Scriptie 'Zwarte Piet en Witte Klaas' Bianca Berends.pdf
152
Zwarte Piet en Witte Klaas Onderzoek naar beeldvorming in de sinterklaastraditie Bianca Berends Kunst en Cultuurwetenschappen Vrije Opleiding Studienummer: 149517
-
Upload
bianca-berends -
Category
Documents
-
view
1.439 -
download
8
description
De probleemstelling van deze scriptie luidt: wanneer en hoe heeft de populaire figuur van Zwarte Piet zijn intrede gedaan in het sinterklaasfeest in Nederland en komt de de manierwaarop deze figuur in de 20ste eeuw geportretteerd wordt, overeen met de representatie van zwarte mensen in de Nederlandse cultuur?
Transcript of Scriptie 'Zwarte Piet en Witte Klaas' Bianca Berends.pdf
Zwarte Piet en Witte Klaas
Onderzoek naar beeldvorming in de sinterklaastraditie
Bianca Berends
Kunst en Cultuurwetenschappen
Vrije Opleiding
Studienummer: 149517
2
Voorwoord
Dit is een scriptie over een, volgens velen, oer-Hollandse traditie. Ik heb dit onderzoek
echter grotendeels in Lima, Peru uitgevoerd, omdat ik daar samen met mijn partner
voor anderhalf jaar heb gewoond. Door de benodigde literatuur mee te nemen en
tussendoor een keer bij te tanken in de Nederlandse bibliotheken, kon ik daar
schrijven over deze Nederlandse viering. Belangrijker nog, de moderne technologie
staat voor niets, was het internet. Het maakte mij mogelijk om te communiceren met
mijn eigen begeleider Alex van Stipriaan, maar ook met docenten en professoren aan
andere universiteiten in Nederland en de Verenigde Staten. Velen waren zo vriendelijk
om door hen geschreven artikelen aan mij op te sturen, aangezien ik zo ver weg zat.
Ook Alex stuurde elke keer weer gecorrigeerde stukken naar Lima, zodat ik weer
doorkon. Ik wil hem in het bijzonder bedanken, want zonder zijn flexibiliteit en helder
commentaar op alles wat ik schreef, had ik dit project daar niet kunnen uitvoeren. Het
heeft dan ook wat voeten in de aarde gehad en tijd gekost, vanwege verwachte en
onverwachte onderbrekingen, maar hier ligt hij dan! Ondanks dat ik degene ben die de
prestatie heeft geleverd, wil ik wel iedereen in mijn omgeving heel erg bedanken voor
hun geloof in mijn doorzettingsvermogen. In het bijzonder Thom, hij las bijna alles
door, gaf commentaar, brainstormde mee en zette een prachtige database in Excel op,
hetgeen als kader diende voor mijn onderzoek naar de sinterklaasverhalen.
Bianca Berends maart 2000
3
Inhoud
Zwarte Piet en Witte Klaas ............................................................................................................ 1
Onderzoek naar beeldvorming in de sinterklaastraditie .......................................................... 1
Bianca Berends ..................................................................................................................... 1
Kunst en Cultuurwetenschappen ......................................................................................... 1
Voorwoord .................................................................................................................................... 2
Inleiding ......................................................................................................................................... 7
De term zwart ....................................................................................................................... 7
De hoofdstukindeling ........................................................................................................... 8
Ontwikkelingen in de sinterklaastraditie .................................................................................... 10
1.1 Inleiding ....................................................................................................................... 10
1.2 De voorchristelijke oorsprong ..................................................................................... 10
1.3 De Christelijke Geschiedenis ....................................................................................... 12
Zijn leven en legenden ........................................................................................................ 13
Katholieke Volksfeesten: drie scenario’s ............................................................................ 14
Nicolaas en duivels ............................................................................................................. 15
De Hervorming .................................................................................................................... 17
1.4 Invloed van opvoedkunde ........................................................................................... 19
De opvoedkunde................................................................................................................. 19
1.5 Jan Schenkman ............................................................................................................ 22
Jan Schenkman ................................................................................................................... 22
1.6 De herkomst van de Knecht van Sinterklaas ............................................................... 26
De invloed van het koloniale verhoudingen ....................................................................... 28
1.7 Veranderingen in de loop van de twintigste eeuw ..................................................... 29
Lokale variaties ................................................................................................................... 30
1.8 Samenvatting ............................................................................................................... 32
Hoofdstuk 2. ................................................................................................................................ 34
Theoretisch kader ........................................................................................................................ 34
2.1 Inleiding ....................................................................................................................... 34
2.2 Intergroepsrelaties ..................................................................................................... 35
Sociale identiteit en sociale categorisering ........................................................................ 36
Causale attributie ............................................................................................................... 37
2.3 Begrippenkader beeldvorming .................................................................................... 39
Stereotypen en vooroordelen ............................................................................................ 39
Etnocentrisme..................................................................................................................... 40
