de arbeiders moest leiden.

5 Ook van Whitaker (I) kun je beweren dat hij de emancipatie van de arbeiders nastreefde, alleen

waarschijnlijk via een andere weg. Ontleen aan bron I welke weg dat waarschijnlijk geweest zal zijn. Leg

je antwoord uit.

http://www.google.nl/url?sa=i&rct=j&q=&esrc=s&source=images&cd=&cad=rja&uact=8&ved=0CAcQjRxqFQoTCOmhnaCR4scCFcteFAodJCMJsg&url=http://www.magnoliabox.com/art/647132/declaration-of-the-national-union-of-gas-workers-and-general&bvm=bv.102022582,d.d24&psig=AFQjCNHKtwEVvh2u585gjdeQFC59vv2_cw&ust=1441619492947260

SOCIALE KWESTIE London Dockers' Strike

Vakbonden

Arbeiderssolidariteit

TOETS

1836

BRON I

In 1889 brak in Londen een grote staking uit, de 'London Dockers' Strike', onder havenarbeiders, die woonden in

het zeer armoedige 'East End' van Londen. Beatrice Webb, een Engelse wetenschapper en schrijfster, schreef op

29 augustus 1889 over deze staking het volgende in haar dagboek.

"De 'dock strike' wordt steeds opwinderder – zelfs gezien vanaf een afstand. In het begin liepen 500 losse

arbeiders de 'West and East India Docks' uit – een volgende dag breidde de staking zich uit tot de naburige havens

– binnen een week was half East London in staking. Voor de eerste keer een algemene staking van arbeiders, niet

ter wille van de overgrote meerderheid van de stakers, maar om de eisen door te drukken voor een fatsoenlijk

bestaan van zo'n 3.000 mannen (…)

De staking houdt mij persoonlijk intens bezig, daar ze mijn bestaande opvatting over 'Dock Life' ondersteunt of

weerlegt, maar in ieder geval matigt. De solidariteit van de arbeiders van 'East' is zeker een nieuwe gedachte voor

mij – de havenarbeiders hebben nog niet getoond dat zij in staat zijn zich blijvend te organiseren, maar ze hebben

laten zien dat ze het vermogen hebben om samen in actie te komen. En wat belangrijker is, onder alle klassen in

'East London' is een buitengewone manifestatie van praktische sympathie, van doeltreffende hulp, opgeroepen,

waarbij geschoolde ambachtslieden samen met losse arbeiders voor een zaak opkomen."

BRON II

Op 7 september 1889 verscheen

in 'The Illustrated London

News' deze cartoon, met als

titel: 'The Poor Docker's Baby'.

De aanleiding voor deze prent

vormde een demonstratie van

de stakende arbeiders.

BRON III

Als gevolg van de 'London Dockers' Strike' werd nog in datzelfde jaar (1889) de 'Dock, Wharf, Riverside and

General Labourers' Union' opgericht. Hieronder staat het bewijs van lidmaatschap van deze vakbond voorzien

van het officiële vaandel. Op de twee standbeelden staat respectievelijk 'justice' en 'hope'.

1 Leg uit dat Beatrice Webb in haar dagboek (I) liet blijken dat ze heel goed begrepen had waarom

gemeenschappelijke actie voor arbeiders zo belangrijk was.

2 Publiciteit was voor stakende arbeiders vaak net zo belangrijk als solidariteit. Toon de juistheid van

deze stelling aan met behulp van de cartoon in 'The Illustrated London News' (II).

3 Leg met twee aan bron III ontleende voorbeelden uit dat het vaandel van de 'Dock, Wharf, Riverside

and General Labourers' Union' in beeld bracht wat voor Beatrice Webb (I) de belangrijkste les van de

'London Dockers' Strike' was.



Woonomstandigheden

Rol van de overheid

TOETS

2147

BRON I

In 1819 deed het 'House of Lords', een deel van het Britse parlement, een onderzoek naar de arbeidsomstandigheden

in Britse katoenfabrieken. Hieronder staat een gedeelte van het gesprek met een arts, Michael Ward.

"Wat kunt u zeggen over de gezondheid van de arbeiders in katoenfabrieken?

Ik heb vaak mensen uit fabrieken zien komen en af en toe patiënten bezocht. Vorige zomer bezocht ik drie

katoenfabrieken met dr. Clough uit Preston en meneer Barker uit Manchester. We konden het er nog geen tien

minuten uithouden zonder naar adem te snakken. Hoe kunnen mensen dit twaalf tot vijftien uur per dag

verdragen? Als we rekening houden met de hoge temperatuur en de luchtvervuiling verbaast het mij hoe de

arbeiders deze opsluiting zo lang kunnen volhouden.

Wat kunt u zeggen over de gezondheid van kinderen in katoenfabrieken als u die vergelijkt met die van kinderen

in andere beroepen?

De gezondheid van kinderen in katoenfabrieken is veel slechter dan die van kinderen in andere beroepen.

Wat kunt u de commissie verder nog vertellen?

Katoenfabrieken zijn slecht, zowel voor de lichamelijke als de geestelijke gezondheid van arbeiders. Het zijn

broedplaatsen van ziektes en ondeugd.

Hebt u ongelukken met kinderen in de fabrieken waargenomen?

Toen ik arts was in het ziekenhuis werden er regelmatig slachtoffers van ongelukken binnengebracht. Handen en

armen van kinderen waren door de machines gepakt. In veel gevallen lagen de spieren en de botten bloot. Soms

waren een of twee vingers verdwenen. Vorige zomer bezocht ik Lever Street School. 106 kinderen die op dat

moment de school bezochten werkten in de fabriek. Bijna de helft van hen (47) had verwondingen opgelopen

door de machines."

BRON II

In 1866 publiceerde 'The

Illustrated London News'

deze tekening bij een artikel

over een fabriek in Sheffield,

waar scheermessen werden geslepen en gepolijst.

BRON III

Tussen 1887 en 1890 beschreef de Engelse schrijver Arthur Morrison in het blad 'The Palace Journal'

regelmatig de toestanden in de woonbuurten in het oostelijk deel van Londen. Onderstaand fragment gaat over

de straat Brick Lane in de wijk Spitalfields.

"Zwart en lawaaierig, de weg glibberig van het slijk, en verkrotte huizen, verrot van schoorsteen tot kelder,

tegen elkaar aanleunend, klaarblijkelijk doordat ze nu eenmaal één door en door vervallen geheel vormen.

Donkere, stille, onrustige schaduwen passeren en kruisen elkaar – menselijk ongedierte in deze stinkende

beerput, alsof boze kabouters alles uitademen wat in de omtrek giftig is. Vrouwen met weggezonken ogen met

zwarte randen, wier vale gezichten door het schijnsel van een enkele gaslamp oplichten en verdwijnen en die

zo lijken op amper bedekte schedels dat wij hen met grote ogen beginnen aan te staren."

1 Bovenstaande bronnen (I, II en III) laten verschillende aspecten zien van de 'sociale kwestie'. Geef per

bron aan welk aspect daarin vooral naar voren komt. Leg steeds je antwoord uit door naar de

betreffende bron te verwijzen.

2 In verschillende landen gaat de overheid zich in de loop van de negentiende eeuw bemoeien met de

sociale kwestie. Noem twee redenen waarom overheden dit gingen doen.

3 Ga na of je aan de hand van de bronnen I, II en III, die de hele negentiende eeuw bestrijken, de

stelling kunt verdedigen dat je duidelijk kunt zien dat de sociale kwestie aangepakt werd. Licht je

antwoord toe met verwijzingen naar de bronnen.

SOCIALE KWESTIE Werkomstandigheden

Kapitalisme


TOETS

1741

BRON

Stakende arbeiders in de Duitse stad Keulen overhandigden in april 1848 onderstaande petitie aan de

fabriekseigenaren in die stad.

"De tijd voor schijnheiligheid is over en voorbij. Toen u de concurrentie van buitenlandse rivalen wilde

uitschakelen, verlaagde u onze lonen en maakte u zelf geen persoonlijke offers. Toen u de producten van andere

Duitse fabrikanten van de binnenlandse markt wilde verdrijven, moesten de fabrieksarbeiders harder werken

gedurende langere dagen. Toen u van plan was de prijzen van fabrieksproducten kunstmatig te verhogen, sloot u

uw bedrijven zonder met uw ogen te knipperen, ook al werden honderden arbeiders geruïneerd.

Wilt u bewijs? Uw eigen enorme rijkdom en onze buitengewone armoede – deze feiten spreken luider dan

woorden. Onze arbeid – het zweet van onze voorhoofden en de ineenstorting van onze gezondheid – heeft u rijk

gemaakt. Daarom kijken we naar u voor herstel. Het is aan u dat we de volgende eisen stellen:

1. Alle sinds 8 april ontslagen fabrieksarbeiders moeten onmiddellijk in hun baan hersteld worden, tenzij

bewezen kan worden dat zij de wet overtreden hebben.

2. De werktijden moeten van 6 uur 's morgens tot 6 uur 's avonds zijn. Arbeiders moeten in de ochtend een half

uur hebben voor het ontbijt, om twaalf uur een half uur voor de lunch en in de namiddag een half uur voor

koffie.

3. Voor al het overwerk moet betaald worden. De hoogte van het loon moet in verhouding staan tot het normale

dagloon.

4. Als een arbeider te laat op zijn werk komt, moet hij of de verloren tijd inhalen door overwerk te doen of een

evenredig deel van zijn dagloon verbeuren – het verbeurde geld moet aan de arbeidersvereniging betaald

worden.

5. De vrouwen en kinderen van arbeiders, die vanwege ziekte niet op de fabriek zijn, moeten drie maanden lang

de helft van het loon ontvangen.

6. Het minimum dagloon moet voor een volwassen arbeider 20 zilveren stuivers zijn.

7. De overheid moet een raad van arbitrage instellen, bestaande uit een gelijk aantal werkgevers en arbeiders.

Deze raad moet zich bezig gaan houden met alle geschillen, waarvoor een van beide partijen verantwoordelijk

is."

1 Aan de eisen van de Keulse arbeiders kun je zien dat hun werkomstandigheden slecht zijn. Noem drie

van die slechte werkomstandigheden. Leg steeds uit aan welke eis je die ontleend hebt.

2 In de petitie van de Keulse arbeiders wordt duidelijk dat er toentertijd kapitalistische economische

verhoudingen heersten. Geef daarvoor twee aanwijzingen uit de bron.

3 Leg uit dat je de petitie van de Keulse arbeiders een voorbeeld van emancipatie kunt noemen.


Rol van de overheid

TOETS

1819

BRON I

Overzicht van een aantal ongelukken in de industrie in New York tussen 1880 en 1890.

BRON II

In 1908 publiceerde de Amerikaanse onderzoekster

Mary Van Kleeck onder de titel 'Account of Child Labor

in New York City Tenements' een rapport over

kinderarbeid. Hieronder staat een fragment uit dit

rapport.

"Een bezoeker van de hulporganisatie vond Rosina,

dertien jaar oud, haar moeder en vader helpend bij het

afwerken van broeken. Sinds de aankomst van het gezin

in de Verenigde Staten zeven jaar geleden, hebben

Rosina noch Vincenza de school bezocht en geen van

beiden kon lezen of schrijven. Met vader ziek door

tuberculose, Vincenza niet langer in staat om te werken

en vier jongere kinderen, elf, zeven, vijf en twee jaar

oud, om voor te zorgen, was Rosina, die het gezin sinds

ze zes jaar oud was had helpen ondersteunen, nu de

belangrijkste kostwinner (…) Alles wat de wet voor

Rosina kon doen was schoolwerk toevoegen aan het

eindeloze gezwoeg, waarin ze haar dagen sinds haar

vroege kinderjaren had doorgebracht. In haar arbeid

thuis vanaf de tijd dat ze zes jaar oud was voor een

fabrikant van kleren was geen enkele bepaling van de

arbeidswet overtreden. Na haar achtste verjaardag leidde

haar arbeid thuis, die haar belemmerde om naar school

te gaan, tot een overtreding van de leerplichtwet."

1 Leg uit dat zowel ondernemers als arbeiders

argumenten hadden om kinderen in fabrieken

te werk te stellen.

2 Noem drie nadelige gevolgen van

kinderarbeid die je aan de bronnen I en II

kunt ontlenen. Verwijs steeds naar de bron

waarin je een gevolg gevonden hebt.

3 Uit haar rapport (II) kun je de conclusie

trekken dat Mary Van Kleeck aan de ene kant

van mening was dat een effectieve bestrijding

van de kinderarbeid alleen door de overheid

gedaan kon worden, maar dat ze aan de

andere kant ook niet veel vertrouwen in die

overheid had. Licht beide onderdelen van

deze conclusie vanuit bron II toe.

SOCIALE KWESTIE Kapitalisme

Liberalisme

TOETS

1070

BRON

De Amerikaan William Graham Sumner (1840-1910) was als wetenschapper op verschillende terreinen actief:

geschiedenis, economie, sociologie. In zijn boek 'The Challenge of Facts and Other Essays' zette hij zijn ideeën

over de economische verhoudingen in de samenleving uiteen.

