Senter Novem kengetallen

Kompas, energiebewust wonen en werken

uitgave 2007

Cijfers en tabellen 2007in opdracht van

VoorwoordWinst op vele fronten!Klimaatverandering staat volop in de belangstelling. Dat zorgt voor toenemende aandacht voor de mogelijkheden van energiebesparing en schone energie. Ook de stijgende energieprijzen zijn een reden om efficint om te gaan met energie. En binnenkort moet een energielabel aanwezig zijn bij bouw, verkoop of verhuur in woningbouw en utiliteitsbouw. Energiebesparing levert dus op veel fronten winst op! Hoeveel precies, dat kunt u opzoeken in deze uitgave van Cijfers & Tabellen.

Met de gegevens uit deze Cijfers & Tabellen kunt u voor uw klanten en doelgroepen inzichtelijk maken wat het (milieu)rendement van verschillende maatregelen is. In 2006 verscheen de ingrijpend geactualiseerde versie van Cijfers & Tabellen. In deze uitgave van 2007 hebben we waar nodig de cijfers geactualiseerd.

Met deze uitgave pretenderen we geen volledigheid. Maar dit naslagwerk zorgt wel voor een snelle en goede indruk van de stand van de techniek en op welke terreinen er verbeteringen mogelijk zijn. Dat vormt de basis voor maatwerk bij uw klanten en doelgroepen.

In deze uitgave vindt u energieverbruikgetallen en kengetallen met betrekking tot besparingen, prijsinformatie en maat regelen per doelgroep. Zowel adviesbureaus op het gebied van energie, milieu, techniek en innovaties, als milieudiensten/ gemeenten, energiebedrijven en installatiebedrijven kunnen Cijfers & Tabellen gebruiken als naslagwerk bij adviesgesprek ken. Ook helpen de gegevens uit dit naslagwerk bij het kiezen van de juiste maatregelen om de score van het energielabel te verbeteren. Verder kunnen bijvoorbeeld milieuambtenaren die betrokken zijn bij vergunningverlening en handhaving, aan de hand van Cijfers & Tabellen beoordelen of bedrijven voldoen aan de stand der techniek. De informatie uit dit naslag werk helpt verder bij het beoordelen van energierapporten of bedrijfsenergieplannen. Studenten die in hun opleiding aandacht besteden aan energie kunnen deze uitgave gebruiken als naslagwerk.

Op verzoek van de huidige gebruikers van Cijfers &Tabellen is deze uitgave op papier. Wel zo gemakkelijk om mee te nemen bij uw adviesgesprekken. Op www.senternovem.nl/kompas kunt u dit naslagwerk gratis downloaden en/of bestellen in hardcopy als u behoefte heeft aan meerdere exemplaren.

We wensen u veel (milieu)winst!

SenterNovem, april 2007

InhoudVoorwoord 1KengetallenVerbruikskentallen per sector Verbruikskentallen MJA deelnemers Verbruikskentallen zwembaden Verbruikskentallen beweegbare bruggen Gasverbruik woningen Electriciteitsverbruik woningen Verbruikskentallen poldergemalen Verbruikskentallen rioolgemalen Verbruikskengetallen rioolwaterzuiverinstallaties (RWZI) Energieverbruik Schutsluizen Energieverbruik verkeersregelinstallaties

4BrandstofprijzenOntwikkeling totale kosten energie huishoudens (inclusief EB, BTW en heffingskortingen) Prijzen (ct ) aardgas per m en elektriciteit per kWh huishoudens

19 19 19 19 20 20 20

9 9 9 10 10 11 11 11 12 12 1 1

Ontwikkeling energieprijzen huishoudens in indexcijfers, 2000 = 100 Bijdrage van de componenten aan de totale energie kostenontwikkeling Aandeel van de diverse tariefcomponenten in de electriciteitsrekening 2005 voor huishoudens Aandeel van de diverse tariefcomponenten in de aardgas rekening 2005 voor huishoudens

5OmrekenfactorenbrandstoffenEmissies per eenheid brandstof Omrekenfactoren brandstoffen Voorvoegsels Afgeleide eenheden Nederlandse energiedragers en standaard CO 2 Emissiefactoren Grootheden Omrekeningstabel voor energieeenheden: J kWh tep

21 21 21 21 21 22 2 2

2VerdelingenergieverbruikElektriciteitsverbruik keukenapparatuur Elektriciteitsverbruik koel, vries en kookapparatuur Elektriciteitsverbruik verwarming, warm water en reiniging Elektriciteitsverbruik hobby en audio/video/communicatie Elektriciteitsverbruik persoonlijke verzorging

1 1 1 15 15 15

3GraaddagenKeuze weerstation op basis van postcode Totalen graaddagen (198 t/m 2006) Totalen graaddagen (1972 t/m 2006) Graaddagen per maand (1998) Graaddagen per maand (1999) Graaddagen per maand (2000) Graaddagen per maand (2001) Graaddagen per maand (2002) Graaddagen per maand (200) Graaddagen per maand (200) Graaddagen per maand (2005) Graaddagen per maand (2006) Gemiddelde buitentemperatuur Jaarverloop gemiddelde zoninstraling per maand

16 16 16 16 17 17 17 17 17 17 18 18 18 18 18

6StatistiekenGemiddeld aardgas en elektriciteitsverbruik woningen 1997 200 Ontwikkeling gasverbruik in periode 2000 200, in m per woning Ontwikkelingen in verwarmingstypen (in %) woningen Plaatsingsperiode CV woningen Leeftijd bewoners Ontwikkeling gemiddelde leeftijd 2000 2005 Trends in penetratiegraden isolatievormen woningen Elektriciteitsverbruik in kWh voor de jaren 2002, 200 en 200 utiliteitsbouw Gasverbruik in m voor de jaren 2002, 200 en 200 utiliteitsbouw Aantal gebouwen naar segment (2005) Gemiddelde verbruiken naar segment 2006 Penetratiegraad maatregelen Utiliteitsbouw Relatie tussen energiebesparende en ziekteverzuim verlagende maatregelen.

2 2 2 25 25 25 25 25 26 26 26 26 27 28

5

7FinancieelBeoordeling m.b.v. variabele TVT methode Beoordeling m.b.v. Netto Contante Waarde Interne rentevoet van besparingsmaatregelen

0 0 1 1

Systemen bodemgebruik als energiebron en buffer Uitgangspunten voor een verticale bodemwarmtewisselaar Aandachtspunten ontwerp bodemwarmtewisselaar Keuze bron t.b.v. warmtepompsysteem per marktsegment

2 2

8AnalysevantechniekwarmteopwekkingKetelvermogen op basis van gebouwinhoud Vollasturen op basis van ketelvermogen Gecorrigeerde benuttingsgraad op basis van ketelvermogen Richtprijzen verwarmingsketels Richtprijzen geisers Richtprijzen weersafhankelijke regelaars Richtprijzen zonneboilersystemen Richtprijzen cascaderegelaars Richtprijzen cvboilers Richtprijzen totale vervanging regelapparatuur van middelgrote verwarmingssystemen Richtprijzen isolatie van appendages Richtprijzen van frequentieregelaars Waterzijdig vollastrendement van ketels op onderwaarde Richtprijzen frequentiegeregelde cvpomp versus gewone cvpomp Rendementsverbetering door vervanging van ketels Stilstandverliezen ketels Toeslagen voor warmteverliesberekeningen Effect van waterzijdig afsluiten buiten gebruiksuren ketel Besparingen op elektriciteitsverbruik van pompen in cvinstallaties ten opzichte van continu bedrijf Warmteverlies door leidingen Maatregelen in ketelhuis van scholen Maatregelen kantoorgebouwen door gebouwbeheersysteem Maatregelen besparingen cvsysteem

2 2 2 2 5 5 5 5 5 6 6 6 7

11WKKEigenschappen van een viertal warmtekrachtinstallaties Prijsindicaties van warmtekracht installaties Keuzecriteria WKK

5 5 5 5

12ZonRendement zonneenergie systeem, orintatie en hellingshoek Gemiddelde opbrengst zonnecollectoren Globale kostprijs thermische zonnesystemen Warmteproducties (MJ/m /jr) van overige actieve thermische zonneenergiesystemen Extra eigen energieverbruik kWh/m 2/jr) van overige actieve thermische zonneenergiesystemen ten opzichte van conventionele systemen Opwekkingsrendementen (%, op onderwaarde) van de referentietechnologien voor overige actieve thermische zonneenergiesystemen, per toepassing en per type collector Zontoetredingsfactoren voor zonwering Soorten PVsystemen2

6 6 6 7 7 7

7

8 8

13WindCriteria voor plaatsing van een windturbine Gegevens van enkele windturbines Kleinschalige windturbines

9 9 9 9

14BiomassaCalorische waarden en prijzen van soorten biomassa Kosten voorbewerking biomassa Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte cvinstallatie op houtpellets (geperste houtbrok) Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte cvinstallatie op houtsnippers Investeringen en terugverdientijden biomassagestookte luchtverhitter op houtpellets (geperste houtbrok)

50 50 50 51 51 52

9DuurzameenergieDuurzame energie uit binnenlandse bronnen en vermeden CO 2emissies Binnenlandse duurzame elektriciteitsproductie en elektriciteitsverbruik

8 8 9

10WarmtepompenenaquifersPositieve invloedsfactoren op de rentabiliteit van een warmtepompinstallatie Toepassingsmogelijkheden warmtepomp Mogelijke warmtebronnen Kentallen van warmtepompen Indicatieve kostprijs elektrisch aangedreven warmtepompen Opwekkingsrendement (COP) elektrische warmtepompen utiliteitsbouw Indicatieve kostprijs bronsystemen Eigenschappen aquifers

0 0 0 0

15VerlichtingVoorbeelden Advies verlichtingssterktes Eigenschappen lichtbronnen Nood en orintatieverlichting Vermogensverliezen voorschakelapparaten Branduren verlichting Verlichting in sportgebouwen Verlichting in het onderwijs Genstalleerd verlichtingsvermogen in diverse onderwijsruimten

5 5 5 5 55 55 55 56 56 56

1 1 1 2

6

Verlichting in de zorgsector Verlichting in de horeca Richtwaarden aantal branduren Indicatie van het aantal branduren per jaar in diverse ruimten Ontwikkeling van het jaarlijks elektriciteitsverbruik door verlichting in kantoorgebouwen Eigenschappen van een aantal zonweringssystemen Invloed van schakel en regelsystemen op het aantal branduren Beslissingsschema lichtregelingsstrategie Energiebesparende mogelijkheden verlichting

57 57 57 57 58 58 58 59 59

Isolatie detailhandel Isolatiemateriaal gesorteerd op milieuvoorkeur

72 72

21HorecaVermogens, gebruikstijden, benuttingsgraad en rendementen elektrische grootkeukenapparatuur Vermogens, gebruikstijden, benuttingsgraad en rendementen gasgestookte keukenapparatuur Elektrische vaatspoelmachines Energiebesparende maatregelen horeca Koken op elektriciteit vs. gas

7 7 7 7 7 7 75

16BehaaglijkheidOntwerp binnentemperaturen Behaaglijkheidsgrenzen kamertemperatuur in relatie met de buitentemperatuur Toelaatbare luchtsnelheid Gewenste en acceptabele relatieve luchtvochtigheid

60 60 60 60 60

Elektriciteitsverbruik naar horecatoepassing

22KantoorautomatiseringElektriciteitsverbruik kantoorautomatisering Opgesteld vermogen in computerruimten Noodstroomvoorzieningen computer Productieuren kopieermachines

76 76 76 76 77 77 77

17VentilatieVentilatieeisen voor diverse gebouwen (deel 1) Ventilatieeisen voor diverse gebouwen (deel 2) Ventilatieeisen voor diverse ruimten in scholen Jaarlijks gasverbruik ten gevolge van het openen van deuren Elektriciteitsverbruik ventilatoren in luchtbehandelingskasten Thermische rendementen warmtewisselaars Gasbesparing door warmtewisselaars Besparende maatregelen voor luchtbehandelingssystemen

61 61 62 62 6 6 6 6 6

Elektriciteitsverbruik van communicatiesystemen Besparingsmaatregelen computers

23OverigegebouwapparatuurLiften Elektrische verwarming in machinekamers van liften Elektriciteitsverbruik schrobmachines Elektriciteitsverbruik volautomatische wasmachines met warmwatervulling Elektriciteitsverbruik volautomatische wasmachines

78 78 78 79 79 79 79 79

18BevochtigingVochtafgifte van volwassenen personen Vochtafgifte van woonactiviteiten (gemiddeld gezin) Luchtbevochtingsinstallaties

65 65 65 66

Elektriciteitsverbruik wasdrogers Besparende maatregelen wassen

24Koel-envriesinstallatiesKoel en vriescombinaties Energiegebruik van koelkasten met energielabel Gemiddeld energiegebruik van diepvriezers Gemiddeld energiegebruik van koelvrieskasten Toelaatbare relatieve luchtvochtigheid diepvriezers

80 80 80 80 80 81

19WaterenwarmtapwaterSpecifieke tapwaterverbruiken (warm en koud) Waterverbruik naar woonactiviteit Verbruiksgegevens 150 liter boiler Gegevens elektrische boiler Gegevens elektrische warmtepompboiler Normwaarden opwekkingsrendement warmtapwaterinstallaties Energie en waterbesparende maatregelen

67 67 67 68 68 68 68 99 70 70 71 71 72 72

Elektriciteitsverbruik van koel en vriesapparaten in grootkeukens 81 Elektriciteitsverbruik drankenautomaten Elektriciteitsverbruik koelcompressor, ongesoleerde leidingen in koelsysteem Besparende maatregelen drankenautomaten Bier en frisdrankkoelers met grote capaciteit Elektriciteitsverbruik bierkoelers Energiebesparende maatregelen koel en vriesinstallaties Energielabels koelmeubelen Uitgangspunten koelsystemen winkels Typen koelsystemen winkels Besparingsopties supermarkten 81 81 81 81 82 82 82 82 8 8

20IsolatieIsolatie woningbouw Isolatie verzorgingshuizen Isolatie ziekenhuizen Isolatie horeca Kosten van gebouwisolatie