Discriminatie ....................................................................................................................... 41
Racisme ............................................................................................................................... 42
2.4 Algemene theorieën over het ontstaan van vooroordeel en stereotypering ............. 43
4
De sociaal-culturele benadering. ........................................................................................ 45
Cognitieve benadering ........................................................................................................ 46
2.5 Stereotypering en vooroordelen in cultuurproducten................................................ 47
Representatie in woord en beeld ....................................................................................... 48
2.7 Samenvatting ............................................................................................................... 52
Hoofdstuk 3. ................................................................................................................................ 54
De beeldvorming van blank over zwart ...................................................................................... 54
3.1 Inleiding ....................................................................................................................... 54
3.2 Een overzicht van stereotyperingen uit vorige eeuwen ............................................. 55
3.3 Ontwikkelingen in Europa en Nederland .................................................................... 57
Het imperialisme ................................................................................................................ 57
Wetenschappelijk racisme .................................................................................................. 59
De twintigste eeuw ............................................................................................................. 60
3.4 Stereotypen in cultuurproducten ................................................................................ 67
Het stripverhaal .................................................................................................................. 67
Het kinderboek ................................................................................................................... 70
3.5 Samenvatting ............................................................................................................... 72
Hoofdstuk 4. ................................................................................................................................ 73
De analyse van sinterklaasverhalen ............................................................................................ 73
4.1 Inleiding ....................................................................................................................... 73
Deel I. Het kader van het onderzoek ...................................................................................... 73
4.2 Geschiedenis van het sinterklaasverhaal .................................................................... 73
4.3 Doel van het onderzoek .............................................................................................. 75
4.4 Bronnen van onderzoek .............................................................................................. 75
Deel II De uitkomsten van de analyse ................................................................................ 77
4.6 Stereotypen van zwarten in de sinterklaasverhalen ................................................... 77
Uiterlijk van Zwarte Piet ..................................................................................................... 77
Karakterschets .................................................................................................................... 80
Intermezzo .......................................................................................................................... 83
4.7 Zwarte Piet in de afbeeldingen ................................................................................... 88
4.8 Conclusies .................................................................................................................... 91
Hoofdstuk 5. ................................................................................................................................ 94
Het sinterklaasdebat ................................................................................................................... 94
5.1 Inleiding ....................................................................................................................... 94
5.2 Racisme in de traditie .................................................................................................. 95
5.3 De discussie, voor- en tegenstanders .......................................................................... 96
De plaats van de discussie .................................................................................................. 96
5.4 De argumenten voor en tegen verandering ................................................................ 98
5
5.5 Het feest en racisme .................................................................................................... 99
Zwarte Piet, zwart verdriet ................................................................................................. 99
De zwartheid van Zwarte Piet........................................................................................... 100
Verband met het kolonialisme ......................................................................................... 102
5.6 Invloed van de traditie op beeldvorming .................................................................. 103
5.7 Traditie statisch of dynamisch ................................................................................... 104
5.8 Belangrijkheid van de discussie ................................................................................. 105
5.9 Verklaringen voor de discussie ................................................................................. 107
Multicultureel Nederland ................................................................................................. 107
Tolerantie .......................................................................................................................... 108
5.10 Conclusies .............................................................................................................. 109
Nawoord ‘De oplossing’ ........................................................................................................... 114