"Privaat bezit dus, waarvan we gezien hebben dat het een hoofdkenmerk is van een samenleving die

georganiseerd is in overeenstemming met de natuurlijke voorwaarden van de strijd om het bestaan, leidt tot

ongelijkheden tussen mensen. De strijd om het bestaan is gericht tegen de natuur. Uit haar karige hand moeten

wij de voldoening van onze behoeften wringen, maar onze medemensen zijn onze mededingers naar de magere

voorraad. Concurrentie is daarom een natuurwet. De natuur is geheel neutraal; zij onderwerpt zich aan degene

die haar het meest energiek en vastberaden aanvalt. Zij schenkt haar opbrengsten daarom aan de besten, zonder

op enige andere overweging acht te slaan. Als er dan vrijheid is, krijgen de mensen van haar evenredig aan hun

prestaties (…) Zo is het systeem van de natuur. Als we het niet goed vinden en we proberen veranderingen aan te

brengen, is er maar één manier waarop we dat kunnen doen. We kunnen van de beteren nemen en aan de

slechten geven. We kunnen de sancties verminderen van degenen die kwaad hebben gedaan en ze toeschuiven

naar degenen die beter hebben gedaan. We kunnen de opbrengsten afnemen van degenen die beter hebben

gedaan en ze geven aan degenen die slechter hebben gedaan. Zo zullen we de ongelijkheden verminderen. We

zullen de overleving van de meest ongeschikten bevorderen en wij zullen dit bewerkstelligen door de vrijheid te

vernietigen. Men moet begrijpen dat er maar één tegenstelling bestaat: vrijheid, ongelijkheid, het blijven

voortbestaan van de meest geschikten tegenover onvrijheid, gelijkheid, het blijven voortbestaan van de meest

ongeschikten. Het eerste alternatief brengt de samenleving vooruit en begunstigt al haar beste leden; het laatste

duwt de samenleving naar beneden en begunstigt al haar slechtste leden."

1 Leg uit van welk economisch systeem Sumner zich een fervent voorstander toonde. Neem een citaat uit

de bron over om je antwoord te ondersteunen.

2 De industrialisatie van de negentiende eeuw leidde tot het ontstaan van de sociale kwestie. Leg uit:

a wat we verstaan onder de 'sociale kwestie';

b hoe (een deel van) de liberalen op het einde van de negentiende eeuw de oorzaken van deze

sociale kwestie meende te kunnen bestrijden en

c hoe Sumner – afgaande op zijn woorden – deze liberale politiek geïnterpreteerd zal hebben.

SOCIALE KWESTIE Arbeidsomstandigheden

Rol van de Kerk


Massificatie van de cultuur

TOETS

494

BRON I

De socialistische leider Troelstra over fabrieksarbeiders in

Enschede, 1896.

"Daar waren vele klompen die schoven of sleepten over de

hardklinkende straat, in de sleur voortgaande klompen, waarin de

lichamen, zwaar hangend steunden zonder opheffing van de

grond de valse werkdag in de fabriek tegemoet slepend.

Daaronder waren klompen van mannen, zwaar vooruitstappend,

sommige met nijdige schokken tegen de grond - berustend

voorttredende klompen van vrouwen - licht vooruit klossende

klompjes van kinderen. En ik dacht aan al die mensen, daar

aanstonds hun geestdodende arbeid verrichtend in de fabriek

tussen het gestamp der machines, het geratel der wielen,

voortgedreven door de oppermachtige stroom, die van hun

lichaam eist zich te voegen naar de haast der machines. Ik had de

woningen gezien, in de vunzige achterbuurten van dit stille, aan

een grote kapitalist onderworpen, stadje; ik had enkelen

gesproken van hen, wier leven in zijn dienst verminkt en

langzaam vermoord wordt. En uit monden van mensen, die trouw

naar de kerk gaan en elke socialist oprecht verafschuwen, had ik

dof gemompel gehoord van ontevredenheid over geleden onrecht,

te weinig verdiensten, slaafse onderworpenheid aan die ene

almachtige fabrikant ... en het was, alsof die drommen

verwaarloosde, uitgezogen werkmensen, broeders en zusters van

ons, over mijn hart liepen, dat ineenkromp onder het gewicht der

smart en der ellende, die zij torsen."

BRON II

Gegevens over kinderarbeid in Noord-

Brabant, 1819-1871.

aantal werkzame kinderen in 1819 1871

Textielindustrie 1715 2699

steen- en pannenbakkerij 6 153

Schoenmakerij 163 923

Sigarenindustrie - 568

Beetwortelsuikerindustrie - 425

BRON III

Twee van de 'Zes kinderliedjes, opgedragen aan 't Congres van Kinderbescherming, 14 Dec. '13'.

1.Bloemenmaakstertje.

"Ik maak m'n bloemen gedwee en stil

En rangschik steel bij stelen,

Toch steekt m'n rug en beeft m'n hand

En zou 'k zoo graag in 't groene land

Met 'echte' bloemen spelen....!"

3.Huissloofje.

"Als Sinterklaas 'reis vragen kwam

Wat 'k hebben wou of lusten –

Ik zei: 'Ach Sint - de wasch is zwaar,

'k Voel me zoo dikwijls moe en naar,

Laat 'm eens een dagje...rusten!"

BRON IV

Artikel uit het socialistische

dagblad 'Het Volk', 29 mei

1906.

"Staking der Leidsche

Timmerlieden. Men seinde ons

hedenmorgen uit Leiden, dat de

timmerlieden in staking zijn

gegaan. De eischen zijn:

tienurige werkdag en 23 cents

loon per uur. Reeds een jaar

lang hadden de gezellen deze

eischen bij de patroons

verdedigd. Er is gekonfereerd

en gekorrespondeerd met de

patroons afzonderlijk en met

den patroonsbond. De Kamer

van Arbeid was in den arm

genomen en het publiek door

middel van den pers ingelicht.

Niets mocht echter baten, de

patroons bleven onwrikbaar.

Zoodat thans de staking als

uiterste middel om hen tot rede

te brengen is geproklameerd.

Op het eerste appèl van

hedenmorgen waren 84 man

aanwezig. De geest was

uitnemend. Het aantal

timmerlieden te Leiden is

ongeveer 150. De Katholieken,

georganiseerd in het RK

Timmerliedenverbond, hoewel

overtuigd van de

rechtvaardigheid der staking -

de voorzitter van het

secretariaat was zelf mee ter

conferentie geweest om de

eischen te verdedigen - schijnen

niet de moed te hebben

gevonden dit uiterste verzet

tegen patroonsonwil mee te

voeren. Den strijdenden

kameraden in den rug

aanvallen, lijkt hun waardiger

werk."

BRON V

Prent van Alb. Hahn in 'De Notenkraker', 1911.

1 Troelstra (I) beschrijft onder meer het karakter van het werk in de

fabrieken. Welk karakter heeft die fabrieksarbeid volgens Troelstra

gekregen? Gebruik in je antwoord 2 citaten uit de tekst van bron I.

Leg ook uit waarom de fabrieksarbeid dit karakter had gekregen.

2 De bronnen I t/m III kun je beschouwen als illustraties van de 'sociale

kwestie'. Waarom had de Industriële Revolutie een 'sociale kwestie'

tot gevolg?

3 Welke aspecten van de sociale kwestie vind je in de bronnen I, II en

III terug? Verwijs in je antwoord steeds naar de bronnen.

4 De arbeiders probeerden door actie te voeren een einde te maken aan

de sociale kwestie. Leg uit dat ze deze strijd op twee verschillende

terreinen voerden en dat je van beide een voorbeeld in het

bronnenmateriaal (I t/m V) kunt vinden.

5 Zowel in bron I als in bron IV komt de tegenstelling tussen

socialistische en christelijke arbeiders naar voren. Welke houding nam

volgens de socialisten de Kerk aan tegenover de strijd van de

arbeiders? Ontleen je antwoord aan de genoemde bronnen.

6 Waarom was dit oordeel van de socialisten over de houding van de

Kerk niet helemaal rechtvaardig?

7 Het dagblad 'Het Volk' kun je een voorbeeld noemen van het

emancipatiestreven van de arbeiders. Toon dat met behulp van bron

IV aan.

8 Waarom maakt bron IV duidelijk dat de industrialisatie de

massificatie van de cultuur tot gevolg had?


Kapitalisme

Rol van de overheid

Vakbonden

TOETS

1512

BRON

Enkele artikelen uit het fabrieksreglement van de katoenspinnerij 'Staub und Söhne' in Altenstadt (1853).

"§ 6 Iedere arbeider is persoonlijk verantwoordelijk voor de aan hem toevertrouwde zaken. Wanneer hij deze

desgevraagd niet onmiddellijk kan tonen, worden ze op zijn kosten door nieuwe vervangen.

§ 7 Als in een fabriekshal tijdens werktijd, waar alle arbeiders aanwezig zijn, iets beschadigd wordt, en de dader

niet opgespoord kan worden omdat niemand zijn naam wil noemen, dan zijn de arbeiders uit de hele hal

aansprakelijk tot de dader is aangewezen.

§ 9 Verder worden bestraft (buiten de in § 22 vermelde gevallen, waarin de fabrieksdirecteur het recht heeft de

arbeider op staande voet te ontslaan):

1. oneerbiedig gedrag tegenover de opzichter.

2. het niet melden van kwade trouw.

3. eigenmachtige veranderingen aan de machines, de verlichting, de verwarming en de werktuigen.

4. het afleiden van andere arbeiders.

5. te laat komen en verzuim, in het bijzonder de slechte gewoonte van de 'blauwe maandag' en het ophalen

van eten en drinken.

6. onvoorzichtigheid met vuur en licht.

7. het roken van tabak.

8. lawaai maken op de weg naar en van de fabriek.

9. beschadigingen aan huizen, tuinen, bomen, schuttingen, bronnen e.d.

§ 13 De geïnde geldstraffen (waarin de schadevergoedingen evenwel niet begrepen zijn) worden gebruikt ter

ondersteuning van zieke en gewonde arbeiders."

1 Maak met behulp van drie voorbeelden uit de bron duidelijk dat de arbeidsomstandigheden voor

fabrieksarbeiders in 1853 anders waren dan tegenwoordig. Let er op dat je steeds duidelijk het verschil

aangeeft.

2 Noem twee oorzaken van de omstandigheid dat fabrikanten halverwege de negentiende eeuw

arbeidsvoorwaarden als in de bron beschreven konden opleggen.


Woonomstandigheden

Thuisarbeid

Vakbonden

TOETS

1786

BRON I

Affiche uit de jaren '70 van de negentiende eeuw. Theodore Roosevelt

(later president van de Verenigde Staten) was in die tijd gekozen in de

wetgevende vergadering van de staat New York. Een 'tenement-house' is

een huurkazerne.

BRON II

Sigarenbandje uit de jaren 1888-1892, uitgegeven onder gezag van de

'Cigar Makers' International Union of America'. De tekst midden op het

bandje staat onder de bron afgedrukt.

This Certifies, that the Cigars contained in this box have been made by a First Class Workman, a Member of

the Cigar Makers' International Union of America, an organization opposed to inferior rat-shop, COOLIE,

PRISON, or FILTHY TENEMENT-HOUSE WORKMANSHIP. Therefore we recommend these Cigars to all

smokers throughout the world.

1 Waardoor leidde het

negentiende-eeuwse industriële

kapitalisme tot het ontstaan van

de sociale kwestie? Twee

oorzaken noemen.

2 De bronnen I en II kun je in

verband brengen met de

misstanden in de sigarenmakerij

in de Verenigde Staten in de

tweede helft van de negentiende

eeuw. Welk verhaal vertellen

deze twee bronnen over deze

misstanden? Zorg ervoor dat

beide bronnen in je verhaal

voorkomen.

3 Het optreden van de 'Cigar

Makers' International Union of

America', zoals dat blijkt uit

bron II, leidde ook tot heftige

kritiek: de leden van de bond

zouden alleen aan hun

eigenbelang denken. Welke

redenering zat er achter deze

kritiek?


Socialisme

Rol van de kerk

TOETS

1723

BRON

Andrew Mearns, een protestantse predikant (1837-1925), schreef in 1883 'The Bitter Cry of Outcast London: An

Inquiry into the Condition of the Abject Poor', waaraan onderstaand fragment ontleend is.

"Dit moet een luide en bittere schreeuw tot elk Christelijk hart zijn, die een beroep doet op de hulp, waarvan het de

belangrijkste taak van de Kerk is om die te leveren.

U zult binnenplaatsen moeten betreden die doortrokken zijn van giftige dampen, optrekkend uit de opeenhoping

van rioolslijk en vuilnis, dat in alle richtingen verspreid ligt (…) U zult verrotte trappen moeten beklimmen. U zult

tastend uw weg moeten zoeken door duistere en smerige steegjes, vergeven van ongedierte. Dan zult u toegang

verkrijgen tot de holen, waarin duizenden wezens, die net zoveel als u behoren tot de menselijke soort waarvoor

Christus stierf, samenhokken."