7

25PersluchtSoorten compressoren en hun capaciteit Energiegebruiken van compressoren (alleen compressorblok) Energieverlies door een lek Energiegebruik persluchtpistool Besparende maatregelen perslucht Maximale flow door persluchtleidingen voor schatting verbruik

85 85 85 86 86 86 86

8

cijfers en tabellen 2006

1KengetallenVerbruikskentallenpersectorBIK95 Winkels 5212,52 t/m 525 5212,52 t/m 525

CluSter winkels nonfood: 119 werknemers winkel nonfood: > 19 werknemers Supermarkten Basisonderwijs Middelbare scholen MBO + HBO Universiteiten Kantoor 200500 m 2 Kantoor 50010.000 m 2 Kantoor > 10.000 m 2 Verzekeringskantoren

GAS (m 3/(m 2 /JAAr)) 20% 50% 80%

eleKtrICIteIt ( k W h /(m 2/JAAr)) 20% 50% 80%

N

JAAr

5 10 7 7 8 5 6 6 6 6 11 16 16 18

18 7 16 1 1 21 12 21 1 10 15 2 22 50 2

9 2 18 21 5 19 7 20 1 2 8 29 85 27

29 25 60 12 12 20 1 5 2 28 1 11 1 26 7

81 72 67 18 57 85 109 85 79 129 66 60 95 6

1 119 50 2 58 9 11 182 18 82 160 121 108 16 6

18 1 2200 56 5 1 11 7 2 5 25 6 21 0

200 200 200 200 200 200 200 200 200 200 2001 200 200 200 2000

OnderWijs 801 8021 8022 en 8001 8002 k a n tO r e n

ZO r g s e c tO r 8511, 8512 851 t/m 8515 85111 8511

Verpleging + gehandicapten Verzorgingstehuizen Ziekenhuizen Zorg psych. ziekenhuizen

Bron: SenterNovem kompasmonitoring 2004 Bovenstaande kengetallen kunnen sterk uiteenlopen, bij voorbeeld door verschillen in bouwjaar, gebruikstijden of reeds toegepaste maatregelen. Er is gekozen om per categorie steeds drie waarden aan te geven, namelijk de waarde die geldt voor respectievelijk de onderste 20% en de bovenste 20% van de waarnemingen. Ook is de mediaan (50%) weergegeven, omdat er sprake kan zijn van een scheve verdeling in de waarnemingen, waardoor de mediaan niet precies in het midden tussen 20% en 80% ligt.

VerbruikskentallenmJAdeelnemersSeCtOr Asfaltindustrie Groente en fuit industrie IJzergieterijen Vleesindustrie Rubber en kunststofindustrie Chemische industrie Fijnkeramische industrie Koffiebranderijen Koel en vrieshuizen ZuivelindustrieBron: SenterNovem MJA 2004 Bovenstaande kengetallen zijn gebaseerd op gemiddelden per sector. Er is gekozen om per categorie n waarde aan te geven, namelijk het gemiddelde kengetal per sector. Deze kengetallen kunnen gebruikt worden als indicatie van energieverbruiken per ton product.

GemIDDelDKeNGetAl GASm 3/tONPrODuCt8,0 28 82 175 100 85 11 1 0,7 65

GemIDDelDKeNGetAl eleKtrICIteIt k W h /tONPrODuCt, 78 981 26 906 191 12 219 77

N

JAAr

29 18 79 5 8 11 7 77 68

200 200 200 200 200 200 200 200 200 200

9

VerbruikskentallenzwembadenZWemBADNAArWAterOPPerVlAKte 92611 OverdektZWembad tot 250 m 2 250 500 m 2 500 750 m 2 >750 m 2 cO m b i b a d tot 1.500 m 2 1.500 2.500 m 2 > 2.500 m 2Bron: BIK, Senternovem 2005

SuPPletIeWAter lIterPerBeZOeKer 67 59 88 67 5 60

GAS m 3 Per1.000 BeZOeKerS 910 990 1.160 1.790 750 1.020 980

eleKtrICIteIt k W h Per1.000 BeZOeKerS 1.710 1.10 1.910 2.690 70 1.20 1.070

N

6 7 19 7 5 10 1

VerbruikskentallenbeweegbarebruggenEnergieverbruik en besparingsmogelijkheden referentiebrug

va r i a b e l e v e r b r u i k e r s Aandrijving en omvormers Hydrauliek pomp Besturingsrelais Afsluitbomen Signalering Landverkeerseinen Scheepvaartseinen va s t e v e r b r u i k e r s Beveiliging TVsysteem Geluidsinstallatie Verlichting Terreinverlichting Standby Transformatoren Relais Lessenaar Conditionering Klimaatbeheersing Kastverwarming Olieverwarming Totaal2

reFereNtIeVerBruIK IN k W h

% VAN tOtAAl

% mOGelIJKe BeSPArING

VerBruIKNIeuW ONtWerPIN k W h (BeSteGeBruIK)

1.600 1.250 100 250 .500 1.000 .500 1.500 800 700 10.650 10.650 2.50 1.000 1.000 50 2.600 1.000 800 800 2.200

7 20 90 20 19 80 86 6 95 9 6 10 100 50 66 11 100 100 100 100 6 0 0 0 8.610 0 500 120 6.000 0 0 200 500 1.000 10 200

De referentiebrug is een brug met een valoppervlak van 300 m , de brug wordt jaarlijks 2.000 keer geopend, met een gemiddelde openingsduur van 7,5 minuten (250 uur per jaar). De componenten die in de tabel vet aangegeven zijn, zijn verwerkt in de kengetallen. De variteit van de andere componenten loopt per brug loopt zover uiteen, dat hier geen kengetal voor opgesteld kan worden.

10

cijfers en tabellen 2007 | Kengetallen

GasverbruikwoningenTotaal gemiddeld gasverbruik (verwarming, warmwater, en koken) in centraal en lokaal verwarmde woningen, gesplitst naar woningtype, bouwperiode en eigendomsverhouding over 200

electriciteitsverbruikwoningenGemiddeld electriciteitsverbruik in de Nederlandse woning over 200

HuurDerOFeIGeNAAr Huurder Eigenaar

GASVerBruIK2004INm 3 PerWONING/JAAr1.0 1.89

Gemiddelde woning

eleCtrICIteItSVerBruIK 2004IN k W h PerWONING/JAAr.6

Bron: SenterNovem kompasmonitoring 2004

WONINGtYPe Vrijstaand 2/1 Kap Hoekwoning Rijwoning Etage/flatwoning Geschakeld

GASVerBruIK2004IN m 3 PerWONING/JAAr2.62 1.920 1.86 1.560 1.17 1.790

BOuWPerIODe VANDeWONINGVoor 195 195 t/m 1965 1966 t/m 1975 1976 t/m 1981 1982 t/m 1985 1986 t/m 1990 1991 t/m 1995 1996 t/m 1999 2000 of laterBron: SenterNovem kompasmonitoring 2004

GASVerBruIK2004INm 3 PerWONING/JAAr1.96 1.752 1.868 1.651 1.7 1.66 1.58 1.75 1.85

VerbruikskentallenpoldergemalentYPeNGemAleN Inlaatgemalen, oppervlaktegemalen en verversingsgemalen Kleine poldergemalen Middelgrote poldergemalen Grote polder of boezemgemalen

CAPACIteIt m 3/mINuut1 10 50 500 10 50 500 .500

rANGeeNerGIeVerBruIK KWH/JAAr100 10.000 50.000 500.000 20.000 100.000 1.000.000 5.000.000

Toelichting: Deze kengetallen zijn onder andere gebaseerd op gegevens van het Waterschap Zuidzeeland.

11

Verbruikskengetallenrioolgemalen r i O O lg e m a l e n g e m e e n t e l i j k Rioleringspompen Kleine rioolgemalen Eind of hoofdrioolgemalen Grote rioolgemalen Rioolgemalen met persleiding Grote rioolgemalen met persleiding 10 20 50 500 0 50 1.000 .000 200 500 .000 15.000 600 15.000 5.000 150.000 5.000 65.000 5.000 2.500 27.000 120.000 500 1.000 5.000 50.000

CAPACIteIt m 3/uur

rANGeeNerGIeVerBruIKk W h /JAAr

GemIDDelDe eNerGIeVerBruIK k W h /JAAr

r i O O lg e m a l e n ( Wat e r s c h a p p e n + p e r s l e i d i n g ) 25 500 500 2.000

gemeenten Het aantal gemalen in beheer van gemeenten en de omvang van deze gemalen, is sterk afhankelijk van plaatselijke omstandigheden (aantal inwoners, lozingsgedrag van bedrijven, natuurlijke hoogteverschillen, uitgestrektheid van het gebied etc.). Op basis van beschikbare gegevens is de volgende inschatting gemaakt: Een gemeente heeft ongeveer 200 drukrioleringpompen in beheer, met een capaciteit van ongeveer 20 tot 50 m /uur; Een gemeente heeft ongeveer 25 kleine rioolgemalen in beheer, met een capaciteit van ongeveer 10 tot 0 m /uur; De capaciteit van (gemeentelijke) eind of hoofdrioolgemalen bedraagt 100 tot 1.000 m /uur. Waterschappen De capaciteit van de rioolgemalen in beheer bij waterschappen varieert van 25 tot .000 m /uur. Het energiegebruik is hier hoger omdat gebruik wordt gemaakt van persleidingen. Op basis van gegevens van Waterschap de Stichtse Rijnlanden (200) zijn gemiddelde verbruiken en bandbreedtes berekend voor deze type rioolgemalen tot 2.000 m /uur.Bron: SenterNovem 2005

Verbruikskengetallenrioolwaterzuiverinstallaties(rWZI)eNerGIeVerBruIK2002 Totaal RWZI Beluchting Ontwatering b a n d b r e e dt e b e l a n g r i j k e e n e r g i e v e r b r u i k e r s Bellenbeluchting Puntbeluchting Rotoren Voorstuwing met bellenbeluchting Voortstuwing met bellenbeluchting m e c h a n i s c h e s l i b O n t Wat e r i n g Centrifuges * Zeefbandpersen * Filterpersen * Exclusief energieverbruik aan, afvoer, afvalwater Inclusief energieverbruik aan, afvoer, afvalwater

eeNHeID kWh/i.e. verwijderd kWh/i.e. verwijderd kWh/kg ds g/Nm .m kgO 2/kWh kgO 2/kWh W/m W/m kWh/tonDS kWh/tonDS kWh/tonDS

GemIDDelDeNerGIe- VerBruIKIN k W h 25,9 16,0 0,1

rANGeeNerGIeVerBruIKIN k W h18,0 2,0 9,0 21,0 0,0 0,27 15,0 1,8 1, ,0 1,0 25,0 2,2 1,6 5,0 2,5

5,0 55,0 15,0 0,0 0,0 55,0 25,9 27,6

g e m i d d e l d e n e r g i e v e r b r u i k p e r i n W O n e r s e q u i va l e n t ( i e ) kWh kWh

* i.e.: Inwoners Equivalent (=136 gr Totaal Zuurstof en komt overeen met de gemiddelde vervuiling die per bewoner per dag wordt geproduceerd) Bron: SenterNovem 2005

12

cijfers en tabellen 2007 | Kengetallen

energieverbruikSchutsluizen va r i a b e l e v e r b r u i k e r s Aandrijving en omvormers Hoofdmotoren deuren Rem Transformatoren Relais Schuiven Afsluitbomen Signalering Landverkeerseinen Scheepvaartseinen Relais Transformatoren va s t e v e r b r u i k e r s Beveliging Geluidsinstallatie CCTV Verlichting Kolkverlichting Kelderverlichting Noodstroomvoorziening Batterij en voeding Noodstroom relais Conditionering Kastverwarming Stilstandsverwarming Railverwarming Klimaatbeheersing kelder Standbye PLCs PLC relais Relais continu Relais 115.100 100.000 2.000 9.000 1.500 2.500 100 22.100 .500 17.500 00 700 10.00 00 10.000 2.800 1.000 1.800 1.700 1.500 200 52.500 15.000 15.000 7.500 15.000 1.000 10.000 500 1.500 1.000 5 0 50 50 50 10.000 250 750 500 20 50 50 0 100 7.500 7.500 7.500 0 1 50 50 750 100 17 0 70 28.700 50 90 0 0 6.000 9 86 88 50 20 500 2.100 200 560 5 0 20 50 10 0 97.000 2.000 7.200 750 2.250 100

reFereNtIeVerBruIK IN k W h

% VAN tOtAAl

% mOGelIJKe BeSPArING

VerBruIKNIeuW ONtWerPIN k W h (BeSteGeBruIK)

De referentiesluis bestaat uit een grote sluiskolk, met twee hefdeuren en schuiven voor nivelleren, seinen en terreinverlichting. Er is geen rekening gehouden met de aanwezigheid van een bedieningsgebouw. De kolk is 20 meter lang, 2 meter breed en 5 meter diep. De sluis wordt het gehele jaar bediend, 2 uur per dag. Er zijn 15.000 schuttingen per jaar. De gemiddelde schutting bedraagt een half uur. De terreinverlichting wordt .100 uur per jaar gebruikt en de verlichting in technische ruimten is 2 uur per dag aan voor service en onderhoud.Bron: SenterNovem 2005

energieverbruikverkeersregelinstallatiesGemiddelde kengetallen matrixborden

lAmPtYPeHalogeen Leds (beste gebruik)Bron: SenterNovem 2005

2mAtrIxBOrDeNPerWeGHelFt1.280 610

4mAtrIxBOrDeNPerWeGHelFt1.95 905

1

2VerdelingenergieverbruikelektriciteitsverbruikkeukenapparatuurtYPeAPPArAAt Koffiezetapparaat Frituurpan Waterkoker Kookplaatje Espressomachine Mixer Staafmixer Blender Keukenmachine Citruspers Sapcentrifuge Tostiijzer Wafelijzer Mes Messenslijper Snijmachine Blikopener Broodbakmachine Broodrooster IJsmachine Eierkoker Dompelaar Flessenwarmer Koffiemolen Fonduepan Gourmetstel Steengrill RechaudBron: BEK, 2000