Bijlagen ...................................................................................................................................... 116
Bijlage I ...................................................................................................................................... 117
Onderzoeksmethode bij analyse Sinterklaasverhalen .............................................................. 117
Inleiding ................................................................................................................................. 117
De literatuurlijst .................................................................................................................... 117
Sinterklaasverhalen ............................................................................................................... 118
Waarnemingseenheden ........................................................................................................ 119
Lezen van de verhalen, bekijken van afbeeldingen .............................................................. 120
De bronnen voor de algemene vragenlijst ............................................................................ 120
I Sociaal-culturele achtergronden ......................................................................................... 121
Taal en Tekst ..................................................................................................................... 121
Geschiedenis ......................................................................................................................... 121
II Sociaal-culturele context.................................................................................................... 121
Sociale verhoudingen ............................................................................................................ 121
Machtsverhoudingen ............................................................................................................ 121
III Het mensbeeld .................................................................................................................. 121
Karakterschets ...................................................................................................................... 121
Karakter/Gedrag ................................................................................................................... 121
Uiterlijk ............................................................................................................................. 121
Bezigheden ....................................................................................................................... 121
De vragenlijst ........................................................................................................................ 122
Kwalitatieve variabelen en het toekennen van waarden ..................................................... 122
Verwerking van de data ........................................................................................................ 123
Excel datamatrix .................................................................................................................... 126
Voorbeeld datamatrix Excel .................................................................................................. 127
Voorbeeld van subjectieve criteria ....................................................................................... 127
6
Opzet van het Excelprogramma ............................................................................................ 128
Het samenstellen van clusters en het toekennen van gewichten ........................................ 132
Gewichtenschema's die bij de grafieken horen .................................................................... 132
Grafiek 1. .......................................................................................................................... 132
Grafiek 2. .......................................................................................................................... 132
Grafiek 3. .......................................................................................................................... 133
Grafiek 4. .......................................................................................................................... 133
Grafiek 5. .......................................................................................................................... 133
Tot slot .................................................................................................................................. 134
Bijlage II Literatuurinventarisatie .............................................................................................. 135
Literatuurlijst ......................................................................................................................... 135
Bijlage III Geraadpleegde Internetsite’s .................................................................................... 139
Literatuurlijst ......................................................................................................................... 144
Literatuurlijst sinterklaasverhalen ............................................................................................. 148
De Ballon, De ring van Sinterklaas in: Sinterklaasspeelboek (1988) .............................. 148
Literatuurlijst onderzoek krantenartikelen ............................................................................... 150
7
Inleiding
Al bijna twintig jaar is er een discussie gaande over het sinterklaasfeest, waarbij de
betrokken partijen niet tot een oplossing lijken te kunnen komen. De vraag die centraal
staat in deze discussie is of de traditie racistische elementen bevat. Bijna iedereen in
Nederland heeft er een vrij uitgesproken mening over, het merendeel van deze
Nederlanders gelooft in de onschuld van dit kinderfeest. Slechts een klein deel van de
bevolking vraagt zich af of deze traditie wel door de beugel kan, gezien de stereotype
verhoudingen tussen blank en zwart en de manier waarop Zwarte Piet wordt
geportretteerd. Opvallend genoeg zijn er maar weinig Nederlanders echt op de hoogte
van de geschiedenis van het sinterklaasfeest, waardoor de meningen van zowel voor-
en tegenstanders van verandering vaak ongefundeerd zijn. Het debat is in een vicieuze
cirkel terechtgekomen van emotionele argumenten en tegenargumenten, waarbij niet
gekeken wordt naar feiten die de traditie omringen. Omdat de beschuldiging dat het
sinterklaasfeest een racistische inslag heeft, niet eerder door empirisch onderzoek is
onderbouwd, wordt daar in deze scriptie een begin mee gemaakt. De uitkomsten van
dit empirisch onderzoek zijn gebruikt om de discussie wetenschappelijk te
onderbouwen.
