Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog. Deel 6 ...
TWEEDE WERELDOORLOG TOETS Buitenlandse politiek Hitler...
Transcript of TWEEDE WERELDOORLOG TOETS Buitenlandse politiek Hitler...
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Vrede van Versailles
Herbewapening
TOETS
1177
BRON I
Hitler tot zijn generaals, 3 februari 1933 (volgens aantekeningen van een adjudant).
"Naar buiten: strijd tegen Versailles. Gelijke rechten in Genève; maar doelloos als het volk er niet voor wil
vechten. Uitzien naar bondgenoten (...) Hoe moet de verkregen politieke macht gebruikt worden? Nu nog niet te
zeggen. Misschien verovering van nieuwe exportmogelijkheden, misschien - beter nog - verovering van nieuwe
levensruimte in het oosten en een niets en niemand ontziende germanisering hiervan. Het is duidelijk dat pas met
politieke macht en strijd de huidige economische toestanden kunnen worden veranderd. Wat nu gedaan kan
worden, zijn alleen maar lapmiddelen."
BRON II
Cartoon uit het Franse blad 'Le Canard enchainé', 1933.
1 In de redevoering tot zijn generaals (I) stelt Hitler dat hij "strijd tegen Versailles" wil voeren. Noem uit
de periode 1933-1939 vier voorbeelden dat hij die strijd ook inderdaad gevoerd heeft.
2 In zijn redevoering (I) maakte Hitler ook reeds het andere doel van zijn buitenlandse politiek bekend.
Welk doel was dat? Toon je antwoord vanuit de tekst aan.
3 Leg uit dat in de ogen van Hitler dit tweede doel pas bereikt kon worden, als de "strijd tegen Versailles"
gewonnen was.
4 Zowel Hitler (I) als de Franse cartoon (II) geven aan op welke wijze Hitler zijn buitenlandse politiek
voerde. Leg uit wat de cartoon daarover duidelijk wilde maken.
5 Hoe moet je het verschil tussen de cartoon (II) en de woorden van Hitler zelf (I) verklaren?
TWEEDE WERELDOORLOG
Oorzaken Herstelbetalingen
Ruhrbezetting
TOETS
1174
BRON
Spotprent van Jacques Nam in 'L'Echo de Paris', 1923.
1 Naar aanleiding van welke gebeurtenis heeft Nam de spotprent gemaakt? Leg je antwoord uit door de
prent te beschrijven.
2 Beoordeel of de spotprent van Nam beschrijvend, analyserend of commentariërend van karakter is. Leg
je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Verdrag van Versailles
Saarland
Remilitarisatie Rijnland
Optreden Engeland/Frankrijk
TOETS
997
BRON I
Duits verkiezingsaffiche, april 1938.
1 Het Duitse verkiezingsaffiche speelt in op de gevoelens dat er in Versailles onrecht is begaan. Maak van
twee van de genoemde feiten, namelijk "1935 Saargebiet heimgeholt" en "1936 Rheinland vollständig
befreit!", duidelijk dat de woordkeus een wel zeer eenzijdige interpretatie van de betreffende bepaling
uit het verdrag van Versailles laat zien.
2 Hitler pocht in het affiche dat hij tussen 1933 en 1938 het Verdrag van Versailles steeds verder
ongedaan gemaakt heeft. Leg nu uit waarom Engeland en Frankrijk in deze periode niet ingegrepen
hebben.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Vrede van Versailles
Herstelbetalingen
Frans-Duitse vijandbeelden
TOETS
982
BRON I
Briefkaart uit Frankrijk, 1920.
BRON II
Affiche uit Duitsland, waarschijnlijk in 1919 of 1920
verschenen. Het onderschrift luidt: 'Wenn auch entwaffnet
und gefesselt – Am Himmel leuch’t ein Hoffnungsstrahl, Es
naht die Stunde der Erlösung Germanias am Marterpfahl.'
1 Welke oproep ging er van de Franse
briefkaart (I) uit met betrekking tot de
Vrede van Versailles in het algemeen? Leg
je antwoord uit.
2 Over welke bepaling uit het Verdrag van
Versailles ging de briefkaart (I) – gelet op
jaar van verschijnen en tekst – in het
bijzonder? Leg je antwoord uit.
3 Het Duitse affiche (II) spreekt zowel een
oordeel over de Vrede van Versailles als
een verwachting met betrekking tot de
toekomst uit. Maak dat duidelijk door het
affiche te beschrijven.
4 In beide affiches (I, II) komt een duidelijk
beeld met betrekking tot de vijand naar
voren. Leg uit dat de affiches over en weer
dat vijandbeeld bevestigd hebben. Twee
antwoorden dus.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Verdrag van Versailles
Isolement Duitsland
Verdrag van Rapallo
Verdrag van Locarno
TOETS
1176
BRON I
Spotprent van David Low over het Verdrag van
Locarno, 1925. Van links naar rechts: Briand,
Chamberlain, Stresemann.
BRON II
Briand tot de Volkenbond, ter gelegenheid van de
toetreding van Duitsland, 1926.
"Is het geen adembenemend schouwspel dat,
nauwelijks enkele jaren na de gruwelijkste oorlog,
die de mensheid ooit gekend heeft, te zien hoe
diezelfde volken, die zo wreed tegen elkander zijn
opgetreden, zich nu in deze vredelievende
vergadering verenigen? Welk een hoop voor de
volken! Ik zie de moeders, die na deze dag hun oog
zullen laten rusten op hun kinderen zonder hun hart
te voelen ineenkrimpen uit angst voor de oorlog.
Mijne heren, vrede voor Duitsland en voor Frankrijk,
dat wil zeggen: er is een einde gekomen aan de serie
droevige en bloedige botsingen, waarvan de
bladzijden der geschiedenisboeken vol staan; er is
een einde gekomen aan een lang verwachten, dat
nooit bevredigd scheen te worden. Geen oorlog
meer, geen brutale oplossingen voor onze geschillen.
Stellig zijn die niet verdwenen. Maar voortaan zal
het recht zegevieren."
1 De ondertekening van het Verdrag van Locarno wordt wel eens 'de tweede ondertekening van
Versailles' genoemd. Waardoor staan beide verdragen in rechtstreeks verband met elkaar?
2 In welk opzicht is het Verdrag van Locarno fundamenteel anders dan het Verdrag van Versailles?
3 In 1922 sloten Duitsland en de Sovjetunie het Verdrag van Rapallo. Leg de betekenis van dit verdrag
voor de naoorlogse veiligheidspolitiek van Frankrijk uit. Beschrijf daartoe eerst op welke wijze
Frankrijk na de Eerste Wereldoorlog zijn veiligheid trachtte te verzekeren. Ga vervolgens na welke
invloed 'Rapallo' op de veiligheidspositie van Frankrijk uitoefende.
4 Leg uit dat zowel 'Rapallo' als 'Locarno' er op gericht waren Duitsland uit zijn isolement te halen.
5 Beoordeel zowel voor het Verdrag van Rapallo als voor het Verdrag van Locarno of Duitsland er in
geslaagd is uit zijn isolement te geraken. Leg in beide gevallen je antwoord uit.
6 Welk oordeel heeft Low (I) over het Verdrag van Locarno? Leg je antwoord uit.
7 Ga na of de woorden van Briand (II) het oordeel van Low (I) over 'Locarno' ondersteunen. Leg je
antwoord uit..
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Verdrag van Locarno
TOETS
981
BRON
Uit het dagboek van de Engelse ambassadeur in Berlijn, Lord d'Abernon:
"23 maart 1925, Berlijn. Frankrijk zal allengs de voordelen van deze politiek inzien, vooropgesteld dat wij er ons
zonder aarzeling en zonder terug te krabbelen voor inzetten. Ongetwijfeld zou het Frankrijk beter uitkomen als het
op een of andere anti-Duitse manier veiligheid zou kunnen krijgen, maar zodra het begrijpt dat zo'n plan niet op
Engelse steun hoeft te rekenen, zal het tot het wederzijds veiligheidsverdrag bekeerd worden en daarin de garantie
voor zijn veiligheid vinden. Welke van beide plannen het meeste voordeel brengt, hoeft hier niet nader uitgelegd te
worden. Het ene kan de morgenschemering van een nieuwe dag betekenen, het andere het zekere voortduren van
de nacht vol bittere gevechten. Stresemann, die aanvankelijk ontmoedigd was door de koele ontvangst van zijn
voorstellen in buiten- en binnenland, zal met het oog op de plotseling verworven steun van Chamberlain zijn
vroegere kalmte terugkrijgen en de onderhandelingen met volle energie voeren. Het is alleen de vraag of de
publieke opinie hem zal volgen."
1 Over welk "wederzijds veiligheidsverdrag" heeft D'Abernon het in zijn dagboek? Maak daarbij aan de
hand van de inhoud van het verdrag duidelijk dat het inderdaad om 'wederzijdse veiligheid' ging.
2 Op de dag dat D'Abernon het bovenstaande in zijn dagboek schreef, was het "wederzijds
veiligheidsverdrag" nog niet gesloten. Leg aan de hand van de woorden van D'Abernon uit dat in feite
Engeland Frankrijk tot het verdrag overgehaald heeft.
3 Waarom zou het "wederzijds veiligheidsverdrag" door de publieke opinie in Duitsland wel eens
verworpen kunnen worden, zoals D'Abernon vreest?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Briand-Stresemann
Ruhrbezetting – Inflatie
Pact van Locarno
TOETS
1175
BRON I
Briand naar aanleiding van de toetreding van Duitsland tot de Volkenbond, 1926.
"Wat betekent nu deze dag voor Duitsland en voor Frankrijk? Ik zal het u zeggen: het is nu uit met die lange
reeks van smartelijke en bloedige conflicten die de bladzijden van onze geschiedenis besmeuren, het is nu uit met
de oorlogen tussen ons, uit met de lange rouwsluiers. Van nu af zullen er geen oorlogen, geen oplossingen van
conflicten met bruut geweld meer zijn. Ik weet dat er ook nu op meerdere punten verschil van mening tussen
onze landen bestaat, maar in de toekomst zullen wij die – precies als tussen particuliere personen – voor de
rechtbank tot een oplossing brengen. Daarom zeg ik: weg met geweren, weg met machinegeweren, kanonnen.
Vrij baan voor verzoening, arbitrage en vrede."
BRON II
Stresemann in een rede ter gelegenheid van de uitreiking van de Nobelprijs, 1927.
"De historicus ziet nog steeds de afloop van de oorlog voor Duitsland vaak alleen maar als een verloren gaan van
gebiedsdelen, als een verlies van de mogelijkheid in koloniën werkzaam te zijn, als een verloren gaan van staats-
en volksvermogen. Hij ziet vaak het zwaarste verlies, dat Duitsland bovenal geleden heeft over het hoofd. Dit
zwaarste verlies bestond naar mijn mening daarin, dat die intellectuele en ambachtelijke middengroep, die
traditiegetrouw draagster van de staatsgedachte was, haar volledige toewijding aan de staat in de oorlog met het
volledige verlies van haar vermogen betaalde en geproletariseerd werd. In hoeverre de staatsraison ertoe bevoegd
was dit offer van een hele generatie te vragen, - het offer, dat daarin bestond, dat het door de staat uitgegeven
geld waardeloos werd en wel zonder schadeloosstelling -, daarover heerst tot op heden nog onenigheid van
geest."
1 De rede van Briand (I) verwijst voortdurend naar het Verdrag van Locarno. Geef een argument voor en
een argument tegen de stelling dat Briand met de laatste twee zinnen van zijn rede het Verdrag van
Locarno juist typeert.
2 Briand (I) stelt dat "ook nu" nog een aantal meningsverschillen tussen Frankrijk en Duitsland bestaat.
Geef daarvan twee voorbeelden, steeds met een uitleg.
3 Stresemann stelt in zijn rede (II) dat ten gevolge van de afloop van de Eerste Wereldoorlog de
middenklasse van het Duitse volk geruïneerd en geproletariseerd werd. Leg uit waar Stresemanns
woorden betrekking op hebben door eerst aan te geven bij welke gelegenheid de Duitse middenklasse
geruïneerd en geproletariseerd werd en vervolgens duidelijk te maken wat het staatsraison was, dat dit
offer van de middenklasse vroeg.
4 Stresemanns woorden (III) kunnen beschouwd worden als een waarschuwing dat verklaringen als die
van Briand (II) veel te optimistisch waren. Leg dat uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Verdrag van Versailles
Dawes-plan/Locarno
Appeasement-politiek
TOETS
986
BRON
Omstreeks 1930 werd in Frankrijk met onderstaande tekening reclame
gemaakt voor het rattenbestrijdingsmiddel 'Magnerforte-pasta, de enige die
onmiddellijk alle knagers vernietigt'. Boven de tekening staat: 'De kaas. Sinds
28 juni 1919, de datum van de ondertekening van het Verdrag van Versailles,
zijn achtereenvolgens vier-en-twintig inter-Geallieerde Conferenties gehouden
om 'definitief' de politieke en economische problemen als gevolg van de oorlog
te regelen.'
1 Leg uit welke van het
Verdrag van Versailles
in de tekening wordt
uitgebeeld.
2 Ga na of je de stelling
kunt verdedigen dat de
tekenaar voor zijn
opvatting gedacht kan
hebben aan:
a het Dawes-plan;
b het Verdrag van
Locarno.
Leg in beide gevallen
je antwoord uit.
3 Geef een argument
voor én een argument
tegen de stelling dat de
tekenaar in de tweede
helft van de jaren '30
waarschijnlijk de
appeasement-politiek
gesteund heeft.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Verdrag van Locarno
Positie Frankrijk
Erfüllungspolitik
TOETS
980
BRON
Enkele artikelen uit het Verdrag van Locarno, 1925.
"Art. 1 De hoge contracterende partijen waarborgen individueel en gezamenlijk het behoud van de territoriale
status-quo: de grenzen tussen Duitsland en België, tussen Duitsland en Frankrijk, en de onschendbaarheid van
bovengenoemde grenzen zoals ze vastgelegd zijn door of in uitvoering van het vredesverdrag ondertekend in
Versailles op 28 juni 1919 (…)
Art. 2 Duitsland en België, en eveneens Duitsland en Frankrijk, verbinden zich wederzijds ertoe geen enkele
aanval of inval te ondernemen en in geen enkel geval hun toevlucht te nemen tot de oorlog (…)"
1 Maak duidelijk dat uit bovenstaand fragment blijkt dat het Verdrag van Locarno de veiligheid van
Frankrijk moest vergroten.
2 Leg uit waarom Frankrijk voor 1925 voor zijn veiligheid niet langer vertrouwde op respectievelijk de
Verenigde Staten en Groot-Brittannië. Twee antwoorden dus.
3 Duitsland voerde in de tijd van 'Locarno' de zogenaamde 'Erfüllungspolitik'. Maak duidelijk wat onder
deze politiek verstaan moet worden als je kijkt naar de Duitse motieven om het Verdrag van Locarno te
sluiten.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Dawes-plan
Economische wereldcrisis
TOETS
989
BRON
De Duitse minister van buitenlandse zaken Stresemann over het Dawes-plan, 14 november 1928.
"Ik zou U willen vragen bij Uw beoordeling van de economische situatie van Duitsland en ook van de andere
hiermee samenhangende problemen uit te gaan van de gedachte dat wij in Duitsland de afgelopen jaren van
geleend geld geleefd hebben.
Als eens de crisis ons bereikt en de Amerikanen hun kortlopende kredieten terugvragen, dan zijn we bankroet. Wat
we aan belastingen heffen, heeft de grens bereikt van wat een staat sowieso kan doen. Ik weet niet waar nieuwe
belastinggelden vandaan gehaald kunnen worden. De statistieken tonen hoeveel de steden gebruikt hebben, hoeveel
de industrie gebruikt heeft, hoeveel geld we überhaupt opgenomen hebben om ons staande te houden. Wij zijn niet
alleen in militair opzicht ontwapend, wij zijn ook in financieel opzicht ontwapend. Wij hebben generlei middelen
meer."
1 Stresemann waarschuwt voor de nadelige consequenties van het Dawes-plan. Leg eerst uit dat het Dawes-
plan in 1924 opgesteld was om Duitsland te hulp te komen.
2 Ontleen aan de bron welk risico het Dawes-plan volgens Stresemann met zich meebracht. Verwijs in je
antwoord naar de tekst van de bronI.
3 De door Stresemann gevreesde crisis brak in oktober 1929 uit. Waarom had de economische crisis in veel
landen ook gevolgen voor de positie van de parlementaire democratie?