VermOGeN (W)900 850 1.725 750 1.200 150 100 150 50 00 00 500 500 50 50 00 0 1.500 750 20 50 50 50 100 500 500 500 100

VerBruIK ( k W h /JAAr)80,0 10,0 ,0 100,0 7,0 0,9 0,6 1,0 2,7 1,8 1,8 ,0 ,0 0, 0, 1,8 0,2 9,0 ,5 0,1 2,1 2,1 2,1 1,0 ,0 ,0 ,0 0,6

elektriciteitsverbruikkoel-,vries- enkookapparatuurtYPeAPPArAAt kO e lv r i e s a p pa r at u u r Koelkast 2deurs Koelkast met vriesvak Koelkast zonder vriesvak Diepvrieskist/kast kO O k a p pa r at u u r Gietijzeren kookplaten Keramische kookpl. Spiraal/halogeen Inductie kookplaten Solo magnetron Combimagnetron Elektrische oven in fornuis Grill (los) Bakoven (los) Grill/bakoven (los) Gasfornuis met gasovenBron: BEK, 2000

VermOGeN (W)

VerBruIK ( k W h /JAAr)

1.10 1.60 1.00 60 1.100 1.580 700 700 700

29 225 198 50 512 52 57 5 96 55 21 21 21 8

1

cijfers en tabellen 2007 | Verdeling energieverbruik

elektriciteitsverbruikverwarming, warmwaterenreinigingtYPeAPPArAAt VermOGeN (W) VerBruIK ( k W h /JAAr) 719 1.90 59 271 95 26 126 126 7 700 00 600 500 900 2 05 15 599 21 2 20 5 15

elektriciteitsverbruikhobby enaudio/video/communicatietYPeAPPArAAt h O b by Gitaar Basgitaar Ritmebox Zanginstallatie Aquarium met aquariumpomp Fonteinpomp Breimache Schrijfmachine VCR/DVD recorder TV (eerste toestel) TV (tweede toestel) TV (derde toestel) losse radio Tuner Versterker Cassettedeck Platenspeler CDspeler/DVDspeler Micro, midi, fullsize installatie Computer (+ monitor) Printer Telefooninstallatie Draadloze telefoon Satelietontvanger Antenneversterker Set top box Antwoordapparaat Fax en/of modem, telefoon + faxBron BEK, 1997, 2000

VermOGeN (W) 100 100 100 100 20 100 0 20 120 80 80 20 10 5 11 50 11 5 10 5 6 0 21 80 15 28

VerBruIK ( k W h /JAAr)

v e r Wa r m i n g e n Wa r m Wat e r Elektrische boiler 20 liter Elektrische geiser Centrale verwarming (individueel) Elektrische badkachel Elektrische straalkachel Elektrische ventilatorkachel Convector (elektrische radiator) Elektrische vloerverwarming Elektrische warmte pompboiler, 270 liter * reiniging Vaatwasmachine Losse centrifuge Wasdroger Wasmachine Strijkijzer Strijkmachine Stofzuiger Kruimeldief 1.000 1.50 9.000 1 600 250 600 600 00 2.050

16 16 16 16 175 8 1 108 207 51 25 2 12 6 11 10 52 15 5 26 108 66 11 26 76

au d i O / v i d e O / cO m m u n i c at i e

* 0,55 kW warmtepomp en 1,5 kW elektrische bijverwarming Bron Redenko / Meijer E&M, 2005 (m.b.t. warmtepompboiler) BEK, 2000 (m.b.t. overige)

elektriciteitsverbruikpersoonlijkeverzorgingtYPeAPPArAAt Zonnebank Gezichtsolarium Fhn Scheerapparaat Scheerstopcontact Elektrische tandenborstel Krulset/tang Whirlpool/jacuzzi Sauna LadyshaveBron: BEK, 2000

VermOGeN (W)1.600 900 900 2 1 100 100 2.000

VerBruIK ( k W h /JAAr)2,0 18,0 11,0 0,2 18,0 5,0 ,0 21,0 16,0 0,0

15

3GraaddagenKeuzeweerstationopbasisvanpostcodePOStCODe1000 1100 1120 1180 10 2170 2180 2200 2270 200 2500 2700 2980 50 00 860 870 5000 500 50 6620 7000 700 7050 7070 7080 7220 720 700 700 8070 8100 8160 8260 8880 8900 9160 9170 1099 1119 1179 19 2169 2179 2199 2269 2299 299 2699 2979 9 289 859 869 999 5299 59 6619 6999 7029 709 7069 7079 7219 7229 7299 799 8069 8099 8159 8259 8879 8899 9159 9169 9999

totalengraaddagen(1984t/m2006)JAAr DeBIlt eelDe DeKOOIJ VlISSINGeN BeeK

WeerStAtIONDe Kooy De Bilt De Kooy De Bilt De Kooy De Bilt De Kooy De Bilt Vlissingen De Bilt Vlissingen De Bilt Vlissingen De Bilt Vlissingen Beek Vlissingen Beek De Bilt Beek De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Bilt Eelde De Kooy Eelde De Kooy Eelde

198 1985 1986 1987 1988 1989 1990 1991 1992 199 199 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 200 200 2005 2006 Gemiddeld

.15 .10 .299 .12 2.757 2.672 2.68 .106 2.762 .01 2.79 2.862 .51 2.877 2.77 2.618 2.59 2.815 2.68 2.876 2.81 2858 2671 290

.56 .69 .60 .665 .081 2.998 2.911 .7 2.98 .85 .108 .195 .81 .187 .01 2.860 2.820 .088 2.9 .108 .020 288 286 175

.17 .58 .68 .88 2.779 2.626 2.597 .072 2.719 .086 2.791 2.861 .5 2.952 2.761 2.560 2.621 2.765 2.68 2.75 2.691 2609 2626 2889

2.87 .202 .090 .08 2.55 2.15 2.75 2.86 2.558 2.712 2.515 2.522 .182 2.65 2.512 2.5 2.85 2.5 2.09 2.51 2.76 282 2500 261

.171 .2 .280 . 2.77 2.662 2.720 .11 2.862 2.977 2.708 2.8 .99 2.852 2.795 2.651 2.59 2.808 2.58 2.780 2.862 2897 27 290

Bron: Meteo Consult, HWS, bewerking Meijer E&M 2005, SenterNovem 2007

totalengraaddagen(1972t/m2006)mAAND DeBIlt eelDe DeKOOIJ VlISSINGeN BeeK

Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December Totaal

70 19 7 286 16 8 1 106 27 9 9 2.990

9 5 0 09 188 10 52 8 128 259 71 6 .26

57 20 92 06 19 10 2 28 91 216 2 18 2.991

9 00 66 282 169 80 21 11 6 189 06 01 2.726

76 22 68 281 15 76 1 105 22 58 5 2.98

Bron: Meteo Consult, HWS, bewerking Meijer E&M, 2007

16

cijfers en tabellen 2007 | Graaddagen

Graaddagenpermaand(1998)mAAND DeBIlt eelDe DeKOOIJ VlISSINGeN BeeK


Januari Februari Maart April Mei Juni Juli Augustus September Oktober November December TotaalBron: Novem, 1998

11 26 2 258 10 5 0 50 75 250 0 17 2.728

22 5 8 27 129 7 76 69 108 272 5 57 .007

01 28 2 278 16 70 5 71 2 0 09 2.760

97 5 15 261 107 51 7 15 2 209 71 92 2.502

26 8 26 9 9 82 261 6 26 2.786


77 79 05 292 111 8 20 1 129 106 26 69 2.810

9 1 17 156 122 27 2 152 125 29 77 .079

6 90 25 08 16 10 12 106 9 27 17 2.758

0 57 78 290 117 75 0 89 8 277 18 2.528

58 76 66 291 9 77 15 9 19 102 70 95 2.802




97 18 1 22 115 78 6 26 22 229 9 10 2.61

18 2 5 26 15 97 18 7 20 5 5 2.855

95 95 5 262 15 9 15 9 198 298 8 2.59

7 75 2 22 11 5 0 0 187 01 77 2.8

95 28 28 99 67 7 27 22 229 72 28 2.66


21 05 260 15 2 2 0 108 265 22 68 2.68

2 29 59 276 19 5 7 0 110 01 7 52 2.8

09 12 8 266 160 6 1 0 70 28 16 87 2.68

0 290 1 29 159 7 16 0 55 19 271 21 2.09

27 09 28 255 12 21 0 117 21 05 2.58




2 52 7 28 117 72 62 17 0 207 06 01 2.58

68 65 257 12 99 76 8 76 219 21 25 2.809

00 5 57 27 17 101 77 6 19 296 87 2.615

06 8 252 111 67 50 0 9 171 286 6 2.87

57 5 218 10 51 71 0 8 207 01 91 2.5


81 5 1 25 152 7 26 1 117 27 00 2.876

501 9 6 260 168 26 6 18 118 56 2 5 .108

5 5 52 256 161 18 27 9 65 278 295 95 2.75

51 17 2 2 10 0 18 6 7 25 277 85 2.51

97 5 299 226 11 0 2 1 87 22 295 2.780

Bron: Meteo Consult, HWS, bewerking Meijer E&M, 2005

17

Graaddagenpermaand(2004)JAAr DeBIlt eelDe DeKOOIJ VlISSINGeN BeeK



7 82 7 227 175 66 18 76 205 51 58 2.81

69 02 95 28 186 86 60 0 95 20 59 70 .020

2 8 77 26 196 71 2 12 57 19 07 0 2.691

10 62 57 220 16 7 19 0 7 16 297 09 2.76

70 95 72 227 16 59 6 19 81 189 65 86 2.862


95 7 6 251 199 102 1 82 88 1 1 5 2.858

16 5 06 29 177 72 16 107 16 8 2 2.88

76 18 77 2 175 76 26 62 59 128 28 95 2.609

7 07 52 22 15 6 26 62 92 279 97 2.82

2 58 55 259 201 91 5 6 68 126 56 62 2.897

Bron: Meteo Consult, HWS, bewerking Meijer E&M

Bron: Meijer E&M, 2005


Gemiddeldebuitentemperatuur *PerIODeVANDeDAG(uur)00 01 01 02 02 0 0 0 0 05 05 06 06 07 07 08 08 09 09 10 10 11 11 12 12 1 1 1 1 15 15 16 16 17 17 18 18 19 19 20 20 21 21 22 22 2 2 2 Gemiddeld

BuIteNtemPerAtuur(C),9 ,7 ,5 , , , ,8 5,6 6,8 8,0 8,8 9, 9, 9, 9, 69,2 8,8 8, 7,8 7,1 6, 5,7 5,1 ,9 6,8


51 2 6 271 115 68 0 59 27 17 265 56 2.671

5 79 299 11 91 66 6 17 27 51 2.86

95 1 52 05 12 9 2 5 18 118 22 19 2.626

68 11 21 280 17 7 0 25 9 97 229 8 2.500

56 52 8 268 118 60 0 68 27 12 270 7 2.7

Bron: www.kwa.nl, 2007

JaarverloopgemiddeldezoninstralingpermaandGJ/m 2 0,5

0,4

0,3

* Tijdens het stookseizoen (september tot en met mei), verdeeld over de dag.

0,2

Bron: SenterNovem, Verkort referentiejaar ISSO-12, 2005

0,1

0 jBron: DWA 2004

f

m

a

m

j

j

a

s

o

n

d

18

4BrandstofprijzenOntwikkelingtotalekostenenergiehuishoudens (inclusiefeB *,BtWenheffingskortingen) 1000 900 800 700 600 500 400 300 200 100 0 2000* EB = Energiebelasting Bron: EnergieNed, bewerkt door SenterNovem, 2005

Prijzen(ct)aardgasperm 3 enelektriciteit perkWhhuishoudensGAS * 2000 2001 2002 200 200 2005

leVerINGeN eB ** trANSPOrt eNBtW21,5 2,89 26,8 29,9 29,7 ,21 8,85 1,60 1,2 15, 17,16 18,8

tOtAAl

0,9 8,9 1,25 ,82 6,6 5,0

* Uitgaande van een aardgasverbruik van 2.100 m 3 per jaar. ** EB = Energiebelasting

2001

2002

2003

2004

2005Aardgas Elektriciteit

eleKtrICIteIt * 2000 2001 2002 200 200 2005

leVerINGeN eB **,BtW trANSPOrt eNmeP ***9,2 9,6 10,12 10,1 10,79 10,17 ,6 7,2 7,5 8,00 8,52 9,1

tOtAAl

1,88 16,88 17,66 18,1 19,1 19,0

* Uitgaande van een electriciteitsverbruik van 3000 kWh per jaar. ** EB = Energiebelasting *** MEP = Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie Bron: EnergieNed, 2005

Ontwikkelingenergieprijzenhuishoudensinindexcijfers,2000=100 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005Levering en transport aardgas EB en BTW aardgas Levering en transport elektriciteit EB, BTW en MEP aardgas

EB = Energiebelasting MEP = Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie Bron: EnergieNed, 2005

19

BijdragevandecomponentenaandetotaleenergiekostenontwikkelingELEKTRICITEIT Verbruik elektriciteit in kWh Vastrecht per kWh in Tarief per kWh in Heffingen per kWh (incl. rest) in BTW per kWh in Totaal per kWh in Verbruik gas in m Vastrecht per m in Tarief/m in Heffing per m (incl. rest) in BTW per m in Totaal per m in Totaal elektriciteit in Totaal aardgas in Totaal kosten in Totaal heffingen in Totaal BTW in Totaal vastrecht in Totaal levering in

2000.20,00 0,01 0,09 0,0 0,02 0,15 1.967,50 0,02 0,19 0,06 0,05 0,1 8,1 618,5 1.102,68 200,72 16,2 90, 67,9

2001.255,00 0,01 0,08 0,0 0,0 0,17 1.881,00 0,02 0,2 0,07 0,06 0,8 552,7 716,02 1.268,9 27,28 202,52 91,67 699,92

2002.275,00 0,02 0,08 0,05 0,0 0,17 1.817,10 0,02 0,2 0,07 0,06 0,0 59,6 725,76 1.275,12 280,15 20,59 97,1 69,07