Gekozen is voor een probleemstelling die meer inzicht kan geven in de
beeldvormende werking van deze viering in de Nederlandse samenleving en meer
duidelijkheid kan scheppen in de discussie. Deze probleemstelling luidt als volgt:
wanneer en hoe heeft de populaire figuur van Zwarte Piet zijn intrede gedaan in het
sinterklaasfeest in Nederland, en komt de manier waarop deze figuur in de afgelopen
eeuw geportretteerd wordt, overeen met de representatie van zwarten in de
Nederlandse cultuur?
De term zwart
Het is noodzakelijk om eerst kort stil te staan bij de term ‘zwart’. Net als de term
‘blank’ gaat het om een sociale constructie. Het schaart verschillende etnische en
culturele groepen onder één noemer, hetgeen in de praktijk niet gerechtvaardigd is,
gezien de onderlinge verschillen. In deze scriptie wordt de term ‘zwart’ en ´blank’
gebruikt als algemeen etnisch-cultureel theoretisch kader. ‘Zwart’ doelt hier op de
groep die van Afrikaanse of negroïde afkomst is en met ‘blank’ wordt gerefereerd aan
de autochtone Nederlandse bevolking. In het laatste hoofdstuk, waarin de discussie
rondom het sinterklaasfeest centraal staat, wordt de verhouding tussen autochtoon en
allochtoon besproken, ook hier blijft de term ‘zwart’ deze betekenis houden. Dit kan
8
verwarrend werken omdat de allochtone groepen vaak ook aangeduid worden met de
term zwart: bijvoorbeeld ‘zwarte scholen’ of ‘zwarte wijken’.
Het verschil tussen term blank en zwart is dat de kleur zwart een negatieve
connotatie heeft. Om hier een indruk van te krijgen, zijn een aantal definities van
‘zwart’ op een rijtje gezet. Zwart, I bn (er, st): vuil, morsig, bemorst: wat zijn je handen
zwart! ; De Zwarte man, de duivel; ongunstig.; waarop, waarin ongunstige zaken
staan, waardoor iets ongunstigs wordt bereikt: iem. Zwart maken; hij liegt dat hij zwart
ziet; zwarte lijst; verboden, onwettig; zonder toestemming van de overheid; duister,
somber voor het gemoed: zich alles zwart voorstellen (..) zwarte humor; als symbool
van ongeluk: de oorlogsjaren waren een zwarte tijd; een zwarte dag. Daarnaast blijkt
dat de term ‘zwart’ wordt geassocieerd met het negeroïde ras: zwarte, I, m. –v. (-n) 1.
Neger, negerin; in het land der zwarten, Afrika; zwartin, (thans ongewoon) negerin;
zwartje, iemand die zwart is; neger.1 Deze voorbeelden raken de kern van wat in deze
scriptie besproken wordt: de voorstellingen die blank Nederland heeft van zwarten en
hoe deze in de cultuur tot uiting komen. Het gaat om beelden van wit over zwart,
beelden die blijken terug te komen in de figuur van Zwarte Piet. Zoals Nederveen
(1989) aanstipt, is het niet zo dat deze beelden geen informatie geven over zwarten,
maar dat deze informatie eenzijdig en vertekend is2.
De hoofdstukindeling
In hoofdstuk één zal als eerste ingegaan worden op de sinterklaastraditie en hoe deze
ontstaan is, waarbij de nadruk zal liggen op de figuur van Zwarte Piet. Er is in de
afgelopen eeuwen veel veranderd in de traditie, die in eerste instantie uit meerdere
vieringen bestond. Gekeken zal worden hoe, uit deze verschillende vieringen, het
moderne sinterklaasfeest is ontstaan en wat de voor- en christelijke geschiedenis voor
een rol hebben gespeeld in deze ontwikkeling. Een andere factor die de ontwikkeling
van het feest heeft beïnvloed, is de opvoedkunde. Nieuwe ideeën in de pedagogiek
hebben bijgedragen aan veranderingen in de traditie. In de negentiende eeuw is het
Jan Schenkman die een grote rol speelt in de verandering van het sinterklaasfeest,
naar de viering zoals deze tot op de dag van vandaag plaats vindt. Hij is zeer
waarschijnlijk de persoon die de knecht van Sinterklaas heeft geïntroduceerd, evenals
elementen als de stoomboot en de intocht. Er bestaan veel onduidelijkheden over de
verschijning van de figuur van Zwarte Piet, er kan tot nu toe alleen gespeculeerd
worden over zijn herkomst. Besproken zal worden welke theorieën hierover bestaan.
