fanatisme of rassenhaat – bijvoorbeeld de Joodse denkers Hannah Arendt en Leo Strauss. Denkers die bekend zijn ge-worden door hun analyses van het totalitarisme, maar die hun kritische blik evengoed op de liberale westerse democratie hebben gericht. Ik spreek Critchley tijdens een Summer School aan de Uni-versiteit van Tilburg, waar hij een kleine aanstelling heeft. Hij doceert die week over de terugkeer van religie in de publieke ruimte. Het is de zomer waarin in Den Haag wordt gepro-

‘Wij zijn in een permanente gods-dienstoorlog verwikkeld, ook al denkt één partij dat ze zelf niet religieus is’, stelt Simon Critchley.

De Engelse filosoof, verbonden aan de New School in New York, houdt wel van een stevig statement. Dat past ook bij het karakter van de New School, een universiteit met een maatschappijkritische traditie waar grote filosofen hebben gedoceerd die ooit Europa moesten ontvluchten vanwege

angst te reguleren’

We zijn bang, zegt de Engelse filosoof Simon Critchley. Bang

voor de islam, bang om onze baan te verliezen, bang voor de

toekomst. We moeten die angst niet uitbannen, vindt Critchley,

we moeten de angst reguleren.

Ivana Ivkovic

›

Foto

’S R

on

ZWa

gE

ma

kE

R

‘De politiek heeft het vermogen om

41 FM 7 | 2010

ideeën & inzicht

beerd een kabinet te formeren met de PVV, en het nog steeds niet duidelijk is hoe de ‘gevestigde’ politiek met het populisme moet omgaan. Critchley: ‘Angst heeft Europese samenlevingen in de greep, en wel de angst te worden overspoeld door religieuze fana-tici. We zijn ervan overtuigd dat we door schade en schande zijn bevrijd van religieuze dogma’s, maar dat onze seculiere samenleving nu opnieuw wordt bedreigd door religie – de islam. Die angst voedt het populisme. Nu wil ik niet met-een in de discussie treden of bepaalde aspecten van de islam onverdraagzaam zijn of niet. Maar ik ben er in ieder geval van overtuigd dat die tegenstelling tussen seculier en religi-eus onjuist is, en dat we dit onder ogen moeten zien om niet zelf onverdraagzaam te worden. Volgens mij is de religi-euze grondslag onder onze samenleving niet verdwenen, alleen het religieuze register is veranderd. Een samenleving is altijd gebaseerd op het geloof, op zaken die we als heilig beschouwen. Dat geloof hoeft niet christelijk, Joods of isla-mitisch te zijn. Er is ook zoiets als een “burgerlijk geloof ”, bijvoorbeeld geloof in democratie en mensenrechten. In onze cultuur worden gelijkheid en vrijheid van meningsui-ting heilig verklaard. Deze waarden zijn niet alleen belang-rijk, zij zijn boven iedere twijfel verheven en kunnen niet ter discussie worden gesteld. Wie dat probeert wordt be-schouwd als een vijand, of erger, als een verrader. De taal die wordt gebruikt om de bedreigingen voor onze maat-schappij te beschrijven is de taal van een heilige oorlog.’

Het is dan ook niet toevallig dat Wilders zich zo vaak op vrijheid van meningsuiting beroept om zijn uitspraken te legitimeren. De vrijheid van meningsuiting is voor ons al-lemaal heilig, je mag er niet aan tornen. Daarbij weten po-pulisten een diepgewortelde angst aan te spreken die altijd in een maatschappij op de achtergrond aanwezig is. Voor Critchley is dit inspelen op angst geen uitwas, maar een onderdeel van een veel breder fenomeen: ‘Natuurlijk buiten de populistische partijen die angst uit, en Wilders doet dat op een nogal obscene manier. Maar het is een grote misvat-ting dat de politiek van angst zich beperkt tot de rechter vleugel in de politiek. In Denemarken, bijvoorbeeld, is een soort sociaal-democratisch conservatisme ontstaan. Credo is dat verworvenheden als de liberale seksuele moraal, het homohuwelijk of het liberale drugsbeleid, moeten worden verdedigd tegen degenen die ze bedreigen. Vervolgens is dit