2003.296,00 0,02 0,08 0,05 0,0 0,18 1.758,00 0,0 0,26 0,07 0,07 0, 585,6 75,72 1.0,08 29,52 211,25 128,29 706,0

2004.6,00 0,02 0,08 0,06 0,0 0,19 1.76,0 0,05 0,25 0,07 0,07 0, 6,06 770,51 1.0,57 2,95 217,87 151,79 708,96

200597,00 0,02 0,09 0,07 0,0 0,21 166,00 0,07 0,28 0,07 0,09 0,50 709,59 89,92 1.59,51 8,1 21,8 195,8 778,97

200629,00 0,02 0,10 0,06 0,0 0,22 1.627,00 0,07 0,9 0,05 0,11 0,55 752,1 887,09 1.69,0 59,0 282,87 200,00 98,75

GAS

Bron: EnergieNed, bewerkt door SenterNovem, 2005

Aandeelvandediversetariefcomponentenin deelectriciteitsrekening2005voorhuishoudens

Aandeelvandediversetariefcomponentenin deaardgasrekening2005voorhuishoudens

BTW 15% MEP-heffing 7% EB 31%

Levering variabel 23% Levering vast 2% Netwerkbeheer variabel 15% Netwerkbeheer vast 7%

BTW 19% EB 25%

Levering 43% Netwerkbeheer variabel 2% Netwerkbeheer vast 11%

EB = Energiebelasting MEP = Milieukwaliteit van de Elektriciteitsproductie * Op basis van levering via Nuon/Continuon. Bron: ECN, 2005

Opmerking: De vaste tariefcomponenten worden niet benvloed door de omvang van het verbruik, de variabele componenten wel. Bron: ECN, 2005

20

5OmrekenfactorenbrandstoffenemissiespereenheidbrandstofBrANDStOF/KetelGas (conventioneel) Gas (low No x ) Huisbrandolie Elektriciteit

eeNHeIDm m liter kWh

CO 2 (KG)1,780 1,780 2,700 0,566

NO x (G)2,00 0,55 2,90 0,15

SO 2(G)0,016 0,016 6,000 0,25

ZuureeNHeID(Ze)0,050 0,01260 0,25000 0,0168

1 kg No x/22 zuureenheden; 1 kg SO 2/31 zuureenheden; emissie elektriciteit gebaseerd op het totaal van Nederlandse centrales (SEP). Bron: Intergas

OmrekenfactorenbrandstoffenBrANDStOF Elektrische energie (incl. verdiscontering verlies in de centrale) Huisbrandolie Stookolie Steenkool Vloeibaar propaan LPG (wegvervoer) Diesel Benzine Gasvormig waterstof Droog hout1 m 3 niet-Gronings aardgas - X m 3 gas Factor X = de onderste verbrandingswaarde (MJ/Nm 3 ) van het ingezette Aardgas gedeeld door 31,65 MJ/Nm 3 Bron: EIA regeling 2003, Novem

VoorvoegselsAArDGAS equIVAleNt(m 3 )0,26 1,20 1,0 0,9 0,7 0,95 1,1 1,0 ,00 0,8

eeNHeID kW liter liter kilogram liter liter liter liter kilogram kilogram

Veel-OFDeelVOuD1012 109 106 10 102 10 101 102 10 106 109 1012 1015 1018Bron: SenterNovem, 2007

VOOrVOeGSeltera giga mega kilo hecto deca deci centi milli micro nano pico femto atto

SYmBOOlT G M k h da d c m n p f a

AfgeleideeenhedenSnelheid Versnelling Kracht v=m/s a=m/s 2 F=m*a 1N=1kg.m/s 2 1kgf=9,81N=9,81 kg.m/s 2 1 pascal (Pa) = 1 N/m 2 = 1 kg/(m.s 2) Arbeid is kracht x weg = kg.m/s 2*m=kg.m 2/m 2 1J= 1N.m=1lg.m 2/s 2 1W=1J/s=1kg.m 2/s vermogen = arbeid/tijd = (N.m)/s = J/s 1kcal=,19*10 J =,19 kJ 1 kWh = 1000 W.h = 1000.600 W.s (1 uur = 600 s) = 1000 * 600 J/s * s = .6000.000 J = ,6 MJ (megajoule) 21

Druk Arbeid

Vermogen Energie

tabelNederlandseenergiedragersenstandaardCO 2emissiefactorenHOOFDGrOeP eeNHeID 2,7 27,5 ,0 ,0 ,5 ,1 6,0 1,7 1,0 5,2 5,2 ,0 1,9 1, 5,2 ,8 5,2 5,2 0,2 26,6 28,7 28,7 28,7 2,5 20,7 20,0 9, 10,8 2,5 28,5 1,0 1,0 1,0 11,6 1,7 12,6 5,9 10,8 15,1 9, 21,8 2, 19,5 2, , 7, 80,7 6,1 72 71,5 71,9 7, 7, 77, 66,7 61,6 7, 80,7 7, 100,8 7, 66,7 66,7 7, 98, 9,0 95, 89,8 9,7 96,1 101,2 106,7 106,0 9,6 111,9 1,2 27, 191,9 19,5 56,8 155,2 5,9 0,0 109,6 71,2 90,8 8,2 100,7 8,2 7,6

StOOKWAArDe

CO 2 emISSIeFACtOr(KG/GJ)

v lO e i b a r e f O s s i e l e p r i m a i r e b r a n d s tO f f e n Ruwe aardolie kg orimulsion kg Aardgascondensaat kg vloeibare fossiele secundaire brandstoffen Motorbenzine kg Kerosine luchtvaart kg Petroleum kg Leisteenolie kg Gas/dieselolie kg Zware stookolie kg LPG kg Ethaan kg Naftas kg Bitumen kg Smeerolien kg Petroleumcokes kg Raffinaderij grondstoffen kg Raffinaderijgas kg Chemisch restgas kg Overige olieen kg va s t e f O s s i e l e p r i m a i r e b r a n d s tO f f e n Antraciet Cokeskolen Cokeskolen (cokeovens) Cokeskolen (Basismetaal) (Overige bitumeuze) steenkool Subbitumeuze kool Bruinkool Bitumeuze leisteen Turf va s t e f O s s i e l e s e c u n d a i r e b r a n d s tO f f e n Steenkool en bruinkoolbriketten Cokesoven/gascokes Cokesovengas Hoogovengas Oxystaalovengas Fosforovengas g a s v O r m i g e f O s s i e l e b r a n d s tO f f e n Aardgas Koolmonxide Methaan Waterstof Biomassa * Biomassa vast Biomassa vloeibaar Biomassa gasvorming RWZI biogas Stortgas Industrieel fermentatiegas a n d e r e b r a n d s tO f f e n Afval (niet biogeen) kg kg kg kg kg kg kg kg kg kg kg MJ MJ MJ Nm Nm Nm Nm Nm kg kg Nm Nm Nm Nm kg

* Biomassa: waarde CO 2 emissiefactor is voor rappoatge voor klimaatverdrag als memo-item: voor emissiehandele en voor kyotoprotocol is de waarde 0 Bron: SenterNovem, 2007

22

cijfers en tabellen 2007 | Omrekenfactoren brandstoffen

GroothedenSYmBOOlv m a F P G E P

NAAmsnelheid massa versnelling Kracht Pa Gewicht Energie Vermogen

eeNHeIDm/s (meter per seconde) kg (kilogram) m/s 2 (meter per seconde in het kwadraat) N (Newton) Pascal N (Newton) J (Joule) W (Watt)

Bron: SenterNovem, 2007

Omrekeningstabelvoorenergie-eenheden: J-kWh-tep1 EJ = 10 18 J 1 TWh = 10 12 Wh = 10 9 kWh `Mj = 0,278 kWh 1 Ej = 278 TWh 1 kWh = ,6 MJ 1 tep (ton equivalent petroleum) = 11600 kWh 1 Mtep = 10 6 tep 1 b (barrel) = 159 liter = 10 kilo = 1700 kWh 1 GB = 0,1 Gt

2

6StatistiekenGemiddeldaardgasenelektriciteitsverbruikwoningen1997-2004JAAr 1997 1998 1999 2000 2001 2002 200 200Bron: EnergieNed, 2005

eleKtrICIteIt:GemIDDelDVerBruIK IN k W h PerWONING/JAAr.155 .200 .220 .20 .255 .275 .296 .6

AArDGAS:GemIDDelDVerBruIK INm 3PerWONING/JAAr2000 1910 199 1968 1881 1817 1758 176

Ontwikkelinggasverbruikinperiode 2000-2004,inm 3 perwoning Totaal eigendOm Huur Koop WOningtype Vrijstaand Tweeeenkap Rijhoek Rijtussen Flat bOuWperiOde Tot 195 195 tot 1966 1966 tot 1976 1976 en later

AFNAme 19 125 1 128 160 169 1 77 118 12 165 16

%VerANDerING t.O.V.20007,0 7,2 6,7 ,6 7, 7,9 8,0 5,6 5,0 6,6 7, 7,9

2

cijfers en tabellen 2007 | Statistieken

Ontwikkelingeninverwarmingstypen(in%)woningenIndividuele verwarming Collectieve verwarming

200010, 79,2 6,7 ,2

20019,0 79,8 7, ,

20028, 80,6 6,8 ,6

20038,2 81,0 5,6 ,6

20047,7 82,1 5,6 ,7

Uitsluitend lokale verwarming Centrale verwarming Blok wijkverwarming Stadsverwarming


PlaatsingsperiodeCVwoningenVoor 1980 1981 t/m 1990 1991 t/m 1995 1996 of later Weet nietBron: SenterNovem, 2005

2000(%)7 29 0 58 6

2001(%)7 27 8 15

2002(%)7 25 9 19 1

2003(%) 22 7

2004(%)5 17 21 50 6

leeftijdbewonersStijging van de gemiddelde leeftijd van de bevolking leidt tot een toename van het gemiddelde gasverbruik met 6,6 m per jaar per graad (CE, 200). Hoewel de gemiddelde leeftijd niet sterk verandert, is er in de afgelopen jaren wel sprake van een continue stijging (deze trend blijft in de toekomst bestaan).

Ontwikkelinggemiddeldeleeftijd2000-20052000 2001 2002 200 200 2005Bron: CBS, 2005

GemIDDelDeleeFtIJD8,2 8, 8, 8,6 8,7 9,0

trendsinpenetratiegradenisolatievormenwoningen Glasisolatie Dakisolatie Muurisolatie VloerisolatieBron: SenterNovem, 2005

2000 (%)69,50 6,10 50,00 ,0

mutAtIe 00-01(%),50 2,10 1,90 2,10

mutAtIe 01-02(%)2,70 1,20 1,0 2,10

mutAtIe 02-03(%)1,80 1,60 1,20 1,0

mutAtIe 03-04(%)1,0 1,70 1,20 2,00

2004 (%)78,80 69,60 55,60 1,80

GemIDDelDetOeNAmePerJAAr(%)2,0 1,60 1,0 1,90

25

elektriciteitsverbruikinkWhvoordejaren2002,2003en2004utiliteitsbouweleKtrICIteItSVerBruIK IN k W hGemiddelde 2002 Gemiddelde 200 Gemiddelde 200 index(2002=100) 200 200Bron: SenterNovem, 2005

ZIeKeNHuIZeN

VerPleGING

KANtOreN

ONDerWIJS

WINKelS

7.77.65 (16) 6.15.229 (2) 7.292.02 (17) 7 90

0.77 (8) 6.09 (106) 7.1 (71) 106 101

82.007 (92) 28.209 (120) 9.20 (68) 102 107

115.125 (172) 116.82 (219) 107.625 (166) 102 112

7.95 (66) .97 (8) 5.66 (7)

85 81

Gasverbruikinm 3voordejaren2002,2003en2004utiliteitsbouwGASVerBruIKINm 3Gemiddelde 2002 Gemiddelde 200 Gemiddelde 200 index(2002=100) 200 200Bron: SenterNovem, 2005

ZIeKeNHuIZeN961.106 (18) 82.878 (21) 658.2 (16) 8 67

VerPleGING190.107 (77) 16.629 (88) 166.79 (78) 88 89

KANtOreN5.27 (68) .770 (90) 5.519 (81) 8 8

ONDerWIJS2.80 (166) 5.29 (199) 0.6 (197) 109 9

WINKelS8.5 (58) 7.7 (66) 5.19 (66)

80 58

Aantalgebouwennaarsegment(2005)SeGmeNtZiekenhuizen Verpleging Kantoren Onderwijs WinkelsBron: SenterNovem, 2007

AANtAlGeBOuWeN1.00 5.000 60.000 1.700 1.000

Gemiddeldeverbruikennaarsegment2006VerBruIKIN2005 (AANtAlreSPONDeNteN)Gasverbruik in m per m 2 Elektriciteitsverbruik in kWh/m 2 totaalpr (MJ) per m 2Bron: SenterNovem, 2007

ZIeKeNHuIZeN

VerPleGING

KANtOreN

ONDerWIJS

WINKelS

27 (11) 10 (1) 2075 (8)

22 (7) 7 (122) 166 (65)

15 (86) 88 (10) 1250 (78)

15 (169) 1 (262) 820 (15)

1 (81)) 19 (117) 198 (65)

26


PenetratiegraadmaatregelenutiliteitsbouwDakisolatie (% (zeer) goed gesoleerd) Gevelisolatie (% (zeer) goed gesoleerd) Vloerisolatie (% (zeer) goed gesoleerd) Glasisolatie (% (zeer) goed gesoleerd) Isolatiemaatstaf Spaarlampen (%) Hfverlichting (%) Hf++ verlichting (%) Spiegeloptiekarmaturen (%) Daglichtafhankelijke regeling (%) (%) Aanwezigheidsdetectie (%) Veegschakelingen (%) Mechanische koeling (%) Met een gemiddeld % van het gebouw dat wordt gekoeld Toerentalregeling pompen (%) Energiezuinige pompen (%) Waterzijdig inregelen (%) Warmteterugwinning uit ventilatielucht (%) Energiezuinige regeling voor compressoren (%) koelinstallatie Toerentalregeling voor ventilatoren in de (%) klimaatinstallatie Energiezuinige luchtbevochtiging (%) Weersafhankelijke regeling voor het gebouwklimaat (%) Zonlichtafhankelijke zonwering (%) Energiebesparing vormt vast onderdeel van het bedrijfsbeleid (%) Energieverbruik wordt structureel bijgehouden (%) % zonnecollectoren (200) % zonnecellen (200) % gebouwen me groene stroom (200) Waarbij het gemiddelde aandeel groen op totaal elektriciteit (%) Het gebouw heeft een eigen verwarmings installatie (%) Het gebouw heeft een aansluiting op het warmtenet (%) Hrketels (%) Vrketels (%) Crketels (%) % Hrketels in nieuw genstalleerden Elektrische warmtepomp (%) Warmtekoudeopslag in de bodem (%) Warmtekrachtkoppeling aanwezig (%)Bron: SenterNovem, 2005