TWEEDE WERELDOORLOG Vrede van Versailles
Opkomst Hitler/NSDAP
Oorzaken Tweede Wereldoorlog
Stunde Null
Ontwikkeling Duitsland na 1945
TOETS
1608
BRON
In juni 1919 schreef de Nederlandse krant 'Algemeen Handelsblad' het volgende over het Verdrag van Versailles
(bewerkte tekst).
"De aan Duitsland opgelegde vredesvoorwaarden zijn zo hard, zo vernederend, dat ook degenen die maar de
geringste verwachting van een 'rechtvaardige vrede' hebben, diep teleurgesteld moeten zijn.
Heeft Duitsland werkelijk zo'n 'vrede' verdiend? Iedereen weet hoe wij de misdaden hebben veroordeeld, die
Duitsland tegen de menselijkheid heeft gepleegd. Iedereen weet wat wij dachten van de invasie in België, van de
onderzeebootoorlog, de Zeppelin-raids.
Onze mening over de honger naar macht en verovering van Duitsland is algemeen bekend. Maar een veroordeling
van oorlogsdaden moet niet gelijk staan met een voortdurende veroordeling van een volk. In weerwil van alles
wat zij hebben gedaan, is het Duitse volk een groot en nobel volk.
De vraag is niet of de Duitsers door een intellectuele groep naar hun ondergang zijn geleid of dat zij
medeplichtigen aan de wandaden van hun leiders zijn – de vraag is of het in het belang van de mensheid is, of het
enige zin heeft om een volk te straffen op de manier waarop de regeringen van de Entente Duitsland wensen te
kastijden (...)
De financiële last is zo zwaar dat zonder overdrijving gesteld kan worden dat Duitsland verlaagd wordt tot
economische slavernij. De Duitsers zullen hard en onophoudelijk voor vreemde meesters moeten werken, zonder
enige kans op persoonlijk gewin of enig uitzicht op herwinning van vrijheid of economische onafhankelijkheid.
Deze aan de Duitsers aangeboden 'vrede' mag in de vorm verschillen van die welke de oude Romeinen aan
onderworpen volkeren oplegden, maar zeker niet in essentie. Deze vrede is een aanfluiting van de beginselen van
president Wilson. Hierop vertrouwend aanvaardde Duitsland de vrede. Dit vertrouwen is op zo'n manier
beschaamd dat we de huidige gebeurtenissen beschouwen als een diepe vernedering, niet alleen voor alle bij dit
vredesaanbod betrokken regeringen en naties, maar voor de gehele mensheid.
Deze voorwaarden zullen nooit vrede brengen. Alle Duitsers moeten het gevoel hebben dat zij het zware juk
wensen af te werpen dat hun door de Entente met haar mooie praatjes is opgelegd, en wij vrezen heel erg dat die
gelegenheid zichzelf spoedig zal voordoen (...) Geketend en geknecht zal Duitsland altijd een bedreiging voor
Europa blijven (...)
Wij begrijpen de bittere gevoelens van de landen van de Entente. Maar dat maakt deze vredesvoorwaarden niet
minder verkeerd, minder gevaarlijk voor de wereldbeschaving of minder een belediging jegens Duitsland en
jegens de mensheid."
1 Het artikel uit het Algemeen Handelsblad zou je kunnen beschouwen als een voorbeschouwing op de
geschiedenis van Duitsland en Europa tussen 1919 en 1945. Maak dat duidelijk door
- eerst uit te leggen welke relatie bestaat tussen het Verdrag van Versailles en de opkomst van
Hitler en de NSDAP;
- vervolgens (aan de hand van een citaat uit de bron) aan te geven hoe de verwachting van het
Algemeen Handelsblad werkelijkheid werd en
- ten slotte te verklaren hoe deze verbinding tussen 'Versailles' en Hitler voor de Duitsers in 1945
leidde tot 'Stunde Null'.
2 Maak met twee concrete voorbeelden duidelijk dat na 1945 met betrekking tot Duitsland niet de fouten
werden gemaakt, die (volgens het Algemeen Handelsblad) in 1919 met het Verdrag van Versailles wel
zijn gemaakt.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Anti-communisme
Spaanse Burgeroorlog
TOETS
1622
BRON
In 1938 werd in de Verenigde Staten het pamflet 'How
Communism Works' verspreid. Hieronder staat het
omslag van dit pamflet.
1 Leg uit wat we verstaan onder de 'appeasement-politiek'.
2 Welke visie hebben de schrijvers van 'How Communism Works' op het communisme? Leg je antwoord
uit met een beschrijving van de bron.
3 Hoewel het pamflet in de Verenigde Staten verscheen (en niet in Europa), kun je met de verkondigde
opvatting wel een motief duidelijk maken waarom de 'appeasement-politiek' werd gevoerd. Toon dat
aan.
4 Volgens een plakker op de bron is het pamflet uitgegeven door de 'Catholic Library Service'. Leg uit
waarom je uit een dergelijke hoek dit pamflet kunt verwachten.
5 Het omslag van het pamflet refereert wat Europa betreft met name aan Spanje. Geef aan waarom dat
begrijpelijk is, zowel vanuit het perspectief van de 'appeasement-politiek' als vanuit de visie van de
Rooms-Katholieke Kerk.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
As Rome-Berlijn
Sovjetunie
TOETS
1256
BRON
Russische spotprent over de 'As Rome-Berlijn'.
1 Dateer de spotprent zo nauwkeurig mogelijk. Leg je antwoord uit met behulp van de prent.
2 Leg uit dat je de prent kunt gebruiken bij een bespreking van de buitenlandse politiek van de
Sovjetunie in de jaren dertig.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Brits/Frans/Russisch overleg
Duits-Russisch non-agressiepact
TOETS
1266
BRON
Cartoon uit het Franse blad 'Le Petit Bleu', 1939.
1 Leg uit dat de cartoon over de
gebeurtenis gaat, die meteen
een einde maakte aan de in
1939 plaats vindende
Brits/Frans-Russische onder-
handelingen.
2 Beoordeel of de cartoon
beschrijvend, analyserend,
commentariërend of propa-
gandistisch van karakter is.
Leg je antwoord uit door een
beschrijving van de tekening.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Conferentie van München
Hitler-Stalin Pact
Houding Japan
TOETS
1002
BRON
Hitler in een toespraak tot de opperbevelhebbers van het leger, de vloot en de luchtmacht, 22 augustus 1939.
"Het was me duidelijk dat het vroeger of later tot een conflict met Polen moest komen. Ik nam het besluit reeds in
het voorjaar, dacht echter dat ik me eerst gedurende enige jaren tegen het Westen zou keren en dan pas tegen het
Oosten. Maar de tijdsvolgorde laat zich niet vastleggen. Men mag ook niet de ogen sluiten voor gevaarlijke
situaties. Ik wilde eerst met Polen tot een aanvaardbare verhouding komen, om eerst tegen het Westen te strijden.
Dit in mijn ogen sympathieke plan kon echter niet uitgevoerd worden, omdat de situatie wezenlijk veranderd is.
Het werd mij duidelijk dat bij een conflict met het Westen Polen ons zou aanvallen (...) De tegenstander had nog
hoop dat Rusland als vijand zou optreden na de verovering van Polen. De tegenstanders hebben geen rekening
gehouden met mijn grote besluitvaardigheid. Onze tegenstanders zijn kleine wormpjes. Ik zag hen in München."
1 Geef uit de jaren 1935-1936 twee voorbeelden van Engelse 'appeasement-politiek'. Maak bij beide
gebeurtenissen/feiten duidelijk dat Engeland inderdaad 'appeasement-politiek' voerde.
2 Over Engeland en Frankrijk zei Hitler in zijn toespraak tot de generaals: "Onze tegenstanders zijn kleine
wormpjes. Ik zag hen in München. Leg uit tot welke overeenkomst Duitsland, Frankrijk, Groot-Brittannië
en Italië op de conferentie van München (september 1938) gekomen waren.
3 Waarom zal Hitler tot bovenstaand oordeel ("kleine wormpjes") over de houding van Engeland en
Frankrijk op de conferentie van München gekomen zijn?
4 Hitler hield zijn toespraak tot de generaals om hen van het Duits-Russische niet-aanvalsverdrag op de
hoogte te stellen. Leg uit waarom de conferentie van München (september 1938) voor Stalin mede de
aanleiding vormde dit niet-aanvalsverdrag te sluiten.
5 Ontleen aan Hitlers woorden waarom hij dit niet-aanvalsverdrag voor Duitsland noodzakelijk achtte.
Verwijs in je antwoord naar de bron.
6 In zijn toespraak suggereert Hitler al dat het Duits-Russische niet-aanvalsverdrag voor de rest van de
wereld een grote verrassing zal zijn. In welke zin voelden Engeland en Frankrijk zich door dit verdrag
bedrogen?
7 Leg uit waarom de Japanse regering tegenover Duitsland duidelijk liet merken over het Duits-Russische
niet-aanvalsverdrag verontwaardigd te zijn.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Sudetencrisis
Conferentie van München
Appeasement-politiek
TOETS
1082
BRON I
In de vroege ochtend van 30 september
1938 stuurde de Franse minister-
president, Daladier, vanuit München het
volgende telegram naar de Franse
minister van Buitenlandse Zaken,
Bonnet. Benes was de Tsjechoslowaakse
minister-president, Ashton Gwatkin was
een Britse diplomaat, Mastny een
vertegen-woordiger van de
Tsjechoslowaakse regering, die bij zijn
aankomst in München door de Duitse
geheime politie meteen gearresteerd en
in een hotel opgesloten werd.
"ALSTUBLIEFT stuur Praag met de
grootste spoed het volgende bericht:
De tekst van de overeenkomst die
vannacht is gesloten door de vier
Mogendheden in München is door de
Britse Eerste Minister en de heer
Daladier meegedeeld aan de heer
Mastny. Deze zal vanmorgen om 6 uur
per vliegtuig naar Praag vertrekken.
De heer Ashton Gwatkin, die de heer
Mastny vergezelt, zal u, tegelijk met de
Franse tekst van dit document, de
bijgevoegde kaart geven.
U dient met de meeste spoed met de
heer Benes in contact te treden om zijn
instemming te garanderen. Ik verzoek u
hem te laten weten dat ik aan het eind
van deze onderhandelingen diep
getroffen ben - en hem te verzekeren dat
het niet mijn keuze was dat er geen
vertegenwoordiger van
Tsjechoslowakije aanwezig was. Ik
twijfel er niet aan dat, hoe pijnlijk de
offers ook mogen zijn die door de
huidige situatie zijn opgelegd, de heer
Benes het met mij eens zal zijn dat het
van het hoogste belang is om, door voor
de toekomst de essentiële voorwaarden
te waarborgen die zijn land in staat
stellen het geloof in zijn toekomst te
behouden, het Tsjechoslowaakse volk te
behoeden voor de afschuwelijker
beproeving van de oorlog."
BRON II
Cartoon van de Britse tekenaar David Low, gepubliceerd op 8 juli
1938. Op de stenen staat: 'Anglo-French Security System', 'French
Alliances in Eastern Europe', 'Poland', 'Rumania', en
'Czechoslovakia'.
1 Het telegram van Daladier aan Bonnet (I) werd verstuurd,
enkele uren nadat Duitsland, Italië, Groot-Brittannië en
Frankrijk overeen gekomen waren dat Tsjechoslowakije het
Sudetenland aan Duitsland moest afstaan. Leg uit dat je
a in dit telegram kunt achterhalen welk motief Frankrijk
had om met deze 'overeenkomst van München' in te
stemmen en
b kunt stellen dat Daladier over de toekomst van
Tsjechoslowakije veel te optimistisch was.
2 Je kunt stellen dat David Low met zijn tekening (II) laat zien
dat hij al op 8 juli (dus meer dan twee maanden voor de
conferentie van München) voorzag hoe het met
Tsjechoslowakije zou aflopen. Maak dat duidelijk door de
prent te beschrijven.
3 Waarom zou het volgens Low een ramp zijn als
Tsjechoslowakije in de machtssfeer van Hitler-Duitsland zou
komen? Verwijs in je antwoord naar bron II.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Sudeten-crisis
Conferentie van München
TOETS
1704
BRON I
Op 22 september 1938 had de Britse minister-president Chamberlain in Bad Godesberg een onderhoud met Hitler
over de Sudeten-kwestie. Hieronder staan enkele fragmenten uit het verslag dat Chamberlain van dit gesprek liet
maken.
"Hij zei dat hij vanaf zijn jeugd geheel in beslag was genomen met de rassenleer en dat hij voelde dat de Duitsers
één waren, maar dat hij een onderscheid had gemaakt tussen het mogelijke en het onmogelijke en dat er plaatsen
zijn waar Duitsers wonen, waarvan het niet mogelijk is om ze binnen het Reich te brengen; maar waar ze langs de
grens liggen, is het een andere zaak, en hijzelf maakt zich zorgen om tien miljoen Duitsers, van wie er drie miljoen
in Tsjechoslowakije wonen. Daarom was hij van mening dat deze Duitsers in het Reich moesten komen. Zij
verlangden daar naar en hij was vastbesloten dat ze daarin moesten komen (…)
Dus zei ik: 'Wacht even; er is één punt waarover ik duidelijkheid wil en ik zal uitleggen waarom: u zegt dat de drie
miljoen Sudeten-Duitsers in het Reich opgenomen moeten worden; zou u daarmee tevreden zijn en is er niets meer
dat u wilt? Ik vraag u dat omdat er veel mensen zijn die denken dat dit niet alles is; dat u Tsjechoslowakije wilt
ontmantelen.'
Hij hield toen een lange rede; hij was uit op een eenheid van het ras en hij wilde niet een heleboel Tsjechen, alles
wat hij wilde waren Sudeten-Duitsers."
BRON II
Naar aanleiding van de Sudeten-crisis verscheen in een Amerikaanse krant onderstaande cartoon. De maker is
niet bekend; de man op de tekening is Chamberlain, minister-president van Groot-Brittannië.
BRON III
De Amerikaanse krant 'Pittsburgh Post-Gazette' publiceerde op 5 oktober 1938
deze cartoon, getekend door Cyrus Hungerford. Op de cape, die de kappersklant
om heeft, staat: 'Chamberlain's British Lion'.
1 Leg uit wat we verstaan onder de 'appeasement-politiek'.
2 Noem twee motieven van de Britse regering om deze 'appeasement-politiek' te voeren.
3 Ga na of Chamberlain al tijdens zijn gesprek met Hitler in Bad Godesberg op 22 september (I), dus nog
voor de conferentie van München, bereid was om in de Sudeten-kwestie aan de eisen van Hitler tegemoet
te komen. Leg je antwoord uit.
4 Beide spotprenten (II, III) gaan over het optreden van de Britse minister-president Chamberlain in de
Sudeten-crisis. Leg van beide bronnen afzonderlijk uit welk oordeel de tekenaar over dit optreden heeft.
Leg steeds je antwoord uit met een bespreking van de bron.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Niet-aanvalsverdrag Duitsland-Polen
Anschluß Oostenrijk
TOETS
1180
BRON I
Fragment uit een toelichting op het NSDAP-programma.
"1. Stichting van een afgeronde nationale staat, die alle Duitse stammen omvat. Allen die van Duitsen bloede
zijn, of ze nu onder Deens, Pools, Tsjechisch, Italiaans of onder Frans staatsgezag leven, moeten in één Duits
Rijk verenigd zijn. - Wij eisen niet meer en niet minder dan wat in het belang van onze vijanden verlangd werd -
het zelfbeschikkingsrecht van de Duitsers om te behoren tot het moederland - tot het Duitse vaderland.
Wij doen van geen enkele Duitser afstand in Sudeten-Duitsland, in Elzas-Lotharingen, in Polen, in de
Volkenbondskolonie Oostenrijk en in de staten die uit het oude Oostenrijk zijn voortgekomen. Maar deze eis is
gematigd en mist nochtans elke neiging tot imperialisme, het is de simpele en natuurlijke eis die ieder krachtig
volk als iets vanzelfsprekends formuleert en goedkeurt."
BRON II
Uitspraken van Hitler op een bespreking met alle opperbevelhebbers, 1939.
"Toen ik in 1933 aan de macht kwam, lag een periode van de zwaarste strijd achter mij. Alles wat er daarvoor
was, had afgedaan. Ik moest alles opnieuw reorganiseren, van de organen van het volk af tot aan het leger toe.
