e-Training ‘Beroepsethiek’

Tilburg UniversityEddy Vaassen

Introductie en algemeen kader

PE-training Beroepsethiek

• Verplicht voor Accountants in Business (ongeveer 8.000 RA’s en AA’s)

• Verplicht PE-onderwerp in 2012 of 2013

Doel training

De training beoogt de bewustwording, het begrip en de toepassing van ethische principes door

accountants in business te vergroten

Na afloop van de training heeft de deelnemer:

• zijn kennis van de Verordening Gedragscode opgefrist

• inzicht in de eigen ethiek (deugden, waarden en principes)

En kan hij:

• ethische dilemma’s signaleren en daarmee op de juiste wijze omgaan

• ethische principes in het eigen handelen en de werkomgeving bevorderen en borgen

• zijn/haar rug rechthouden en standvastig communiceren in lastige gedragsmatige dilemma’s

De training

Voorbereiding:

– Self-assessment via Internet

– Literatuurstudie

Tijdens de e-training:

– De aanleiding voor de training

– De verwachtingen van het maatschappelijk verkeer

– De definitie van het begrip ethiek en de samenhang met de regelgeving en gedragscode

– Wat ethische dilemma's zijn

– Stappenplan hoe ethische dilemma's te hanteren en valkuilen te vermijden

– Opstelling en positionering in (lastige) gesprekssituaties met medewerkers, collega's, leidinggevenden, klanten en overige stakeholders

– Aandachtspunten om de toepassing van (beroeps)ethiek in de eigen organisatie te bevorderen, inclusief de rol van gedragscodes daarbij

– Herhaling Verordening Gedragscode (VGC)

– Concrete vraagstukken, dilemma's uit de eigen organisatie

– Vertaalslag self-assessment en leerpunten naar toekomstig gedrag

Clips

De gedragstrainer in deze cursus, Liesbeth van Laak, geeft een inleiding over de volgende zes thema's in zes videoclips:

1. Wat is ethiek en is het te leren? Zij legt uit dat er verschillende leerniveau's zijn aan de hand van het Model van Bateson.

2. Filosofie in een notendop en de uitleg van verschillende manieren van ethisch redeneren.

3. Het stimuleren van een op een ethische principes gebaseerde cultuur (met aandacht voor de rol van de VGC).

4. Handvatten aanreiken aan de hand van het model van Muel Kaptein. Toelichting op het self-assessment.

5. Signaleren en bespreken van ethische dilemma’s.

6. Hoe moet je standvastig communiceren? Opfrissen van gesprekstechnieken. Luisteren, samenvatten en doorvragen. Inhoud, proces en relaties. Tips en trucs.

Aanleiding

“Het onderwerp Beroepsethiek is onderdeel van het door de NBA opgestelde Plan van Aanpak ter verbetering van de kwaliteit van de beroepsuitoefening. Het betreft een beroepsbreed programma gericht op gedragsverandering ten aanzien van de professioneel-kritische instelling en ethiek.”

www.nba.nl

Kernthema’s Plan van Aanpak NBA (1)

• Verbetering van kwaliteit

• Waarborging onafhankelijkheid

• Toezicht en transparantie

• Verbreding poortwachtersfunctie

Kernthema’s Plan van Aanpak NBA (2)

Kwaliteit• Verplichte cursus PKI en

Beroepsethiek• Geen commerciële prikkels als

criterium voor beloning

Toezicht en transparantie• Code voor

accountantsorganisaties, inclusief onafhankelijk toezicht binnen kantoren zelf

Poortwachtersfunctie• Meer zekerheid en meer

informatieve rapportages voor stakeholders

Onafhankelijkheid• Raad van Commissarissen als

opdrachtgever van de accountant• Aanscherpen regels voor

combinatie controle en advies

Klassieke zeven deugden

• Voorzichtigheid

• Rechtvaardigheid

• Zelfbeheersing

• Moed

• Geloof

• Hoop

• Naastenliefde

Mijn stelling is dat in negentig procent van de situaties waar een ethische keuze moet worden gemaakt, er geen sprake is van een dilemma of van een noodzaak je geweten diepgaand te bevragen.

Andreas Kinneging, Rechtsfilosoof en Ethicus

We bekijken twee colleges van Harvard professor Michael Sandel over de klassieke filosofen die zich met ethische vraagstukken bezighielden

De oneerlijkheid van eerlijke mensen

• Mazar et al. 2008 in Journal of Marketing Research

• Serie experimenten om te onderzoeken waarom mensen soms niet de waarheid spreken

• De cijfers in de jaarrekening manipuleren is ook een vorm van niet de waarheid spreken

• Waarom doen mensen dit?