KANtOreN 26 16 17 8 8 11 8 22 12 11 56 65 25 28 1 18 21 29 12 56 15 6 6 2 0 26 89 9 7 65 15 21 92 11 1

ONDerWIJS21 16 10 7 5 7 1 6 22 1 8 1 28 28 27 11 5 1 1 62 7 5 67 2 21 79 98 2 61 16 2 65 9 0

WINKelS1 2 1 12 8 11 2 20 12 20 25 5 21 17 12 6 19 17 9 2 9 51 58 2 0 29 95 86 1 67 11 22 67 10 0 2

ZIeKeNHuIZeN VerPleGING8 29 1 6 57 10 0 89 52 8 8 60 9 75 69 81 0 58 19 9 67 92 0 0 19 . 86 1 2 2 5 50 50 1 1 1 16 18 6 52 27 11 9 18 9 19 2 7 22 15 5 1 78 20 6 78 7 0 20 65 9 61 16 2 100 1 0 18

27

relatietussenenergiebesparende-enziekteverzuimverlagendemaatregelen.GeZONDHeIDSBeVOrDereNDemAAtreGel gebOuW Goede thermische isolatie van de woonschil Voldoende thermische actieve bouwmassa (thermisch open plafond, voldoende zware borst wering e.d.) in combinatie met zomernachtventilatie Adequate afmetingen van ramen (niet te groot = oververhittingsrisico; niet te klein = onvoldoende dachtlichttoedtreding) en gebruik van zonwerend glas, zonwering Adequate daglichttoedreding (zonder hinderlijke bijwerkingen zoals verblinding) Passieve dan wel actieve maatregelen verwarming en koeling om temperaturen te kunnen beheersen

BeSPArING BeSPArING GAS 10% 5%

eFFeCtOP

eFFeCtOP

tVt

eleCtrICIteIt ZIeKteVerZuIm PrODuCtIe

langer dan 10 jaar langer dan 10 jaar

7%

0 5 jaar

7% 15%

+7% 2% per C boven de 25 C en onder de 25 C

0 5 jaar onbekend

Passieve maatregelen ipv actieve maatregelen (zonwering ipv koeling) Gebruik van laagemitterende interieurmaterialen Gebruik van te openen ramen Huisvesting in 1 en 2persoons kamerkantoren i.p.v. groepsruimten i n s ta l l at i e s Voldoende installatietechnische mogelijkheden voor persoonlijke benvloeding (thermostaatknop, lichtknoppen, zonwering) Gescheiden systeem voor temperatuurbeheersing en voor verse luchttoevoer Gebruik van lage temperatuurverwarming, hoge temperatuurkoeling Gebruik van natuurlijke ventilatie mits gebouwvorm dit toestaat Voldoende verse luchttoevoer (min. 0 m uur bij voorkeur ca 50 m /uur p.p.) Aanzuig van verse buitenlucht voor een mechanisch ventilatiesysteem op een zo schoon mogelijke locatie Beperkt gebruik van warmteterugwinning waarbij een deel van de retourlucht bij de aanvoer gemengd wordt Vermijding van recirculatie Vermijding van warmtewielen Emissie arme en eenvoudig reinigbare ventilatiesystemen Geen of zeer beperkt gebruik van bevochtiging Gebruik van vraaggestuurde systemen (bv CO 2 regeling in vergaderruimten e.d.) Gebruik van indirecte verlichting of hoogfrequente directe verlichting in state of art, beeldschermvriendelijke verlichtingsarmaturen Periodiek gebruik van sterk verhoogde verlichtings niveaus voor bioritme aansturingsdoeleinden Vermijding van het gebruik van risicovolle klimaatsystemen als gevelunits, fancoilunits en VAV systemen (Geluid, verontreiniging, vocht Vermijden van bevochtiging (m.n. sproei en verdampingsbevochtiging) Geen grotere copiers en printers of sterk verontreinigende monitoren in werkruimten

5% 0% 2% 0% 2% 0, % pnt 0,5 % pnt + 2,5% + 2% +5% + %

langer dan 10 jaar 0 5 jaar 0 5 jaar 0 5 jaar 0 5 jaar

% 6% 2% % 0, % pnt + 1,5%

langer dan 10 jaar langer dan 10 jaar

0 5 jaar

%

0 5 jaar

% 6%

0,2% 1% % 1%

0,5% pnt 0,5 % pnt

+2,5% +2,5%

0 5 jaar 0 5 jaar langer dan 10 jaar

2%

langer dan 10 jaar

% 2% 0,5% pnt +2,5%

langer dan 10 jaar 0 5 jaar

5%

0,6% pnt 0,9% pnt +,5%

langer dan 10 jaar 0 5 jaar

28


GeZONDHeIDSBeVOrDereNDemAAtreGel b e W O n e r s g e d r ag Adequaat gebruik van voorzieningen voor persooonlijke benvloeding

BeSPArING BeSPArING GAS

eFFeCtOP

eFFeCtOP

tVt

eleCtrICIteIt ZIeKteVerZuIm PrODuCtIe

onbekend % 2% % 2% 0,6% pnt +% 0 20 jaar langer dan 10 jaar

OnderhOudenbeheer Goede opleveringscontroles en fine tuning van klimaatinstallaties voor ingebruikname Adequaat onderhoud van ventilatiesystemen en periodiek hyginisch onderhoud van luchtbehandelingskasten Continu monitoring van de gebouwprestatie middels gebouwbeheersysteem of binnenklimaat klachtenlogboek

2%

2%

langer dan 10 jaar

++ heeft een zeer positief effect op de energieprestatie van het gebouw heeft een zeer negatief effect op de energieprestatie van het gebouw Het ziekteverzuim is uitgedrukt in procentpunt. Bedraagt het ziekteverzuim bv 6% in een gebouw, dan heeft de maatregel een verlaging van het betreffende genoemde procentpunt op dit percentage. Opmerking: deze tabel betreft een voorlopige versie om de relatie tussen gezondheid en energieverbruik aan te tonen. De cijfers die hieruit voortvloeien zijn dan ook niet meer dan indicatief.Bron: SenterNovem 2007, BBA 2006

29

7FinancieelIn dit hoofdstuk vindt u twee methoden om zelf te bepalen of een maatregel financieel rendabel is.

1. Beoordelingm.b.v.variabeletVtmethodeWanneer te gebruiken:

Jaarlijkse opbrengsten (cash flow) steeds gelijk Een globale uitkomst voldoetStap 1: Stap 2: Stap : Stap : Stap 5: bepaal de levensduur van de investering berekenen de investering (I) en de cash flow (C ) voor n jaar mb.v. tabel B bereken de terugverdientijd met de formule TVT= I/C bepaal de maximaal acceptabele TVT aan de hand van tabel A Wanneer de terugverdientijd korter of gelijk is aan de maximale TVT, dan geldt de maatregel als rendabel

tabelAleVeNSDuur(JAreN) 1 5 6 7 8 9 10 of meer

mAxImAAlACCePtABeletVt (JAreN)0,87 , ,8 ,2 ,5 ,8 5,0

tabelBdeel1BeSPArING BeSPArING() KOSteN() =

tOtAAl()

1 Energie Besparing kWh, m of GJ Kosten /eenheid 2 Onderhoud + Afval + Bediening + 5 Extraproductie + 6 Overig + 7 Resultaat voor belasting 8 Belasting =(7+10)xtarief * 9 Totale jaarlijkse cash flow alleenbijncW-methode 10 Afschrijving*

= = = = =

+

Indien belasting tarief onbekend neem 31,5%

0

cijfers en tabellen 2007 | Financieel

tabelBdeel2INVeSterING1 2 5

BeSPArING()

+ + + + +

KOSteN()

= = = = =

tOtAAl()

Aanschaf nieuwe installatie Ontwikkeling Bouw & installatie Subsidie Opbrengst oude installatie

+

6totaleinvestering Overige project gegevens 1 Levensduur installatie

jaar

2.Beoordelingm.b.v.NettoContanteWaardeWanneer te gebruiken: Jaarlijkse opbrengsten (cash flow) niet constant Wanneer grote nauwkeurigheid is gewenst bijvoorbeeld vanwege grote investering Stap 1: Stap 2: Stap : Stap : Bepaal de levensduur van de investering Berekenen de investering ( I ) m.b.v. tabel B Berekenen de cash flow ( C ) voor ieder jaar m.b.v. tabel B Bereken de netto contante waarde (NCW). De uitkomst is sterk afhankelijk van de periode en de gehanteerde interne rentevoet (IRV). In tabel C zijn de factoren neergezet voor een veel gebruikte IRV van 15%. Vul voor alle jaren van de levensduur de cash flow in. De tabel behoeft dus niet helemaal ingevuld te worden. En tel deze waarde op. Dit is de contante waarde (CW). Stap 5: Trek de investering af van de contante waarde. Wanneer de uitkomst positief is, dan geldt de maatregel als rendabel

tabelCJAAr CASHFlOW(C) FACtOr(F) (IN)1 2 5 6 7 8 9 10 contantewaarde(cW) CW (zie boven) Investering (Tabel B) NCW = CW I NCW > 0 dan is project rendabel 0,87 0,76 0,66 0,57 0,50 0, 0,8 0, 0,28 0,25

CxF(IN)

+

InternerentevoetvanbesparingsmaatregelenteruGVerDIeNtIJD(JAAr) IrV(%)1 2 5 6 7 8 9 10 100,0 9,7 2,1 22,6 16, 12,0 9,6 8, 7, 6,6

Gebaseerd op: Interne rentevoet van besparingsmaatregelen in procenten op jaarbasis Een technische levensduur van 10 jaar Een maandelijkse cashflow Een restwaarde van 10% van de investering De terugverdientijd is gedefinieerd als het quotient van de investering en de jaarlijkse besparing

1

8Analysevantechniek warmteopwekkingKetelvermogenopbasisvangebouwinhoudGeBOuWFuNCtIe Verzorgingshuis Kantoren Scholen Verenigingsgebouwen Sportaccommodaties Ziekenhuizen Kerken Zwembaden Energiezuinig gebouw

VollasturenopbasisvanketelvermogenGeBOuWFuNCtIeVerzorginghuizen Ziekenhuizen Kantoren Scholen Woningen Overige

GemIDDelDSPeCIFIeK VermOGeN(W/m 3 )50 8 60 96 5 6 8 80 20 0

VOllAStureN(uur/JAAr)1.00 1.500 900 800 1.200 1.000 1.900 2.000 1.600 1.00 1.500 2.000

Is het aantal vollasturen lager dan het minimum, dan is de installatie waarschijnlijk overgedimensioneerd. Dit leidt tot hoge stilstandsverliezen en een laag gebruiksrendement. Bron: Meijer E&M, 2005

Gegevens voor conventionele en energiezuinige gebouwen; de spreiding in het specifieke vermogen is groot. Een energiezuinig gebouw is een optimaal gesoleerd gebouw met energiezuinige installaties. Bron: Meijer E&M, 2005

GecorrigeerdebenuttingsgraadopbasisvanketelvermogenGeBOuWFuNCtIe Verzorgingshuizen Kantoren Scholen Verenigingsgebouwen Sportzalen Ziekenhuizen Kerken Zwembaden Overige

BeNuttINGSGrAAD(%VANStOOKSeIZOeN) VOlleDIGJAAr16,8 16,6 10,7 1,7 1,7 19, 10,7 16,7 16,

SePtemBert/mmeI22, 20,8 1,2 18, 18, 25,7 1, 22, 22,2

OKtOBert/mmeI25,1 2, 16,0 20, 20, 29,0 15,9 2,8 2,7

Deze benuttingsgraden hebben betrekking op conventionele gebouwen en installaties waarin weinig of geen besparende maatregelen zijn genomen. De spreiding is in de praktijk zeer hoog. Gegevens op basis van gemiddelde gecorrigeerde benuttingsgraad (bc) bij een stookseizoen van een volledig jaar. bc = q x Hs/ (Bs x ts) waarin: bc = benuttingsgraad q = aardgasverbruik Hs = stookwaarde aardgas Bs = totale nominale belasting ketels ts = duur stookseizoen Bron: Meijer E&M, 2005

2

cijfers en tabellen 2007 | Analyse van techniek warmteopwekking

richtprijzenverwarmingsketelstYPe kleineketels HR zonder warmwater voorziening

richtprijzengeisersrICHtPrIJS (eurO) tYPekeukengeisers

VermOGeN ( k W) 20 0 0 65 20 0 2 2 00 60 0 170 285 70 60 575 720 895

rICHtPrIJS(eurO)

1.00 1.600 1.950 2.50 1.550 1.900 950 1.100

Zonder rookgasafvoer, met kranen Met rookgasafvoer, met kranen v e n t i l atO r g e i s e r s Kleine badgeiser Grote badgeiser badgeisers Elektrische ontsteking tO e b e h O r e n Rookgasafvoermateriaal gewoon Rookgasafvoermateriaal ventilatorgeiserPrijzen excl. BTW en montage. Bron: Nefit, 2007

1 51

HR met warmwater voorziening VR zonder warmwater voorziening VR met warmwater voorziening g r Ot e k e t e l s ( h r ) at m O s f e r i s c h

8 956 60807 180 85270

19.000 2.000 27.000 1.000 20.000 2.000 27.000 2.000 6.000 6.000

Overdruk

richtprijzenweersafhankelijkeregelaarsWeerSAFHANKelIJKereGelING *Digitale weersafhankelijke regeling voor het aansturen van n ketel en een circulatiepomp Digitale weersafhankelijke regeling voor het aansturen van een mengklep en een circulatiepomp Digitale weersafhankelijke regeling voor het in cascade schakelen van 2 ketels en een circulatiepomp Digitale weersafhankelijke regeling voor het regelen van n ketel, radiatoren en een groep vloerverwarming

KOSteN(eurO)26

Prijzen excl. BTW en montage. Bron: www.nefit.nl 2007, www.agpo.nl 2007, prijslijst Viessmann, 2007

2

8

richtprijzenzonneboilersystemenCAPACIteIt cO l l e c tO r Collector 2,75 m 2, 90 liter boiler Collector ,12 m 2, 10 liter boiler tO e b e h O r e n Thermostatisch mengventiel Aanvoer/retourleidingen in isolatiemantelPrijzen excl montage en excl BTW. Bron: diverse leveranciers 2007

66

ZONNeBOIler (eurO) 1.00 1.800 80 200

ZONNeBOIler metKetel(eurO)

*Incl. weekklok, vakantieprogramma, temperatuuropnemer- en uitlezing, opstookoptimalisering, instelbare stooklijn, montagemateriaal. Prijzen excl. BTW, aansturing en montage.