Eerst binnenlandse reorganisatie, opruiming van de kentekenen van het verval en van de defaitistische geest,
opvoeding tot heldhaftigheid. In het kielzog van de binnenlandse reorganisatie stelde ik mij de tweede opgave:
bevrijding van Duitsland uit de internationale bindingen. Twee bijzondere feiten moeten hier op de voorgrond
geplaatst worden: het uittreden uit de Volkenbond en het afzeggen van de ontwapeningsconferentie. Het was een
zwaar besluit. Het getal der profeten die verklaarden dat het tot een bezetting van het Rijnland zou leiden, was
zeer groot, het getal der gelovigen was zeer gering. Ik zette mijn plan door, gedekt door de natie die gesloten
achter mij stond. Daarna bevel tot bewapening."
1 Welke twee doelstellingen bepaalden Hitlers buitenlandse politiek na 1933?
2 In hoeverre kun je deze doelstellingen in bron I terugvinden? Verwijs in je antwoord naar de tekst.
3 Toon aan dat je in de bronnen I en II alle elementen van de tactiek, die Hitler tegenover Engeland en
Frankrijk toepaste, terug kunt vinden. Verwijs in je antwoord steeds naar de tekst van een of van beide
bronnen.
4 In 1934 sloten Duitsland en Polen een niet-aanvalsverdrag. Wat valt je op als je dit feit vergelijkt met
hetgeen in (de toelichting van) het NSDAP-programma (I) vermeld staat?
5 Hoe moet je het sluiten van het niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en Polen uitleggen? Geef die uitleg
voor Duitsland en voor Polen afzonderlijk.
6 In bron I wordt Oostenrijk een 'Volkenbondskolonie' genoemd. Welk argument had Hitler om deze term
met betrekking tot Oostenrijk te gebruiken?
7 Ga na of bij de poging tot 'Anschluss' in 1934 inderdaad bleek dat Oostenrijk een 'Volkenbondskolonie'
(I) was. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Duits-Poolse crisis 1939
TOETS
1262
BRON
Spotprent in het Franse blad 'La Victoire', 1939.
1 Leg uit dat de spotprent de Duits-Poolse crisis van 1939 probeert te beschrijven.
2 Beredeneer welk standpunt de tekenaar zelf in deze crisis innam. Leg je antwoord uit met een
beschrijving van de bron.
3 Waarom kun je stellen dat de prent slechts de aanleiding, niet de oorzaak van deze crisis aangeeft?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Verdrag van Versailles
TOETS
1183
BRON
Cartoon uit het Franse blad 'Le petit bleu', 1935.
1 Leg uit waarom het Verdrag van Versailles een belangrijke rol in de buitenlandse politiek van Hitler
speelde.
2 Noem drie feiten waarmee de tekenaar van de prent zou kunnen aantonen dat zijn weergave van de
situatie juist is. Let op het jaartal! Leg steeds je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Vrede van Versailles
Appeasement-politiek
Conferentie van München
TOETS
1186
BRON I
Uit een memorandum van Lloyd George, 26 maart 1919.
"Men kan Duitsland zijn koloniën afnemen, zijn bewapening
terugdringen tot een zuivere politiemacht en zijn vloot
reduceren tot een van de vijfde rang. Dat blijft allemaal gelijk.
Als het land zich door de vrede van 1919 onrechtvaardig
behandeld voelt, zal het de middelen vinden om wraak te nemen
op zijn overwinnaars.
Onze voorwaarden mogen hard zijn, zelfs onbarmhartig, maar
ze kunnen tegelijkertijd zo rechtvaardig zijn dat het land
waaraan ze worden opgelegd innerlijk voelt dat het geen recht
tot klagen heeft. Maar onrechtvaardigheid en aanmatiging
getoond in het uur van de overwinning zullen nooit vergeten en
vergeven worden.
Om die reden ben ik er fel op tegen meer Duitsers aan het
Duitse staatsgezag te onttrekken dan strikt noodzakelijk is. Ik
kan mij nauwelijks een geredere oorzaak voor een toekomstige
oorlog voorstellen dan wanneer het Duitse volk, dat
ongetwijfeld bewezen heeft een der sterkste en machtigste
volken der wereld te zijn, omgeven wordt door een aantal staten
bestaande uit volken waarvan vele in het verleden nog nooit een
eigen regering bezeten hebben maar onder wie zich een groot
aantal Duitsers bevindt die hereniging met hun vaderland zullen
eisen."
BRON II
Uit een rede van Churchill in het Lagerhuis, 14 maart 1938.
"De draagwijdte van de gebeurtenissen van 12 maart kan niet
overschat worden. Europa ziet zich gesteld voor een plan van
agressie dat zorgvuldig uitgedacht en chronologisch berekend is
en dat stap voor stap ten uitvoer wordt gelegd en er bestaat nog
maar één keuze, niet slechts voor ons maar ook voor andere
landen: óf zich als Oostenrijk onderwerpen óf doeltreffende
maatregelen nemen zolang er nog tijd is om het gevaar te keren,
en voor het gevaar niet gekeerd kan worden, er tegen op te
treden. Blijven wij verder de gebeurtenissen afwachten –
hoeveel van onze hulpmiddelen die ons nu nog voor onze
veiligheid en het behoud van de vrede ter beschikking staan
laten wij daarmee verloren gaan? Hoeveel vrienden zullen zich
van ons verwijderen, hoeveel mogelijke bondgenoten zullen wij
de een na de ander in een gruwelijke afgrond zien verdwijnen?
Hoe vaak nog zal de bluf succes hebben vóórdat de achter die
bluf steeds groeiende kracht tot een werkelijkheid is
aangegroeid? Waar zullen wij staan over twee jaren als het
Duitse leger ongetwijfeld veel groter zal zijn dan het Franse en
als alle kleine landen uit Genève zijn weggevlucht om de steeds
groeiende macht van het Nazi-systeem hulde te brengen en zo
gunstig mogelijke voorwaarden voor zichzelf te verwerven?"
BRON III
Amerikaanse spotprent, 1930. Het onderschrift
luidt: 'The Source.'
BRON IV
Franse spotprent, 1938.
1 Zowel Lloyd George (I) als de Amerikaanse spotprent (III) geven een beoordeling van het Verdrag van
Versailles. Ga van elk van beide na of deze beoordeling juist is. Leg steeds je antwoord uit.
2 Welke politiek wordt door Churchill in zijn rede in het Lagerhuis (II) gehekeld? Toon je antwoord
vanuit de tekst aan.
3 Zowel Lloyd George (I) als Churchill (II) waarschuwen voor een toekomstige oorlog met Duitsland,
maar verschillen van mening over de politiek die gevoerd moet worden om die oorlog te voorkomen.
Noem dat verschil en geef daar vervolgens een verklaring voor.
4 Dateer de Franse spotprent (IV) zo nauwkeurig mogelijk. Leg je antwoord uit door de prent te
beschrijven.
5 Beoordeel of Churchill (II) en de Franse spotprent (IV) tot een zelfde of tot een verschillende analyse
van de Engels-Franse politiek met betrekking tot Duitsland komen. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Frans-Russische betrekkingen
Sudetencrisis
Non-agressiepact
TOETS
943
BRON
De Russische maarschalk Worosjilow tegen een Franse diplomaat, 22 augustus 1939.
"Reeds verscheidene jaren lang is er sprake geweest van militaire samenwerking met Frankrijk. Het is nimmer
zover gekomen. Verleden jaar, toen Tsjechoslowakije bezig was ten onder te gaan, verwachtten wij een teken van
Frankrijk, doch er gebeurde niets. Onze troepen stonden gereed. De regeringen van Frankrijk en Engeland hebben
de politieke en militaire besprekingen thans ál te zeer op de lange baan geschoven. Daarom moet de mogelijkheid
dat zich op politiek terrein zekere gebeurtenissen voordoen, niet uitgesloten worden geacht."
1 Worosjilow besprak met de Franse diplomaat de betrekkingen tussen Frankrijk en de Sovjetunie
gedurende de jaren '30. Waarom streefde de Sovjetunie in die jaren naar "militaire samenwerking met
Frankrijk"?
2 Leg uit waarom Worosjilow met betrekking tot de ondergang van Tsjechoslowakije kon zeggen dat de
Sovjetunie wachtte op "een teken van Frankrijk, doch er gebeurde niets".
3 Volgens Worosjilow bestond de mogelijkheid dat er "zich op politiek terrein zekere gebeurtenissen
voordoen". Leg uit dat de gebeurtenis waar Worosjilow over sprak een reactie op de Franse houding in de
Tsjechische crisis genoemd kan worden.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Anti-communisme
Appeasement-politiek
TOETS
998
BRON
Frans affiche, in 1937 verschenen.
1 Leg uit welke boodschap het affiche wil uitdragen. Toon je antwoord aan met twee beeldelementen uit de
bron.
2 De 'appeasement-politiek' mocht ook in Frankrijk op aanzienlijke steun rekenen. Leg eerst uit wat we onder
deze politiek verstaan en beredeneer vervolgens hoe dit affiche aan deze steun bijdroeg.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
TOETS
1185
BRON
Cartoon van de Nederlandse tekenaar Louis Ramaekers, 1933.
1 Geef een argument voor en een argument tegen de stelling dat al in 1933 Hitler een duidelijk andere
buitenlandse politiek voerde dan de regeringen van de Weimar-republiek.
2 Ramaekers wilde met zijn prent een oordeel geven over Hitlers buitenlandse politiek in het jaar 1933.
Welk oordeel was dat? Leg je antwoord uit door de prent te beschrijven.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Vrede van Versailles
Appeasement-politiek
Conferentie van München
TOETS
1178
BRON I
Sir Robert Vansittart, de Britse ondersecretaris van Buitenlandse Zaken, mei 1933.
"Het huidige regime in Duitsland zal, in zijn vroegere en huidige vorm, een Europese oorlog ontketenen op het
ogenblik dat het zich daar sterk genoeg voor acht. Zijn enige vrees is dat het zal worden aangevallen voordat het
gereed is. Intussen zal het voortgaan met te pogen anderen te bedriegen en in slaap te wiegen om de artisjok des te
beter, blad voor blad, te kunnen opzuigen. Dat is grof, maar we hebben te maken met zeer grove mensen, die aan
weinig anders denken dan aan brute kracht en militarisme, en kletsen met dit doel voor ogen."
BRON II
William Astor, Conservatief lid van het Lagerhuis, oktober 1938.
"Een groot aantal mensen voelt er niets voor te worden gemengd in een ruzie in Oost-Europa. Het is denkbaar dat
men aan het begin van een oorlog geestdrift kan opbrengen voor een strijd die niet de onze is, maar het zou
moeilijk zijn het land in een moderne oorlog verenigd te houden, als de soldaten wisten dat hun vrouwen en
kinderen leden, gebombardeerd en wellicht vergast werden. Het is het diepe gevoel van pacifisme - het verlangen
buiten ruzies te blijven - dat het volk van dit land bezielt en dat beperkingen aan het uitbreiden van onze
verplichtingen oplegt."
1 Vansittart (I) stelde dat Duitsland er op uit was een Europese oorlog te ontketenen. Leg uit dat die oorlog
in de ogen van veel Duitsers bedoeld was om 'de schande van 1918' uit te wissen.
2 Toon met behulp van twee voorbeelden aan dat Hitlers politiek er aanvankelijk inderdaad op gericht was
oorlog te voorkomen, zoals Vansittart (I) in 1933 reeds voorspelde.
3 Vansittart (I) vergeleek Hitlers buitenlandse politiek met het blad voor blad opzuigen van een artisjok.
Maak met behulp van vier voorbeelden uit de periode 1934-1939 (in de juiste chronologische volgorde!)
duidelijk dat deze vergelijking opgaat.
4 Waarom kun je stellen dat de woorden van Astor (II) over de 'psychologie van de appeasement-politiek'
gingen?
5 Spoedig na 'München' ging Engeland wel over tot het "uitbreiden van onze verplichtingen" (II). Welke
twee gebeurtenissen gaven Engeland daar aanleiding toe? Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Conferentie van München
TOETS
1278
BRON I
De Britse minister-president Chamberlain in een toespraak tot het Britse volk, 27 september 1938.
"Hoezeer we ook mogen sympathiseren met een kleine natie die door een groot en machtig buurland belaagd wordt,
wij kunnen het niet onder alle omstandigheden op ons nemen het hele Britse Rijk in een oorlog te betrekken, alleen
ter wille van haar. Als we moeten vechten, dan moet dat om belangrijker zaken dan deze. Ik ben zelf een man van
de vrede tot in het diepst van mijn ziel. Een gewapend conflict tussen volkeren is voor mij een nachtmerrie; maar
als ik ervan overtuigd was dat een bepaald land van plan was de wereld door angst voor zijn legermacht te
overheersen, dan zou ik van mening zijn dat dat tegengehouden moet worden. Onder zo'n heerschappij zou het
leven van mensen die geloven in de vrijheid niet waard zijn om geleefd te worden; maar oorlog is iets vreselijks en
het moet ons zeer duidelijk zijn, voor we daar toe overgaan, dat het werkelijk de grote zaken zijn die op het spel
staan en dat de roep om voor hun verdediging alles te riskeren, na afweging van alle consequenties,
onweerstaanbaar is.
BRON II
Churchill in het Lagerhuis-debat na afloop van de Conferentie van München, 5 oktober 1938.
"Wanneer ik denk aan de oprechte hoop op een duurzame vrede die nog bestond voor Europa in het begin van 1933
toen de heer Hitler voor het eerst aan de macht kwam, en aan alle gelegenheden om de groei van de nazi-macht te
stoppen, die men voorbij liet gaan, wanneer ik denk aan de geweldige bondgenootschappen en hulpkrachten die
zijn verwaarloosd of verspild, dan kan ik niet geloven dat dat ergens in de hele loop van de geschiedenis zijn
weerga vindt. Wat dit land betreft moet de verantwoordelijkheid gelegd worden bij diegenen die de onbetwiste
leiding over onze politieke aangelegenheden hebben. Zij hebben noch Duitsland de herbewapening belet, noch
onszelf op tijd herbewapend (...) Zij lieten na bondgenootschappen en verbonden te sluiten die vroegere fouten
hersteld zouden kunnen hebben, en lieten ons dus op dit beslissende uur zonder een afdoende nationale defensie of
een doeltreffende internationale veiligheid."
1 Chamberlain hield zijn toespraak (I) toen de Sudetencrisis op zijn hoogtepunt was. Leg uit welke politiek
Chamberlain in de Sudetencrisis voerde. Gebruik een zinsnede uit zijn woorden om je antwoord te
verduidelijken.
2 Beoordeel aan de hand van zijn woorden (I) of Chamberlain een juiste analyse van de Duitse buitenlandse
politiek had gemaakt. Leg je antwoord uit.
3 In het Lagerhuisdebat van 5 oktober 1938 gaf Churchill zijn visie op de Conferentie van München. Leg
aan de hand van Churchills woorden (II) uit wat we onder het 'trauma van München' verstaan.
4 Ontleen aan zijn rede (II) of Churchill de Engelse politiek ten opzichte van de Sovjetunie in de jaren dertig
verstandig vond. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Remilitarisatie Rijnland
Appeasement-politiek
TOETS
993
BRON
Cartoon van David Low, 1936. Op de ruggen rechtsonder staat respectievelijk: 're-armament', 'Rhineland
.fortifications', 'Danzig'; op de rug linksboven staat: 'boss of the universe'
1 Low maakte de cartoon naar aanleiding van de remilitarisatie van het Rijnland ('Rhineland fortifications').
Leg van twee gebeurtenissen na 1936 uit dat ze de visie van Low op de internationale verhoudingen (zoals
die uit prent I blijkt) bevestigen.
2 Vanaf welke gebeurtenis klopt de visie van Low op de internationale verhoudingen niet langer? Leg je
antwoord uit.
3 Bepaal van de cartoon of ze beschrijvend, analyserend of commentariërend van karakter is. Leg je
antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Japanse politiek
China
TOETS
991
BRON
Uit een verklaring van de Japanse regering, 1938.
"Wat Japan nastreeft is de instelling van een Nieuwe Orde, waardoor de veiligheid en de duurzaamheid van de
verhoudingen in Oost-Azië wordt gegarandeerd. Daarin ligt het einddoel van ons militaire optreden. Deze Nieuwe
Orde heeft zijn grondslag in de drievoudige verbondenheid van Japan, Mantsjoekwo en China, gericht op
wederzijdse hulpverlening en samenwerking op politiek, economisch, cultureel en ander terrein. Het is de taak van
de Nieuwe Orde de internationale gerechtigheid te verzekeren, het gemeenschappelijk afweren van het
communisme te garanderen, een nieuwe cultuur in het leven te roepen en nauwe economische samenwerking in
geheel Oost-Azië te verwerkelijken."
