SLIMMER DENKEN OVER SMART CITIES

Verslag PBL-academielezing Smart Cities: Realising the promises whilst minimizing the perils

Hiddo Huitzing

25 mei 2016 Door: professor Rob Kitchin met een reactie van professor Albert Meijer

Een opname van de lezing is terug te kijken.

Smart cities, oftewel de inzet van data en digitale technologie om steden te bestu-ren, vormen het onderwerp van de PBL-academielezing door professor Rob Kitchin van de nationale universiteit van Ierland Maynooth op woensdag 25 mei 2016.

Kitchin maakt meteen duidelijk dat de ontwikkeling van smart cities niet in de toekomst ligt, maar in het hier en nu. Veel technologie is al uitgerold en opgenomen in onze steden. Voor een: ‘nee, we willen geen smart cities’, is het te laat. Zelfs als we dat als samenleving al zouden willen. Tijdens de PBL-academielezing leidt professor Rob Kitchin zijn toehoorders diepgaand langs smart cities: de diverse definities, beloften, praktijkvoorbeelden en – vooral ook – de risico’s. De beloften zijn eenvoudig samen te vatten in een plaatje (figuur 1).

Figuur 1: De beloften van smart cities

In zijn kritische kanttekeningen bij de ontwikkeling van smart cities komen onder andere het noch neutraal, noch objectief zijn van data voorbij en de kwaliteit van data (‘garbage in, garbage out’). Daarnaast wordt een combinatie van twee open, zeer complexe en onzekere systemen als steden en digitale systemen volgens Kitchin: ‘buggy, brittle, hackable’ ofwel foutgevoelig, breekbaar en kwetsbaar voor bedreiging van buitenaf. Ook ondermijnt de nei-ging naar technocratisch bestuur en ‘solutionism’, de neiging om problemen met technologie op te lossen, andere vormen van kennis en expertise, zoals praktijk- en ervaringskennis. ‘Apps are not going to fix homelessness. Maybe manage it better.’1

Na de stellingname dat zowel de beloften als de risico’s substantieel zijn, en dat momenteel de negatieve aspecten te veel overheersen, komt Kitchin bij de centrale vraag: Hoe halen we, ondanks de waargenomen risico’s, het beste uit smart cities? ‘Getting smarter about smart cities’. In het laatste deel van zijn lezing geeft Kitchin zijn visie op de omgang met de risico’s en tekortkomingen van smart cities. Het gaat niet om het afzien van technologie om het stede-lijk leven te verbeteren, maar om het soort steden te creëren (of te behouden) waarin we allemaal willen leven, werken en spelen. Hiervoor moeten we van ‘accidental’ smart cities naar doordachte smart cities. Het leven in een tijdperk met alom aanwezige computers, waar onvoorstelbare hoeveelheden data beschikbaar komen om steden te monitoren, reguleren en controleren brengt veel voor-delen, maar omvat ook fundamentele en ethische vragen. De uitdaging is om de voordelen te omarmen en de nadelige neveneffecten te minimaliseren. 1 In Los Angeles wordt het geprobeerd: http://smartcitiescouncil.com/article/los-angeles-moves-crack-code-homelessness.