.500 .950

Bron: www.itho.nl, 2007

richtprijzencascaderegelaarstYPe KOSteN(eurO)8 52

Cascaderegelaar 2 cvketels, weersafhankelijk Cascaderegelaar 6 cvketels, weersafhankelijk, excl bedieningPrijzen excl. BTW en opnemers. Bron: www.itho.nl, 2007

richtprijzencv-boilersCAPACIteIt 80 liter 120 literCV boilers bij een VR ketel, prijzen excl. BTW. Bron: Nefit, 2005

VermOGeN ( k W)0 0

rICHtPrIJS (eurO)565 75

richtprijzentotalevervangingregelapparatuur vanmiddelgroteverwarmingssystemen *AANtAl KetelS1 1 1 1 26 26 26

AANtAl VerWArmINGSGrOePeN1 2 1 2

KOSteN (eurO)990 1.00 1.0 1.510 970 1.115 1.505

* Regelen per ketel 1 keteltransportpomp en per groep een groepspomp. Incl. weekklok, vakantieprogramma, temperatuuropnemer- en uitlezing, opstookoptimalisering, instelbare stooklijn.

richtprijzenisolatievanappendagesAPPeNDAGe Afsluiter Driewegafsluiter Flens PompKosten excl. BTW, excl montage. Bron: www.thermatras.com, 2007

leIDINGDIAmeter,PrIJS(eurO) 15mm50 75 5 50

25mm65 90 0 60

32mm75 90 0 65

40mm90 110 0 80

50mm100 120 0 95

65mm110 10 50 110

100mm15 170 60 165

150mm180 210 90 200

richtprijzenvanfrequentieregelaarsmOtOrVermOGeN( k W)0,5 1,1 2,2 5,5 11,0 22,0 5,0 55,0 75,0 110,0 10,0Prijzen excl. BTW, excl. montage. Bron: Hiflex, 2004

Waterzijdigvollastrendementvanketels oponderwaardeKeteltYPe CONVeNtIONeel(%) Vr(%) Hr(%)7 88 8 90 100 10 10 107 > 107 89 90

PrIJS(eurO)200 00 00 900 1.200 2.000 .500 .200 6.00 9.500 11.000 00 00 900 1700 2.100 .200 5.00 7.200 8.200 12.000 1.000

Atmosferisch, klein Atmosferisch, groot Met ventilator brander HR 100 HR 10 HR 107Bron: Novem, EER

richtprijzenfrequentiegeregeldecv-pomp versusgewonecv-pompVermOGeN rICHtPrIJSFrequeNtIe rICHtPrIJSHAND( k W) GereGelDePOmP mAtIGINStelBAre (eurO) POmP(eurO)0,1 0,5 1,0 1,5Bron: Grundfos, 2007

20 1.200 1.700 2.200

20 850 980 1.200


rendementsverbeteringdoorvervanging vanketelsOuDeKetel Conventioneel atmosferisch gas Conventioneel atmosferisch gas Conventioneel met ventilatorbrandergas Conventioneel met ventilatorbrandergas VR atmosferisch gas VR met ventilator brandergas Conventioneel met ventilatorbranderolieBron: Novem

effectvanwaterzijdigafsluiten buitengebruiksurenketelKeteltYPeEen conventionele ketel Twee conventionele ketels Een HR ketel Twee HR ketelsBron: V&V, 1987

NIeuWeKetel, GASGeStOOKtVR atmosferisch HR atmosferisch VR ventilatorbrander HR ventilatorbrander HR ventilatorbrander HR ventilatorbrander VR ventilatorbrander

mAxImAle BeSPArING (%)10 18 2 9 8 7 2

mAxImAleBeSPArING(%)1,5 , 1, 2,0

Besparingenopelektriciteitsverbruik vanpompenincv-installaties tenopzichtevancontinubedrijfmAAtreGelPomp zomerseizoen uit * Automatische pompschakelaar Automatische pompregeling

mAxImAleBeSPArING(%)25 57 70

StilstandverliezenketelsKeteltYPe Conventioneel, atmosferisch, klein Conventioneel, atmosferisch, groot Conventioneel met ventilatorbrander HR (alle typen)

WAtertemPerAtuur(C), WArmteVerlIeS(%) 80C2,8 6,1 2,6 0,8 0,8

*Pomp nmaal per week laten draaien om vastzitten te verkomen.

50C2,2 1,1 0,8 0,8

Warmteverlies van cv-ketels in % van de nominale belasting op de calorische onderwaarde. Bron: Novem

toeslagenvoorwarmteverliesberekeningenONDerDeel Flens Afsluiter

equIVAleNteleNGteVANeeNGeSOleerDeleIDING(m) ONGeSOleerD 57 tO e s l ag i n % O p tOta l e Wa r m t e v e r l i e s 710 5

GeSOleerD0,5 ,0

Bron: Handboek Installatietechniek (TVVL, ISSO, Novem)

5

WarmteverliesdoorleidingenuItWeNDIGe leIDING DIAmeter (mm)

VerlIeS(m 3/(meter/JAAr) leIDINGtemPerAtuur 50CON- GeSOleerD

GeSOleerD *

70CON- GeSOleerD

GeSOleerD *

80CON- GeSOleerD

GeSOleerD *

120CON- GeSOleerD

GeSOleerD *

300CONGeSOleerD

GeSOleerD *

10 12 19 25 2 50 57 60 76 88 108 159

18 21 29 6 5 60 67 69 8 9 109 17

6 7 9 8 9 11 11 12 12 12 1 16 21

0 8 59 71 89 99 110 11 17 15 179 22

9 10 1 12 1 17 16 17 18 18 20 2 1

6 1 58 71 86 107 120 1 18 166 186 217 29

11 12 15 1 17 20 19 20 21 21 2 27 6

6 7 102 126 152 190 21 26 26 295 0 87 52

17 19 2 2 26 1 29 2 7 57

228 262 7 62 561 708 798 886 92 1.115 1.25 1.80 2.026

5 9 6 60 69 8 77 8 87 88 97 112 151

Bij een gebruikstijd van 8.760 uur/jaar, een gebruiksrendement van de ketel van 75%, een omgevingstemperatuur van 10C en een warmtegeleidings-coficint van 0,035 W/(m.K). *Bij standaard isolatiedikte Bron: Novem, 1995

maatregeleninketelhuisvanscholenmAAtreGel Ketel met hoger rendement Cascadeopstelling ketels Economiser Leidingisolatie Groepenindeling InstallatiesplitsingBron: V&V, 1987, Novem

BeSPArING mIN8 2 5 5 15

mAx20 20 11 15 20 50

maatregelenkantoorgebouwen doorgebouwbeheersysteemKOSteNSOOrtBeheerskosten Onderhoudskosten EnergiegebruikskostenBesparing bij een gemiddeld kantoorgebouw. Bron: Handboek installatietechniek (TVVL, ISSO, Novem)

BeSPArING(%)vanaf ca. 5% van de beheerskosten ca. 15% van de onderhoudskosten ca. % van de energiegebruikskosten

6


maatregelenbesparingencv-systeemmAAtreGel Pas een elektrisch of gasaangedreven warmtepomp toe Pas hoogrendement in plaats van conventionele heaters toe Optimaliseer de brandstoflucht verhouding van de branders Vervang de oliegestookte installaties door gasgestookte installaties Pas een hoog rendement ketel toe Pas een verbeterd rendement ketel toe Maak regelmatig de cvketels schoon Zet de reserveketel koud en installeer een smoorklep Pas een weersafhankelijke regeling toe (verwarming) Pas een ketelvolgordeschakeling toe Breng een optimaliseringregeling aan (verwarming) Plaats overwerktimers (verwarming) Fixeer de stand van thermostatische radiatorventielen Regel de ketelwatertemperatuur weersafhankelijk Pas een laagtemperatuur verwarmingssysteem toe Isoleer de verwarmingsleidingen Isoleer appendages (verwarming) Regel de radiatoren waterzijdig in Verbeter de warmteafgifte van de radiatoren Pas stralingsverwarming in plaats van luchtverwarming toe Pas smoorkleppen toe (waterzijdig afsluiten ketel) Leg de optimale instellingen van regelaars en schakelklokken systematisch vast Pleeg periodiek onderhoud (verwarming) Laat minimaal 1x per jaar een rendementsmeting per ketel uitvoeren Zet de waakvlam uit bij langdurige afwezigheid (verwarming) Stel de weersafhankelijke regeling goed in (stooklijn,verwarming) Pas de tijdinstellingen regelmatig aan (schakelklok) (bijv. zomer en wintertijd, vakanties etc) (verwarming) Stel nacht/weekendverlaging in (verwarming) Verlaag de ruimtetemperatuur Voorkom verwarmen van onbenutte ruimtenBron: Dutrieux Energiemanagement, Ruinen, 2007

mAxImAle BeSPArING(%)10 0 5 0 2 5 20 5 25 5 15 2 1 5 10 1 5 15 28 12 1 5 15 26 26 26 12 20 0 12 2 2 12 12 26 28 28 5 10 12

7

9DuurzameenergieDuurzameenergieuitbinnenlandsebronnenenvermedenCO 2-emissies 1) BrON Waterkracht Windenergie Zonfotovoltaisch Zonthermisch Warmtepompen Warmtekoude opslag Afvalverbrandingsinstallaties Bij en meestoken biomassa in centrales Houtkachels voor warmte bij bedrijven Houtkachels bij huishoudens Overige biomassaverbranding Stortgas Biogas uit rioolwaterzuiveringsinstallaties Overig biogas energievOrm Electriciteitsproductie Electriciteitsbesparing Warmtproductie Gasproductie Totaal duurzame energie Totaal energieverbruik in Nederland Aandeel duurzame energie in de energievoorziening (%) Vermeden CO 2 duurzwme energie (kton) 1) Totale CO 2 emissie in Nederland (Mton) 2) Vermeden CO 2 duurzame energie (% totale CO 2 emissie) 1)2) 6, 0,0 10,8 1, 18,6 2.702,0 0,7 1.18,0 158 0,7

1990 PJ 0,8 0,5 0,0 0,1 0,0 6,1 1,7 6,2 0,6 0, 1,9 0,5

1995 PJ 0,8 2,8 0,0 0,2 0,1 0,0 6,1 0,0 2,0 5, 0,7 2,1 2,2 0,8 10,8 0,0 10,5 1,9 2,1 2.96,0 0,8 1.70,0 169,0 0,9

2000 PJ 1,2 6,9 0,1 0, 0, 0, 11, 1,9 2,0 5,7 2, 2,0 2, 1,0 22,2 0, 1,5 1,9 7,9 .065,0 1,2 2.50,0 169,0 1,5

2003 PJ 0,6 11,1 0, 0,6 0,7 0,7 11,5 7,1 1,8 5,5 ,1 1,9 2, 1,1 1, 0,6 1,9 1,5 8, .28,0 1,5 .28,0 177,0 1,9

2004 PJ 0,8 15,6 0, 0,7 0,9 0,8 11,2 1,1 1,7 5,5 ,1 1,7 2, 1,2 2,2 0,7 16, 1,7 60,9 .1,0 1,8 .89,0 179,0 2,5

2005 * PJ 0,7 17, 0, 0,7 1,2 0,9 11,9 29, 1,8 5,5 ,5 1,6 2,1 1,2 59,5 0,7 17,5 17,5 1,6 .1,0 2, 5.851,0 175,0 ,

2005 * AANDeel BINNeN DuurZAme eNerGIe(%)1 21,8 0, 0,9 1,5 1,1 15,0 7,1 2, 6,9 5,7 2,0 2,7 1,6 75,1 0,9 22,0 2,0 100,0

1) berekend volgens het protocol Duurzame Energie (senternovem, 2004) 2) berekend volgens de definities van het kuoto protocol. De recente herziening van de CO 2 emissiecijfers ten gevolge van met name een hogere emissiefactor voor aardgas is hierin nog niet meegenomen, omdat deze hogere emissiefactor ook niet is meegenomen in de vermeden CO 2 berekeningen van de duurzame energiestatistiek 3) Verbruikssaldo van het totaal van alle energiedragers uit de Nederlandse Energiehuishouding (NEH) Bron: CBS 2007: Duurzame energie in Nederland 2005

8

cijfers en tabellen 2007 | Duurzame energie

BinnenlandseduurzameelektriciteitsproductieenelektriciteitsverbruikBINNeNlANDSeDuurZAmeeleKtrICIteItSPrODuCtIe(GW h ) WIND WAter ZON-PV BIOmASSA1990 1991 1992 199 199 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 200 200 20051) 2)

tOtAAl 1) 687 817 90 98 1.07 1.171 1.597 1.75 2.05 2.211 2.692 2.906 .572 .627 .96 7.020

BINNeNlANDS eleKtrICIteItS VerBruIK 2) (GW h )

PerCeNtAGe DuurZAme PrODuCtIe(%)0,87 1,01 1,09 1,12 1,2 1,2 1,7 1,8 2,07 2,18 2,57 2,71 ,0 ,0 ,0 6,10

56 88 17 17 28 17 7 75 60 65 829 825 910 1.0 1.867 2.067

85 10 120 92 100 88 80 92 112 90 12 117 110 72 95 88

0 0 1 1 1 1 2 2 5 8 1 17 1

56 625 66 681 75 765 1.079 1.18 1.298 1.71 1.71 1.951 2.55 2.195 2.968 .81

78.582 80.80 8.17 8.18 87.067 89.058 92.259 95.75 99.292 101.508 10.718 107.19 108.06 109.777 11.667 11.29

De elektriciteitsbesparing door warmte-koudeopslag is niet in dit totaal meegenomen. Inclusief de netverliezen, exclusief het verbruik voor elektriciteitsopwekking (voorlopig cijfer voor 2003).