Tot slot zal er gekeken worden, welke veranderingen de traditie heeft doorgemaakt in
de afgelopen eeuw.
1 Definities zijn afkomstig uit de van Dale, elfde herziende druk uit 1984.
2 J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste
druk: Amsterdam, 1990) 10.
9
Het tweede hoofdstuk dient als theoretisch kader, waarin het begrip beeldvorming
centraal zal staan. Als eerste zal ingegaan worden op intergroepsrelaties die ten
grondslag liggen aan beeldvorming. Theorieën van sociale identiteit en causale
attributie verklaren hoe groepen met elkaar interacteren, wat de functie van groepen
is en welke rol het zelfbeeld speelt in het maken van waardeoordelen over andere
groepen. Door middel van een begrippenkader zal dieper ingegaan worden op
beeldvorming, wat een overkoepelend begrip is voor verschillende uitingen,
houdingen en ideologieën. Vervolgens worden theorieën over het ontstaan van
vooroordelen en stereotypen besproken. Tot hier kan dit hoofdstuk gezien worden als
een algemene theoretische basis over beeldvorming. Omdat de sinterklaastraditie een
cultuurproduct is en stereotypen en vooroordelen een rol spelen bij de productie
hiervan, wordt er ook ingegaan op de representatie van beelden van ‘anderen’ en de
factoren die daarbij een rol spelen. Tot slot zal, in het kader van de discussie die in
hoofdstuk vijf centraal zal staan, in worden gegaan op machtverhoudingen bij het
instandhouden van stereotypen en vooroordelen over andere groepen in de
samenleving.
Nu het theoretisch kader van beeldvorming duidelijk omlijnd is, wordt in hoofdstuk
drie aandacht besteed aan de verschillende beelden van zwarten die in de loop van de
eeuwen zijn ontstaan. Om te onderzoeken of stereotypen van zwarten ook tot uiting
komen in de figuur van Zwarte Piet, wordt gekeken naar de beelden van zwarten die
actief zijn in de samenleving in de twintigste eeuw. Er wordt ook ingegaan op het
onderscheid dat gemaakt kan worden tussen stereotypen en vooroordelen, om beter
zicht te krijgen op de grote hoeveelheid beelden van blank over zwart.
De eerste drie hoofdstukken vormen de basis voor hoofdstuk vier, waarin het
onderzoek naar 69 sinterklaasverhalen besproken wordt. Het hoofdstuk is in twee
delen opgesplitst. Het eerste deel is het kader van het onderzoek en in het tweede
deel staan de resultaten van het onderzoek centraal. De methode van onderzoek is
terug te vinden in bijlage I. Er zijn 69 sinterklaasverhalen verzameld die in de loop van
de twintigste eeuw zijn geschreven. Gekeken is uit welke elementen de verhalen zijn
opgebouwd en vervolgens hoe deze zich door de tijd heen hebben ontwikkeld.
In het laatste hoofdstuk wordt de discussie over de sinterklaastraditie besproken.
Aan de hand van de resultaten uit hoofdstuk vier en de kennis opgedaan in de drie
eerste hoofdstukken, wordt dieper ingegaan op de argumenten aangedragen door
beide partijen. Daarnaast komen begrippen als multiculturaliteit en tolerantie aan bod
bij het verklaren van het voorbestaan van de discussie en het feit dat het nog steeds
niet mogelijk is geweest om tot een oplossing te komen.
10
Hoofdstuk 1.