Geheel in stijl met de rest van zijn betoog komt Kitchin met een lijst van vijf interventies waarmee de smart city opnieuw kan worden voorgesteld om het beste uit smart cities te halen. De interventies omvatten het herdefiniëren van doelen, van steden, van stedelijk be-heer en governance, van kennis over steden en over het aanpakken van de zorgen rond ethische en beveiligingskwesties. De interventies van Rob Kitchin maken duidelijk dat steden meer zijn dan technische systemen die kunnen worden geoptimaliseerd. Steden zijn holisti-sche gehelen, vol van politiek, cultuur en ‘wicked problems’, niet te vangen met alleen indi-catoren en systeemdenken en niet te besturen op basis van kritieke prestatie-indicatoren. De stedelijke governance is volgens hem gebaat bij meer co-creatie, deliberatieve democra-tie en vooral een duidelijke visie op de gewenste slimme stad. De weg vooruit ligt voor hem in het centraal stellen van de burger (‘citizen centered smart cities’). Bijvoorbeeld door pri-vacyvraagstukken serieus te nemen en als stadsbestuur de privacy van burgers te garande-ren in de openbare ruimte, waar burgers geen toestemming kunnen geven of weigeren als ze op straat worden gefilmd of gemonitord. Albert Meijer, hoogleraar Publieke Innovatie in Utrecht, neemt in zijn reflectie de hand-schoen op om het begrip ‘smart city’ opnieuw te framen. Het concept helpt de discussie niet, is zijn stelling, want het is een normatief concept: geen stad wil een ‘domme’ stad zijn. Om toch chocola te maken van de uitdagingen die de toenemende technologische ontwikkelingen met zich brengen, gebruikt Meijer het concept ‘datapolis’ uit zijn inauguratie. Hij kijkt met een governanceblik naar smart cities. Dat perspectief verbindt het ingenieurs-perspectief (problemen kunnen worden opgelost met goede analyses en ontwerpen, de stad heeft een doelstelling) met het perspectief van de politieke wetenschappen (het draait om macht, de stad als arena). Het governanceperspectief omvat beide: ‘powering and puzzling’, met samenwerken (‘collaboration’) als verbindend begrip. Veel van de voorstanders van smart cities spreken vanuit het ingenieursperspectief. Afbeel-dingen van smart cities bevatten vaak ook geen mensen. Het draait voor de ingenieurs om gebouwen, technologie en systemen, niet om mensen. In de polis gaat het over burgers die samenkomen en spreken om gezamenlijke doelen te realiseren. Mensen die problemen op-lossen in de stad.

Figuur 2: Smart cities: zoekopdracht op afbeeldingen.

In de moderne polis spelen data een sleutelrol. Hier speelt de ‘politiek van zichtbaarheid’, data bepalen wat ‘echt’ is in de stad. Data maken vraagstukken zichtbaar voor politieke, bestuurlijke en bedrijfsmatige besluitvorming. En als iets niet met data is weer te geven, bestaat het niet. Twee centrale vragen zijn dan ook: hoe construeert de datapolis het data-verzamelen en vice versa? Om deze vragen te verkennen, kijken we eerst naar de datapolis. De basisstructuur van de datapolis is een driehoek met bovenaan de staat, linksonder het maatschappelijk middenveld en rechtsonder de markt. In deze driehoek kunnen verschillen-de vormen van ‘smartness’ worden geplaatst; zo is het Intelligent Operations Center in Rio de Janeiro smart voor de staat, de navigatiesoftware van Waze voor de markt en WhatsApp-buurtpreventie voor de burgers. Zo wordt ook meteen zichtbaar dat de risico’s niet alleen bij de staat (‘Big Brother’) liggen, maar ook in de andere hoeken. Bij WhatsApp-buurtpreventie bijvoorbeeld, gaat het vaak om dezelfde types: de witte middenklasse versus de jongeren van (vaak) Marokkaanse afkomst. Met de bijbehorende risico’s van stigmatisering en uit-sluiting. Hiermee komen we bij de drie uitdagingen die Albert Meijer in de datapolis ziet. Als eerste de in- of exclusiviteit: hoe maken we de datapolis voor iedereen? Ten tweede de ‘multilevel-uitdaging’ (of ‘standaardisatie-uitdaging’). Deze uitdaging draait om de spanning tussen lo-kale initiatieven en schaalbaarheid. Voor toekomstig succes is synergie belangrijk, maar hoe voorkom je dat de nadruk op standaardisatie en synergie lokale innovatie de nek omdraait? En, ten derde, de uitdaging van informatie. Welke informatie is goed (genoeg)? In de inter-actie met de stedelijke leefomgeving hebben verhalen een grotere impact op mensen dan data. Ervaringen en verhalen spreken officiële data soms tegen. De ervaren versus gemeten criminaliteit is hier een mooi voorbeeld van. De vraag is dan: hoe nemen we de verhalen serieus in de datapolis als de data het tegenovergestelde zeggen? Meijer besluit met een pleidooi voor meer politieke betrokkenheid bij de datapolis. De smart city is een technocratisch onderwerp. Een onderwerp voor bestuurders en ambtenaren, poli-tici zijn er nauwelijks bij betrokken. Maar, zegt hij, de stad is te belangrijk om over te laten aan de technocraten! Voor meer over smart cities, zie ook de PBL-uitgave Slimme steden. De opgave voor de 21e-eeuwse stedenbouw in beeld.