Bron: CBS 2007

9

10WarmtepompenenaquifersPositieveinvloedsfactorenopderentabiliteit vaneenwarmtepompinstallatieGelijkmatige continu aanwezige warmtebehoefte (na besparingsmaatregelen) Een laag temperatuurniveau Beschikbaarheid van een warmtebron (grondwater, zon, afvalwater, etc) Een combinatie met koeling mogelijk Warmteopslag in de bodem mogelijkBron: Novem

toepassingsmogelijkhedenwarmtepomptOePASSINGSmOGelIJKHeDeNLTS (vloer of wandverwarming) Luchtverwarming (ventilatie) Radiatoren (vergroot) Warm tapwater ZwembadwaterBron: Meijer E&M, 2003

temPerAtuur(C)0 5 0 50 5 55 50 60 0 5

mogelijkewarmtebronnenWArmteBrONNeN temPerAtuur ) (INVOlGOrDeVANBelANG) (CDe bodem (grondwater, heipalen) Ventilatie afzuiglucht Afvalwarmte uit productieproces Oppervlaktewater Buitenlucht Riool 5 18 10 25 20 0 0 20 0 15 10 0

Per

1,6 1,6 2,6 1, 1,1 1,8

PER = nuttige geleverde energie / primaire energie. De PER van een conventionele cv-ketel is 0,9. Bron: Meijer E&M, 2003, SenterNovem, 2005

KentallenvanwarmtepompenSOOrtWArmtePOmP Standaard ( 10 kW ) Standaard (> 10 kW ) Combi ( 10 kW ) Combi (> 10 kW ) Warmtepompboiler Omkeerbaar Gasabsorptie ( 10 kW ) Gasabsorptie (> 10 kW ) warmteterugwinning bij melkkoeling (per melkkoe)

ruImteVerWArmING V r (H/Jr)1,128 ,01 1,128 ,01 n.v.t. ,01 1.128 ,01

tAPVerWArmING q WP,t (GJ/J)n.v.t. n.v.t. 8,90 8,90 8,90 n.v.t. n.v.t. n.v.t. 0,5

COP r ,95 ,66 ,95 ,66 n.v.t. ,00 1,2 1,2

COP tn.v.t. n.v.t. 2,1 2,1 2, n.v.t. 1,2 1,2 ,0

In de hier vermelde COPs is de benodigde hulpenergie voor pompen verwerkt. Bron: TNO-MEP, 2004 en Segers en de Koning, 2006

0

cijfers en tabellen 2007 | Warmtepompen en aquifers

IndicatievekostprijselektrischaangedrevenwarmtepompentHermISCHVermOGeN( k W th ) KOSteN(eurO) KOSteNPer k W(eurO/ k W)

cO m b i Wa r m t e p O m p e n ( W O n i n g b O u W ) v e r Wa r m e n , kO e l e n e n Wa r m ta p Wat e r 5 9 Wa r m t e p O m p v O O r g r O n d Wat e r ( Wat e r - Wat e r ) 6 11 1 20 25 6 5 70 88 s p l i t Wa r m t e p O m p ( lu c h t / Wat e r ) , e xc l .v e r d a m p e r 10 15 20 27Investeringen excl. subsidies, excl. BTW Bron: www.Techneco.nl, 2005

.200 .500 .700 .900 .100 5.200 6.150 7.500 9.000 10.200 1.680 17.950 19.670 6.765 7.570 9.000 10.850

1.00 900 520 1.00 680 70 0 80 60 280 280 260 220 675 500 50 00

Opwekkingsrendement(COP)elektrischewarmtepompenutiliteitsbouwBrONNeN Buitenlucht/bodem Oppervlaktewater Grondwater/aquifer Retour/afvallucht* Vloer- en wandverwarming Bron: NEN 2916

temPerAtuurNIVeAuSWArmte-AFGIFte ZeerlAGetemPerAtuur * , ,1 ,7 6,1

lAGetemPerAtuur,1 ,7 ,2 5,1

mIDDeNtemPerAtuur2,8 , ,6 ,

Indicatievekostprijsbronsystemen Ventilatielucht Bodemopslag/aquifer Grondwater Oppervlaktewater Bodemcollector Buitenlucht (mechanisch)Bron: SenterNovem, 2005

INDICAtIeVeKOStPrIJS(eurO/ k W) 100 k W50 900 850 00 500 50

500 k W20 00 50 00 500 20

750 k W00 00 50 00

1.500 k W00 00 00 00

1

eigenschappenaquifersGrondwater 12C, na gebruik voor koeling 18C, na gebruik voor verwarming 5C. In geheel Nederland toepasbaar (behalve in of nabij waterwingebieden). Toepasbaar vanaf 100 kW (peildatum voorjaar 200), utiliteits gebouwen vanaf 100150 kW koelvermogen, bij woningbouw (dus vooral voor verwarming) dienen minstens 100 wooneen heden aangesloten worden. Voor systemen met meer dan 10 m per uur is een vergunning in het kader van de grondwaterwet nodig, waarvan het verkrijgen minimaal 6 maanden in beslag neemt. Kosten bij uitsluitend koeling: 150, tot 50, per kW koel vermogen of 0,1 m brondebiet (kostprijs incl. warmtewisselaar, regeling, vergunningaanvraag, etc).Bron: Novem, 2003

Systemenbodemgebruikalsenergiebronen-bufferSYSteemtYPeOpen systeem Semiopen systeem Horizontale bodemwarmtewisselaar Verticale bodemwarmtewisselaar Energiepalen Directe expansieBron: SenterNovem, 2003

OmSCHrIJVINGOppompen grondwater, na opwarmen of afkoelen grondwater wordt het teruggebracht in de bodem. Oppompen grondwater, na opwarmen of afkoelen grondwater wordt het via een boorgat terug gebracht in de bodem. Circulatie van circuitwater door horizontale leidingen op 1 tot 5 meter diep. Circulatie van circuitwater door verticale leidingen tot 50 tot 200 meter diep. Heipalen of andere funderingselementen met ingentegreerde warmtewisselaar. De verdamper is niet in de warmtepomp, maar in de bodem ingebracht.

uitgangspuntenvooreenverticale bodemwarmtewisselaarOp economische wijze leveren van warmte Geen grote overdimensionering Lange levensduur (ca 50 jaar) Lage milieubelasting Lage gebruiks en onderhoudskostenBron: SenterNovem, 2003

2

cijfers en tabellen 2007 | Warmtepompen en aquifers

AandachtspuntenontwerpbodemwarmtewisselaarlO c at i e i n f O r m at i e Kadastrale gegevens, beschikbaar oppervlak, positie technische ruimte, geveldoorvoer tbv horizontaal leidingwerk, bouwtekeningen. Bestemmingsplan voor het in beslag te nemen bodem oppervlak. Beschikbare vrije ruimte, aanwezigheid werkwater/elektriciteit, ondergrondse infrastructuur. Bodemopbouw, grondwater en grondkwaliteit, verontreinigingen, gebiedspecifieke bodembeschrijving, aanwezigheid boringsvrije zone of waterwinning. Toegankelijkheid: openingstijden, berijdbaarheid. p r O j e c t i n f O r m at i e Noodzakelijke vergunningen. Startdatum, vaststellen aantal werkbare dagen. Inventarisatie ARBO regelgeving, verzekeringen, contractvorm, bestek voor het werk, ISO certificatie, garantiebepalingen, onderaanneming. Inventarisatie beschikbare milieukundige en geotechnische onderzoeken. Goede communicatie tussen adviseurs en installateurs. energieprOfielgebOuW/inrichting Vaststellen Vaststellen Vaststellen Vaststellen energievraag, minimaal op maandbasis. energievraag, als functie van de buitentemperatuur. van de pieklast verwarming en koeling, vermogen en duur. aantal draaiuren warmtepomp.

Wa r m t e p O m p Vermogen en COP bij verschillende brontemperaturen. Debiet door de warmtepomp. Vermogen, debiet, maximaal toelaatbaar opvoerhoogteverlies van de bronpomp. Voorkomen geluidsoverlast en trillingen. g e O lO g i e , g e O h y d r O lO g i e , g e O c h e m i e ,t h e r m i s c h e b O d e m e i g e n s c h a p p e n Lokale en regionale bodemopbouw en geohydrologie (doorlatendheid, porositeit, stijghoogte, verhang, geschatte grondwaterstroming, freatisch niveau). Minimaal o.b.v. Grondwaterkaart van Nederland, NITG, RGD. Gegevens sonderingen: weerstand en kleef. Grondwaterkwaliteit, aanwezigheid en diepte zoet/zout grensvlak, concentratie methaan, EC, pH. Aanwezige kwel, inzijging. Temperatuur, warmtegeleidingscoefficient, warmtecapaciteit, geothermische gradint. t e c h n i e k e n i n b r e n g e n W i s s e l a a r s Keuze inbrengtechniek, diepte, afstand tussen individuele wisselaars. Diameter, afwerking (afvulling, kleistoppen) van geboorde of gedrukte gaten. Beheersing van het proces (incl. verwerking mogelijk vrijkomende boorspoeling/grond). Gewicht en afmetingen te gebruiken materieel. Wa r m t e W i s s e l a a r Materiaal (MDPE/HDPE/Polybutheen), drukklasse, dimensies. Type: concentrisch / Ulus (enkel dubbel) / anders, afstandhouders. Horizontale leidingen materiaal en appendages, lastechniek, apparatuur. Verdelers/verzamelaars. Oplevering Mechanische sterktetest en druktest van het systeem. Voorspoelen en vullen. Beschrijving en documentatie van het systeem (o.a. locatie wisselaars en leidingwerk). Overdrachtsformulier. Inregelen installatie. Gebruiksinstructies en handleiding voor technisch beheerder. n a ZO r g Samenstelling antivries. Bij het oplossen van klachten en storingen ook aandacht voor energieprestaties. Monitoring en optimalisatie van het systeem. Voorraadbeheer indien warmteopslag plaats vindt.Bron: SenterNovem, 2003 en 2005

Keuzebront.b.v.warmtepompsysteempermarktsegmentSeGmeNtBijeenkomstgebouw

Caf/restaurant Buurtcentrum Museum Theater Gevangenis Groepspraktijk Verpleegtehuis Ziekenhuis Klein Middel Groot Hotel Basisschool VOschool HBO Gymnastiekgebouw Tenniszaal Sporthal Zwembad Kleine winkel Supermarkt Warenhuis

1 CONCePtKeuZee

AlterNAtIeF

Cellengebouw Gezondheidszorgniet klinisch Gezondheidszorgklinisch Kantoor

Logies Onderwijs

Sport

Winkel

Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Retour/afvallucht Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Retour/afvallucht Grondwater/aquifer Grondwater/aquifer Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Grondwater/aquifer Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Retour/afvallucht Retour/afvallucht Bodem/buitenlucht Grondwater/aquifer

Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht

Bodem/buitenlucht

Bodem/buitenlucht Bodem/buitenlucht


11WKKeigenschappenvaneenviertalwarmtekrachtinstallatiesGrOOtHeID Voorbeeld Voorbeeld Voorbeeld Voorbeeld Voorbeeld 1 2 5 gasmotor gasturbine gasmotor gasmotor gasmotor

INGAAND VermOGeN * ( k W)20 65 115 70 2600 5

AArDGAS- VerBruIK ** (m 3/H)2 7 12 8 00 0,5

eleKtrISCH VermOGeN ( k W)5,5 20 0 165 1065 1

tHermISCH VermOGeN ( k W)1 9 6 280 180

eleKtrISCH reNDemeNt (%)28 0 26 5 1 20

tHermISCH reNDemeNt (%)6 59 59 51 5 80

Voorbeeld micro WKK*Op calorische bovenwaarde **Bij 0C en 1.013 mbar Bron: COGEN Projects, 2005

PrijsindicatiesvanwarmtekrachtinstallatiesVermOGeN ( k We )5,5 20 60 100 200 250 00 800 1.000 2.000

KeuzecriteriaWKKCrIterIAAlle opgewekte warmte dient nuttig gebruikt te kunnen worden. De opgewekte elektriciteit dient zoveel mogelijk voor eigen gebruik aangewend te worden. Afhankelijk van inkoopkosten gas en tarieven elektriciteit (vermeden inkoop en/of levering aan het net) De beschikbaarheid van biogas kan een positieve factor zijn. Door koppeling met een absorptiekoelmachine kan ook s zomer warmte worden gebruikt.Bron: COGEN Projects, Meijer E&M, 2005

PrIJSINDICAtIe (eurO)15.000 2.000 88.000 100.000 10.000 160.000 180.000 270.000 20.000 60.000

PrIJSINDICAtIe (eurO/ k We )2.70 1.600 1.70 1.000 700 60 50 0 20 20

Systeem, bestaande uit genstalleerde gasmotor en generator op aardgas, netparallel gekoppeld. Bron: COGEN Projects, 2005

5

12Zonrendementzonne-energiesysteem, orintatieenhellingshoekOrINtIe HellINGSHOeK (GrADeN)/reNDemeNt *(%) 45 90

s tO O k s e i ZO e n : 15 s e p t e m b e r tOt 15 m e i Z 121 100 (0 kWh/m 2.jaar) O,W 86 6 N 60 0 Horizontaal 98 22 m a a r t Z ZO,ZW O,W NO,NW N Horizontaal 23 j u l i Z ZO,ZW O,W NO,NW N Horizontaal 100 116 110 7 20 (,1 kWh/m 2) 100 86 56 26 17 85 (, kWh/m 2)