Theory of self-concept maintenance

• Mensen denken bij voorkeur over zichzelf als zijnde eerlijk (zelfbeeld)

• Maar vaak levert oneerlijk gedrag (financieel) voordeel op

• De vraag is hoe mensen met deze spanning omgaan

• Twee mechanismen om je zelfbeeld hoog te houden:

– Géén of te weinig aandacht voor morele standaarden; als je bepaalde morele standaarden hebt, maar je daar niet bewust van bent, dan zul je er ook niet bewust van afwijken, en dus ook geen slecht gevoel aan overhouden als je immoreel handelt (bijvoorbeeld een kind dat is opgegroeid in een omgeving waar stelen normaal is zal geen slecht gevoel eraan overhouden als hij iets steelt)

– De mogelijkheid tot classificatie van je gedrag anders dan zijnde oneerlijk of immoreel (bijvoorbeeld 10 cent stelen van een vriend kun je moeilijker afdoen als iets wat normaal is dan het stelen van een pen die 10 cent kost van die vriend; ‘hij leent mijn pen ook regelmatig en geeft ze dan niet terug’); rationalisatie

‘Optellen-tot-10’ taak

1,69 1,82 2,91

4,67 4,81 3,05

5,82 5,06 4,28

6,36 5,19 4,57

Vind de twee getallen die optellen tot 10

20 van deze matrices, maximale score dus 20, 4 minuten tijd, steeds maar één combinatie per matrix mogelijk

Ontwerp

• Kleine beloning $0,50 en grote beloning $2,00 voor elk juist antwoord

• De mogelijkheid om te liegen versus géén mogelijkheid om te liegen over de eigen score (registratie van de eigen scores door de deelnemers zélf zonder controle door de spelleider versus registratie door de spelleider van de scores)

• Een deel van de groep die de mogelijkheid had om te liegen ontving de volgende tekst op het spelformulier waarop ze hun score moesten invullen: ‘Ik realiseer me dat dit spel onder de ethische code van mijn organisatie valt’

Resultaten

Ethiekspel

Uitleg spel

• Elke deelnemer speelt het spel tegen een zelf te kiezen virtuele tegenspeler

• Doel is ethische keuzen te maken in een aantal dilemmasituaties uit de dagelijkse praktijk van de accountant in busines

• De speler moet een goede balans bewaren tussen wat het best kan worden aangeduid als altruïstische waarde en egoïstische waarde

• De virtuele tegenspeler motiveert zijn keuze en probeert de deelnemer te bewegen een andere keuze te maken

Altruïstische waarde versus egoïstische waarde

• Altruïstische waarde: hoe ethischer het gedrag, hoe hoger deze waarde; door zich ethischer te gedragen zal iemand in het algemeen ook een betere reputatie opbouwen; het gaat hier om waardecreatie

• Egoïstische waarde: hoe hoger deze waarde, hoe meer meestal financieel voordeel voor de betrokkene en/of de organisatie kan worden behaald, bijvoorbeeld door een hogere bonus of een hogere winst; dit is géén waardecreatie, maar korte-termijn gewin

Vaak gaat een hoge altruïstische waarde van een bepaald gedrag gepaard met een lage egoïstische waarde en een hoge altruïstische waarde, en vice versa, maar dit hoeft niet altijd zo te zijn

Herhaling Verordening Gedragscode deel A en C

Waarom gedragscodes voor accountants?

• Bevorderen professionele niveau van de beroepsuitoefening

• Verduidelijking voor werkgevers, collega’s, opdrachtgevers en anderen (maatschappelijk verkeer)

• Acceptabel en onacceptabel gedrag identificeren

• Een ‘benchmark’ bieden voor zelfevaluatie door degenen waarvoor de code geldt

• De identiteit van de accountant ten opzichte van andere professies afbakenen

• Een teken van volwassenheid van de professie

De VGC

• Per 1 januari 2007 van kracht

• Intrekking Gedrags- en Beroepsregels Registeraccountants van 1994 (GBR)

• In eigen NIVRA regelgeving opnemen van IFAC standaarden

• IFAC Code of Ethics als basis voor de VGC

• Momenteel herziening

Onderdelen VGC

• Deel A: Gedragscode voor iedere registeraccountant

• Deel B: Gedragscode voor de openbaar accountant, intern accountant en overheidsaccountant

• Deel C: Gedragscode voor de accountant in business

• Deel D: Nadere voorschriften, wijziging van de Verordening kwaliteitstoetsing, en Slotbepalingen