1 Geef twee argumenten voor de stelling dat in de negentiende eeuw de sociale kwestie (waar Andrew

Mearns aan refereert) door het kapitalistische economisch systeem is veroorzaakt.

2 Andrew Mearns was van mening dat de sociale kwestie moest worden aangepakt, maar dacht dat

daarvoor de structuur van de bestaande maatschappij niet veranderd hoefde te worden. Geef, met behulp

van de bron, een toelichting op beide delen van deze bewering.

3 Welke politieke stroming was het fundamenteel oneens met de opvatting van Mearns dat de sociale

kwestie kon worden opgelost zonder een revolutionaire verandering van de maatschappij? Leg je

antwoord uit.

SOCIALE KWESTIE Woonomstandigheden

Kinderen

Kapitalisme

TOETS

2141

BRON I

Achtervertrek in een kelderwoning aan de Amsterdamse Nieuwe Spiegelstraat (circa 1900).

BRON II

In 1868 gaf de protestantse predikant J.F. Corstius uit Heerenveen in de volgende bewoordingen zijn mening over

de arbeidersklasse.

"De levenswijze van die menschen is afschuwelijk. Liederlijk is hunne taal en hun genot, en ingekankerd hun haat

tegen de beschaafde wereld, die deze wilden maar al te veel ontziet en door misplaatste barmhartigheid hunne

luiheid voedt. 't Is een schande, dat onze beschaafde maatschappij (…) deze heidenen aan hun lot overlaat. Die

morsige hutten, die dompige kelders, die in den grond gegraven holen, waaruit de verwilderde diermenschen

opdagen om land en stad met uitgestrekte hand af te loopen (...), zij leveren het vreeselijk bewijs hoe luiheid den

mensch ontadelt (...)"

BRON III

Op 6 december 1903 opende het 'Zondagsblad' van het dagblad 'Het Volk' met deze

prent van Alb. Hahn. Het onderschrift luidt: "- Och, wij zijn natuurlijk weer stout

geweest!...".

1 Maak met drie verwijzingen naar bron I duidelijk dat je deze foto kunt gebruiken om uit te leggen wat

we onder de 'sociale kwestie' verstaan.

2 Beredeneer dat je de sociale kwestie voor een deel kunt verklaren vanuit het bestaan van een

kapitalistische economie.

3 Als je de bronnen II en III met elkaar vergelijkt zou je kunnen concluderen dat in 1868 bij sommigen al

het besef bestond van het bestaan van een sociale kwestie en dat in 1903 de sociale kwestie nog steeds

niet opgelost is. Laat dat zien door van elk van beide bronnen te beredeneren welke houding de

schrijver/tekenaar inneemt ten opzichte van het lot van de arbeidersklasse.


Kapitalisme

TOETS

1711

BRON I

In 1842 kwam in Engeland een rapport uit

van de 'Children's Employment Commission

(Mines)' over de kinderarbeid in de Engelse

steenkolenmijnen. Hieronder staan enige

conclusies uit dit rapport.

"Uit de gezamenlijke getuigenissen (…)

concluderen wij met betrekking tot de

kolenmijnen dat

1. er voorbeelden zijn, waarin kinderen al in

de leeftijd van 4, soms van 5 en tussen 5 en

6, vaker tussen 7 en 8 jaar in de mijnen aan

het werk gezet worden, terwijl 8 tot 9 jaar de

normale leeftijd is, waarop de tewerkstelling

in de mijnen begint (…)

3. in verscheidene districten meisjes op

dezelfde vroege leeftijd als de jongens in

deze mijnen beginnen te werken (…)

8. hoewel deze bezigheid nauwelijks de

naam arbeid verdient, de tewerkgestelde

kinderen gewoonlijk van daglicht uitgesloten

zijn en steeds zonder vriendjes zijn, en zij –

als er niet het heen en weer rijden van de

kolenwagens was – zouden zijn veroordeeld

tot de ergste vorm van eenzame opsluiting

(…)

11. in de districten, waarin vrouwen

ondergronds in de mijnen aangenomen

worden, beide geslachten bij elkaar precies

met de zelfde soort arbeid aan het werk gezet

worden en hetzelfde aantal uren werken; dat

de meisjes en jongens en de jonge mannen

en vrouwen, zelfs getrouwde vrouwen en

vrouwen met een kind, in het algemeen bijna

naakt aan het werk zijn en de mannen in

sommige mijnschachten zelfs helemaal

naakt; en dat getuigen van iedere soort de

demoraliserende invloed van de

tewerkstelling van vrouwen onder de grond

bevestigen (…)

13. wanneer de arbeiders het volle aantal

uren werken, de geregelde werktijd voor

kinderen en jeugdigen nauwelijks minder

dan 11, vaker 12, in enkele districten zelfs

13 en in één in het algemeen 14 en meer

uren bedraagt."

BRON II

In 1854 werd in het Duitse Rijnland in een aantal districten

geteld hoeveel kinderen arbeid verrichtten. In onderstaande

grafiek staan de resultaten van dat onderzoek.

BRON III

Deze cartoon verscheen in 1913 in de Amerikaanse krant

'Philadelphia North American'.

1 Leg uit dat zowel ondernemers als arbeiders in de negentiende eeuw motieven hadden om kinderen

in mijnen en fabrieken te werk te stellen. Twee antwoorden dus.

2 Geef twee argumenten voor de stelling dat het kapitalisme in de negentiende eeuw de kinderarbeid

bevorderd heeft.

3 De bronnen I en II geven informatie over kinderarbeid in de negentiende eeuw. Op welk punt vormt

bron II een bevestiging van de gegevens in bron I en op welk punt vormt bron II een aanvulling van

de gegevens in bron I? Leg in beide gevallen je antwoord uit.

4 Stel dat je in de negentiende eeuw een pamflet samenstelt dat gericht is tegen de kinderarbeid. Je

mag van bovenstaande bronnen er twee gebruiken om je betoog te ondersteunen. Welke twee zou jij

kiezen? Leg in beide gevallen je keuzen uit.


Leerplicht

TOETS

496

BRON I

Fragmenten uit het 'First Report of the

Children’s Employment Commission',

1842.

"Mary Barett, 14 jaar: Ik heb reeds vijf

jaar op de bodem van de mijn gewerkt.

Vader werkt in de mijn daarnaast. Ik heb

twaalf broers en zusters. Eén kan

rekenen, een andere kan lezen, geen

enkele andere kan schrijven. Ik daal af

om zeven uur en ik kom naar boven om

zes, soms om zeven uur. Ik werk steeds

zonder kousen, schoenen en broek; ik

draag alleen mijn hemd. Ik moet naar

boven gaan in de schachten met de

mannen.

Isabelle Read, 12 jaar: Het is een zeer

hard werk: ik weet niet hoeveel keren ik

heen en weer loop van de bodem van de

put tot de muur. Ik draag bijna 65 kilo op

mijn rug; ik moet me veel bukken en

door het water glijden dat tot mijn enkels

reikt. Ik hou niet van dat werk: de andere

meisjes ook niet, maar men moet het wel

doen."

BRON II

De Zwitserse fabrikant Guyer von

Bauma over het werk in de

textielfabrieken, 1862.

"Men beweert dat een arbeidstijd van

veertien uur voor een jonge arbeider van

twaalf tot zestien jaar te veel is en dat

zijn lichamelijke en geestelijke

ontwikkeling daaronder lijdt. Ik bestrijd

dit. De werkzaamheden van jonge

mensen in de spinfabrieken zijn

aangepast aan hun krachten. Van een

buitengewone krachtsinspanning is geen

sprake. Hun werk bestaat meer uit speels

werk en oppassen. De lucht in de

fabriekshallen is niet zo ongezond als

men gewoonlijk zegt. De hallen in de

spinnerijen zijn nu grotendeels ruim en

licht en de lucht is zuiver."

BRON III

Enkele artikelen uit de leerplichtwet, 1900.

1 Welke aspecten van de kinderarbeid blijken uit bron I? Noem er

zes.

2 Geef twee verklaringen voor het feit dat in bron II een volstrekt

ander beeld van de kinderarbeid gegeven wordt dan in bron I.

3 In 1900 kwam in Nederland de leerplichtwet (III) tot stand. Op

welke twee manieren kon deze wet de toestand van de

arbeiderskinderen verbeteren?

4 Hoe kun je uitleggen dat er vanuit de kring van de arbeiders nogal

wat verzet tegen de leerplichtwet (III) was?


TOETS

1513

BRON I

De Londense apotheker Peter Gaskell (1806-1841) over de morele gevaren die jeugdige fabrieksarbeidsters in de

eerste helft van de negentiende eeuw liepen; bedenk bij het lezen van de bron dat Gaskell zich bij dit onderwerp in

omzichtige bewoordingen uitdrukt, probeer dus 'door de tekst heen' te lezen.

"Het tekort aan arbeidskrachten leidde noodzakelijkerwijs tot de aanstelling van alle mannelijke familieleden van

de fabrikant op zeer jonge leeftijd. De zonen kregen reeds aanzienlijke bevoegdheden toen ze nog bijna kinderen

waren; ze werden van school gehaald, om toezicht te houden op bepaalde delen van de fabriek, en ze werden gul

van geld voorzien. Hetzelfde geldt ook voor de andere familieleden. Jongens op een leeftijd, waarop ze bewust

ver weggehouden dienen te worden van alle gelegenheden om hun ontluikende seksuele prikkels de vrije loop te

laten, werden in een zeer opwindend bed geduwd en, tegelijk met andere gelegenheden, blootgesteld aan het

liederlijke voorbeeld, dat onherroepelijk ertoe leidde hen tot slachtoffer van de uitspattingen te maken. Het

georganiseerde systeem van zedeloosheid, waaraan deze jonge mannen en jongens zich overgegeven hebben, had

een noodlottige betekenis voor de werkende gemeenschap, kuisheid werd een begrip om de spot mee te drijven.

Slachtoffer na slachtoffer werd op haar beurt uit de spinnerij gehaald; in het algemeen werd het mooiste en meest

bescheiden uitziende meisje uitgezocht uit de honderden die hier bijeen waren. De ene na de andere

gehoorzaamde gedwee, als men dat zo wil noemen.

Haar opvatting over de eer van de vrouw raakte zo verworpen, dat een onbetamelijke intimiteit eerder als al het

andere als prijzenswaardig gold. Het ongelukkige schepsel werd door haar vrouwelijke kameraden duidelijk

gemaakt dat ze van bijzonder geluk mocht spreken dat ze de aandacht van de jonge chef, zijn neef, broer of oom

getrokken had, wat ook steeds gebeurde; anderzijds toonde ze tijdens haar werktijd opzichtig de linten, de hoed of

de jurk – in werkelijkheid de tekenen van haar schande –, die door haar beschouwd werden als de rijke beloning

voor de diensten, die ze daarvoor ook steeds bewezen had. Niets kan duidelijker de demoraliserende uitwerking

van deze gevaarlijke verhouding tonen dan het feit, dat een meisje, van wie bekend was dat zij met iemand

langdurig een seksuele relatie gehad had, zonder moeilijkheden met iemand uit haar eigen kring in het huwelijk

kon treden."

BRON II

Cartoon ('Rijkdom en armoede') uit het Engelse tijdschrift 'Punch', 1843.

1 Leg van de bronnen I en II

afzonderlijk uit dat daarin

steeds een negatief effect

van de fabrieksarbeid door

kinderen en jongeren naar

voren komt.

2 Welke van de bronnen I en

II geeft duidelijk de

oorzaak van het bestaan

van kinderarbeid aan,

welke alleen maar een

gevolg? Leg steeds je

antwoord .


TOETS

1593

BRON I

In 1833 werd in het Engelse graafschap

Lancashire onderzoek gedaan naar de leeftijd

van de arbeiders, die in de katoenfabrieken

tewerkgesteld waren. In deze tabel staat het

resultaat van dat onderzoek.

leeftijd mannen vrouwen

< 11 246 155

11-16 1169 1123

17-21 736 1240

22-26 612 780

27-31 355 295

32-36 215 100

37-41 168 81

42-46 98 38

47-51 88 23

52-56 41 4

57-61 28 3

1 Leg uit wat we verstaan onder de 'sociale

kwestie'.

2 Zowel ondernemers als arbeiders hadden

motieven om kinderen in de fabrieken

tewerk te stellen. Noem voor elk van

beiden zo'n motief.

3 Beide bronnen (I, II) kun je goed

gebruiken voor een onderzoek naar de

kinderarbeid in de Engelse katoenindustrie

omstreeks 1830. Toon aan dat de

informatie over kinderarbeid uit beide

bronnen elkaar aanvult.

BRON II

Op 7 juli 1832 ondervroeg het zogenaamde 'Sadler-

Committee' van het Britse parlement Charles Aberdeen, een

arbeider die op 12-jarige leeftijd in een katoenfabriek was

begonnen en in 1832 op 53-jarige leeftijd was ontslagen,

omdat hij een verzoekschrift had getekend, waarin om

hervormingen in de fabrieksarbeid was gevraagd.

"Vraag: Vragen de bezigheden van de voddenrapers

voortdurende aandacht en om steeds in beweging te zijn en

om verschillende houdingen aan te nemen, om zo hun werk

om de machines schoon te maken aan te passen aan de

bewegingen daarvan?