een reden om een rigide migratiebeleid op te zetten, want migranten zouden immers de instituties bedreigen die wij zo zorgvuldig hebben opgebouwd. Bij voorbaat worden migranten dus weggezet als een bedreiging voor liberale vrijheden; dat is een soort links racisme. Deze sentimenten zijn over het hele politieke spectrum verspreid. Wat de po-pulistische partijen uitspelen is slechts de uitvergrote versie van de tendensen die bij alle partijen aanwezig zijn.’ Achter elk heilig huisje schuilt angst, aldus Critchley, want we dekken een fundamentele onzekerheid over ons bestaan toe met zaken die wij absoluut verklaren. Neem nu vrijheid van meningsuiting: deze waarde drukt nu juist uit dat een samenleving nooit ‘af ’ is, dat er een zekere ruimte moet zijn voor meningen en opvattingen die onwelgevallig zijn, om-dat een totale blauwdruk van een samenleving doorgaans verschrikkelijk uitpakt. Maar merkwaardig genoeg eisen de populisten de vrijheid van meningsuiting juist voor zichzelf op om die onwelgevallige opvattingen te bestrijden, en te-gelijkertijd verabsoluteren ze diezelfde meningsvrijheid. In feite is die vrijheid van meningsuiting een nieuwe religie geworden, om daarmee de angst voor het onwelgevallige te bezweren; we geloven weliswaar niet meer in God, maar zijn te bang om zonder goden door het leven te gaan.

Iedereen wordt bevangen door een vlaag van onbehagen wanneer hij zich afvraagt of hij de juiste keuzes in zijn leven heeft gemaakt of wat de toekomst zal brengen. Iets wat heilig is biedt dan houvast om met die onzekerheid om te gaan. Critchley put in zijn analyse uit een filosofische traditie van denkers die over existentiële angst hebben geschreven, zoals Kierkegaard en Hei-degger. Die angst treedt steeds meer op de voorgrond nu onze wereld steeds complexer wordt. Mensen zien hun buurt verande-ren, weten niet of ze hun baan over een jaar nog zullen hebben. De oorzaken van die veranderingen zijn, onder andere door glo-balisering, steeds moeilijker te vatten.

FamilieveteWe moeten niet proberen die angst helemaal uit te bannen, zegt Critchley, want dat leidt tot onverdraagzaamheid. Als we proberen alle onzekerheden uit te sluiten, zien we juist van alle kanten gevaar. We verabsoluteren het eigen gelijk, en degrade-ren andere meningen, die ons wereldbeeld tegenspreken, tot iets immoreels. Critchley: ‘Politieke gemeenschappen bestaan alleen dankzij hun capaciteit om de angst te reguleren. Je vindt

‘Elke samenleving is gebaseerd op geloof’

43 FM 7 | 2010

ideeën & inzicht

dat uitgangspunt al in de Griekse tragedie Oresteia van Aischy-los. Daar bemiddelt de godin Athene in een familievete, in een poging om de cyclus van gewelddadige bloedwraak te door-breken. De beëindiging van het conflict staat voor de stichting van de Atheense democratie. Athene houdt op het einde een beroemd pleidooi over rechtvaardigheid, maar ze zegt ook dat we angst nooit uit het politieke domein moeten verbannen. De rechtvaardigheid heeft angst als instrument nodig. Recht-vaardigheid betekent de mogelijkheid open houden dat je het verkeerd ziet, of dat andere visies het ook waard zijn te wor-den gehoord – hoe bedreigend dat ook is. Rigide overtuigd zijn van je eigen rechtvaardigheid leidt tot onverdraagzaam-heid jegens anderen. Dan doe je aan een extreme variant van angstmanagement; namelijk het bezweren van die angst door een duidelijke vijand aan te wijzen.’

Wat zou ertegenover geplaatst moeten worden – een meer onbevreesde kijk op de werkelijkheid? Critchley: ‘Ik waak ervoor om te snel te zeggen dat er aan de ene kant welden-kend, liberaal kosmopolitisch denken staat, open minded, en aan de andere kant racistische of nationalistische sentimenten, en dat de eerste manier om met de angst om te gaan goed is, en de tweede slecht.’ Liberalisme lijkt op het eerste gezicht geen angst voor de wereld te kennen: de wereld is één globale markt geworden, we horen niet langer alleen bij onze ‘lokale’ gemeenschap, maar zijn door toenemende mobiliteit en inter-net leden geworden van diverse global communities. Maar in een kosmopolitische wereld staan al gauw minder aangename con-frontaties te wachten, en we voelen een groot ongemak bij de vraag hoe daarmee om te gaan: de nieuwe Nikes blijken ge-maakt in een sweatshop in China, naast dat tropische vakantie-paradijs ligt een slum. Het liberale model biedt ons geen goede leidraad om daarmee om te gaan. Het gevaar ligt op de loer dat we onze ogen sluiten voor ellende op de wereld en ons terugtrekken in een leven dat comfortabel, aangenaam en huiselijk is. Critchley: ‘Dan trekken we ons terug op een eiland, en werken liever aan onze persoonlijke perfectionering dan dat we ons engage-ren met de wereld. Misschien kunnen sommige geprivilegi-eerde westerse burgers zichzelf wijsmaken dat ze in een fantastische wereld leven, en dat alles goed is. Maar dat is