Nederlandse invloeden op de VGC

• VGC volgt zoveel mogelijk de IFAC Code of Ethics, maar er zijn afwijkingen, waaronder:‒ De regelingen met betrekking tot de intern accountant en

de overheidsaccountant‒ Onderscheid tussen accountantsorganisatie,

accountantskantoor en accountantspraktijk‒ Opvoering accountantsafdeling als de afdeling waar intern

accountants werkzaam zijn

• Normen en voorbeelden/toelichtingen

Maatschappelijk belang

• Het algemeen maatschappelijk belang staat altijd voorop bij de professionele dienstverlening door de accountant

• Dus de verantwoordelijkheid van de accountant beperkt zich niet tot een individuele cliënt of werkgever

• Dit is het fundament onder het accountantsberoep

Vijf fundamentele beginselen

• Professioneel gedrag

• Objectiviteit

• Deskundigheid en zorgvuldigheid

• Integriteit

• Geheimhouding

Deel A

• Conceptueel raamwerk• De accountant moet elke bedreiging van de fundamentele beginselen

evalueren en wegnemen dan wel terugbrengen tot een aanvaardbaar niveau

• Als de accountant daartoe niet in staat is moet hij de opdrachtrelatie met de cliënt beëindigen of als het gaat om een intern of overheidsaccountant ontslag nemen

• Dit alles om het ethisch gehalte binnen het accountantsberoep als speerpunt te maken en te houden

Bedreigingen

• Belangenverstrengeling

• Zelftoetsing

• Belangenbehartiging

• Vertrouwdheid

• Intimidatie

Deel C

• Gedragscode voor de accountant in business

• Bepalingen gaan minder ver dan voor de openbaar accountant, de intern accountant en de overheidsaccountant

• Dit deel gaat vooral in op ethisch handelen onder invloed van de in Deel A genoemde bedreigingen

Onderwerpen in Deel C

• Het bevorderen van een op ethische beginselen gebaseerde cultuur

• Potentiële conflicten

• Opstellen van en rapporteren over informatie

• Optreden met voldoende deskundigheid

• Financiële belangen

• Giften

Het bevorderen van een op ethische beginselen gebaseerde cultuur

• Management controls

• Internal controls

• Interactie tussen management controls en internal controls via:

‒ Control environment

‒ Monitoring

Drie opmerkingen bij de VGC

• We doen tijdens de e-training een korte toets bestaande uit juist/?/onjuist vragen over de VGC

• Vertrouwenspersoon voor accountants in business is Prof.dr. J.J.A. Leenaars RA

• De VGC zal in 2014 vervangen worden door de VGBA (Verordening Gedrags en Beroepsregels Accountants)

Enige voorbeelden van ethische dilemma’s

Dilemma 1

U – een RA – bent Financieel directeur en lid van de Business Unit-directie. De jaarlijkse bonus (tot 50% van het basissalaris) van de BU-directie (waaronder ook die van u) is afhankelijk van de jaarlijkse operationele winst ten opzichte van het budget.Aan het einde van boekjaar 2011 blijkt dat er ruim voldoende resultaten behaald zijn om de maximale bonus over 2011 te betalen. De BU-directie overlegt en de collega’s verzoeken u, in het belang van hen allen, de resultaten boven de benodigde winst voor maximale bonus zoveel mogelijk af te romen door extra voorzieningen in 2011 te nemen die dan zonodig in 2012 zouden kunnen worden aangewend om het resultaat te verhogen en de bonus voor 2012 grotendeels veilig te stellen. U heeft uitgerekend dat de aldus te boeken extra voorzieningen onder de materialiteitsgrens van de accountant vallen en aldus zouden worden geaccepteerd voor de jaarrekeningcontrole 2011. Dientengevolge redeneert u dat het daarmee toelaatbaar is, extra voorzieningen altijd goed zijn in het kader van het voorzichtigheidsprincipe, en daarmee eerder te aanvaarden zijn dan bijvoorbeeld het activeren van kosten om winsten te flatteren. U ziet zich daarmee in staat het collegiale verzoek in te willigen. Aldus worden de resultaten voor 2011 lager vastgesteld.

Wat doet u?

Dilemma 2

U bent RA en solliciteert naar een baan als concerncontroller bij onderneming ABC. Tijdens het gesprek legt de CFO uit dat de branche waarin ABC zit, momenteel zware tijden doormaakt en dat het van groot belang is dat de informatieverzorging naar de buitenwereld overwegend positief is. Dit om de toegang tot de kapitaalmarkt open te houden. U had zich uiteraard al goed georiënteerd en wist van de problemen in de branche. U realiseert zich echter dat een verzoek om overwegend positieve informatie naar buiten te brengen wel eens strijdig zou kunnen zijn met de VGC.