* Uitgaande van vertikale plaatsing op het zuiden. Bron: Handboek Energie en Milieu, Samson bedrijfsinformatie, 1998

GemiddeldeopbrengstzonnecollectorentOePASSINGSGeBIeD Agrarische bedrijven Combi tapwater en ruimteverwarming Overige bedrijven Zonneboilers Zwembaden

reNDemeNt INStAllAtIe *

Gem.OPBreNGSt (mJ/m 2/JAAr)1.151 1.20 1.151 1.20 672

OPBreNGSt (tJ)5 11 10 56 58

BeSPArINGAe (m 3 /m 2 )**

0,26 0,28 0,26 0,28 0,28

6, 9,2 6, 9,2 21,2

* Verhouding tussen de benutte warmte en de hoeveelheid ingestraald, situatie 1995. ** Voor het berekenen van de besparing is verondersteld dat ca. 85% van de beschikbare warmte nuttig binnen het systeem wordt gebruikt. Voor een precieze berekening moet worden uitgegaan van relevante referentiecijfers. Bron: CBS, Ecofys, Handboek Energie en Milieu, Samson bedrijfsinformatie, 1998

6

cijfers en tabellen 2007 | Zon

GlobalekostprijsthermischezonnesystementOePASSINGWoning, tapwater Woning, tapwater + verwarming Agrarische sector (bloembollendrogen) Ziekenhuis Zwembad binnenInvesteringen excl. installatie, excl. subsidies en excl. BTW. Bron: www.atag.nl, www.heliomax.com, 2005

OPPerVlAK(m 2 )2,8 ,2 2,8 ,2 250 00 200 00

KOSteN(eurO)1.00 .500 50.000 80.000 5.000 tot 2.00 tot .200 tot 80.000 tot 120.000 tot 70.000

KOSteN(eurO/m 2 )750 1.000 275 250 200

Warmteproducties(mJ/m 2/jr)vanoverigeactievethermischezonne-energiesystementYPeCOlleCtOr tOePASSINGZwembadverwarming Droogprocessen Ruimteverwarming Tapwaterverwarming Tapwater en ruimteverwarmingBron: SenterNovem, 2006

AFGeDeKt >6m 1.500 511 50 1.500 502

luCHt >6m 2

ONAFGeDeKt >100m 2 900

6m 5 0 5 5 52

luCHt >6m 2


6m 90 90 90 95 65 652

luCHt >6m 2


750 lux > 500 lux > 00 lux

Verlichtinginhetonderwijs tYPeONDerWIJS GeBOuWFuNCtIeHal, gang Leslokaal, collegezaal Leslokaal techniek Gymzaal Bibliotheek Kantine, mensaBron: Novem

GemIDDelDAANtAlBrANDureNPerruImte(uur/JAAr) BO DAG1.600 1.250 875 20

AVO AVOND100 100

lBO,mBO,HBO AVOND250 500 500 50 160

WO DAG2.500 1.00

DAG2.000 1.250 800 1.650 600 600

DAG2.000 1.250 800 1.650 600 600

AVOND600 500 500 50 160

AVOND600 500

1.800 1.200

00

Genstalleerdverlichtingsvermogenindiverseonderwijsruimten lOCAtIeHal, gang Leslokaal, collegezaal Gymzaal Bibliotheek Kantine, mensaBron: Novem

tYPeONDerWIJS/GeINStAlleerDVermOGeN(W/m 2 ) BO5,0 8,0 10,5 5,5 7,5

AVO,lBO,mBO6,5 10,0 12,0 8,5 8,5

HBO,WO7,0 12,0 0,0 10,0 12,5

56

cijfers en tabellen 2007 | Verlichting

VerlichtingindezorgsectorGeBOuWFuNCtIe Ziekenhuizen Psychiatrische ziekenhuizen Zwakzinnigeninrichtingen Verpleeghuizen Verzorgingshuizen

VerlichtingindehorecaVerBruIK (KWH/m 2BVO/JAAr) GeBOuWFuNCtIe Restaurant Hotelkamer Gangen Entree

GeNStAlleerDVermOGeN(W/m 2 ) lAAG15 5 6 20

HOOG20 10 9 2

59 28 0 8 25

Indicatie van het gemiddeld jaarlijkse electriciteitsverbruik in de diverse zorgsectoren. Bron: Novem

Genstalleerd vermogen in diverse ruimten bij een moderne verlichtingsinstallatie. Bron: Novem

richtwaardenaantalbrandurenSOOrtruImtecO n t i n u e v e r l i c h t i n g Liften, trappenhuizen, nood en veiligheidsverlichting 7 d ag e n / W e e k Beddenkamers Entree, gangen: dag en avondperiode Entree, gangen: nachtperiode Keuken Woon/slaapruimten 5 d ag e n / W e e k Kantoren, poliklinieken, laboratoria Werkplaatsen, magazijnen Zwem en dompelbaden beperktgebruik Kleedruimten Kapel MortuariumBron: Novem

BrANDureN(uur/JAAr)

8.760

.800 .800 .000 .800 .500 2.600 2.000 1.500 500 00 250

Indicatievanhetaantalbrandurenperjaarindiverseruimten GeBOuWFuNCtIe Entree, lobby Gangen, trappen Hotelkamers Restaurant Zalen ParkeergarageBron: Novem

GemIDDelDAANtAlBrANDureN(uur/JAAr) PeNSION .500 .000 1.500

HOtel, lAAG.200 .000 1.500 2.800 2.000

StANDAArD HOtel8.760 .200 1.800 2.800 2.500

HOtel, HOOG8.760 8.760 1.800 .000 1.500 8.760

CONGreS-eN CONFereNtIeCeNtrum.500 .500

.000

57

Ontwikkelingvanhetjaarlijkselektriciteits- verbruikdoorverlichtinginkantoorgebouwenBestaande bouw Bouwjaar 5C x2 meter, gehele jaar open 1,5x2 meter, tochtportaal gebouw m hoog 1,5x2 meter, tochtportaal gebouw 12 m hoog 1,5x2 meter, luchtgordijn gebouw m hoog 1,5x2 meter, luchtgordijn gebouw 12 m hoog Draaideur deur 1,5x2 meter 100x per dag geopend, gebouw m hoog 1,5x2 meter 100x per dag geopend, gebouw 12 m hoogBron: Novem, TNO, 1993

INFIltrAtIeluCHt(m 3 /uur) 1.800 5.600 12.600 00 0 16.000 18.000 700 2.800 .00

GASVerBruIK(m 3/JAAr)

1.050 .200 7.200 170 250 9.200 10.500 00 1.600 1.900

elektriciteitsverbruikventilatoren inluchtbehandelingskastenVeNtIlAtOr CAPACIteIt (m /uur)3

thermischerendementenwarmtewisselaarstYPeTegenstroom Kruisstroom gewoon Kruisstroom 2 stuks in serie Warmtewiel Twincoil Heatpipe Recuperatief

reNDemeNt(%)70 50 70 60 50 50 80 90 60 80 70 60 70 90

eleKtrICIteItSVerBruIK( k W h ) mINImAAl0, 0,7 1,6 ,2 8,0 1,0

mAxImAAl1,8 2,0 2, , 10,0 17,0

1.500 .000 6.000 12.000 2.000 6.000

Er bestaat in Nederland gaan vaste systematiek om een rendement te bepalen, meestal wordt gehanteerd de Duitse VDI of ASHREA-standaard 84. Bron: TVVL, 1999, diverse leveranciers

Het vermogen is afhankelijk van de luchtweerstand van het systeem. De gemiddelde waarde is 0,35 W/(m .uur) = 1,26 kW/(m .s).3 3

Gasbesparingdoorwarmtewisselaars *reNDemeNt WArmteWISSelAAr (%)0 50 60 70*

GASBeSPArING,ruImtetemPerAtuur(C) 180,78 0,96 1,11 1,2

190,85 1,05 1,2 1,9

200,96 1,17 1,8 1,57

211,05 1,0 1,52 1,75

221,16 1, 1,69 1,9

231,25 1,56 1,85 2,12

Deze waarden gelden bij een unit die 2.500 uur per jaar functioneert.

Besparing uitgedrukt in (m 3 gas/jaar)/(m 3 lucht/uur). Bron: Novem, Verkort referentiejaar ISSO-12

6

Besparendemaatregelenvoorluchtbehandelingssystemen *mAAtreGelBreng een schakelklok (verlichting) aan Verlaging ruimtetemperatuur Toegangsdeuren met een automatische bediening Afsluitbare ventilatieroosters Zelfregelende ventilatieroosters Verbeterde bedieningsmogelijkheden ventilatieroosters en ramen Warmteterugwinning uit ventilatielucht Ventilatievoud van ruimten goed ingesteld Verbeterde of geregelde verdeling van de luchthoeveelheid Het ventilatiesysteem ingedeeld naar gebouwdelen met eigen gebruikstijden Schakelklokken Overwerktimers op de mechanische ventilatie Toerentalregeling op de ventilator Uitwendige kanaalisolatie (mech.vent.) Deurdrangers op buitendeuren Tochtsluizen bij de toegang Tochtnaden of kierdichting Draaideur in plaats van een open entree Schakelklokinstellingen aangepast Instelling ventilatietijdstippen Periodiek onderhoud (mech.vent.) Regelmatige reiniging filters en warmtewisselaars (mech.vent.) Verbeterde afstelling van de tochtsluizen Koeling beperken tot bedrijfsuren Verhoogde setpoint koeling Opsplitsing koelsystemen in bedrijven Koudeopslag in de bodem*

mAxImAleBeSPArING(%)5 15 (per K) 2 5 1 1 1 5 25 2 2 5 2 6 5 25 5 10 2 1 1 8 1 2 2 5 25 5 25 1 1 1 5 5 0 (per K) 20 65

Besparende maatregelen voor luchtbehandelingssystemen (waarvan verwachte besparing bekend).

Bron: Dutrieux Energiemanagement, 2003, Meijer E&M, 2003

6

18BevochtigingVochtafgiftevanvolwassenenpersonenACtIVIteIt Zittend Lichte arbeid Middelzware arbeid Zware arbeidBron: VDI, 1993

ruImtetemPerAtuur/VOCHtAFGIFte(G/H) 10C0 50 70 155

15C0 80 120 20

20C50 120 175 00

25C80 175 250 55

Vochtafgiftevanwoonactiviteiten (gemiddeldgezin)BrONKoken, koffie en thee Open keukengeiser Open badgeiser (1 kW ) Vocht uit kruipruimte Planten Afwassen Badgebruik Kleding wassen

VOCHtPrODuCtIe(KG/DAG)2,0 1,0 2,0 0,5 0,5 2,0

Bij de verbranding van 1 m 3 aardgas komt 1,42 kg waterdamp vrij. Bron: Gasunie, Novem, 1993

65

luchtbevochtingsinstallatiestYPe ULTRASOON

CAPACIteIt (l/H) 18 6 72 108 1 252 75 100 150 250 75 150 250

VermOGeN 1,8 ,6 7,2 11,0 1,0 25,0 1,0 1,5 1,8 6,5 kWe kWe kWe kWe kWe kWe kWe kWe kWe kWe + 1, m + 2,8 m + 5,6 m + 8, m + 11,0 m + 20,0 m + 5,8 m + 7,7 m + 12,0 m + 19,0 m gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h gas/h

eNerGIeVerBruIK 1.800 .600 7.200 10.800 1.00 25.200 1.000 1.900 2.900 8.100 kWh kWh kWh kWh kWh kWh kWh kWh kWh kWh + + + + + + + + + + 1.700 .00 6.800 10.200 1.600 2.800 7.200 9.600 1.500 2.000 m m m m m m m m m m gas gas gas gas gas gas gas gas gas gas

rICHtPrIJS (eurO)7.000 1.000 28.000 2.000 56.000 98.000 1.500 15.200 16.700 20.000

HOGEDRUK LBK

ELEKTRISCHE STOOMLUCHTBEVOCHTIGERS

56,0 kW 11,0 kW 188,0 kW

70.000 kWh 10.000 kWh 20.000 kWh

Energie verbruikt door osmose apparaat is bij alle typen meegerekend, echter bij elektrische stoomluchtbevochtigers is dit niet nodig. Het gas verbruik dient ter compensatie van koeleffecten tijdens de bevochtiging. Bron: Cumulus Nederland BV, 2005

66

19WaterenwarmtapwaterSpecifieketapwaterverbruiken(warmenkoud)GeBOuWW O n i n g m e t d O u c h e * 1 5 en 2 kamers kamers kamers kamers

eeNHeID Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per Per bed bed bed bed werknemer werknemer werknemer bezoeker leerling leerling leerling dag per bed dag per bed dag per persoon bezoeker bezoeker bezoeker dag per persoon dag per plaats dag per plaats dag per plaats dag per gast woning woning woning woning

VerBruIK(l/DAG)

100 150 150 200 225 00 00 50 100 250 00 00 20 25 25 20 5 10 20 100 200 0 60 0 200 20 0 0 0 100 150 00 700 600 5 5 10 20 0 200 250 0 80 75 00 0 0 50 60 200

utiliteitsbOuW Verzorgingshuis Verpleeghuis Ziekenhuis Hotel Kantoor Werkplaats Fabriek Restaurant School l.o. School m.o. School huis Kleine ziekenhuizen Grote ziekenhuizen Kazerne Zwembad, douche Zwembad, badverversing Medische baden Kantoren Kindertehuizen Verzorgingshuizen Restaurants Hotels*

Indien met bad, 50 liter extra.

Bron: Handboek Installatietechniek (TVVL, ISSO, Novem), Recknagel, Heizung und Klimatechnik, 1990, 1991 (bewerkt).

WaterverbruiknaarwoonactiviteitACtIVIteItVoedselbereiding Afwassen Baden Overige Wassen van kleding Douchen Toiletspoeling T

Senter Novem kengetallen

Documents

Transcript of Senter Novem kengetallen