1 De Japanse verklaring is enerzijds heel duidelijk over de Japanse doelstellingen, anderzijds worden
bepaalde doeleinden ook verhuld. Geef van beide twee voorbeelden. Verwijs in je antwoord naar de tekst.
2 Welke binnenlandse ontwikkeling in China was voor de Japanse regering aanleiding geweest deze
verklaring uit te geven. Licht je antwoord toe.
3 Waarom deed het Westen nauwelijks iets tegen het militaire optreden van Japan tegenover China?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Conferentie van München
TOETS
1188
BRON III
Amerikaanse spotprent, 1938.
1 Bepaal door een beschrijving van de prent naar aanleiding van welke gebeurtenis deze gemaakt is.
2 De prent oefent scherpe kritiek uit. Beoordeel voor welke twee landen deze kritiek vooral bedoeld is.
Leg je antwoord uit.
''
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasementpolitiek
Conferentie van München
Hitler-Stalin Pact
TOETS
983
BRON I
Cartoon op de voorpagina van het satirische
Franse blad 'Le Rire' van 26 mei 1939. Het
onderschrift luidt: 'Hij heeft al drie kleine
landen verslonden en hij houdt niet op met het
verslinden van de kaart!'
BRON II
Sovjet-Russische cartoon uit 1938. Op het vlaggetje staat:
'Naar het Oosten!', op het gerecht 'Tsjechoslowakije'.
1 Op welke politiek oefent bron I kritiek uit? Leg je antwoord uit door de prent te beschrijven.
2 In welke historische context moet de Franse spotprent (I) geplaatst worden? Leg je antwoord uit met twee aan
bron I ontleende elementen.
3 De Russische spotprent (II) oefent kritiek uit op dezelfde politiek als bron I. Leg eerst uit dat deze kritiek
inhoudelijk heel anders is en vervolgens waardoor dat verschil veroorzaakt werd.
4 Waarom kun je stellen dat de Sovjet-Russische cartoon (II) in zekere zin al een verklaring geeft voor het non-
agressiepact dat de Sovjetunie eind augustus 1939 met Duitsland sloot.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Non-agressiepact Hitler-Stalin
TOETS
1707
BRON I
Op 16 april 1939 stelde de Sovjetunie aan
Groot-Brittannië en Frankrijk voor om een
militair bondgenootschap te sluiten.
Winston Churchill, lid van het Britse
parlement, drong er op 4 mei in een
toespraak bij de Britse regering op aan dit
aanbod te aanvaarden.
"Er zijn al tien of twaalf dagen verlopen
sinds het Russische aanbod werd gedaan.
Het Britse volk, dat thans, onder opoffering
van een gerespecteerde, ingewortelde
gewoonte, het beginsel van militaire
dienstplicht heft aanvaard, heeft, in
verbinding met de Franse Republiek, een
recht om een beroep op Polen te doen om
geen obstakels te leggen op de weg van een
gemeenschappelijk belang. Niet alleen
moet de volledige samenwerking van
Rusland aanvaard worden, maar de drie
Baltische staten, Litouwen, Letland en
Estland moeten ook meedoen (…)
Er kan geen oostelijk front tegen de Nazi-
agressie in stand gehouden worden zonder
de actieve hulp van Rusland. Russische
belangen zijn diep bezorgd in het
tegenhouden van Herr Hitlers plannen met
betrekking tot Oost-Europa. Het moet nog
mogelijk zijn om alle staten en volkeren
van de Oostzee tot aan de Zwarte Zee
bijeen te brengen in één hecht front tegen
een nieuwe gewelddaad van een invasie.
Zo'n front, indien gemaakt met de juiste
instelling en met vastberaden en
krachtdadige militaire afspraken, kan
wellicht, gecombineerd met de macht van
de Westelijke mogendheden, Hitler,
Goering, Himmler, Ribbentrop, Goebbels
en co. confronteren met krachten, die het
Duitse volk slechts met tegenzin wil
uitdagen."
BRON II
In 1939 werd in de Verenigde Staten deze cartoon van Herblock
gepubliceerd.
BRON III
Cartoon van de Amerikaanse tekenaar Roger Armstrong uit 1939.
1 Wat verstaan we onder de 'appeasement-politiek'?
2 Ga na of Churchill zich in zijn rede van 16 april 1939 (I) een voor- of een tegenstander van de
'appeasement-politiek' toonde. Neem in je antwoord ter ondersteuning een zin uit bron I op.
3 Leg uit dat het niet-aanvalsverdrag tussen Duitsland en de Sovjetunie een einde maakte aan de
pogingen van Groot-Brittannië en Frankrijk om de agressieve politiek van Duitsland te stoppen.
4 De beide spotprenten (II, III) zijn gemaakt naar aanleiding van het niet-aanvalsverdrag tussen
Duitsland en de Sovjetunie. Zet de beide prenten in de juiste historische volgorde door duidelijk te
maken wat de beide tekenaars over dit verdrag willen vertellen.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Aanval op Polen
Kenmerken fascisme
TOETS
1264
BRON
Hitler tot de staf van de 'Wehrmacht', 22 augustus 1939 (volgens het verslag van een adjudant).
"Niemand weet hoe lang ik nog leef, daarom het conflict beter nu (…) Nu is de waarschijnlijkheid nog groot dat
het westen niet ingrijpt. Wij moeten met meedogenloze vastberadenheid het waagstuk op ons nemen (…) De
tegenstander had nog de hoop dat Rusland als tegenstander zou optreden na de verovering van Polen. De
tegenstanders hebben geen rekening gehouden met mijn grote besluitvaardigheid. Onze tegenstanders zijn kleine
wormpjes. Ik zag ze in München (…) Ook als in het westen oorlog uitbreekt, blijft vernietiging van Polen op de
voorgrond staan (…) Ik zal propagandistische aanleiding tot de oorlog geven, onverschillig of die geloofwaardig
is of niet. De overwinnaar wordt er later niet naar gevraagd of hij de waarheid heeft gezegd of niet. Bij het begin
en het voeren van de oorlog komt het niet op het recht aan, maar op de overwinning. Hart sluiten tegen
medelijden. Bruut optreden."
1 Hitler probeerde in de bijeenkomst van 22 augustus 1939 zijn generaals en admiraals ervan te overtuigen
dat Polen kon worden aangevallen. Welke twee argumenten gebruikte Hitler daarvoor? Toon je antwoord
vanuit de bron aan.
2 Waarom zijn de woorden van Hitler typerend voor de fascistische manier van buitenlandse politiek
voeren? Haal twee voorbeelden uit de bron ter ondersteuning van je antwoord.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Volkenbond
TOETS
1182
BRON
Cartoon uit het Engelse blad 'Evening Standard', 1933. Op het apparaat rechtsonder staat: 'Economic sanctions
hydrant'.
1 Welke politiek voerde Hitler met betrekking tot de Volkenbond? Leg je antwoord uit.
2 Beoordeel of de tekening van David Low in de 'Evening Standard' beschrijvend, analyserend of
commentariërend van karakter is. Leg je antwoord uit door de prent te beschrijven.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Versailles/Locarno
Houding Engeland/Frankrijk
TOETS
1184
BRON I
Twee fragmenten uit Hitlers 'Mein Kampf'.
"De buitenlandse politiek van de volkse staat heeft tot
taak op deze planeet voor de bestaanszekerheid te
zorgen van het in de staat verenigde ras, doordat zij
een gezonde, levensvatbare, natuurlijke verhouding
maakt tussen de omvang en de groei van het volk
enerzijds en de omvang en de kwaliteit van het land
en de grond anderzijds (...) Nu word ik slechts geleid
door het nuchtere inzicht dat men verloren gegane
gebieden niet door de welbespraaktheid van geslepen
parlementaire kletsmeiers terugkrijgt, maar met een
geslepen zwaard moet veroveren, dus in een bloedige
strijd."
BRON II
Hitler in zijn zogenaamde 'Friedensrede' tot de
Rijksdag, 17 mei 1933.
"Het is in het belang van allen dat de hedendaagse
problemen op een verstandige en vreedzame manier
opgelost worden (...) De toepassing van wat voor
geweld dan ook in Europa zou geen gunstig effect op
de politieke en economische toestand hebben (...) Het
uitbreken van zo'n grenzeloze gekte zou
noodzakelijkerwijs moeten leiden tot de ineenstorting
van de huidige sociale en politieke orde (...)
Aan de andere kant kan de uitsluiting van een groot
volk niet voortdurend worden volgehouden, maar
moet daar eens een eind aan worden gemaakt. Hoe
lang denkt men zo'n onrechtvaardigheid een grote
natie op te kunnen leggen? (...) Als Duitsland gelijke
rechten eist die alleen verwezenlijkt kunnen worden
als andere volkeren ontwapenen, dan heeft zij het
morele recht dat te doen, omdat zijzelf de bepalingen
van de verdragen heeft uitgevoerd."
BRON III
De Engelse minister-president Baldwin in een
verkiezingstoespraak, 1935.
"Vrees niet en versta uw regering niet verkeerd als zij
zegt, dat zij aandacht heeft voor onze verdediging (...)
Ik geef u mijn woord dat er geen omvangrijke
bewapening zal komen."
1 Leg uit welke doelen van Hitlers buitenlandse
politiek je in bron I terug kunt vinden.
Verwijs in je antwoord steeds naar de tekst.
2 Welk verschil bestaat er tussen de fragmenten
uit 'Mein Kampf' (I) en Hitlers 'Friedensrede'
(II)?
3 Welk motief had Hitler om in 1933 in zijn
'Friedensrede' zo'n andere toon aan te slaan
dan hij in 'Mein Kampf' had gedaan?
4 Hitler stelde in zijn 'Friedensrede' (II) dat
Duitsland de "bepalingen van de verdragen"
had uitgevoerd. Welke twee verdragen
bedoelde Hitler?
5 Maak aan de hand van bron II duidelijk wat
Hitler met zijn opmerking over de uitvoering
van de "bepalingen van de verdragen" wilde
bereiken.
6 Hitlers 'Friedensrede' (II) was in de eerste
plaats tot Engeland en Frankrijk gericht. Leg
uit dat Hitler in deze rede probeerde in te
spelen op de gevoelens die bij veel Engelsen
en Fransen leefden. Gebruik citaten uit de
tekst om je antwoord aan te tonen.
7 Beoordeel aan de hand van bron III of Hitler
deze gevoelens - voor wat Engeland betreft -
goed had ingeschat. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Anti-communisme
Appeasement-politiek
TOETS
984
BRON I
In de jaren '30 in Frankrijk verschenen affiche.
BRON II
In 1936 in Spanje verschenen affiche. Op het affiche
staat: 'El Comunismo destruye la familia'.
1 Met welke argumenten/motieven proberen de affiches I en II tegen het communisme te waarschuwen?
Leg beide antwoorden uit door de affiches te beschrijven.
2 Leg uit wat we onder de 'appeasement-politiek' verstaan.
3 Waarom kun je stellen dat de aantrekkingskracht van affiches als bovenstaande in de West-Europese
samenlevingen voor een deel de populariteit van de appeasement-politiek verklaart?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Appeasement-politiek
TOETS
995
BRON
Hitler in een rede in het 'Berliner Sportpalast', 26 september 1938.
"Ik heb maar weinig te verklaren: ik ben de heer Chamberlain dankbaar voor zijn inspanningen. Ik heb hem
verzekerd dat het Duitse volk niets anders dan vrede wil; maar ik heb hem ook duidelijk gemaakt dat ik me niet
achter de grenzen van ons geduld terug kan trekken. Ik heb hem verder verzekerd en herhaal het hier dat er –
wanneer dit probleem opgelost is – voor Duitsland in Europa geen territoriaal probleem meer bestaat!
En ik heb hem verder verzekerd dat op het moment waarop Tsjechoslowakije haar problemen oplost – dat wil
zeggen waarop de Tsjechen met hun andere minderheden tot overeenstemming zijn gekomen, en wel vreedzaam en
niet door onderdrukking - , dat ik dan helemaal niet meer in de Tsjechische staat geïnteresseerd ben. En dat wordt
hem gegarandeerd! Wij willen helemaal geen Tsjechen!
Maar evengoed wil ik nu tegenover het Duitse volk verklaren dat met betrekking tot het Sudetenduitse probleem
mijn geduld nu op is. Ik heb de heer Benesj een aanbod gedaan dat niets anders is dan de verwezenlijking van
hetgeen hij zelf reeds aanvaard heeft. Hij heeft nu de beslissing in eigen hand! Vrede of oorlog! Of hij zal dit
aanbod accepteren en de Duitsers nu eindelijk de vrijheid geven, of wij zullen deze vrijheid zelf nemen!"
1 Leg uit waarom Hitlers rede (I) kenmerkend is voor de politiek die hij in de jaren '30 tegenover Engeland
en Frankrijk voerde. Verwijs in je antwoord naar de bron.
2 De Britse minister-president Chamberlain voerde tegenover Hitler de zogenaamde 'appeasement-politiek'.
Wat verstaan we onder deze politiek?
3 Ga na of je kunt stellen dat Hitlers woorden (I) Chamberlain overtuigd kunnen hebben van de juistheid
van zijn 'appeasement-politiek'. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
TOETS
1257
BRON I
Spotprent van David Low, 1938.
BRON II
Spotprent van David Low, 1938. Op de prent staan
Chamberlain en Mussolini afgebeeld.
BRON III
Franse spotprent naar aanleiding van de conferentie
van München, 1938. Het onderschrift luidt: 'Pas de
fleurs, s.v.p.'. Op de prent staan Daladier,
Chamberlain, Hitler en Mussolini.
1 Kies uit de bronnen I, II en
III de spotprent die naar jouw
mening het scherpst de
appeasement-politiek veroor-
deelt. Beargumenteer je
antwoord door de prent van je
keuze te beschrijven.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
Appeasement-politiek
TOETS
1179
BRON
Franse spotprent.
1 Leg uit wat we verstaan onder de 'appeasement-politiek'.
2 Dateer de spotprent zo nauwkeurig mogelijk. Leg je antwoord uit aan de hand van de prent.
3 Bepaal of deze spotprent in de argumentatie van de voor- of juist van de tegenstanders van de
'appeasement-politiek' paste. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Duits-Russisch non-agressiepact
TOETS
1263
BRON
Amerikaanse spotprent, 1939.
1 Over welke gebeurtenis gaat de prent? Leg je antwoord uit door een beschrijving van de bron.
2 Waarom kun je de prent kenmerkend noemen voor de Westerse reactie op de afgebeelde gebeurtenis?
Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Conferentie van München
Hitler-Stalin Pact
Aanval op Polen
TOETS
1000
BRON I
Hitler in een toespraak tot zijn militaire commandanten, 22
augustus 1939 (volgens de aantekeningen van een van hen,
admiraal Canaris).
"De vijand hoopte op iets anders, dat Rusland onze vijand
zou worden na de verovering van Polen. De vijand hield
geen rekening met mijn grote doelgerichtheid. Onze vijanden
zijn kleine wormpjes. Ik zag ze in München.
Ik was ervan overtuigd dat Stalin het Engelse aanbod nooit
zou aanvaarden. Rusland heeft er geen belang bij om Polen
in stand te houden, en Stalin weet dat het het einde van zijn
regime zou betekenen, ongeacht of zijn soldaten als
overwinnaars of als verslagenen uit een oorlog zouden
komen (...) Ik ging stapsgewijs de nieuwe politiek tegenover
Rusland voeren. In samenhang met het handelsverdrag
raakten we in politieke gesprekken. Voorstel voor een non-
agressiepact. Toen kwam een veelomvattend voorstel van
Rusland. Vier dagen geleden nam ik een bijzondere stap, die
ertoe leidde dat Rusland gisteren antwoordde bereid te zijn
tot ondertekening. Er is persoonlijk contact met Stalin tot
stand gebracht. Overmorgen zal Von Ribbentrop het verdrag
sluiten. Nu bevindt Polen zich in de positie waarin ik het
wilde hebben."
BRON II
De Britse premier Chamberlain in een brief aan Hitler, 23
augustus 1939.