Antwoord: Ja, je moet onder de machine, terwijl deze loopt.

Vraag: Is het gevaarlijk werk?

Antwoord: Heel gevaarlijk als zij voor het eerst komen, maar

zij raken eraan gewend.

Vraag: Moet u tegenwoordig meer of minder uren werken,

vergeleken met toen u een leerling in een katoenfabriek was?

Antwoord: Ongeveer hetzelfde.

Vraag: Wilt u de commissie vertellen of de arbeid zelf is

toegenomen of anders?

Antwoord: De arbeid is meer dan twee maal zo omvangrijk

geworden.

Vraag: Leg uit op welke wijze.

Antwoord: Ik heb tweemaal zoveel werk verricht als ik

gewoonlijk deed, voor minder loon. Machines zijn sneller

gemaakt. De lichamelijke inspanning behoort de snelheid

van de machine te volgen.

Vraag: Heeft deze toegenomen arbeid enig zichtbaar effect

op hoe de kinderen eruit zien?

Antwoord: Het heeft een aanzienlijk effect. Het veroorzaakt

bleekheid. Een fabriekskind kan je gemakkelijk

onderscheiden van een kind dat niet in een fabriek werkt.

Vraag: Heeft het tot gevolg dat zij korter leven?

Antwoord: Ja.

Vraag: Wat voor argumenten heeft u voor die gedachte?

Antwoord: Ik heb mannen en vrouwen gezien, die hun hele

leven in de fabriek gewerkt hebben, zoals ikzelf, en dat ze

gingen trouwen; en ik heb gezien dat deze bevolkingsgroep

al maar kleiner werd; ikzelf heb zeven kinderen gehad, geen

een van hen leefde langer dan zes weken; mijn vrouw is een

uitgemergeld mens, net als ikzelf, een kleine vrouw, en ze

werkte al in haar kinderjaren, jonger dan ik, in een fabriek.

Vraag: Hoe oud worden gewoonlijk diegenen, die vanaf hun

vroege jeugd gewend waren aan werk in fabrieken?

Antwoord: Ik heb er maar heel weinig gekend die ouder dan

ik waren. Ik denk dat de meesten van hen voor hun

veertigste jaar overlijden."


Verenigde Staten

TOETS

1554

BRON

Spotprent, verschenen in het Amerikaanse weekblad 'Life', circa 1914.

1 Leg uit waarom zowel ondernemers als arbeiders voordeel hadden van kinderarbeid.

2 Welk oordeel heeft de tekenaar van de spotprent over kinderarbeid? Leg je antwoord uit met een

beschrijving van de bron.

3 Noem twee argumenten waarmee de tekenaar zijn oordeel over kinderarbeid ondersteund kan hebben.

4 Waarom was het juist in de Verenigde Staten moeilijk om wetgeving met betrekking tot kinderarbeid tot

stand te brengen?


TOETS

1816

BRON I

In onderstaande tabel staat aangegeven, in percentages, op welke

leeftijd jongens/mannen en meisjes/vrouwen in 1816-1818 begonnen

met werken in de katoenindustrie in Manchester (Groot-Brittannië).

BRON II

Lewis Wickes Hines was een Amerikaanse wetenschapper en fotograaf, die zijn camera

gebruikte om de omstandigheden in de Amerikaanse industrie voor de Eerste Wereldoorlog

vast te leggen. Deze foto uit 1911 toont spinners in een katoenfabriek.

1 Leg uit met welk argument

enerzijds ondernemers,

anderzijds arbeiders de

noodzaak van kinderarbeid

verdedigden. Twee antwoorden

dus.

2 Tegenstanders van kinderarbeid

voerden vaak felle campagnes

om voor kinderen leerplicht in

te voeren. Welke twee

argumenten voerden ze

daarvoor aan?

3 Tegenstanders van kinderarbeid

konden aan bovenstaande

bronnen (I, II) argumenten

ontlenen om hun standpunt te

ondersteunen. Noem drie van

die argumenten en leg bij elk

argument uit hoe je dit aan bron

I of bron II ontleent.

SOCIALE KWESTIE Levensverwachting

Sterftecijfers

Opstellen hypotheses

TOETS

1773

BRON I

Deze grafiek geeft, voor een drietal periodes in de negentiende

eeuw, weer op welke leeftijd mensen in Colton stierven. Colton

was een dorpje in het Engelse graafschap Staffordshire, waar

de mensen nog hoofdzakelijk van de landbouw leefden.

BRON II

Grafiek van het aantal mensen dat in Colton tussen 1813 en

1899 gemiddeld per maand stierf.

1 Welke conclusie kun je uit bron I trekken met betrekking tot de levensverwachting van de inwoners van

Colton in de negentiende eeuw.

2 De grafiek (I) geeft niet aan wat de oorzaak van de weergegeven veranderingen zijn. Bedenk vanuit je

kennis over de negentiende eeuw een mogelijke oorzaak. Leg je antwoord uit.

3 Bron II geeft wel informatie hoeveel mensen er per maand gemiddeld in Colton stierven, maar maakt niet

duidelijk waardoor er grote verschillen zijn. Bedenk zelf een mogelijke oorzaak voor het grote verschil

tussen enerzijds september/oktober en anderzijds januari/februari. Leg je antwoord uit.


Werkloosheid

TOETS

490

BRON I

Een ingezonden brief uit het

Nederlandse blad 'Recht voor Allen',

circa 1885.

"Eenigen tijd geleden hebt u ons

bericht dat de heer Regout,

fabriekant van glas, porcelein en

aardewerk te Maastricht, eene

uitzondering gevraagd had voor

zijne glasindustrie toen de wet op

den kinderarbeid van den heer Van

Houten ingevoerd is geworden. Wel,

M[ijnheer] de R[edacteur] een kijkje

van naderbij zal u doen zien dat

mijnheer R. heelemaal gelijk had.

Indien gij eens een kijkje kondet

nemen des morgens ten half zes of

des avonds ten zes ure, wanneer de

'bloozers' hun werk geeindigd

hebben, dan zoudt hij een groote

menigte, honderde jongens van 12,

13, 14 jaren de groote fabrieken der

heeren Regout en Co. zien verlaten,

schreeuwend, vloekend, tierend, met

ingevallen aangezichten, gekromden

rug en knikkende knieën, naar hun

lichaam verdierlijkt voor er een

straal van levensgenot op geschenen

heeft en naar den geest... O meneer

de Redacteur, als dit beschaafde

menschen moeten heeten in hun

schoone onschuldige kinderjaren,

toon mij dan eens een wilde!"

BRON II

Oproep aan Amsterdamse werklozen, 1885.

1 Welke negatieve gevolgen van het industrialisatieproces komen in bovenstaande bronnen I en II aan de

orde? Geef voor elk van deze gevolgen ook een uitleg.

2 Ga bij beide bronnen (I, II) afzonderlijk na of de betrokken arbeiders ca. 1885 in hun situatie berustten.

Leg je antwoord telkens uit met behulp van de tekst.

3 Waarom speelde een blad als 'Recht voor Allen' (II) zo'n belangrijke rol bij de bewustwording van de

arbeiders?


TOETS

162

BRON I

Overzicht van het aantal dodelijke minderjarige slachtoffers van ongelukken in steenkolenmijnen in Engeland

in 1838.

Doodsoorzaak jonger dan

13 jaar

13 – 18

jaar

18 - 21

jaar

totaal

Aardverschuivingen 15 14 72 101

Gas-explosies 13 18 49 80

Instorting van mijnschachten 14 16 36 66

Overstromingen 3 4 15 22

Overreden door een mijnkarretje 4 5 12 21

Verstikking door gas 0 2 6 8

Over een katrol getrokken 3 0 3 6

Anders 6 5 36 47

Totaal 58 64 229 351

BRON II

In 1840 stond in het Engelse weekblad 'Punch' onderstaande spotprent. De begeleidende tekst luidde: "Het is

aangenaam te weten dat hoewel er zo’n ellende in de kolenmijnen is, dezetoch een grote hoeveelheid luxe

opleveren".

1 Noem twee redenen voor industriële ondernemers om kinderen arbeid te laten verrichten.

2 Toon aan dat je aan beide bronnen I en II een argument kunt ontlenen om kritiek op de kinderarbeid te

leveren. Twee antwoorden dus.


Stakingen

Rol van de pers

TOETS

1715

BRON I

In juni 1888 schreef Annie Besant in het blad 'The Link' een artikel over de arbeids-omstandigheden van vrouwen

in de 'Bryant and May'-luciferfabriek. Zij schreef onder meer over de vroegtijdige dood van veel vrouwen als

gevolg van het werken met fosfor; daardoor kregen zij onder andere last van haaruitval.

"Geboren in achterbuurten, aan het werk gezet toen zij nog kinderen waren, onvolgroeid want ondervoed,

onderdrukt want hulpeloos, aan de kant gezet zodra zij niet meer kunnen werken, wie maakt het wat uit als zij

sterven of op straat gezet worden, zolang de aandeelhouders van 'Bryant and May' maar hun 23 procent krijgen en

meneer Theodore Bryant standbeelden kan oprichten en parken kopen?

Meisjes zijn gewend dozen op hun hoofd te dragen tot het haar er langzaam afgesleten is en de jonge hoofden zijn

kaal op vijftienjarige leeftijd? Dominees met aandelen in 'Bryant & May': neem je vijftien jaar oude dochter op je

knie, ga met je hand zachtjes over de zijdezachte bossen krullen, verheug u over de sierlijke schoonheid van de

dikke, schitterende vlechten."

BRON II

Na de publicatie van Annie Besant dwong 'Bryant and May' zijn arbeiders een verklaring te ondertekenen dat zij

tevreden waren over hun arbeidsomstandigheden. Toen een aantal vrouwen dit weigerde en ontslagen werd,

gingen 1.400 vrouwen in staking. Annie Besant ontving op 4 juli een anonieme brief van een arbeider van 'Bryant

and May'.

"Beste Mevrouw, ze hebben geprobeerd de arme meisjes te laten zeggen dat het allemaal leugens zijn die gedrukt

zijn en ze hebben geprobeerd ons papieren te laten ondertekenen dat het allemaal leugens zijn.; beste Mevrouw,

niemand weet wat het is wat we ons moeten laten welgevallen en we zullen niet ondertekenen. Wij danken u heel

erg voor de vriendelijkheid die u ons getoond hebt. Mijn beste Mevrouw, we hopen dat u om ons geen

moeilijkheden krijgt, omdat wat u gezegd hebt helemaal waar is."

BRON III

De krant 'The Times' schreef in juni 1888 het volgende commentaar op de staking. Met de 'matchgirls' worden de

meisjes in de lucifersfabriek bedoeld.

"Het jammerlijke is dat de 'matchgirls' niet uit zichzelf actie ondernomen hebben, maar tot staking aangezet zijn

door onverantwoordelijke raadgevers. Geen enkele moeite is gespaard door deze lastpakken van de moderne

geïndustrialiseerde wereld om dit geschil onder de aandacht te brengen."

BRON IV

In juli 1888 schreef de krant 'Pall Mall Gazette' het volgende over de staking.

"Het verhaal is vol hoop voor de toekomst, omdat het de geweldige macht laat zien, die ligt in alleen maar

publiciteit. Het was de publicatie van het simpele verhaal van de klachten van de 'matchgirls' in een onbekend,

klein, goedkoop weekblaadje, genaamd 'The Link', die het werk deed."

1 Leg uit dat je de arbeidsomstandigheden bij 'Bryant and May' een voorbeeld van de sociale kwestie

kunt noemen. Noem één voorbeeld uit bovenstaande bronnen om je antwoord te illustreren.

2 Maak in eigen woorden duidelijk hoe Annie Besant in de tweede alinea van haar publicatie (I) met een

emotioneel argument de aandeelhouders van 'Bryant and May' onder druk probeerde te zetten''

3 Welke van de twee kranten (III, IV) probeerde het standpunt van de werkgevers onder woorden te

brengen? Leg je antwoord uit.

4 Waardoor waren arbeiders in de tweede helft van de negentiende eeuw steeds beter in staat kranten en

weekbladen te lezen? Noem twee oorzaken.

5 Uit bovenstaande bronnen kun je de conclusie trekken dat de opkomst van kranten en weekbladen

heeft bijgedragen aan de verbetering van de werkomstandigheden voor arbeiders. Leg dat uit.


Leerplicht

TOETS

1616

BRON I

In 1848 werd in Duitsland een ontwerp gemaakt voor de reglementering van fabrieksarbeid. In de motivering van

dat ontwerp stond onder meer het volgende te lezen.

"In de fabrieken raken de kinderen niet alleen gewend aan arbeid, maar ook aan een steeds geregelde arbeid, aan

orde en stiptheid en het verblijf in de fabrieken zal over het algemeen overvloediger en gezonder zijn dan het in

de benauwde, met alle mogelijke soorten van stank en walm gevulde woningen van de ouders kan zijn."