Wat doet u?

Dilemma 3

Zoals altijd hebt u enige tijd geleden de jaarlijkse belastingaangifte voor uw bedrijf verzorgd. U ontdekt nu dat u een fout heeft gemaakt in het voordeel van uw bedrijf. U weet dat er grote kans is dat de belastingdienst de fout niet ontdekt.

Wat doet u?

Dilemma 4

U – een RA – bent twee maanden geleden in dienst getreden van bedrijf XYZ. U bent rechterhand van de CFO, ook een RA. Al spoedig merkt u dat er ‘creatief’ wordt gebudgetteerd en gerapporteerd. Het budget van het volgende jaar is te optimistisch, hetgeen de CFO in een bilateraal gesprek toegeeft. U was erbij toen de CEO en de CFO besloten om de omzet van een grote order onterecht naar voren (van het volgende naar het huidige boekjaar) te halen. En in een gesprek met de accountant hoort u de CFO onjuiste informatie geven, terwijl u hem kort voor het gesprek de juiste informatie hebt verschaft.

Wat doet u?

Dilemma 5

U bent als RA in business de rechterhand van de CFO. Deze heeft ook de portefeuille ‘IT’. Er ligt een voorstel voor een groot, bedrijfsbreed ERP IT-investeringsproject. De interne IT-manager, de externe software-leverancier en de CFO zijn enthousiast over het voorstel. In opdracht van de CFO heeft u de investering beoordeeld en bent u tot de conclusie gekomen dat het project niet aansluit op de bedrijfsstrategie, dat het de vraag is of de kosten opwegen tegen de baten en de te creëren waarde, en dat de risico’s groot zijn. De CFO heeft uw visie onderschreven maar niet van harte. U ziet korte tijd later dat het project ongewijzigd en zonder enige verwijzing naar uw commentaar is opgenomen in het investeringsplan dat naar de Raad van Bestuur (RvB) gaat. De IT-manager die u het projectvoorstel dat naar de RvB gaat, liet zien, licht toe dat de CFO het commentaar bewaart voor een later tijdstip: ‘We moeten eerst akkoord krijgen voor dit project en ermee starten; als het eenmaal onderweg is, wordt het toch niet meer gestopt; en dan kan hij een aantal van jouw punten als nieuwe feiten presenteren en gebruiken ter verklaring van de kosten- en tijdoverschrijding, bijvoorbeeld: er waren extra activiteiten nodig om de risico’s in te perken.’

Wat doet u?

Dilemma 6

U bent RA en penningmeester van een amateurvoetbalvereniging en doet in die hoedanigheid de belastingaangifte namens de club. U staat daarbij voor het dilemma dat de trainer en enkele spelers zwart worden uitbetaald en dat er, om dit mogelijk te maken, een wit en een zwart kasboek is. Het zwarte kasboek blijft altijd goed verborgen voor de buitenwereld inclusief de kascontrolecommissie.

Wat doet u?

Dilemma 7

U bent RA en werkzaam als concerncontroller bij een onderneming die wordt overgenomen. Een uur voordat het overnamecontract zal worden getekend, ontdekt u dat er een grote schuld is die tijdens de due dilligence niet ontdekt is. Deze ontdekking heeft zeker gevolgen voor de condities waaronder de overname kan plaatsvinden. U meldt dit aan uw CFO en CEO die u meedelen dat het nu niet het moment is om nog iets te veranderen in de cijfers. Bovendien hebben veel medewerkers personeelsopties en dus een direct financieel belang bij het slagen van deze overname. U heeft zélf overigens geen personeelsopties.

Wat doet u?

Meenemen

• Ethiek is ....

• De VGC helpt bij het ethisch proberen te handelen, maar is lang niet toereikend

• Stappenplan over hoe te handelen als zich een ethisch dilemma voordoet helpt ook, maar is evenmin toereikend

• Kennis van je eigen ethisch profiel helpt ook, maar is ook niet toereikend want dit draagt slechts bij aan bewustwording zonder dat het handelen automatisch daarin meegaat

• Oefeningen met ethische dilemma’s creëren een bewustwording van hoe te handelen en laten zien dat daadwerkelijk handelen vaak gemakkelijker gezegd dan gedaan is

• En dan nog maar te zwijgen van het in de praktijk voor een ethisch dilemma komen te staan; dat is de echte test

• Succes daarmee!