"Uwe Excellentie zal bereids kennisgenomen hebben van
bepaalde maatregelen, die door Zijner Majesteits regering
werden getroffen en die hedenavond in de pers en door de
radio bekendgemaakt worden. Deze stappen zijn naar de
mening van Zijner Majesteits regering noodzakelijk
geworden door de troepenbewegingen, die uit Duitsland
worden gemeld en door het feit, dat naar het schijnt de
aankondiging van een Duits-Sovjetrussisch verdrag in
sommige kringen in Berlijn als een aanwijzing wordt
opgevat, dat een interventie van de zijde van Groot-
Brittannië ten gunste van Polen geen mogelijkheid meer is,
waarmee noodzakelijk rekening moet worden gehouden. Een
ernstiger fout zou niet begaan kunnen worden. Van welke
aard het Duits-Sovjetrussisch verdrag ook zal zijn, het kan
geen verandering brengen in de Britse verplichtingen
tegenover Polen, die Zijner Majesteits regering herhaaldelijk
in het openbaar duidelijk uiteengezet heeft en die zij
vastbesloten is, na te komen."
1 In zijn toespraak tot de militaire
commandanten (I) concludeerde Hitler:
"Nu bevindt Polen zich in de positie
waarin ik het wilde hebben." Leg uit
waarom het Duits-Russische niet-
aanvalsverdrag de positie van Polen
uitermate verzwakte.
2 Waarom kwam het Duits-Russische niet-
aanvalsverdrag voor velen als een
volslagen verrassing?
3 In zijn toespraak (I) haalde Hitler ook de
conferentie van München aan. Welke
politiek voerden Engeland en Frankrijk
in de tijd van 'München' tegenover
Duitsland? Leg daarbij de term "kleine
wormpjes" uit, waarmee Hitler het
optreden van Engeland en Frankrijk
karakteriseerde.
4 Ga aan de hand van bron II na of
Engeland ten tijde van de Poolse crisis
nog dezelfde politiek voerde als ten tijde
van 'München'. Citeer een zin uit bron II
om je antwoord te verduidelijken.
5 Zowel de conferentie van München als
het Duits-Russische niet-aanvalsverdrag
hebben het wantrouwen tussen het
Westen en de Sovjetunie versterkt. Leg
dat voor beide gebeurtenissen
afzonderlijk uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Buitenlandse politiek Hitler
TOETS
1181
BRON
Cartoon uit het Franse blad 'L'ami du peuple', 1933.
1 Leg uit wat de tekenaar van de prent uit 'L'ami du peuple' duidelijk wilde maken.
2 Beoordeel of de tekenaar van de prent een juiste visie gaf. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Conferentie van München
Churchill
Appeasement-politiek
TOETS
996
BRON I
Churchill in een rede tot het Engelse parlement, 3 oktober 1938.
"In de eerste plaats wil ik iets zeggen waarvan niemand nota wenst te nemen of dat iedereen wenst te vergeten, dat
echter toch geconstateerd dient te worden, nl. dat wij een totale, door niets verzachte nederlaag hebben geleden en
dat Frankrijk daarbij nog meer geleden heeft dan wij.
Ik waag mij aan de voorspelling dat Tsjechoslowakije zich niet verder als een onafhankelijke staat zal kunnen
handhaven. Ik ben ervan overtuigd dat U zult beleven dat Tsjechoslowakije na enige tijd, die misschien jaren,
mogelijk echter slechts maanden kan duren, door het Naziregime verslonden zal worden. Wij staan voor een ramp
van de ergste omvang, die over Engeland en Frankrijk is gekomen. Daarvoor mogen wij niet de ogen sluiten. Wij
moeten erop voorbereid zijn dat alle staten van Midden- en Oost-Europa onder zo gunstig mogelijke voorwaarden
als zij kunnen bedingen, met het zegevierende Nazirijk tot overeenstemming zullen komen. Het systeem van
verdragen in Centraal-Europa waarop Frankrijk voor zijn veiligheid steunde, is weggevaagd en ik zie niet hoe het
opnieuw opgebouwd kan worden."
BRON II
Bevel ('geheime Kommandosache') van Hitler aan de Duitse legerleiding, 21 oktober 1938.
"De toekomstige opdrachten van het leger en de daaruit voortvloeiende voorbereidingen voor de oorlogvoering zal
ik later in een instructie vastleggen.
Tot deze instructie van kracht wordt, moet het leger te allen tijde voorbereid zijn op de volgende zaken:
1. Beveiliging van de grenzen van het Duitse Rijk en bescherming tegen verrassingsaanvallen vanuit de lucht.
2. Vernietiging van het restant van Tsjechië.
3. Annexatie van het Memelgebied.
(…)
Ad 2. Vernietiging van het restant van Tsjechië. Het moet mogelijk zijn het restant van Tsjechië te allen tijde te
verslaan, wanneer dit een vijandige politiek jegens Duitsland zou gaan voeren."
1 Churchill uitte in zijn rede (I) felle kritiek op het akkoord van München. Hoe kwam Churchill tot de
overtuiging dat 'München' ertoe zou leiden dat de overige staten van Midden- en Oost-Europa tot een
akkoord met Duitsland zouden proberen te komen?
2 Waarom zouden akkoorden tussen Duitsland en Midden- en Oost-Europese staten vooral voor Frankrijk
rampzalig zijn? Verwijs in je antwoord naar de tekst van bron I.
3 Welke conclusie kun je trekken als de rede van Churchill (I) leest in relatie tot bron II? Leg je antwoord
uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Politiek Sovjetunie
Appeasement-politiek
Poolse kwestie
TOETS
1265
BRON I
Fragment uit een rede van Stalin op de partijdag van de Communistische Partij te Moskou, 30 maart 1939.
"Neem Duitsland. Men liet toe dat Duitsland Oostenrijk in bezit nam, ondanks de verplichting Oostenrijks
onafhankelijkheid te verdedigen. Men liet toe, dat Duitsland Sudetenland nam; men liet Tsjechoslowakije in zijn
noodlotsuur alleen, ondanks alle verplichtingen. En daarna begon men luid in de pers te klagen over de zwakte van
het Russische leger, de demoralisering van onze luchtmacht, de onlusten in de Sovjetunie. Men stookte daarmee de
Duitsers op verder naar het Oosten te marcheren, men beloofde Duitsland een gemakkelijke en fraaie buit en men
vorderde bijna: begin nu de oorlog tegen de Sovjetunie en alles zal goed zijn."
BRON II
Uit een gesprek van de Franse minister van buitenlandse zaken Bonnet met de Britse zaakgelastigde, 19 augustus
1939.
"Het zou fataal zijn als de onderhandelingen met Rusland zouden mislukken tengevolge van een Poolse weigering.
De Polen verdedigen een onhoudbaar standpunt toen zij de enige doeltreffende hulp in het geval van een Duitse
aanval afwezen. De Britse en de Franse regering zouden in een bijna onmogelijke positie komen, als wij onze
landen moesten vragen oorlog te voeren om Polen te verdedigen, terwijl het deze hulp had afgewezen."
1 Welke landen bedoelde Stalin in zijn rede (I) met "men"? Leg je antwoord uit.
2 Welke politiek stelde Stalin in zijn rede (I) aan de kaak? Toon je antwoord aan met behulp van zijn
woorden.
3 Leg uit waarom Engeland en Frankrijk in de zomer van 1939 onderhandelingen met de Sovjetunie wilden
voeren (II).
4 Leg uit waarom deze onderhandelingen tussen Engeland/Frankrijk en de Sovjetunie mislukt zijn. Betrek
de woorden van Stalin (I) in je antwoord.
5 Bonnet (II) stelt dat de onderhandelingen met de Sovjetunie ten doel hadden de positie van Polen te
versterken. Wat bedoelde Bonnet precies met die "enige doeltreffende hulp"? Leg je antwoord uit.
6 Leg uit waarom Polen juist die "enige doeltreffende hulp" (II) reeds had afgewezen.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Conferentie van München
TOETS
1187
BRON I
Hitler tot de Rijksdag, 26 september 1938.
"En ik heb Chamberlain verder verzekerd dat ik op het moment dat Tsjechoslowakije zijn problemen oplost –
dat wil zeggen een regeling tussen de Tsjechen en hun minderheden tot stand gekomen is, en wel op een
vreedzame en niet op een gewelddadige wijze – in de Tsjechische staat helemaal niet meer geïnteresseerd
ben. En dat garandeer ik. Wij willen helemaal geen Tsjechen."
BRON II
Churchill tot het Lagerhuis, 3 oktober 1938.
"Ik waag mij aan de voorspelling dat Tsjechoslowakije zich niet verder als een onafhankelijke staat zal
kunnen handhaven. Ik ben ervan overtuigd dat u zult beleven dat Tsjechoslowakije na enige tijd, die
misschien jaren, mogelijk echter slechts maanden kan duren, door het Naziregime verslonden zal worden.
Wij staan voor een ramp van de ergste omvang, die over Engeland en Frankrijk is gekomen. Daarvoor mogen
wij niet de ogen sluiten. Wij moeten erop voorbereid zijn dat alle staten van Midden- en Oost-Europa onder
zo gunstig mogelijke voorwaarden als zij kunnen bedingen, met het zegevierende Nazirijk tot
overeenstemming zullen komen. Het systeem van verdragen in Centraal-Europa waarop Frankrijk voor zijn
veiligheid steunde, is weggevaagd en ik zie niet in hoe het opnieuw opgebouwd kan worden."
1 Hitler stelt in zijn rede (I): "Wij willen helemaal geen Tsjechen." Churchill (II) denkt daar blijkbaar
anders over. Bespreek of de twijfel van Churchill ten aanzien van de belofte van Hitler terecht was.
Leg je antwoord uit.
2 Verklaar waarom de Engelse publieke opinie veel meer geloof hechtte aan de woorden van Hitler (I)
dan aan die van Churchill (II).
3 Churchill (II) voorspelt dat na 'München' de overige staten in Midden- en Oost-Europa tot een
akkoord met Duitsland zullen proberen te komen. Op welk argument baseerde Churchill deze
voorspelling?
4 Waarom zou het voor Engeland en vooral Frankrijk een "ramp van de ergste omvang" zijn als tussen
de Midden- en Oost-Europese staten en Duitsland akkoorden tot stand zouden komen?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Spaanse Burgeroorlog
Appeasement-politiek
TOETS
990
BRON II
Frans affiche. Rechtsonder staat: 'En verité je vous le dis:
celui qui fait faire cela n'est pas avec moi mais contre moi'.
BRON I
Uit het Rooms-Katholieke 'Haarlems Dagblad',
1939.
"Vanaf februari 1936 tot juli 1936, toen generaal
Franco een einde ging maken aan het
Marxistische wanbeheer, verkeerde geheel het
land in een toestand van latente revolutie. Thans
is komen vast te staan, dat het aantal slachtoffers
der Jezuïetenorde tot begin 1938 niet minder dan
117 bedroeg, waarvan 73 paters, 3 scholastieken
en 41 leekenbroeders. Tal van andere leden der
Sociëteit zijn spoorloos verdwenen. Het is
onmogelijk om alles te vermelden, wat deze
moedige belijders van Christus geleden hebben.
Vóór zij werden neergeschoten, moesten zij
allerlei mishandelingen verduren en de
vreselijkste Godslasteringen aanhoren. Zeer
merkwaardig is ook hierbij weer het feit, dat de
woede der communisten zich speciaal richtte
tegen paters en broeders, die zich de grootste
verdiensten hadden verworven op het gebied der
jeugdorganisatie, sociale bonden, gebied van
onderwijs en liefdadigheid."
1 De Spaanse Burgeroorlog heeft de
gemoederen ook buiten Spanje hevig bezig
gehouden. Leg uit dat het 'Haarlems Dagblad'
(I) van een zeer eenzijdige visie op de
Spaanse verhoudingen blijk geeft. Toon je
antwoord met een voorbeeld uit de tekst aan.
2 Wiens optreden wordt door het Franse
affiche (II) gehekeld? Leg je antwoord uit
door een beschrijving van het affiche.
3 De Engelse politiek met betrekking tot de
Spaanse Burgeroorlog kun je een voorbeeld
van 'appeasement-politiek' noemen. Leg dat
uit door te beschrijven welke politiek
Engeland in de Spaanse Burgeroorlog
voerde. Geef daarbij ook een uitleg van deze
politiek.
4 Maak een analyse van de gevolgen van de
Engelse politiek in de Spaanse Burgeroorlog
voor de verhoudingen in Europa in het
algemeen.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
As Rome-Berlijn
Beleid Roosevelt
TOETS
1255
BRON I
Mussolini in een rede tijdens een bezoek aan
Duitsland, 28 september 1937.
"Duitsland en Italië streven hetzelfde doel na op het
gebied van autarkie in economisch opzicht: zonder
economische onafhankelijkheid wordt de politieke
onafhankelijkheid van een natie twijfelachtig. Een volk
dat militair gezien zeer sterk is kan het slachtoffer
worden van een economische blokkade. Dit gevaar
hebben wij van zeer dichtbij leren kennen toen 52 te
Genève vergaderende landen de misdadige sancties
tegen Italië aannamen, sancties die bijzonder scherp
toegepast werden maar die toch hun doel misten, ja die
het fascistische Italië zelfs in de gelegenheid stelden de
wereld te bewijzen hoe sterk zijn weerstandsvermogen
was. Ondanks alle pressie heeft Duitsland zich niet bij
die sancties aangesloten. Dat zullen wij nooit vergeten.
Dat was het tijdstip waarop voor het eerst duidelijk de
noodzaak aan het licht trad dat het nationaal-
socialistische Duitsland en het fascistische Italië samen
moesten gaan. Hetgeen nu over de hele wereld bekend
staat als de as Berlijn-Rome ontstond in de herfst van
1935 en heeft in de laatste twee jaren zowel voor de
steeds sterkere toenadering tussen onze twee volken
als in het belang van de toenemende politieke
versterking van de vrede in Europa, grote dingen tot
stand gebracht."
BRON II
Roosevelt in zijn 'Quarantaine-Speech', 5 oktober
1937.
"De vredelievende naties moeten zich gezamenlijk
inzetten tegen die schendingen van verdragen en tegen
die aantasting van elementaire gevoelens van
menselijkheid welke tegenwoordig een toestand van
internationale anarchie, van internationale instabiliteit
veroorzaken, waaraan men niet kan ontkomen alleen
door zich afzijdig te houden of zich neutraal op te
stellen. Het lijkt helaas waar te zijn dat de epidemie
van rechteloosheid in de wereld zich uitbreidt. Maar
bedenk dit wel! Als een besmettelijke lichamelijke
ziekte zich begint te verspreiden, stelt de samenleving
een quarantaine in van de patiënten en houdt zich
daaraan om de gezondheid van de samenleving te
beschermen tegen de verspreiding van de ziekte.
Oorlog is een besmetting, of hij openlijk verklaard
wordt of niet."
BRON III
Franse spotprent.
1 Mussolini (I) stelt dat de toenadering tussen Italië
en Duitsland in de herfst van 1935 begonnen is.
Laat nu aan de hand van twee gebeurtenissen zien
dat vóór de herfst van 1935 de verhoudingen
tussen beide landen nog slecht waren.
2 Waardoor is in 1935 de toenadering tussen Italië
en Duitsland begonnen? Leg je antwoord uit.
3 Zowel Mussolini (I) als de Franse spotprent (III)
geven een karakterisering van de Duits-Italiaanse
verhouding na 1935. Beoordeel welke bron het
karakter van deze verhouding het beste weergeeft.
Leg je antwoord uit vanuit beide bronnen!
4 Roosevelts 'Quarantaine-Speech' (II) noemt
Duitsland en Italië niet, maar is wel duidelijk
tegen onder andere deze twee landen gericht. Leid
dat uit de woorden van Roosevelt af.
5 Leg uit waarom Roosevelt (II) zo voorzichtig is
om Duitsland en Italië niet bij name te noemen.
Twee redenen noemen.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
TOETS
1272
BRON
In 1937 won de Amerikaanse tekenaar C..D. Batchelor de 'Pulitzer
Prize' met deze cartoon. Het onderschrift luidt: 'Come on in, I'll treat
you right. I used to know your Daddy'.
1 Leg uit wat we verstaan onder
de 'appeasement-politiek'.
2 Waarom kun je de tekening
van Batchelor goed gebruiken
om de 'appeasement-politiek'
uit te leggen?
3 Hoe moet je verklaren dat deze
prent – gelet op de toekenning
van de prestigieuze 'Pulitzer
Prize' – in 1936/37 op zoveel
bijval kon rekenen?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
Verhouding Duitsland - Sovjetunie
TOETS
1001
BRON I
Hitler tot de Rijksdag, 7 maart 1936.