BRON II

Hieronder staat een fragment uit het 'Jahresbericht der Handelskammer Aachen und Burtscheid' voor het jaar

1865.

"Waar de ouders zelf van de vroege morgen tot de late avond aan het werk zijn, blijven de kinderen zonder

toezicht aan hun lot overgelaten (…) en zouden dus, als hun werk in de fabrieken ophoudt, op straat rondhangen

en zich wellicht overgeven aan bedelarij, diefstal en andere ondeugden."

BRON III

In het parlement van de Pruisische provincie Rijnland (Rheinische Provinziallandtag) werd in 1837 voor het

eerst een debat gehouden over kinderarbeid. In dat debat werd onder meer het volgende opgemerkt.

"Ik ben het er, mijne heren, volkomen mee eens dat de arme kinderen (…) onder de bescherming van milde

wetten gesteld worden, maar deze mogen echter niet zulke grote beperkingen bevatten, waardoor het voortbestaan

van onze industrieën onmogelijk gemaakt wordt door de concurrentie van het buitenland."

1 Noteer in eigen woorden van elke bron (I t/m III) apart welk argument gebruikt wordt om een verbod op

kinderarbeid tegen te houden.

2 Noem twee argumenten voor kinderarbeid die je in bovenstaande bronnen (I t/m III) niet terug kunt

vinden.

3 Rond 1900 werd in veel West-Europese landen de discussie gevoerd om de leerplicht voor kinderen in te

voeren. Noem twee argumenten, in relatie tot het verschijnsel van de kinderarbeid, die de voorstanders

van de leerplicht gebruikten.


Kapitalisme

TOETS

1590

BRON I

In 1835 publiceerde de Schotse arts en chemicus Andrew Ure (1778-1857) het boek 'The Philosophy of

Manufactures'. Daarin schreef hij het volgende over kinderarbeid.

"Geen enkele baas zou willen dat er weerspannige kinderen arbeid zouden verrichten binnen de muren van zijn

fabriek, die niet zonder slaan aan het werk te houden zijn en daarom beboet of ontslaat hij gewoonlijk alle

spinners van wie bekend is dat zij hun helpers mishandelen. Daarom is misbruik van welke aard dan ook een

zeldzaamheid. Ik heb veel fabrieken bezocht, zowel in Manchester als in de omliggende districten, gedurende een

periode van verscheidene maanden, waarbij ik onverwachts en vaak alleen, op verschillende tijden van de dag

spinnerijen betrad, en nooit zag ik ook maar eenmaal dat een kind een pak slaag kreeg, evenmin zag ik ooit

kinderen die in een slecht humeur waren (…) In een vestiging waar katoen gesponnen en geweven werd, wordt al

het zware werk door de stoommachine gedaan, waardoor er voor de bediener helemaal geen zwaar werk overblijft

en hij in het algemeen letterlijk niets te doen heeft; maar nu en dan moet hij een of andere precieze handeling

verrichten, zoals de gebroken draden aan elkaar maken, de kluwens garen van de spoel afhalen etc. En het is

helemaal niet waar dat het werk in een fabriek onophoudelijk is omdat de beweging van de stoommachine

onophoudelijk is, dat de arbeid niet onophoudelijk is op juist die grond, omdat die verricht wordt in samenloop

met de stoommachine."

BRON II

In 1850 bracht de Schotse geoloog Leonard Horner, aangesteld om fabrieken te inspecteren, een rapport uit,

waaruit dit fragment volgt.

"Op 4 mei bezochten de heer Jones en ik de fabriek van Christopher Bracewell & Brothers in Earby. Hij staat

buiten het dorp, in een open veld, en toen wij dichterbij kwamen zagen wij een van de broers met aanzienlijke

snelheid vanuit huis naar de fabriek rennen. Dit zag er zeer verdacht uit, maar wij ontdekten niets verkeerds. Een

paar dagen later ontving ik een anonieme brief dat wanneer de heer Bracewell de fabrieksinspecteur zag, hij naar

de fabriek ging en zorgde dat zij die te jong waren in de plees gestopt werden. Hij zei ook dat de kinderen 13 tot

14 uur per dag werkten. Binnen een paar dagen ging de heer Jones opnieuw naar de fabriek, vergezeld van de

hoofdinspecteur van politie in Colne. Nadat hij zijn eerste onderzoek had gedaan, gaf hij de politieagent de

opdracht de plees te doorzoeken en daarin werden dertien kinderen gevonden. Van allen werd vastgesteld dat zij

illegaal in de fabriek tewerkgesteld waren."

1 Leg uit dat zowel fabrikanten als arbeiders motieven hadden om kinderen in fabrieken te laten werken.

2 In welk opzicht maakte de kapitalistische economie kinderarbeid op grote schaal mogelijk?

3 Maak duidelijk dat de schrijvers van de beide bronnen (I, II) van mening verschilden over het

verschijnsel van de (industriële) kinderarbeid.

4 Welke bron, I of II, acht jij voor een historisch onderzoek naar kinderarbeid het meest betrouwbaar? Leg

je antwoord uit.


Gelaagdheid

Rol overheid

TOETS

274

BRON

In 1828 publiceerde de Britse journalist John Brown het boek 'A Memoir of Robert Blincoe'. Als vierjarig jongetje

kwam Blincoe in 1796 in een weeshuis in Londen terecht, van waaruit hij in 1799 tewerkgesteld werd in een

kousenweverij. Uiteindelijk kreeg Blincoe het in 1817 voor elkaar een eigen kleine katoenspinnerij op te zetten.

Aan Brown vertelde Blincoe in 1822 onder meer het volgende voorval.

"Een meisje genaamd Mary Richards, die men opvallend knap vond toen ze het weeshuis verliet en die nog maar

net tien jaar oud was, bediende een voorspinmachine, waaronder op ongeveer een voet vanaf de grond zich een

horizontale drijfas bevond, waarmee de onderdelen daarboven werden rondgedraaid. Het gebeurde op een avond

dat haar schort door de drijfas werd gegrepen. In een oogwenk werd het arme meisje door een onweerstaanbare

kracht weggetrokken en op de grond gesmakt. Ze slaakte de meest hartverscheurende kreten! Blincoe rende naar

haar toe, een geëmotioneerde en hulpeloze toeschouwer van een gruwelijk schouwspel. Hij zag rond en rond

gedraaid worden met de drijfas – hij hoorde de botten van haar armen, benen, dijen etc. de een na de ander in

stukken breken, schijnbaar tot kleine gruzels versplinterd, naarmate de machine haar ronddraaide en haar lichaam

steeds verder in het mechaniek trok, spatte haar bloed over de machine en stroomde het op de grond, haar hoofd

leek verpletterd – uiteindelijk kwam haar verminkte lichaam zo vast te zitten, tussen de drijfassen en de grond, dat

vanwege het lage waterpeil en de van de machine losgeraakte raderen, dit de centrale drijfas stopte. Toen ze was

losgemaakt, bleek elk bot gebroken – haar hoofd vreselijk platgedrukt. Ze werd geheel levenloos afgevoerd."

1 Als gevolg van de industrialisatie kwamen er veranderingen in de gelaagdheid van de bevolking. Geef aan

welke verandering er in het levensverhaal van Robert Blincoe (zoals weergegeven in de inleiding van de

bron) terug te vinden is.

2 Leg uit dat zowel fabrikanten als arbeiders een motief hadden om kinderen in fabrieken te laten werken.

3 Op de achtergrond van het door Robert Blincoe meegemaakte voorval (bron) speelden ook de toenmalige

opvattingen over de rol van de overheid mee. Maak dat duidelijk.

4 Welke rol hebben boeken als die van John Brown (bron) gespeeld in de geschiedenis van de kinderarbeid

in de negentiende eeuw?


Liberalisme

TOETS

175

BRON I

Foto uit 1909 van twee

jongens, die in een

Amerikaanse textielfabriek

spoelen verwijderen terwijl

de machine in werking is.

BRON II

In de Verenigde Staten verschenen

spotprent, 1916.

1 Welk argument voor kinderarbeid kun je

aan bron I ontlenen?

2 Rond 1900 ontstond onder liberalen

verschil van mening over het antwoord

op de vraag, die in bron II gesteld wordt.

Leg dat uit door

- eerst uit te leggen wat de tekenaar

met haar prent wilde laten zien en

- vervolgens de antwoorden van de

twee groepen liberalen op de door

de tekenaar gestelde vraag te geven.

SOCIALE KWESTIE Engeland

Luddieten

Sociale onrust

TOETS

1564

BRON I

De 'Leeds Mercury' berichtte in april 1812 over de aanval op Burton’s Mill in Middleton.

"Een groep mannen, honderd tot tweehonderd man sterk, sommigen van hen bewapend met geweren met daarop

bajonetten bevestigd en anderen met mijnwerkershouwelen, marcheerde in optocht het dorp in en voegde zich bij de

oproerlingen. Aan het hoofd van de gewapende bandieten werd een man van stro meegevoerd, die de beroemde

generaal Ludd voorstelde, wiens vlaggendrager met een soort rode vlag zwaaide."

BRON II

De journalist en voorstander van vrijhandel Archibald Prentice schreef in zijn boek 'Historical Sketches and

Personal Recollections of Manchester' (1851) het volgende over de ongeregeldheden rond de Luddieten in april

1812.

"Op zaterdag 18 april kwam een grote groep vrouwen, hoofdzakelijk vrouwen, bijeen op de aardappelmarkt, Shude

Hill, waar de verkopers voor aardappelen 14 en 15 shilling per zak vroegen. Sommige vrouwen begonnen zich met

geweld de artikelen toe te eigenen; maar de burgerlijke en militaire autoriteiten kwamen tussenbeide om een soort

maximumprijs vast te stellen, voor 8 shilling per zak, waarvoor ze in kleine hoeveelheden werden verkocht. Op

maandag werd een kar die veertien zakken meel vervoerde tegengehouden en het meel werd weggenomen. Op 27

april vond een oproerige bijeenkomst plaats in Middleton. De weverij van Burton and Sons was al eerder bedreigd

vanwege hun methode om het weven te laten plaatsvinden door de toepassing van stoom. De fabriek werd beschermd

door soldaten, zo stevig dat zij bestand was tegen hun aanval; zij snelden toen naar het huis van Emanuel Burton,

waar zij hun wraak oefenden door het in brand te steken. Op vrijdag 24 april begon een grote groep wevers en

monteurs rond het middaguur bijeen te komen, met de openlijk geuite bedoeling in Westhoughton de mechanische

weefgetouwen te vernielen, samen met de gehele gebouwen. De militairen reden op volle snelheid naar

Westhoughton; en bij hun aankomst stelden zij tot hun verbazing vast dat de gebouwen helemaal waren vernield,

terwijl er geen enkel individu te zien was aan wie enige verdenking kleefde een rol te hebben gespeeld in deze

waarlijk verschrikkelijke wandaad."

BRON III

In 1819 schreef de journalist John Edward Taylor een artikel over de 'Luddite Riots' in 1812 in Manchester.

"De rellen in Middleton vonden hun oorsprong in hevige ellende, verbitterd door een kortzichtig vooroordeel tegen

de introductie van pas uitgevonden machines. De aanval van de menigte op de fabriek en de vernieling van het huis

van een van zijn eigenaren, waren misdaden van de grootste afschuwelijkheid. Maar in Westhoughton, waar een

fabriek met stoommachines in brand was gestoken en afgebrand, lag de zaak heel anders. Deze wandaad was

besproken op een bijeenkomst (...) op 9 april 1812, zestien dagen voor het plan in praktijk werd gebracht. Op deze

bijeenkomst waren, voor het grootste deel van de tijd en tot het tijdstip van afsluiting, niet meer dan ongeveer veertig

personen aanwezig, van wie niet minder dan tien of elf spionnen waren, bekend als werkend voor kolonel Fletcher.

Dat omstandigheden als deze zich voordeden, zestien dagen voor het afbranden van de fabriek plaatsvond, maakt het

niet een zaak van vermoeden, maar juist van absolute zekerheid, dat de alarmerende wandaad voorkomen had

kunnen worden, als het de bedoeling van de spionnen of van hun werkgevers was geweest om het te voorkomen."

1 Op basis van de bronnen I, II en III kun je een reconstructie maken van het zogenaamde Luddisme, rond

1812 in Manchester en omgeving. Leg uit

a wat doel en methode van de beweging van de Luddieten waren;

b dat je het optreden van de Luddieten kunt zien als een voorbeeld van de 'sociale kwestie' en

c dat het optreden van de Luddieten niet als revolutionair beschouwd mag worden.

2 Prentice (bron II) en Taylor (bron III) keurden beide het optreden van de Luddieten af, maar verschillen

ten dele over de schuldvraag. Maak dat duidelijk en toon je antwoord aan met verwijzingen naar beide

bronnen.



Sociaal-democratie

Nederland

TOETS

668

BRON I

Een Rotterdamse havenarbeider over zijn ervaringen als hij na een langdurige ziekte bij zijn oude werkgever

terugkeert, 1914.