niet waar: het is niet goed, en door de geschiedenis heen hebben we er vaak genoeg voor gezorgd dat het niet goed is in de wereld. We moeten beseffen dat wij zelf de oorzaak zijn van zoveel ellende. De luxe waarin wij leven heeft een

prijs. Die prijs wordt betaald door mensen die ergens ver weg wonen, die wij niet zien, en wanneer zij in ons land komen opdagen, willen we ze niet hebben.’

ConfrontatieZowel de fantasie van de vijand als de fantasie van een ge-globaliseerde wereld die alleen winnaars kent komt voort uit een poging om de échte confrontatie met de angst te vermijden. Volgens Critchley ligt daar een taak voor de filo-sofie. Filosofie is een zoektocht naar de waarheid die ons wel met de angst confronteert: ‘Filosofie zet vraagtekens bij de illusies waarin wij leven. Filosofie begint met Plato’s grot, waarin mensen geketend zijn en alleen naar beelden kunnen kijken die zij voor werkelijkheid aanzien. En dan lukt het eindelijk iemand om zich te bevrijden, uit de grot te klimmen en dingen te zien zoals ze echt zijn. Maar dat is geen aangename ervaring. De waarheid is doorgaans hard.’ Passie voor waarheid klinkt heel lovenswaardig, maar waar-

om denkt Critchley dat mensen waarheid boven de veilig-heid van het eigen comfortabele leven zouden verkiezen? ‘O, je kunt iemand niet overtuigen dat de waarheid belang-rijker is. Maar ik denk wel dat mensen worden geconfron-teerd met de waarheid door het lijden, dat ons allemaal op elk moment kan treffen, waardoor we worden gedwongen op een andere manier over onszelf te denken. Dat is bij-voorbeeld de moraal van Sophocles’ Oedipus. Oedipus had een goed leven; hij was koning, had een mooie vrouw en kinderen en was gelukkig. En dan realiseert hij zich dat hij de oorzaak is van het gif dat de maatschappij verteert. Dat ontketent een zoektocht naar de waarheid die tot inzicht leidt, maar die uiteindelijk tot zijn ondergang leidt. Dat is wat filosofie van je vraagt: om de waarheid na te streven ongeacht de prijs. Filosofie is er niet om mensen een hart onder de riem te steken zodat zij zich beter over zichzelf voelen. Filosofie confronteert ons met zaken die ongemak-kelijk en onbehaaglijk zijn .’ ❙

Simon Critchley

1960 geboren in Hertfordshire, Engeland.

1988 Promoveert aan de Universiteit van Essex op

Levinas en Derrida.

1994-99 Voorzitter van de British Society for

Phenomenology.

1997 Publicatie Very Little... Almost Nothing over het

probleem van nihilisme.

1999 Hoogleraar aan Essex University.

2002 Publiceert On Humour – vertaald in het nederlands

en 9 andere talen – waarin hij het belang van

humor benadrukt als een krachtig kritisch

vermogen. In 2003 spreekt hij over dit onderwerp

tijdens de nacht van de Filosofie in Felix meritis,

amsterdam.

2004 Hoogleraar filosofie aan de new School in new

York.

2007 Publiceert Infinitely Demanding, waarin hij pleit

voor ethisch geëngageerd politiek anarchisme. Het

boek wordt in 8 talen vertaald en leidt tot een

verhitte polemiek met onder meer Slavoj Žižek.

2008 De polemiek verergert wanneer Žižek Critchley

beschuldigt van de ‘hoogste vorm van corruptie’.

Critchley maakt op zijn beurt Žižek in het artikel

Thoughts on Slavoj Žižek uit voor leugenaar.

2009 Bijzonder hoogleraar aan de Universiteit van

tilburg.

2010 Voltooit The Faith of the Faithless. Experiments in Political Theology. Het boek zal in 2011

verschijnen bij oxford University Press.

44 FM 7 | 2010

ideeën & inzicht

45 FM 7 | 2010

ideeën & inzicht

‘Filosofie is een zoektocht naar de waarheid’