"Als mij nu echter van de kant van mijn buitenlandse tegenstanders wordt voorgehouden dat ik toch deze
samenwerking met Rusland afwijs, dan moet ik daar het volgende tegenoverstellen: ik wijs en wees die niet af met
Rusland, maar met het bolsjewisme met zijn aanspraak op wereldheerschappij. Ik ben Duitser. Ik heb mijn volk lief
en ben er aan gehecht. Ik weet dat ik alleen dan gelukkig kan zijn, wanneer dat volk naar zijn aard en op zijn
manier kan leven. Ik wil niet dat op het Duitse volk, dat niet alleen huilen, maar zijn hele leven lang ook hartelijk
lachen kon, de huiveringwekkende communistische internationale haatdictatuur zal neerdalen."
BRON II
Chamberlain in een toespraak tot het Duitse volk, 4 september 1939.
"Hij gaf zijn woord dat hij zich aan het Verdrag van Locarno zou houden; hij brak het. Hij gaf zijn woord dat hij
niet de wens noch het plan had Oostenrijk te annexeren; hij brak het. Hij verklaarde dat hij de Tsjechen niet in het
Rijk zou opnemen; hij deed het wel. Na München gaf hij zijn woord dat hij verder geen territoriale eisen in Europa
had; hij brak het. Hij gaf zijn woord dat hij geen Poolse provincies eiste; hij brak het. Hij heeft u jarenlang
bezworen dat hij de doodsvijand van het Bolsjewisme is; hij is nu zijn bondgenoot. Verbaast het u dat voor ons zijn
woord nog niet het papier, waarop het geschreven is, waard is?"
1 In zijn rede tot de Rijksdag (I) keerde Hitler zich vooral tegen de Sovjetunie. Leg uit dat Hitler nog in
datzelfde jaar 1936 ook daadwerkelijk duidelijk maakte een anti-Russische politiek te voeren.
2 Maak met twee voorbeelden duidelijk dat Stalin al voor 1936 op de anti-Russische politiek van Hitler
probeerde in te spelen.
3 Je zou kunnen stellen dat Chamberlain in zijn toespraak van 4 september 1939 (II) het mislukken van zijn
'appeasement-politiek' toegaf. Leg uit wat we onder 'appeasement-politiek' verstaan.
4 In welke zin probeerde Hitler in zijn toespraak tot de Rijksdag (I) op de 'appeasement'-gevoelens bij veel
Engelsen in te spelen?
5 Maak duidelijk dat de gebeurtenis die de aanleiding tot Chamberlain's toespraak (II) vormde, inderdaad
het definitieve einde van de 'appeasement-politiek' was.
6 Toch had de Britse regering al eerder in 1939 duidelijk gemaakt dat 'appeasement' zijn grenzen had. Naar
aanleiding van welke gebeurtenis was dat? Geef daarbij aan waarom juist deze gebeurtenis Engeland van
politiek deed veranderen. Verwijs in je antwoord naar de woorden van Chamberlain.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Non-agressiepact Hitler-Stalin
TOETS
928
BRON
Fragment uit de radio-toespraak, die Stalin twee weken na de Duitse inval in de Sowjetunie hield, 3 juli 1941.
"Men kan de vraag stellen, hoe het kon gebeuren, dat de Sovjetregering met zulke plegers van meineed en
monsters als Hitler en Ribbentrop een niet-aanvalsverdrag heeft kunnen sluiten? Is hier van de zijde der
Sowjetregering geen fout gemaakt? Natuurlijk niet! Een niet-aanvalspact is een vredespact tussen twee staten. Zulk
een pact heeft Duitsland ons juist in 1939 aangeboden. Kon de Sovjetregering zulk een aanbod afslaan? Ik denk,
dat niet één vredelievende regering een vreedzame schikking met een naburige staat kan weigeren, zelfs als aan het
hoofd van deze staat zulke monsters en menseneters staan als Hitler en Ribbentrop. Zulks natuurlijk onder één
beslissende voorwaarde, nl. dat deze vreedzame schikking direct noch indirect afbreuk doet aan de territoriale
onschendbaarheid, onafhankelijkheid en eer van die vredelievende staat. Zoals bekend was het niet-aanvalspact
tussen Duitsland en de USSR inderdaad zulk een pact.
Wat was het voordeel van het niet-aanvalspact met Duitsland? Wij bewaarden de vrede voor ons land gedurende
anderhalf jaar en daarmee de mogelijkheid onze krachten voor te bereiden op de afweer."
1 In zijn beschouwing over het Duits-Russische niet-aanvalsverdrag ging Stalin niet in op de toenmalige
verhouding van de Sovjetunie met Engeland (en Frankrijk). Leg uit dat juist de politiek van Engeland (en
Frankrijk) voor Stalin één van de hoofdmotieven is geweest om het niet-aanvalsverdrag met Duitsland te
sluiten.
2 Waarom zal Stalin de toenmalige verhouding met Engeland in zijn radiotoespraak van 3 juli 1941 niet ter
sprake gebracht hebben?
3 Stalin noemde één concreet voordeel voor de Sovjetunie van het niet-aanvalsverdrag met Duitsland. De
Sovjetunie ontleende aan dit verdrag echter nóg een concreet voordeel. Welk voordeel was dat?
4 Waarom zal Stalin het in vraag 3 aan de orde gestelde voordeel in zijn rede van 3 juli 1941 niet genoemd
hebben?
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Frans-Russische relatie
Anti-Kominternpact
Remilitarisatie Rijnland
Verdrag van Locarno
TOETS
992
BRON
Uit een memorandum van Duitsland aan de regeringen van Frankrijk, Engeland en Italië, 7 maart 1936:
"Frankrijk heeft de voortdurende aanbiedingen van vriendschap en de vredelievende garanties van Duitse zijde
beantwoordt door een militair verbond met Rusland te sluiten dat rechtstreeks tegen Duitsland gericht is. Daardoor
heeft het verdrag van Locarno elke betekenis verloren en heeft praktisch opgehouden te bestaan. In het belang van
het natuurlijk recht van een volk op beveiliging van zijn grenzen en ter beveiliging van zijn mogelijkheden tot
verdediging, heeft de Duitse Rijksregering vanaf vandaag de volledige en onbeperkte soevereiniteit van het Rijk in
de gedemilitariseerde zone van het Rijnland weer op zich genomen."
1 In het Duitse memorandum wordt Frankrijk verweten een bondgenootschap met Rusland gesloten te
hebben. Leg uit dat juist de machtsovername door Hitler voor beide landen het motief vormde voor dat
bondgenootschap.
2 In welke zin kun je het Anti-Kominternpakt als het Duitse antwoord op het Frans-Russische
bondgenootschap beschouwen?
3 Leg uit waarom Hitler de remilitarisatie van het Rijnland rechtvaardigde met een verwijzing naar het
verdrag van Locarno (dat door het Frans-Russische bondgenootschap zijn betekenis verloren zou hebben).
4 Beoordeel of Hitlers stelling nemen in deze juist is, met andere woorden of Frankrijk door het
bondgenootschap met Rusland inderdaad het verdrag van Locarno ondermijnde. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Non-agressiepact
TOETS
942
BRON I
Cartoon, die op 27 augustus 1939 in de 'New York
Times' verscheen. De groep linksonder stelt
aanhangers van het communisme voor, de groep
rechtsonder volgelingen van het nationaal-socialisme.
BRON II
Cartoon, die in het najaar van 1939 in een Zwitserse
krant verscheen. Het onderschrift luidt: 'Der nächste,
bitte'. In de deuropening staat Stalin. Onder op het
bord staat: 'Täglich unengeltliche Amputationen'.
BRON III
In een Franse krant
verscheen in 1939
onderstaande spotprent,
met van links naar rechts
Goering, Stalin en Hitler.
In de prent staat: 'Welnu, je
geeft ze ons, je roebels, niet
waar?'.
1 Leg uit waarom het non-agressiepact tussen Duitsland en de Sovjetunie Hitler in staat stelde Polen aan te
vallen.
2 Leg uit waardoor het non-agressiepact voor de buitenwereld als een volslagen verrassing kwam.
3 Je kunt stellen dat de tekenaars van de drie cartoons (I, II en III) ieder op hun eigen wijze hebben proberen
te verbeelden dat er verbaasd en geschokt op het non-agressiepact werd gereageerd. Toon dat aan.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Hitler-Stalin Pact
Aanval op Polen
TOETS
994
BRON I
Cartoon uit 1939, getiteld 'Polka'.
BRON II
Cartoon van de Amerikaanse tekenaar Herblock, 1939.
1 De cartoons I en II zijn beide in 1939 verschenen. Bepaal de juiste volgorde door aan de hand van een
beschrijving van de prent na te gaan naar aanleiding van welke concrete gebeurtenis elk van beide
gemaakt is.
2 Bepaal van bovenstaande cartoons (I, II) of ze beschrijvend, analyserend of commentariërend van karakter
zijn. Leg steeds je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorzaken
Appeasement-politiek
TOETS
32
BRON I
Op 6 december 1938, ruim twee
maanden na de Conferentie van
München over de Sudetencrisis, sloten
Duitsland en Frankrijk onderstaand
verdrag.
"De heer Georges Bonnet, Minister van
Buitenlandse Zaken van de Franse
Republiek en de heer Joachim Von
Ribbentrop, Minister van Buitenlandse
Zaken van het Duitse Rijk,
OPTREDEND namens en in
opdracht van hun respectievelijke
Regeringen, hebben overeenstemming
bereikt over de volgende punten op hun
vergadering in Parijs op 6 december
1938:
(1) De Franse Regering en de
Duitse Regering delen volledig de
overtuiging dat vreedzame en
vriendelijke betrekkingen tussen
Frankrijk en Duitsland een van de
wezenlijke elementen vormen van de
stabilisatie van de toestand in Europa en
van het bewaren van de algemene vrede.
Dientengevolge zullen beide Regeringen
zich met al hun macht inspannen om de
ontwikkeling van de betrekkingen tussen
hun landen in deze richting te
verzekeren.
(2) Beide Regeringen komen
overeen dat geen enkele kwestie met een
territoriaal karakter tussen hun landen in
onzekerheid blijft en erkennen de grens,
zoals die momenteel tussen hun landen is
getrokken, plechtig als blijvend.
(3) Beide Regeringen zijn
besloten om, zonder afbreuk te doen aan
hun bijzondere betrekkingen met andere
Mogendheden, over alle kwesties van
belang met betrekking tot hun beider
landen contact met elkaar te houden en
om over te gaan tot wederzijdse
beraadslaging voor het geval
verwikkelingen, die uit deze kwesties
voortvloeien, zouden dreigen te leiden
tot internationale moeilijkheden."
BRON II
Onderstaande spotprent verscheen in 1941 in een Amerikaanse
krant. Op het mannetje in het midden staat 'The Appeaser'. De
tekening is waarschijnlijk gemaakt naar aanleiding van het
optreden van Charles Lindbergh, een bekende tegenstander van
Amerikaanse deelname aan de Tweede Wereldoorlog; je kunt de
prent echter ook in algemene zin gebruiken voor het verschijnsel
'appeasement'.
1 Leg uit dat Groot-Brittannië en Frankrijk in de jaren dertig
tegenover Duitsland een 'appeasement-politiek' voerden.
2 De Conferentie van München, waar Groot-Brittannië en
Frankrijk akkoord gingen met de afstand van het
Sudetenland door Tsjechoslowakije aan Duitsland, geldt
als hét voorbeeld van 'appeasement'. Beoordeel nu aan de
hand van de tekst van bron I of Frankrijk ruim twee
maanden later nog steeds deze politiek met betrekking tot
Duitsland voerde. Ondersteun je antwoord met twee aan
bron I ontleende argumenten.
3 Leg met behulp van een beschrijving van bron II uit hoe de
tekenaar destijds over de 'appeasement-politiek' dacht.
TWEEDE WERELDOORLOG Non-agressiepact DU-SU
Buitenlandse politiek Stalin
Totalitaire staat
TOETS
1735
BRON
De Duitse ambassadeur in de Sovjetunie stuurde op 6 september 1939 onderstaand telegram naar het Ministerie
van Buitenlandse Zaken in Berlijn.
"Aangezien bezorgdheid over een Duitse aanval de houding van de Sovjet-bevolking de laatste jaren in sterke
mate heeft beïnvloed, is het sluiten van een non-agressiepact met Duitsland over het algemeen ontvangen met
grote opluchting en dankbaarheid.
De plotselinge verandering evenwel in de politiek van de Sovjet-regering, na jaren van propaganda gericht tegen
Duitse agressors, wordt nog steeds niet goed door de bevolking begrepen. De verklaringen dat Duitsland niet
langer een agressor-staat is, kunnen rekenen op aanzienlijke twijfel. De Sovjet-regering doet alles om de houding
van de bevolking hier tegen Duitsland te veranderen.
De pers is alsof zij veranderd is. Aanvallen op het gedrag van Duitsland zijn niet alleen volledig opgehouden,
maar de weergave van gebeurtenissen op het gebied van de buitenlandse politiek is in buitengewone mate
gebaseerd op Duitse rapporten. Verder is anti-Duitse literatuur uit de boekhandel verwijderd etc.
Het begin van de oorlog tussen Duitsland en Polen heeft de publieke opinie hier krachtig beïnvloed en nieuwe
vrees opgewekt dat de Sovjetunie in de oorlog getrokken zou kunnen worden. Jarenlang tegen Duitsland
verspreid wantrouwen kan niet zo snel ongedaan gemaakt worden. Door de bevolking wordt de vrees tot
uitdrukking gebracht dat Duitsland zich, nadat zij Polen verslagen heeft, zich tegen de Sovjetunie zou kunnen
keren. De herinnering aan de kracht van Duitsland in de Grote Oorlog is nog alomtegenwoordig."
1 In het telegram wordt gesignaleerd dat de Sovjet-bevolking moeite heeft de verandering in de
buitenlandse politiek van de Sovjetunie, zoals duidelijk geworden in het met Duitsland gesloten non-
agressiepact, te begrijpen. Leg eerst precies uit welke verandering in de buitenlandse politiek van de
Sovjetunie hier bedoeld wordt en maak daarna duidelijk waarom de Sovjet-bevolking deze verandering
maar moeilijk kon begrijpen.
2 In een totalitaire dictatuur als de Sovjetunie beheerste de staat alle informatie aan de bevolking. Ontleen
aan de bron welke bepalingen uit het non-agressiepact met Duitsland blijkbaar wel aan de bevolking
waren meegedeeld en welke niet. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Politiek Roosevelt 1937-1941
Neutrality Act
Quarantaine Speech
Cash-and-Carry Clause
Lend-Lease Act
Atlantic Charter
TOETS
913
BRON
Roosevelt in een toespraak op 29 december 1940.
"Als Groot-Brittannië ineenstort, zullen de As-mogendheden het Europese, het Aziatische, het Afrikaanse en het
Australische continent beheersen. Van dat ogenblik af zullen die mogendheden enorme vloten en legers naar ons
werelddeel kunnen zenden. Het is niet overdreven te zeggen dat wij alleen in Amerika voor de muil van een kanon
zouden leven. Wij moeten wapens en schepen produceren met alle energie waartoe wij in staat zijn en met alle
hulpbronnen waarover wij beschikken. Wij zullen het grote arsenaal der democratie zijn."
1 Een paar dagen na deze toespraak (10 januari 1941) diende Roosevelt de Lend-Lease Act bij het Congres
in. Waarom kun je Roosevelts toespraak van 29 december 1940 als een aankondiging van deze wet
beschouwen?
2 Welke reden zal Roosevelt gehad hebben om de Lend-Lease Act officieel 'Act to Promote the Defense of
the United States' te noemen?
3 Schrijf een kort, samenhangend betoog, waarin je uitlegt dat er een bepaalde ontwikkeling te vinden is in
het rijtje: Neutrality Act, Quarantaine Speech, Cash-and-Carry Clause, Lend-Lease Act, Atlantic Charter.
TWEEDE WERELDOORLOG Atlantic Charter
Houding Stalin
Poolse kwestie
TOETS
1006
BRON I
Aantekeningen van Roosevelts adviseur Charles Bohlen van een gesprek tussen Roosevelt en Stalin, 1 december
1943.