"(...) dat ik te veel was in hun kring. Telkens ziek, neen, dat gaat niet. Ik moest maar naar iets anders uitzien. Maar

waar moest ik heen, zoo'n zieke stakkerd. Niemand wou mij immers hebben? Toen ik dan ook na maanden niet uit

eigen beweging wegging, begon men het slechtste en minst betaalde werk voor mij te bestemmen, zoodat ik het ten

slotte moede werd; en toen op een keer zich een incident voordeed tusschen de patroons en mij, hadden zij

tegelijkertijd een prachtige gelegenheid om mij te loozen. Er waren dan toch wel wat veel knechts, dus zou ik maar

ontslagen worden en dan 'mijn socialistische ideeën prikkelden mij zoo'. Ik kon desnoods nog wel een prima

getuigschrift meekrijgen, want op mijn werk viel absoluut niets te zeggen."

BRON II

Een munitie-arbeider (geboren 1883) uit de Zaanstreek over zijn leven.

"Mijn jongelingsjaren tot ruim 17-jarigen leeftijd zijn in geestelijke ledigheid voorbijgegaan. Aan eenige verdere

ontwikkeling op een of ander terrein werd niet gedacht en ik was als andere fabrieksjongens van dien leeftijd (...)

In September 1901 trad ik als lid tot de Partij toe. Als men mij vraagt, of ik toen een overtuigd socialist was, dan

moet ik die vraag met 'neen' beantwoorden. Ik was iemand die het streven naar een socialistische maatschappij

wenschte te steunen, omdat deze kapitalistische maatschappij met zijn rijkdom en weelde eenerzijds en zijn

armoede en ellende anderzijds niet deugde. Eenige kennis der maatschappelijke ontwikkeling bezat ik echter niet."

BRON III

Fragment uit het beginselprogramma van de Sociaal-Democratische Arbeiderspartij, vastgesteld in 1912.

"Het proletariaat kan den tegenstand der kapitalistische klasse tegen de overbrenging der bedrijfsmiddelen van

partikulier in maatschappelijk bezit slechts breken door de verovering der politieke macht. Voor dit doel hebben

zich over de geheele wereld de arbeiders, die tot bewustzijn van hunne taak in den klassenstrijd zijn gekomen,

georganiseerd."

1 Leg uit dat zowel uit bron I als uit bron II blijkt dat de arbeiders zich in de tijd voor de Eerste

Wereldoorlog niet volwaardig lid van de samenleving voelden.

2 Beoordeel of de arbeiders die in bron I en bron II aan het woord komen al bewust naar emancipatie

streefden. Leg in beide gevallen je antwoord uit.

3 Zowel bron II als bron III maken duidelijk wat er nodig was om de strijd voor emancipatie te kunnen

voeren en winnen. Wàt was daar voor nodig? Verwijs in je antwoord naar beide bronnen.

SOCIALE KWESTIE Emancipatie arbeiders

Arbeidersorganisaties

Acht-urige werkdag

TOETS

1591

BRON

In 1892 verscheen onderstaand affiche. Over de hele

wereld vieren organisaties van arbeiders elk jaar op 1 mei

de 'Dag van de Arbeid'. Voor het beantwoorden van de

vragen is het niet nodig de slecht leesbare tekst in het

midden te ontcijferen.

1 Dit affiche kun je gebruiken als illustratie

voor de emancipatie van de arbeiders.

Toon dat aan door:

- eerst aan te geven wat we onder

emancipatie verstaan;

- vervolgens aan het affiche te ontlenen wat

voor de arbeiders de oorzaak was voor

hun streven naar emancipatie en

- ten slotte uit het affiche te halen hoe

volgens de arbeiders deze emancipatie

bereikt moest worden.

2 Leg aan de hand van het affiche uit

waarom voor de arbeiders de acht-urige

werkdag zo belangrijk was voor hun

emancipatie.

3 Waarom was voor het bereiken van de

acht-urige werkdag uiteindelijk ook

hetoprichten van politieke partijen door de

arbeiders noodzakelijk?



Vakverenigingen

Vrouwenemancipatie

TOETS

495

BRON I

Werktijden van de meisjes die in de fabrieken ('mills') werkten in Lowell, Massachusetts, 1853.

BRON II

Affiche van de 'Women's Trade Union

League of Illinois', 1907.

BRON III

Tekening uit het blad 'Der Wahre Jacob', januari 1895. De

titel luidt: 'Een nieuwjaarsgeschenk, zoals de arbeiders het

zich wensen'.

'Hoe trots de dwangburcht ook verrijst,

Men merkt hoe hij op zijn grondvesten beeft.

De klasse van opscheppers raast en gaat tekeer,

Maar zie, hoe daar de bres wijd open staat.

De kwelling en de plaag van het volk

Zal de achturendag een stuk korter maken.'

1 In de tekening uit 'Der Wahre Jacob' (III) stelt de burcht het kapitalisme voor. Leg uit hoe juist het kapitalistische

economische systeem het industrialisatieproces bevorderen kon.

2 In de tekst bij de tekening (III) wordt het kapitalisme een 'dwangburcht' genoemd. Leg uit, door de tekening te

beschrijven, waarom de tekenaar het kapitalisme zo ziet.

3 Leg uit dat de bronnen I en II illustreren dat in de 19de-eeuwse samenleving het levensritme van veel mensen

geheel door economische factoren werd bepaald. Voor beide bronnen afzonderlijk antwoorden.

4 De bronnen II en III laten zien dat de arbeiders zich in de loop van de 19de eeuw steeds beter gingen organiseren.

Waartoe richtten arbeiders vakverenigingen en eigen politieke partijen op? Twee antwoorden.

5 Waarom zal een tekening als die uit 'Der Wahre Jacob' (III) er regeringen en kerken toe aangezet hebben zich ook

in te zetten voor de verbetering van de levensomstandigheden van de arbeiders?

6 Het affiche '$acred Motherhood' (II) is afkomstig van een vakbond van vrouwen. Op welke 2 manieren maakt het

affiche duidelijk dat deze vakbond het niet eens was met de arbeidsomstandigheden van veel vrouwen?

7 In welke 2 opzichten kun je het bestaan van de 'Women's Trade Union League of Illinois' (III) een uiting van

vrouwenemancipatie noemen?

SOCIALE KWESTIE Woonomstandigheden

Rol van de overheid

Kiesrecht

TOETS

493

BRON I

Schilderij van Eduard Hilverdink uit 1889, getiteld

'Jodenbuurt in Amsterdam'.

BRON II

Interieur van een Amsterdamse arbeiderswoning begin

20ste eeuw. Onder de tafel staat een poepton.

1 Noteer van beide bronnen (I, II) afzonderlijk wat ze duidelijk maken over de leefomstandigheden van de

19de-eeuwse Amsterdamse arbeiders.

2 Op het eind van de 19de eeuw ging onder meer de overheid zich met de situatie van de industriearbeiders

bemoeien. Waarom deed de overheid dat? Twee motieven noemen.

3 Waarom was de uitbreiding van het kiesrecht van belang voor de verbetering van het lot van de arbeiders?

SOCIALE KWESTIE Verenigde Staten

Kapitalisme

Immigratie

Socialisme

Nationalisme

TOETS

1077

BRON

In het Amerikaanse tijdschrift 'Judge' verscheen circa 1900 onderstaande spotprent. Het onderschrift luidt: 'The

inevitable result to the American workingman of indiscriminate immigration'. Op de hoofdband staat 'pauper

labor', wat zoiets betekent als: 'de door arme mensen verrichte arbeid'. Op de achtergrond is Ellis Island

afgebeeld, het eiland waar zeer veel immigranten de Verenigde Staten binnenkwamen.

1 De tekening kun je beschouwen als een aanklacht tegen het rauwe Amerikaanse kapitalisme. Maak

dat duidelijk door:

a eerst te beschrijven wat de tekenaar met zijn prent duidelijk wil maken en

b vervolgens uit leggen waarom je het rauwe Amerikaanse kapitalisme kunt zien als de

oorzaak van deze situatie.

2 Leg uit waarom een nationalist veel minder moeite met deze tekening gehad zal hebben dan een

socialist. Twee antwoorden dus.

SOCIALE KWESTIE Arbeidsvoorwaarden

Vakverenigingen

TOETS

1712

BRON I

Will Thorne, die zich van

ongeschoold arbeider had

opgewerkt tot de leider van de

'National Union of Gasworkers &

General Labourers', hield op 31

maart 1889 in Londen een

toespraak voor zijn aanhangers bij

de 'Beckton Gas Works'. Uit die

rede volgt hier een fragment.

"Laat me jullie vertellen dat jullie

nooit een verandering in het

werken op zondag, geen

verandering in een van jullie

arbeidsvoorwaarden of lonen

verkrijgen, tenzij jullie je gaan

verenigen en een sterke vakbond

vormen. Dan zullen jullie in staat

zijn om je stem te laten horen en te

zeggen hoe lang jullie willen

werken en hoeveel jullie willen

krijgen voor een dag lang werken.

Het is gemakkelijk om één stok te

breken, maar wanneer vijftig

stokken samen gebundeld zijn is

dat een veel moeilijker karwei. De

manier waarop jullie jarenlang in

jullie arbeid behandeld zijn is

schandalig, wreed en onmenselijk.

Ik geef mijn woord dat, als jullie

standvastig zijn en niet aarzelen,

wij binnen zes maanden de

achturige werkdag zullen eisen en

winnen, een zesdaagse werkweek

en de afschaffing van de huidige

slavendrijvermethoden die niet

alleen in de mode zijn bij de

'Beckton Gas Works', maar in het

gehele land."

BRON II

Vaandel van de 'Amalgamated Stevedores Labour Protection League',

opgericht in 1889 naar aanleiding van de 'Great Dock Strike', een

grote en succesvolle havenstaking in Londen. Op het vaandel wordt in

herinnering gebracht dat de stakers steun kregen van Australische

collega's. 'Stevedores' zijn stuwadoors, arbeiders die schepen laden en

lossen.

1 Will Thorne gaf in zijn toespraak tot de arbeiders in de gasfabriek

van Beckton (I) precies aan waarom juist vakverenigingen in staat

zijn de arbeidsomstandigheden voor de arbeiders te verbeteren.

Leg uit dat hij dat deed door de vergelijking die hij maakte met

stokken.

2 Het vaandel van de vakvereniging van stuwadoors (II) geeft

zowel met woorden als met beelden aan dat de arbeiders vol

vertrouwen hun strijd voor betere arbeidsvoorwaarden voerden.

Maak dat voor beide elementen (woord en beeld) duidelijk.


Lot arbeiders

Vakverenigingen

TOETS

1714

BRON I

Het Italiaanse blad 'L'Asino' (De Ezel) publiceerde

in 1902 op zijn voorpagina onderstaande

spotprent.

BRON II

Onderstaande spotprent verscheen in het begin van de

twintigste eeuw in verschillende bladen van de I.W.W.,

de 'Industrial Workers of the World', een internationale

vakbond. Met 'unionism' wordt het streven naar het

vormen van vakbonden bedoeld. De titel van de tekening

luidt: 'Arbeiders! Geef mij meer kracht in mijn arm!'

1 Leg uit wat we verstaan onder een

kapitalistische economie.

2 Beredeneer dat het kapitalisme in de

negentiende eeuw het industrialisatieproces

bevorderd heeft.

3 Stel dat je een voordracht moet houden over

de reactie van de arbeiders op het

negentiende-eeuwse kapitalisme en dat je

daarbij bovenstaande twee prenten (I, II) mag

vertonen om je verhaal te illustreren. Leg uit

dat het logisch is om in je voordracht eerst

bron I te bespreken en daarna bron II. Zorg er

voor dat in je uitleg de betekenis van beide

prenten duidelijk wordt.

http://2.bp.blogspot.com/-M7nS5f46Mzc/Tnfd1ErVtuI/AAAAAAAABRI/eGu5WsE9WC0/s1600/ct06_galantara_asino.jpg

SOCIALE KWESTIE Levensomstandigheden

Emancipatie arbeidersklasse

TOETS

502

BRON

Verzoekschrift van werkloze Amsterdamse arbeiders gericht aan hun rijke stadgenoten, 1851.

"RIJKE BURGERS!

Er is nood, hevige nood onder de minvermogende ingezetenen, voornamelijk onder de arbeidende klasse in

Amsterdam; er is niets te verdienen en 't hoogst noodigste, de levensmiddelen zijn bitter duur, en waarom zijn die

duur? Is de oogst mislukt? (...) neen dat niet maar de zwaren drukkende belasting en de monnopoliën der

kooplieden maakt alles duur - nu vragen wij of dat regt is in een vrij land (...) van dag tot dag stijgt de verzwaaring

hooger, en wij moeten er maar mee tevreden zijn, de Rijken voelt het niet al was 't drie maal hooger, maar wij, wij

voelen 't des te zwaarder (...) maar 't is haast gedaan, de maat is vol gemeten, thans zullen wij ons regt doen gelden

en er voor opkomen ten koste wat het wil, wat was alles na de onlusten te Parijs sints Februarij 1848 niet in

beweging, wat is er verschrikkelijk veel bloed omtrent in alle landen van Europa vergooten sints dat tijdperk,

overal stond men op tegen de Regering, maar Nederland en deszelfs hoofdstad wilde hunnen naam niet bevlekken

met die van opstandelingen, neen wij dachten te edel, en vertrouwden op de herziening der grondwet (...)

Wijders geven wij 't o Rijken der aarden op Uw geweten, en verlangen slechts dat gij werk zult verschaffen, tot uw

eigen veiligheidswille, is dan alles duur, als er dan maar werk is, opdat wij niet geheel verhongeren, want de eene

mensch kan den anderen niet eten, en voor steelen deinsen wij terug (...) want wee! wee! als gij de roepstem niet

hoord, en de zaken soms eene ommekeer kregen, dan zoud Gij U gewis bedroefd beklagen."

1 In het verzoekschrift wordt de toestand van de Amsterdamse arbeiders beschreven. Geef aan welke

oorzaken van en welke oplossingen voor deze zogenaamde sociale kwestie in het verzoekschrift genoemd

worden.

2 Beredeneer waarom het verzoekschrift kenmerkend is voor de beginperiode van de Industriële Revolutie.

3 De reactie van de overheid op dit soort verzoekschriften was in eerste instantie (voor de arbeiders althans)

negatief; naderhand hadden dergelijke acties echter ook een positieve invloed. Licht beide elementen van

deze stelling met behulp van de tekst van de bron toe.

SOCIALE KWESTIE Bevolkingsvraagstuk

Neo-malthusianisme

Liberalisme

Anti-revolutionairen

TOETS

215

BRON I

Fragmenten uit een door W. Anten geschreven brochure: 'Nieuwe beschouwingen over den invloed van het Nieuw-

Malthusianisme', 1895.

"Als er van de gevolgen van het N.M. gewag wordt gemaakt, dan denkt men daarbij in den regel alléén aan het

wegnemen van 'armoede, echteloosheid en prostitutie', en niet aan hetgeen daar verder uit voortspruit (...)

De eerste is: de opvoeding van de kinderen wordt veel gemakkelijker (...) De opvoeding van de kinderen moeten

de ouders in persoon ter harte nemen; de moeder moet zich met het grootste deel daarvan bemoeien; dat behoeft

geen nader betoog. En of zij rijk of arm is – hare krachten schieten daartoe tekort, als het aantal kinderen te groot

wordt. Bij arme ouders is dat natuurlijk veel erger dan bij rijke. Voor ouders uit den meer gegoede stand is het

bezwaar van de opvoeding van een te groot aantal kinderen (...) dat zij zich genoodzaakt zien (...) hen naar eene

kostschool te zenden. Maar dan zullen hunne lievelingen aan gevaar worden blootgesteld; daar sluipen in menig

jeugdig mensenleven de giftige kiemen in, die het langzaam maar zeker volslagen ondermijnen. Uit dien hoofde

verdient het N.M. ook de sympathie van hen voor wie de kuisheid in het gemoed van de jonge maagd een juweel

is, dat met de nauwlettendste zorg bewaard moet worden (...) Een tweede weldaad is deze: heeft het N.M. eenmaal

bij een echtpaar ingang gevonden, dan zullen ook zijne kinderen het in praktijk brengen (...)

De armoede wordt veel zeldzamer; de studie voor een betrekking waarvoor kinderen van de Natuur een aanleg

hebben ontvangen vereischt geldelijke offers. Nu wordt het kind gedwongen een betrekking te aanvaarden (...) die

hij met tegenzin zal vervullen (...) gevolg is (...) het levensgeluk van zo menigeen wordt onherstelbaar verwoest."

BRON II

Het Tweede Kamerlid Schimmelpenninck van der Oye (ARP) in het Kamerdebat over het besluit van minister Van

Houten om de Nieuw-Malthusiaanse Bond de koninklijke goedkeuring te verlenen, 1896.

"Nu kan ik mij eenigszins begrijpen, al betreur ik het levendig, dat de Regeering, als zodanig, geen termen heeft

kunnen vinden om dergelijke voordrachten en populaire geschriften te beschouwen als eene aanranding of een

bederf van de goede zeden, en dus de vereeniging als strijdig met de openbare orde te verbieden. Wat ik echter

minder begrijp is, dat de Regeering zich geen rekenschap heeft gegeven van het economische gevaar dat voor ons

land kan gelegen zijn in dergelijke propaganda. De nadeelen voor een volk, verbonden aan het doordringen in de

zeden van eigendunkelijke beperking der geboorten is toch wel aan te wijzen; en anderzijds strekt overvloed van

vitaliteit niet ten nadeele van eene bevolking, maar tot verhooging van de politieke en economische beteekenis van

een volk, dat koloniseeren kan. Mij dunkt, hiervan is de geschiedenis van de 16e en 17e eeuw eeuw een schitterend

voorbeeld en daarvan levert Engeland nog op dit oogenblik het bewijs.

En wat ik allerminst kan begrijpen is, dat de Regeering er zich van geen rekenschap heeft gegeven, dat door de

erkenning van eene vereniging als deze, duizenden in den lande geërgerd worden, die dergelijke middelen en

propaganda weerzinwekkend, walgelijk, menschonteerend achten. En dit is niet alleen het geval bij hen, die op

godsdienstig standpunt staan en dergelijke middelen rechtstreeks achten in te gaan tegen de door God gestelde

natuurorde; maar ook bij zeer velen die zich op zuiver zedelijk terrein stellen en in den mensch nog iets meer zien

dan een werktuig der natuur, zij het dan met enig bewustzijn begiftigd.

Op de erkenning van deze vereeniging zou ik eene qualificatie willen toepassen: een triomf van de emancipatie des

vleesches."

BRON III

ARP-leider Abr. Kuyper zei in zijn rede 'Het sociale vraagstuk en de christelijke religie' het volgende over het

nieuw-malthusianisme, 1891.

"Juist daarom echter mag, zoolang Gods Woord onder ons gelden blijft, de Kolonisatie nooit tegengestaan.

Gods aardrijk biedt, mits het maar niet braak ligge, voedsel te over voor meer dan het dubbele miljoenental dat

thans onze aarde bewoont (...) 'Weest vruchtbaar', luidt de goddelijke ordonantie, maar ook 'vervult het

aardrijk', en niet overvult het kleine pleksken binnen uw zoo eigen grenzen. Immers, het huwelijk dat door zoo

bekrompen geographie schade lijdt, moet door ons als Christenen hoog in eere gehouden, en God straft ons

met alle laster van wellustzonde en met den vloek der prostitutie, zoo we Zijn ordening ten deze weerstaan."

1 Uit de bronnen I en II blijkt dat de voor- en tegenstanders van het nieuw-malthusianisme zowel

economische als zedelijke argumenten voor hun standpunten gebruikten. Zet deze argumenten in

eigen woorden tegenover elkaar.

2 Stel je voor dat een gematigde (Unie-)liberaal met de argumenten van Anten (I) en

Schimmelpenninck van der Oye (II) geconfronteerd werd. Voor welk economisch en voor welk

zedelijk argument zou hij – vanuit zijn politieke overtuiging – waarschijnlijk kiezen? Verklaar in

beide gevallen je antwoord.

3 Anten (I) stelde dat toepassing van de nieuw-malthusiaanse beginselen zou leiden tot het verdwijnen

van de prostitutie. Leg uit hoe hij tot die conclusie gekomen zal zijn.

4 Kuyper (III) daarentegen beweerde juist dat God ons straft "met den vloek der prostitutie, zoo we Zijn

ordening (…) weerstaan". Waarom zal hij, vanuit zijn anti-revolutionaire achtergrond, ervan

overtuigd geweest zijn dat het nieuw-malthusianisme de prostitutie juist zou bevorderen?

SOCIALE KWESTIE Onderwijs

Werkloosheid

Sociaal-democratie

Liberalisme

TOETS

1033

BRON

In het begin van de 20ste eeuw hield de Britse sociaal-democratische

Labour Party een conferentie over de sociale kwestie. Met dit affiche

werd de conferentie aangekondigd.

1 Leg uit waarom je van een sociaal-

democratische partij kunt ver-

wachten dat zij zich met de sociale

kwestie bezighoudt.

2 De conferentie hield zich bezig met

twee aspecten van de sociale

kwestie. Leg uit dat de Labour

Party een relatie tussen deze twee

aspecten legde.

3 Leg uit hoe vooraanstaande liberale

leiders op dit affiche gereageerd

zullen hebben.

SOCIALE KWESTIE Industrialisatie

Arbeidsonrust

Liberalisme

TOETS

108

BRON

In 1831 kwamen in de Franse stad Lyon de zijdewevers in opstand. Naar aanleiding van deze opstand barstte in

Frankrijk de discussie over het industrialisatieproces en de gevolgen daarvan los. Hieronder staat een fragment

uit een artikel van Anselme Petetin in het blad 'L' Écho de la Fabrique' van 16 september 1832.

"Vanzelfsprekend is het een groot ongeluk dat deze groep mensen plotseling werk en broodwinning kwijt is; het

is een ontzaglijk groot ongeluk dat, naast het onverdiende leed van deze werkende mensen, de staat in een

toestand van onrust brengt. Niettemin is er ook iets wat tegen dit ongeluk opweegt en ik ben verbijsterd dat de

heer Bouvery niet inziet dat hij in zijn overdrijving te ver gaat, als hij de opvatting van mensen die uitsluitend

gericht zijn op de heilzame resultaten van het gebruik van machines een slechte grap noemt. Deze resultaten zijn

niettemin gemakkelijk waar te nemen, want als een nieuwe machine de arbeid zo vereenvoudigt dat de prijs van

een paar kousen of een mantel wordt verlaagd tot vijf sous, dan kan niemand ontkennen dat de komende winter

een groter aantal mensen beschermd zal zijn tegen de bijtende koude. Men kan niet meer ontkennen dat degenen

die voor deze prijs kousen en mantels zullen kopen, niet zo hard zullen hoeven te werken om de waarde hiervan

te verdienen, en dat ze de tijd, die zij zouden hebben besteed om de hogere bedragen te verdienen die zij vroeger

nodig hadden om zichzelf te kleden, kunnen gebruiken voor andere zaken die nodig zijn, of voor intellectuele

vormen van tijdverdrijf, of anders voor rust en plezier, hetgeen een mens ook nodig heeft.

Wanneer er in de industrie dus een nieuwe machine verschijnt, leidt dit tot een reële verbetering voor de

samenleving als geheel; maar het is alleen maar redelijk dat de groepen in de samenleving die van deze

verbetering profiteren, het bestaan moeten verzekeren van die arbeiders die hierdoor hun bestaansmiddelen

kwijtraken."

1 Ontleen aan de bron waarom het industrialisatieproces regelmatig tot opstanden (zoals die van de

zijdewevers in Lyon) leidde.

2 In zijn artikel laat Petetin duidelijk merken dat hij een aanhanger is van het liberalisme. Geef een

argument voor én een argument tegen deze stelling. Verwijs in je antwoord steeds naar de bron.

SOCIALE KWESTIE Aspecten

Kapitalisme

TOETS

1041

BRON

In de periode 1908-1912 maakte Lewis Hine een groot aantal foto’s van de industrialisatie in de Verenigde

Staten. Deze foto werd om 9 uur 's avonds gemaakt in een glasfabriek in de staat Indiana.

1 Deze foto kan in verband gebracht worden met de 'sociale kwestie'. Toon dat aan door:

a eerst een omschrijving te geven van het begrip 'sociale kwestie' en

b vervolgens uit te leggen (dus met een duidelijke verwijzing naar de bron) dat je drie aspecten

van de sociale kwestie in de foto kunt herkennen.

2 Geef twee argumenten voor de stelling dat de sociale kwestie is voortgekomen uit de ontwikkeling van

de kapitalistische economie.

SOCIALE KWESTIE Stakingsverbod

Vakverenigingen

TOETS

500

BRON

Artikel 415 van de Code Pénal (Wetboek van Strafrecht).

"Alle onderlinge samenspanningen of vereenigingen van de zijde der werklieden, om tegelijkertijd het werk te

doen ophouden, het werk in een fabriek of werkplaats te verbieden, het te werk komen en blijven vóór of na zeker

uur te beletten, en in het algemeen, om den arbeid te doen staken, te beletten of duurder te maken, wanneer er

eenige poging in het werk gesteld of eene aanvang met de uitvoering gemaakt is, zal gestraft worden met eene

gevangenis van tenminste eene maand en ten hoogste drie maanden. De hoofden of aanleggers zullen gestraft

worden met eene gevangeniszetting van twee tot vijf jaar."

1 Leg in je eigen woorden uit wat er in het artikel 415 van de Code Pénal bepaald wordt.

2 Dit artikel 415 werd in 1872 afgeschaft. In diezelfde tijd ontstonden de eerste vakverenigingen. Leg uit dat

tussen deze twee zaken een verband bestaat.

SOCIALE KWESTIE Vakbonden

Uitsluiting arbeiders

Rol Rooms-Katholieke Kerk

TOETS

491

BRON I

Advertentie van Delftse sigarenfabrikanten, 27 april 1873.

BRON II

Fragmenten uit de encycliek 'Rerum Novarum' van paus Leo

XIII, 1891.