"Hij zei dat hij het persoonlijk eens was met de opvattingen van maarschalk Stalin over de noodzaak van het
herstel van de Poolse staat, maar dat hij graag zou willen zien dat de oostgrens verder naar het Westen verschoof
en dat de westgrens zelfs zou verschuiven tot de rivier de Oder. Hij hoopte echter dat de maarschalk zou begrijpen
dat hij (...) hier in Teheran niet kon meebeslissen over dit punt, ook niet in de komende winter en dat hij
publiekelijk niet kon deelnemen aan wat dan ook voor een overeenkomst op dit ogenblik."
BRON II
Roosevelt in een rede tot het Amerikaanse parlement (Congres), 1 maart 1945.
"Ik ben van de Conferentie van Jalta teruggekeerd met het vaste geloof dat we een goede start gemaakt hebben op
weg naar wereldvrede (...) Het moet een vrede zijn, die wordt gedragen door de gezamenlijke inspanning van de
gehele wereld. Er kan niet meteen overal volmaakte vrede zijn. Maar er kan - en er zal - vrede komen die zijn
grondslag vindt in de goed gefundeerde en rechtvaardige principes van het 'Atlantic Charter' (...) Wij zullen de
verantwoordelijkheid voor wereldwijde samenwerking hebben te aanvaarden, of wij zullen de
verantwoordelijkheid voor nog een wereldconflict op ons moeten nemen."
1 In zijn rede tot het Congres (II) stelde Roosevelt dat het 'Atlantic Charter' het uitgangspunt voor het
scheppen van een vreedzame wereld moest worden. Noem drie verschillende punten uit het 'Atlantic
Charter'.
2 Leg aan de hand van deze drie punten uit dat het 'Atlantic Charter' zich tegen de politiek van Duitsland en
Japan richtte.
3 Je zou kunnen stellen dat Churchill en Roosevelt met het 'Atlantic Charter' (augustus 1941) de strijd tegen
Duitsland rechtvaardigden. Leg nu in dit verband uit dat de betrokkenheid van Roosevelt bij het opstellen
van het Handvest aan de ene kant opmerkelijk, aan de andere kant verklaarbaar was.
4 Stalin heeft enige weken later de uitgangspunten van het 'Atlantic Charter' aanvaard. Welk voorbehoud
maakte Stalin echter? Leg daarbij uit waarom in Stalins ogen dit voorbehoud niet in strijd was met de
uitgangspunten van het Handvest.
5 Waarom zullen Roosevelt en Churchill dit Russische voorbehoud niet zonder meer verworpen hebben?
6 In Roosevelts gesprek met Stalin (I) kwam de Poolse kwestie aan de orde. Leg precies uit waarom in de
jaren 1939-1941 tussen de Geallieerden een Poolse kwestie was ontstaan.
7 Beoordeel of Roosevelt met zijn opmerkingen tegenover Stalin (I) zich wel of niet aan de bepalingen van
het 'Atlantic Charter' hield. Om de vraag goed te kunnen beantwoorden moet je dus eerst nagaan hoe
volgens Roosevelt de kwestie van de Poolse grenzen opgelost moest worden.
8 Welke twee gebeurtenissen in verband met de Poolse kwestie hebben in de jaren 1943-1944 de
verhouding tussen de Geallieerden onderling nog meer op de proef gesteld? Leg in beide gevallen je
antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlog in Azië
Japanse oorlogsdoelen
Propaganda
TOETS
1623
BRON
Op kinderen gerichte Japanse oorlogspropaganda.
1 Welke boodschap wilde deze tekening aan de Japanse kinderen verkondigen? Toon je antwoord aan met
twee beeldelementen uit de bron.
2 In welk opzicht komt de tekening overeen met de werkelijk door Japan gevoerde politiek, in welk opzicht
juist niet? Toon je antwoorden aan vanuit de bron.
3 Op de tekening staat geen datum/jaartal vermeld. Probeer op basis van de tekening zo nauwkeurig
mogelijk te bepalen wanneer deze tekening gepubliceerd is. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlogseconomie
Rol van de vrouw
Verenigde Staten
TOETS
1555
BRON
In het tijdschrift 'Life' verscheen in januari 1943 deze advertentie
voor 'Hinds', een lotion om handen zacht en soepel te houden
1 Waarom kun je deze advertentie gebruiken om de rol
van de vrouw in de Tweede Wereldoorlog uit te
leggen.
2 Ga na of uit deze advertentie blijkt dat het denken
over de rol van de vrouw in de maatschappij ook
veranderde als gevolg van de oorlog. Ontleen aan de
bron twee argumenten om je antwoord te
ondersteunen.
3 Je kunt stellen dat 'Hinds' met deze reclame ook de
Amerikaanse oorlogsinspanning wilde ondersteunen.
Ontleen aan de bron twee argumenten voor deze
stelling.
4 Het kwam veel vaker voor dat bedrijven tijdens de
Tweede Wereldoorlog in hun reclames een
patriottische toon aansloegen. Leg uit dat ze daarbij
ook een commercieel doel voor ogen hadden.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlogspropaganda
Rol van de vrouw
TOETS
1003
BRON I
Propaganda-affiche van het
Amerikaanse leger uit de Tweede
Wereldoorlog.
BRON II
Amerikaanse cartoon uit de Tweede Wereldoorlog.
BRON III
Fragment uit de terugblik van een vrouwelijke
arbeider op haar ervaringen in een oorlogsfabriek in
Californië.
"Voor mij was het werken in de oorlogsindustrie het
begin van mijn emancipatie als vrouw. Voor de eerste
keer in mijn leven merkte ik dat ik iets anders met
mijn handen kon doen dan een taart bakken. Ik merkte
dat ik bepaald geen twee linkerhanden had, dat ik het
in me had om met ontwerpen en meetinstrumenten om
te gaan en dat ik vindingrijk genoeg ben om
vaardigheden te ontwikkelen die anders zijn dan de
rollen die vrouwen in die tijd gewoonlijk speelden. Ik
begon me steeds meer bewust te worden dat ik de
enige vrouw in deze machinefabriek was en dat ik de
door de mannen uitgelokte uitdaging aanging, wat mij
in mijn ambities sterkte en mij dwong mezelf te
bewijzen. Dit, samen met mijn activiteit in de
vakbond, gaf me een hoop zelfvertrouwen."
1 Naast het vijandbeeld speelt in
oorlogspropaganda ook het zelfbeeld een
belangrijke rol. Maak dat met behulp van
een beeld- én een tekstelement uit bron I
duidelijk.
2 Bovenstaande bronnen (I, II, III) geven
een beeld van de gevolgen van de
Tweede Wereldoorlog voor de positie
van vrouwen in de Verenigde Staten.
Maak dat duidelijk en verwijs in je
antwoord naar alle drie bronnen. Trek
tenslotte ook beknopt een vergelijking
met de Eerste Wereldoorlog.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlogseconomie
Totale oorlog
TOETS
27
BRON
Tijdens de Tweede Wereldoorlog verscheen onderstaand propaganda-affiche in Groot-Brittannië.
1 Leg uit dat je bovenstaand affiche kunt gebruiken om aan te tonen dat in Groot-Brittannië in de
Tweede Wereldoorlog sprake was van een oorlogseconomie.
2 De Tweede Wereldoorlog was een voorbeeld van een totale oorlog. Ontleen aan de bron twee
argumenten voor deze stelling.
TWEEDE WERELDOORLOG Rol van vrouwen
Verenigde Staten
TOETS
1260
BRON I
Op 30 juli 1943 vierde deze tekening de eerste verjaardag van de 'Women Accepted for Volunteer Emergency
Service' ('WAVES'), de geheel uit vrouwen bestaande divisie van de Amerikaanse marine ('US Navy').
BRON II
Wervingsaffiche van de 'Women Accepted for Volunteer Emergency Service'.
1 Welke verandering vond tijdens de Tweede Wereldoorlog in de positie van de vrouw? Leg ook uit wat
daarvan de precieze oorzaken waren.
2 Geef een argument voor en een argument tegen de stelling dat uit bron I blijkt dat de WAVES de emancipatie
van de vrouw bevorderden. Leg je antwoorden uit met verwijzingen naar de tekening.
3 Beoordeel of het affiche om nieuwe WAVES te recruteren (II) wel of juist niet laat zien dat het zelfbewustzijn
van Amerikaanse vrouwen tijdens de Tweede Wereldoorlog was toegenomen. Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlogspropaganda
TOETS
948
BRON I
Propagandaposter uit de Verenigde
Staten, verschenen in de Tweede
Wereldoorlog.
BRON II
Propagandaposter uit Groot-Brittannië, verschenen in de Tweede
Wereldoorlog.
BRON III
Propagandaposter uit de Verenigde Staten, verschenen in de Tweede
Wereldoorlog.
1 Ontleen aan elk van de drie posters
(I, II, III) voor welk concreet doel
propaganda gemaakt wordt. Leg
steeds je antwoord uit.
2 Effectieve propaganda doet een
beroep op de gevoelens van de
mensen op wie zij gericht is. Bepaal
van elk affiche (I, II, III)
afzonderlijk op welke gevoelens een
beroep gedaan wordt. Leg steeds je
antwoord uit door aan te geven met
welke woorden/beelden deze
gevoelens aangesproken worden.
TWEEDE WERELDOORLOG Propaganda
Geallieerde oorlogsdoelen
Totale oorlog
Oorlogseconomie
TOETS
1708
BRON I
Brits affiche uit de Tweede Wereldoorlog, jaartal
onbekend.
BRON II
Amerikaans affiche uit de Tweede Wereldoorlog,
jaartal onbekend.
1 Welke van de twee affiches (I, II) is het meest geschikt om te illustreren waarom de Geallieerden de
strijd met Nazi-Duitsland aanbonden? Leg je antwoord uit.
2 Welk van de twee affiches (I, II) is het meest geschikt om te illustreren met welke middelen de
Geallieerden de oorlog voerden? Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Propaganda
Totale oorlog
Geallieerd bondgenootschap
Geallieerd wantrouwen
TOETS
1705
BRON I
Van 1941 tot 1947 verscheen in de Verenigde Staten
het stripblad '4 Favorites'. Hieronder staat het
omslag van de uitgave van augustus 1943. Een 'war
bond' is een oorlogslening. Linksonder staan de
Japanse keizer Hirohito, Hitler en Mussolini. 'Der
Fuehrer's Face' was in die tijd een populair liedje.
BRON II
Op 17 juni 1942 verscheen in de Sovjetunie dit affiche,
met de titel 'Donderslag'.
1 Leg van beide bronnen (I, II) afzonderlijk uit waarom je ze kunt gebruiken om het begrip 'totale oorlog'
uit te leggen.
2 Geef een argument voor de stelling dat het Russische affiche (II) wil benadrukken dat de Geallieerden
samen tegen Nazi-Duitsland strijden.
3 Geef een argument voor de stelling dat het Russische affiche (II) juist het verschil in strijdvaardigheid
tussen de Geallieerden wil benadrukken.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlogspropaganda
Totale oorlog
Eerste Wereldoorlog
TOETS
1004
BRON I
Canadese propagandaposter, 1943.
BRON II
Australische propagandaposter, 1943. De afkorting
staat voor 'Women’s Australian Auxiliary Air Force'.
BRON III
Russische propagandaposter, jaartal
onbekend. De tekst luidt: 'Voor het bloed
en de tranen van onze kinderen – dood
aan de fascistische invallers!'
1 Oorlogspropaganda probeert een beroep te doen op
bepaalde waarden of te appelleren aan bepaalde gevoelens.
Ga van elk van deze drie propagandaposters (I t/m III)
afzonderlijk na welke waarden/gevoelens in het geding zijn.
Laat daarbij steeds zien waaraan je jouw antwoord ontleent.
2 Leg het begrip 'totale oorlog' uit en toon aan dat in elk van
de vijf posters (I t/m III) steeds een ander aspect van de
totale oorlog voorkomt.
3 Welke van de door jouw genoemde aspecten van de totale
oorlog waren ook in de Eerste Wereldoorlog al aan de orde?
TWEEDE WERELDOORLOG Overheidsfinanciën
Oorlogsleningen
Distributie/prijscontrôle
Propaganda
TOETS
1543
BRON I
Affiche uit 1942, uitgegeven door het Amerikaanse
'Department of the Treasury'.
BRON II
Affiche uit 1944, uitgegeven door het Amerikaanse
'Office of Price Administration'.
1 Leg uit dat de Tweede Wereldoorlog op financieel gebied grote consequenties had, zowel voor de overheid
als voor particulieren. Twee antwoorden dus.
2 Leg met behulp van de beide bronnen (I, II) uit hoe de Amerikaanse overheid de financiën van
respectievelijk de overheid en particulieren op orde probeerde te houden.
3 Met welke argumenten probeerde de Amerikaanse overheid in bovenstaande affiches (I, II) de bevolking
over te halen mee te werken aan haar financiële (oorlogs-)beleid?
4 Beredeneer dat de boodschap van affiche II mede bedoeld was het in affiche I gevraagde gedrag bij de
Amerikanen te bewerkstelligen.
TWEEDE WERELDOORLOG Totale oorlog
Propaganda
TOETS
1542
BRON I
Amerikaanse propagandaposter uit 1944.
BRON II
Amerikaanse propagandaposter uit 1945.
1 Laat aan de hand van de bronnen I en II zien wat we verstaan onder een 'totale oorlog'.
2 Waarom speelt juist in een totale oorlog propaganda zo’n belangrijke rol?
3 Kies een van beide bronnen (I, II) om aan te tonen dat in de oorlogspropaganda de werkelijkheid van de
oorlog vaak niet aan de orde komt.
4 Welke manieren gebruiken de makers van de bronnen I en II om het gewenste gedrag van de doelgroep te
bewerkstelligen? Geef per bron een antwoord.
TWEEDE WERELDOORLOG Totale oorlog
TOETS
111
BRON I
Gedeelte van een rapport van de Engelse regering uit 1941 over het bombarderen van Duitse steden door de
Engelse luchtmacht (R.A.F.).
BRON II
Foto van Hamburg na een bombardement door de
R.A.F. op 28 juli 1943.
1 Bepaal op basis van de bronnen
I en II of Engeland in de
Tweede Wereldoorlog een
totale oorlog voerde. Leg je
antwoord uit; zorg er voor dat je
het begrip 'totale oorlog'
duidelijk maakt en informatie
uit beide bronnen verwerkt.
TWEEDE WERELDOORLOG Propaganda
Ideologische oorlog
TOETS
1258
BRON I
Amerikaans propaganda-affiche.
BRON II
Brits propaganda-affiche.
1 Leg uit welk doel elk van beide affiches wilde bereiken; maak je antwoord steeds duidelijk met een
beschrijving van de bron.
2 Propaganda is vooral effectief als op bepaalde gevoelens een beroep gedaan wordt. Ga bij elk van beide
affiches na welke gevoelens dat zijn. Leg steeds je antwoord uit.
3 De Tweede Wereldoorlog wordt wel de eerste ideologische oorlog genoemd. In hoeverre vind je daarvan
iets terug in deze affiches? Leg je antwoord uit.
TWEEDE WERELDOORLOG Oorlogspropaganda
Totale oorlog
Eerste Wereldoorlog
TOETS
1005
BRON I
Britse propagandaposter, jaartal onbekend.
BRON II
Franse propagandaposter, jaartal onbekend. De tekst
luidt: 'De vijand.. luistert uw vertrouwelijke
gesprekken af.'
BRON III
Amerikaanse propagandaposter, jaartal onbekend:
1 Oorlogspropaganda probeert een beroep te doen op
bepaalde waarden of te appelleren aan bepaalde
gevoelens. Ga van elk van deze drie
propagandaposters (I t/m III) afzonderlijk na welke
waarden/gevoelens in het geding zijn. Laat daarbij
steeds zien waaraan je jouw antwoord ontleent.
2 Leg het begrip 'totale oorlog' uit en toon aan dat in
elk van de vijf posters (I t/m III) steeds een ander
aspect van de totale oorlog voorkomt.
3 Welke van de door jouw genoemde aspecten van de
totale oorlog waren ook in de Eerste Wereldoorlog al
aan de orde?
TWEEDE WERELDOORLOG Totale oorlog
Propaganda
Rol van de vrouw
TOETS
1115
BRON I
Affiche voor de 'Auxiliary Terri-torial Service',
de vrouwen-afdeling van het Britse leger.
BRON II
Brits propaganda-affiche uit de Tweede Wereldoorlog.
1 Kies uit de bronnen I en II welke het best het begrip 'totale oorlog' illustreert. Leg je antwoord uit.
2 Leg met behulp van de bronnen I en II uit dat de Britse propaganda in de Tweede Wereldoorlog
enerzijds aansloot bij de (in de tijd van de wereldoorlogen) heersende opvatting over de rol van de
vrouw, anderzijds ook aan deze opvatting tornde.