"Privaat bezit is ten volle een eis der natuur (...) De Kerk acht

een optreden van de burgerlijke overheid langs de weg der

wetgeving, binnen de nodige grenzen, onontbeerlijk om betere

toestanden voor de arbeiders te bereiken. Altijd zullen onder de

mensen de grootste ongelijkheden blijven bestaan. Ongelijk

zijn aanleg, vlijt, gezondheid en krachten; vandaar ongelijkheid

in levensvoorwaarden, in bezit.

In het algemeen moet inzake het loon in het oog worden

gehouden, dat het in strijd is met het goddelijk en menselijk

recht, noodlijdenden te verdrukken en uit te zuigen tot eigen

voordeel.

Eindelijk kunnen en moeten ook de werkgevers en de

werknemers tot een vredelievende oplossing van het vraagstuk

meewerken door maatregelen en hulpmiddelen die de nood

zoveel mogelijk doen opheffen en een toenadering van de ene

tot de andere klasse teweegbrengen. Hiertoe behoren verenigin-

gen tot wederzijdse ondersteuning, bijzondere instellingen van

hulpbetoon voor de arbeider en zijn familie bij plotseling

ongeval, bij ziekte en sterven: instellingen tot bescherming van

het recht van kinderen, jeugdige personen en ook volwassenen.

Onder dit opzicht nemen de arbeidersverenigingen de eerste

plaats in; onder haar doeleinde vallen enigermate al de

bovengenoemde instellingen."

1 Vat in je eigen woorden samen

hoe volgens de Rooms-

Katholieke Kerk de verhouding

tussen ondernemers en arbeiders

moest zijn. Gebruik de

encycliek van Leo XIII (bron II)

voor je antwoord.

2 Welke 2 motieven had de Kerk

om tot haar standpunt over de

verhouding tussen ondernemers

en arbeiders te komen?

3 Beoordeel aan de hand van de

encycliek (II) welk oordeel de

Kerk over de maatregelen van de

Delftse sigarenfabrikanten (I)

gehad zal hebben. Leg je

antwoord uit.

4 Ontleen aan bron II twee

argumenten voor de stelling dat de

Rooms-Katholieke Kerk er niet op

de eerste plaats op uit was het

kapitalisme af te schaffen.


Emancipatiebeweging

Revolutie

TOETS

1104

BRON

In 1873 verscheen onderstaande advertentie in een Amsterdamse krant.

1 Je kunt de 'Nederlandsche Sigarenmakers-Bond' beschouwen als een voorbeeld van een

emancipatiebeweging. Leg uit

a wat we verstaan onder een emancipatiebeweging;

b dat je vanuit de bron kunt aantonen dat de 'Nederlandsche Sigarenmakers-Bond' een

emancipatiebeweging was.

2 In de negentiende eeuw werden vakverenigingen opgericht als reactie op de 'sociale kwestie'. Leg hoe

de sociale kwestie ontstaan was.

3 Veel werkgevers vreesden de opkomende vakbeweging, omdat deze naar een revolutionaire

omwenteling van de samenleving zouden streven. Bepaal of die vrees op grond van de bron

gerechtvaardigd was. Geef twee aan de bron ontleende argumenten ter ondersteuning van je antwoord.

SOCIALE KWESTIE Algemeen kiesrecht


TOETS

503

BRON

Cartoon van Jordaan, 1911.

1 Leg aan de hand van de bron precies

uit welke oplossing Jordaan voor de

verbetering van de situatie van de

arbeiders zag.

2 Waarom kun je de oplossing, die

Jordaan voor de situatie van de

arbeiders zag, zien als een uiting van

de emancipatie van de arbeiders?


Emancipatiebewegingen

TOETS

291

BRON

In 1831 verscheen in het Engelse Wednesbury onderstaand affiche van de 'Coal

Miners Union'. Een 'collier' is een arbeider in een kolenmijn, met 'booties'

worden mijnwerkers met vast werk bedoeld, 'wagemen' zijn dagloners/los

arbeiders. De 'Coal Miners Union' had plaatselijke afdelingen: 'lodges'. Met de

'Coal Mining Interests' wordt een door de gezamenlijke eigenaren van de mijnen

opgesteld reglement met bepalingen/straffen voor de mijnwerkers bedoeld.

1 Leg uit dat je met behulp

van de bron kunt aantonen

dat in de negentiende

eeuw:

a de sociale kwestie

speelde;

b emancipatiebeweging-

en opkwamen.

SOCIALE KWESTIE Emancipatie arbeiders

Vakbonden

TOETS

1621

BRON

Lidmaatschapskaart uit 1892 van Alfred Pearsall van een vakbond

van brood- en banketbakkers, afdeling Northampton

1 Leg uit dat zowel het bestaan van vakbonden als zodanig als de afbeeldingen op bovenstaand bewijs van

lidmaatschap laten zien dat de arbeiders naar emancipatie streefden.

2 Waarom konden de arbeiders met behulp van vakbonden grote successen behalen in de bestrijding van

de sociale kwestie, maar hadden zij voor een definitieve oplossing daarvan ook het kiesrecht nodig?

3 Vakbonden werden door ondernemers vaak gezien als gevaarlijke, soms zelfs revolutionaire

organisaties. Ga na of bovenstaande lidmaatschapskaart deze vrees van ondernemers ondersteunde. Leg

je antwoord uit.

SOCIALE KWESTIE Bread and Roses Strike

Vakbonden

TOETS

1839

BRON I

In 1912 brak in de Amerikaanse stad Lawrence een

staking uit onder arbeiders in textielfabrieken; deze

staking wordt ook wel de 'Bread and Roses Strike'

genoemd. Hieronder staat een fragment uit de

proclamatie die de stakers uitgaven.

"Wij, de 20.000 textielarbeiders van Lawrence, zijn in

staking voor het recht om vrij van slavernij en

hongerdood te zijn; vrij van overwerk en

onderbetaling; vrij van een levenssituatie die zo

ondraaglijk is en ons vermogen te boven gaat, dat we

gedwongen werden uit de slavenkampen van

Lawrence te komen in verenigd verzet tegen het

kwaad en het onrecht van jaren en jaren loonslavernij.

Wij zijn van mening dat wij als nuttige leden van de

maatschappij en als producenten van rijkdom het

recht hebben om fatsoenlijke en eervolle levens te

leiden; dat wij huizen behoren te hebben en geen

hutten; dat wij zuiver voedsel behoren te hebben en

geen vervalst voedsel tegen hoge prijzen; dat wij

kleren behoren te hebben die geschikt zijn voor het

weer en geen voddige lompen. Dat om voldoende

voedsel, kleding en onderdak veilig te stellen in een

samenleving, die bestaat uit een klasse van rovers aan

de ene kant en een werkende klasse aan de andere

kant, het voor de zwoegers absoluut noodzakelijk is

om zich aaneen te sluiten en een vakbond te vormen,

die zijn krachten in een zodanige vorm organiseert dat

hij het meest waarschijnlijk hun veiligheid en geluk

bewerkstelligt."

BRON II

In 'The Lumberjack', het blad van de 'Brotherhood of

Timber Workers', verscheen op 15 september 1912 deze

cartoon. Met de 'Wool Trust' worden de gezamenlijke

textielfabrikanten bedoeld, een 'mill worker' is een

fabrieksarbeider, 'I.W.W.' is een vakbond die een

belangrijke rol in de textielstaking in Lawrence

speelde, 'Mass.' is de afkorting van de staat

(Massachusetts) waarin Lawrence ligt.

1 Met bron 1 kun je goed uitleggen wat we verstaan onder de 'sociale kwestie' en ook hoe de arbeiders

konden proberen deze kwestie aan te pakken. Leg beide uit.

2 De textielstaking in Lawrence wordt ook wel de 'Bread and Roses Strike' genoemd, omdat tijdens deze

staking vaak de dichtregel 'Bread for all, and Roses, too' gehoord werd. Leg uit dat deze dichtregel

inderdaad de eisen van de stakers, zoals verwoord in bron I, goed tot uitdrukking bracht.

3 Leg uit dat de cartoon (II) goed past bij de proclamatie van de textielarbeiders van Lawrence (I). Gebruik

ten minste drie elementen uit de cartoon om je antwoord te verduidelijken.


Kapitalisme

TOETS

1988

BRON I

Isabella Ford (1855-1924), afkomstig uit een gezin

uit de middenklasse, begon zich al vroeg bezig te

houden met de omstandigheden in de

arbeidersklasse. Hieronder volgt een fragment uit

het boek 'Women's Wages', dat zij in 1893

publiceerde.

"Soms wordt door een ploegbaas een beloning

gesteld op onfatsoenlijk gedrag van de kant van de

vrouwen. Dat wil zeggen dat een vrouw die zich

onderwerpt aan of ingaat op zijn grove grappen en

taalgebruik en zijn kwalijke gedrag meer werk te

doen krijgt dan de vrouw die zich door zulk gedrag

beledigd voelt en dat ook laat merken, en die haar

zelfrespect wenst te bewaren. Het karige loon dat

door sommige van deze vrouwen wordt verdiend, is

verdiend ten koste van meer dan alleen zwaar

gezwoeg. Zelfs wanneer deze grofheid beperkt is tot

alleen maar het taalgebruik, veroorzaakt dit ernstig

lijden bij sommige van de vrouwen. Zij voelen, zij

weten dat omdat zij vrouwen zijn en daarom

beschouwd worden als hulpeloos en minderwaardig,

zij worden toegesproken zoals mannen niet

toegesproken worden, en de stekel dringt hun zielen

binnen."

BRON II

Cicely Corbett Fisher (1885-1959) heeft een groot

deel van haar leven gestreden voor meer rechten

voor vrouwen, in het bijzonder voor vrouwelijke

arbeiders. In 1912 sprak zij in de plaats East

Grinstead over vrouwenarbeid.

"Uitbuiting op het werk kan worden omschreven als

1. lange werktijden, 2. tegen lage lonen, 3. onder

ongezonde omstandigheden. Hoewel zowel mannen

als vrouwen tot de slachtoffers behoren, vormen

vrouwen de grote meerderheid van uitgebuite

arbeiders. De grootste moeilijkheid bij het bestrijden

van deze kwalijke misstand is dat bijna al dit harde

werk verricht wordt in de huizen van de arbeiders.

Gedurende de staking nog maar kort geleden van de

jammakers in Bermondsey bleek dat de lonen van

de meisjes maar net genoeg waren om hen van

voedsel te voorzien en geen enkele ruimte lieten om

kleren aan te schaffen, waarvoor zij geheel

afhankelijk waren van de giften van vrienden."

BRON III

Deze foto is omstreeks 1919 gemaakt in de

tabaksfabriek Mignot & De Block in Eindhoven. De

meisjes op deze foto zijn werkzaam bij het maken van

de gestoffeerde kistjes, waarin de sigaren verpakt

worden. Zij zijn 13-15 jaar oud en verdienen

gemiddeld 7.50 gulden per week.

1 Leg uit waarom je de opkomst van vrouwenarbeid

in de negentiende eeuw kunt verklaren uit zowel

het industrialisatieproces als het kapitalisme. Twee

antwoorden dus.

2 Stel je voor dat je bovenstaande bronnen I t/m III

wilt gebruiken om een betoog over de

omstandigheden van vrouwelijke arbeiders te

verduidelijken. Ontleen dan eerst aan elke bron

afzonderlijk welke aspecten van de vrouwenarbeid

deze tonen en beredeneer vervolgens in welke

volgorde je deze bronnen het beste in je betoog

kunt opnemen.

SOCIALE KWESTIE Spoorwegstaking

Stakingsrecht

Liberalisme

Conservatisme

TOETS

2214

BRON

In april 1903 brak in

Nederland de zoge-

naamde 'Spoorweg-

staking' uit, gericht

tegen plannen van de

overheid om het sta-

kingsrecht te beperken.

Deze staking werd een

mislukking; duizenden

arbeiders raakten hun

baan kwijt (werden

'uitgesloten'). In Nijme-

gen werd voor hen een

'Comité van Ondersteu-

ning' opgericht, dat

onderstaande oproep

verspreidde.

1 Leg uit waarom het voor arbeiders heel belangrijk was dat ze het recht hadden om te staken.

2 Bovenstaande bron werd gepubliceerd nadat de Spoorwegstaking mislukt was. Toch kun je aan de bron

ontlenen waarom het voor arbeiders bij een staking belangrijk was dat ze bij een vakvereniging

aangesloten waren. Leg dat uit.

3 Uit de bron blijkt dat de ontslagen arbeiders niet konden rekenen op hulp van de overheid. Leg uit dat je

dit kunt verklaren vanuit het kapitalistische karakter van de economie.

4 Beredeneer op basis van de bron of een conservatief en een liberaal positief of negatief gereageerd

zullen hebben op de oprichting en het doel van het 'Comité van Ondersteuning' in Nijmegen. Twee

antwoorden dus.

SOCIALE KWESTIE TOETS 1851 - Histoforum, de site voor...

Documents

Transcript of SOCIALE KWESTIE TOETS 1851 - Histoforum, de site voor...