TWEEDE WERELDOORLOG Propaganda
Eerste Wereldoorlog
Totale oorlog
Oorlogseconomie
TOETS
233
BRON I
In de Tweede Wereldoorlog verscheen in de Verenigde Staten de volgende advertentie.
BRON II
In Groot-Brittannië verscheen in de Eerste Wereldoorlog onderstaand affiche. De voornaam 'Fritz' gebruikten de
Britten om Duitsers in het algemeen aan te duiden.
1 De bronnen I en II zijn voorbeelden van oorlogspropaganda. Ga per bron na op wie de propaganda gericht
is en wat de makers wilden bereiken.
2 Leg uit dat je met de Amerikaanse advertentie (I) het begrip 'totale oorlog' duidelijk kunt maken.
3 Leg uit dat je met behulp van het Britse affiche (II) kunt uitleggen dat de oorlog ingrijpende gevolgen had
voor de economie.
TWEEDE WERELDOORLOG Ideologische oorlog
Duitse aanval op Sovjetunie
TOETS
1267
BRON
Advertentie in 'De Telegraaf', 1941.
1 Leg uit dat de advertentie duidelijk maakt dat de Tweede Wereldoorlog een ideologische oorlog was.
2 Toon aan dat de advertentie onjuiste informatie bevat over het doel van de Duitse aanval op de
Sovjetunie.
3 Met welke bedoeling gaven de Duitsers juist deze reden voor de aanval op de Sovjetunie in de advertentie
op?
TWEEDE WERELDOORLOG Geallieerd bondgenootschap
Conferentie van München
Duitse aanval op Sovjetunie
TOETS
1279
BRON
Amerikaanse cartoon, 1941. De titel luidt ' Unexpected Guest'.
1 De Koude Oorlog kan niet begrepen worden zonder de relaties tussen de Sovjetunie en de West-
Europese staten tijdens het Interbellum te kennen. Leg uit dat de Conferentie van München zeer
belangrijk is geweest voor de ontwikkeling van de verhouding tussen de Sovjetunie en de West-
Europese mogendheden.
2 In de Tweede Wereldoorlog vormden Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en de Sovjetunie het
Geallieerde bondgenootschap. Maak duidelijk dat de bron laat zien dat dit bondgenootschap niet
vanzelfsprekend was. Laat in je antwoord goed uitkomen naar aanleiding van welke gebeurtenis de prent
getekend is.
TWEEDE WERELDOORLOG Wantrouwen Geallieerden
Tweede Front
Conferentie van München
Duits-Russisch non-agressiepact
Onvoorwaardelijke overgave
TOETS
1269
BRON I
Boodschap van Stalin aan
Churchill naar aanleiding
van het Amerikaans/Britse
besluit (op de conferentie van
Casablanca in 1943) om een
invasie in Frankrijk tot 1944
uit te stellen.
"U zegt dat u begrip heeft voor
mijn teleurstelling. Ik moet u
zeggen dat het hier niet
bepaald gaat om de
teleurstelling van de Sovjet-
regering, maar om het behoud
van het vertrouwen in haar
geallieerden, een vertrouwen
dat onderworpen is aan
ernstige spanning. Men moet
niet vergeten dat het gaat om
het redden van miljoenen
levens in de bezette gebieden
van West-Europa en Rusland
en om het verminderen van de
enorme opofferingen van de
Sovjetlegers, waarmee
vergeleken de opofferingen
van de Brits-Amerikaanse
legers onbeduidend zijn."
BRON II
Cartoon van David Low, 1943. De titel luidt: 'Basic Winstonese.'
1 In zijn boodschap (I) stelde Stalin de kwestie van het vertrouwen tussen de Geallieerden aan de orde. Leg uit
waarom de conferentie van München (1938) en het non-agressiepact tussen Duitsland en de Sovjetunie (1939)
gedurende de Tweede Wereldoorlog zo'n zware hypotheek op dit vertrouwen gelegd hebben.
2 Wat bedoelen we in de Tweede Wereldoorlog met de kwestie van het 'tweede front'? Verwijs in je antwoord naar
de bronnen I en II.
3 Leg uit waarom de beslissing van Roosevelt en Churchill om de invasie uit te stellen Stalin niet alleen
teleurstelde (I), maar ook uitermate wantrouwig maakte.
4 In Casablanca hadden Roosevelt en Churchill ook besloten van Duitsland en Italië de onvoorwaardelijke
overgave te eisen. Waarom heeft bij dit besluit de kwestie van het vertrouwen tussen de westelijke Geallieerden
en de Sovjetunie ongetwijfeld ook een rol gespeeld?
TWEEDE WERELDOORLOG Opstand Warschau 1944
Geallieerde samenwerking
Geallieerd wantrouwen
TOETS
1709
BRON I
Kaart van het zomeroffensief in 1944 van het
Russische Rode Leger. Warszawa is de
Poolse naam voor Warschau.
-------- Frontlijn 15 juli 1944
- - - - Frontlijn 1 augustus 1944
Opmarsrichting Rode Leger
BRON II
Op 3 augustus 1944 gaf het opperbevel van het Poolse
ondergrondse leger 'Armia Krajowa' onderstaande
proclamatie uit, waarvan hieronder de belangrijkste delen
staan.
"Polen! De gewapende strijd voor de bevrijding van de
hoofdstad is begonnen (…) Drie dagen van strijd met de
bezettingsmacht hebben ons grote tactische en morele
successen gebracht. De strijdkrachten van Armia Krajowa
hebben het grootste deel van de hoofdstad veroverd, de
tegenstand van de vijand gebroken en tegelijkertijd in elk
Pools hart enthousiasme voor de strijd en geloof in het succes
ervan losgemaakt (…)
Wij zullen meer dan één obstakel tegenkomen op de weg naar
volledige bevrijding, maar de verenigde krachten van het
gehele Poolse volk, onder de Poolse regering in Londen (…)
en de commandant van Armia Krajowa, zullen deze
overwinnen, net zoals zij vandaag de weerstand van de vijand
in de straten van Warschau breken.
Alle werkers, of zij nu boeren, arbeiders of intellectuelen zijn,
vechten samen voor een democratisch Polen, een Polen van
sociale rechtvaardigheid, een Polen van het volk. Lang leve
een onafhankelijk Polen!"
BRON III
Deze poster verscheen in Warschau tijdens de opstand tegen
de Duitsers. Het opschrift luidt: 'Wij zijn niet alleen'.
BRON IV
Op 1 augustus 1944 stuurde de Britse minister-president Churchill onderstaande boodschap naar de
Russische leider Stalin.
"Op dringend verzoek van het Poolse Ondergrondse Leger droppen wij, afhankelijk van het weer, ongeveer
zestig ton materieel en munitie in het zuidwestelijke deel van Warschau, waar volgens zeggen een Poolse
opstand in een heftige strijd tegen de Duitsers is verwikkeld. Er wordt ook gemeld dat zij een beroep doen op
Russische hulp, die naar het schijnt heel dichtbij is. Ze worden aangevallen door anderhalve Duitse divisies.
Dit kan uw operatie ondersteunen."
BRON V
Op 15 augustus 1944 stuurde de Russische onderminister van Buitenlandse Zaken, Vyshinsky, deze boodschap
naar de Amerikaanse ambassadeur in Moskou, Harrison.
"De regering van de Sovjetunie kan er natuurlijk geen bezwaar tegen maken dat Engelse of Amerikaanse
vliegtuigen wapens in de buurt van Warschau droppen, aangezien dit een Amerikaanse en Britse
aangelegenheid is. Maar zij maakt resoluut bezwaar tegen Amerikaanse en Britse vliegtuigen die, na wapens in
de buurt van Warschau gedropt te hebben, op het gebied van de Sovjetunie willen landen, aangezien de
regering van de Sovjetunie zichzelf niet wenst aan te sluiten, direct of indirect, bij het avontuur in Warschau."
1 Leg met behulp van bron I uit waarom het Poolse ondergrondse leger 'Armia Krajowa' de datum van
1 augustus 1944 uitkoos om in Warschau een opstand tegen de Duitse bezetters te beginnen. Je
antwoord moet twee argumenten bevatten.
2 In bron II staat dat de opstandelingen in Warschau "meer dan één obstakel [zullen] tegenkomen op de
weg naar volledige bevrijding" van Polen. Leg uit dat deze opmerking geïnterpreteerd kan worden als
vijandig tegenover de Sovjetunie. Ondersteun je antwoord met twee andere opmerkingen uit bron II.
3 Je kunt de bronnen III, IV en V gebruiken om aan te tonen dat al tijdens de opstand van Warschau
(zomer 1944) de tegenstelling tussen de Westelijke Geallieerden en de Sovjetunie zichtbaar werd.
Laat dat zien door:
eerst duidelijk te maken waarom het affiche (III) aantoont dat de opstandelingen in Warschau er
van uitgingen dat de Geallieerden nog goed samenwerkten;
wat de achtergrond was van de hulp die juist Groot-Brittannië aan de Poolse opstandelingen
wilde geven (IV) en
ten slotte uit te leggen waarom de boodschap van Vyshinsky (V) het wantrouwen van de
Verenigde Staten en Groot-Brittannië jegens de Sovjetunie versterkte.
TWEEDE WERELDOORLOG Wantrouwen Geallieerden
Tweede Front
Conferentie van München
Opstand in Warschau
TOETS
1268
BRON I
Stalin in een onderhoud met
Churchill, 13 augustus 1942.
"Wanneer gaan jullie nu
eindelijk eens vechten?
Willen jullie ons al het werk
laten doen, terwijl jullie
toekijken? Of zijn jullie
misschien helemaal niet van
plan ooit nog te beginnen? Je
zult zien, het valt best mee,
als je eenmaal bezig bent!"
BRON II
Italiaanse spotprent. Het onderschrift luidt: 'Churchill tot de huisknecht: "Geef
die kaart met de invasieplannen maar aan de voddenman mee".'
1 De kwestie van het Tweede Front heeft de verhoudingen tussen de Geallieerden in de Tweede Wereldoorlog
in hoge mate beïnvloed. Leg aan de hand van zijn woorden (I) uit in welke zin Stalin de Westelijke
Geallieerden met betrekking tot het Tweede Front wantrouwde.
2 Beoordeel of de Italiaanse spotprent (II) de feiten met betrekking tot het Tweede Front juist weergeeft. Leg
je antwoord uit.
3 De verdenkingen ten opzichte van het Westen, die Stalin in zijn gesprek met Churchill (I) naar voren bracht,
waren niet nieuw. Leg uit dat de conferentie van München voor Stalin aanleiding was geweest dezelfde
verdenkingen te koesteren.
4 Welke gebeurtenis was voor de Westelijke mogendheden overigens aanleiding geweest de Sovjetunie van
hetzelfde soort motieven te verdenken? Leg je antwoord uit.
""
TWEEDE WERELDOORLOG Geallieerde bezetting Duitsland
Denazificatie
Rol van de kerk
TOETS
1013
BRON I
Affiche, dat door de Geallieerden in 1945/46 in Duitsland
verspreid werd.
BRON III
Op 19 oktober 1945 gaf de 'Rat der
Evangelischen Kirche Deutschland' de
volgende verklaring uit, die bekend werd onder
de naam 'Stuttgarter Schuldbekenntnis'.
Hieronder staat een fragment.
"Met groot verdriet zeggen wij: door ons is
oneindig leed over vele volkeren en landen
gebracht. Wat wij onze gemeentes vaak betuigt
hebben, dat spreken wij nu uit in naam van de
gehele Kerk: weliswaar hebben wij jarenlang in
naam van Jezus Christus gestreden tegen de
geest, die in de nationaal-socialistiche
geweldheerschappij zijn meest verschrikkelijke
uitdrukking gevonden heeft, niettemin klagen
wij onszelf aan, dat wij niet moediger beleden,
niet trouwer gebeden, niet vrolijker geloofd en
niet meer brandend liefgehad hebben."
BRON II
Affiche, dat in de jaren na de Tweede
Wereldoorlog in Duitsland verspreid werd.
1 Leg uit waarom de Geallieerden
na de Duitse capitulatie de
soevereiniteit over Duitsland in
handen kregen.
2 Je kunt de twee affiches (I, II)
zien als de uitwerking van een
besluit dat de Geallieerden namen
met betrekking tot hun bestuur
over Duitsland. Leg dat uit door
beide affiches te beschrijven.
3 Leg uit dat de 'Stuttgarter
Schuldbekenntnis' (III) paste in
het Geallieerde beleid met
betrekking tot het verslagen
Duitsland.
4 Beoordeel op grond van je kennis
van de rol van de Evangelische
Kerk in Nazi-Duitsland of de
'Stuttgarter Schuldbekenntnis'
waarachtig is. Leg je antwoord uit
en nuanceer dat zo nodig.
TWEEDE WERELDOORLOG Geallieerd wantrouwen
Kwestie Tweede Front
TOETS
1706
BRON I
Op 30 mei 1942 vond in Washington een
ontmoeting plaats tussen de Amerikaanse
president Roosevelt en de Russische
minister (volkscommissaris) van
Buitenlandse Zaken Molotov. Op 11 juni
gaf het Witte Huis daarover een officiële
persverklaring uit. Onderstaand een
fragment uit deze verklaring.
"Gedurende de gesprekken werd volledige
overeenstemming bereikt met betrekking
tot de dringende taken om een tweede front
te maken in Europa in 1942. Bovendien
werden de maatregelen besproken om de
leveringen van vliegtuigen, tanks en andere
soorten oorlogsmaterieel van de Verenigde
Staten aan de Sovjetunie te vermeerderen
en te versnellen. Evenzo werden de
fundamentele problemen besproken van de
samenwerking tussen de Sovjetunie en de
Verenigde Staten om na de oorlog vrede en
veiligheid te waarborgen voor de
vrijheidslievende volkeren. Beide partijen
verklaren met voldoening dat hun
opvattingen over al deze vraagstukken
dezelfde zijn."
BRON II
Een aantal dagen later maakte de regering
van de Sovjetunie in een persverklaring het
telegram openbaar dat minister van
Buitenlandse Zaken Molotov na afloop van
het gesprek van 30 mei 1942 aan president
Roosevelt had gestuurd. Over de inhoud
van dit gesprek staat daarin het volgende.
"Alvorens naar mijn land terug te keren
maak ik van de gelegenheid gebruik
tegenover u, meneer de president, mijn
grote voldoening tot uitdrukking te
brengen die ik voel met het hebben bereikt
van volledige overeenstemming met
betrekking tot de dringende taken,
verbonden met het maken van een tweede
front in Europa in 1942, ten einde de totale
nederlaag van Hitler-Duitsland te
bespoedigen en met betrekking tot de
samenwerking van onze landen in de na-
oorlogse periode in het belang van alle
vrijheidslievende volkeren."
BRON III
In oktober 1942 werd in de Sovjetunie deze cartoon gepubliceerd.
Rechtsboven op de kaart staat: 'Kaart oostelijk front'. Achter de
tafel zit de Britse minister-president Churchill (van wie bekend
was dat hij een zware drinker was), tegenover hem een rij Britse
generaals met de namen: 'Niet-nodig-om-haast-te-maken', 'Laten-
we-wachten', 'Moeten-we-wel-risico's-nemen', 'Wat-als-ze-ons-
verslaan' en 'Wat-als-het-verkeerd-gaat'.
1 De bronnen I en II vormen beide de weergave van een gesprek
tussen de Amerikaanse president Roosevelt en de Russische
minister van Buitenlandse Zaken Molotov. Je kunt deze
bronnen gebruiken om duidelijk te maken dat er
meningsverschillen/wantrouwen tussen de Geallieerden
bestonden. Licht dat toe door:
- eerst duidelijk te maken dat uit de bronnen blijkt dat het
maken van een tweede front voor de Sovjetunie
belangrijker was dan voor de Verenigde Staten;
- vervolgens uit te leggen waarom beide bronnen
verschillen op het punt van de wapenleveranties aan de
Sovjetunie en
- ten slotte uit te leggen waarom er een belangrijk verschil
is in de teksten over de rol van de Verenigde Staten en de
Sovjetunie in de tijd na de Tweede Wereldoorlog.
2 Ga na of de spotprent (II) de opvattingen van de Sovjet-
regering met betrekking tot het tweede front weergeven. Leg
je antwoord uit met berhulp van een beschrijving van de prent.