Ontwikkelingen in de sinterklaastraditie
1.1 Inleiding
De sinterklaasviering heeft een lange traditie. Het feest is niet altijd gevierd, zoals dat
in Nederland vandaag de dag gebeurt. Wat begint als verschillende vieringen rondom
de heilige Sint-Nicolaas in de middeleeuwen, verandert in de loop der eeuwen tot een
viering met een geseculariseerde Sinterklaas en zijn knecht. Als heilige is hij in zijn
beginjaren populair in bijna heel Europa, maar als kindervriend leeft hij vandaag de
dag alleen nog maar voort in Nederland. Verbazingwekkend, aangezien Sint-Nicolaas
van oorsprong een katholieke heilige is en de Hervormde Kerk er alles aan heeft
gedaan om dit feest te verbieden. Tot halverwege de negentiende eeuw opereert de
Sint zelfstandig, daarna krijgt hij gezelschap van een knecht. Na de Tweede
Wereldoorlog worden dit er meer.
In dit hoofdstuk zal dieper in worden gegaan op de vraag hoe de traditie zich heeft
ontwikkeld tot het hedendaagse feest. De voorchristelijke en christelijke oorsprong
zullen hier achtereenvolgens besproken worden. Vervolgens wordt er gekeken naar de
invloed die de opvoedkunde heeft gehad op de sinterklaastraditie en tot slot zal
uitgebreider in worden gegaan op het moderne feest, de rol van Schenkman hierin en
de veranderingen die zich in de loop van deze eeuw hebben voorgedaan.
1.2 De voorchristelijke oorsprong
In de negentiende eeuw zijn het de gebroeders Grimm die de studie van voor-
christelijke mythen en sagen nieuw leven inblazen. Folklore of volkstraditie wordt voor
het eerst object van onderzoek. Volgens De Groot (1949) worden er naar aanleiding
van deze studies veel vergelijkingen gemaakt tussen godsdiensthistorische en
mythologische gegevens. Zo is er ook geprobeerd om de sinterklaastraditie te
betrekken op de voorchristelijke tijd. Omdat er een gebrek is aan betrouwbaar
historisch materiaal, bestaan deze vergelijkingen uit nauwelijks bewijsbare
combinaties en veronderstellingen. Dit stond destijds het onderzoek echter niet in de
11
weg. Velen waren van mening dat sinterklaasgebruiken of zelfs het hele feest van
voorchristelijke origine was.3
Wanneer in 1931 het boek Nikolauskult und Nikolausbrauch im abendland van Karl
Meisen uitkomt, is het ontbreken van aanwijsbare feiten, één van de kritieken die hij
op de ‘mythologische school’ heeft. Daarnaast verwijt hij hen 12 eeuwen christelijke
geschiedenis te negeren. Hij verwerpt hun ideeën en meent dat de legenden, die zijn
voortgekomen uit de levensverhalen, opgetekend over het leven van Sint-Nicolaas,
geleid hebben tot zijn verering. Er zijn in ieder geval een aantal elementen die niet te
verklaren zijn vanuit christelijke bronnen: het schoenzetten en het paard van
Sinterklaas, de schoorsteen, het eten van koeken en mogelijk ook de knecht. Wat
betreft deze figuur is het mogelijk dat zijn oorsprong zowel in de voorchristelijke als in
de christelijke geschiedenis ligt, maar daarover verderop meer.
Volkskundigen die aan het eind van de negentiende, begin twintigste eeuw,
geïntrigeerd waren door het ontbreken van deze elementen in de christelijke ge-
schiedenis, zochten verklaringen in de voorchristelijke Germaanse en Keltische
mythen. Het ligt voor de hand dat in de periode van de opkomst van het Christendom
veel voorchristelijke met christelijke gebruiken versmolten zijn. Echter, hiernaar kan in
de meeste gevallen alleen maar gegist worden, omdat de feiten ontbreken. Wanneer
er inderdaad een versmelting heeft plaats gevonden, kunnen deze ontbrekende
elementen wel verklaard worden. Zo zijn er veel overeenkomsten tussen Wodan en
Sint-Nicolaas, beiden beschermheren van de oogst, scheepvaart en handel. Ze
beschikken over wonderlijke krachten en worden beiden in verband gebracht met
gerechtigheid en het huwelijk (hierop zal bij de bespreking van de christelijke
geschiedenis verder worden ingegaan).4
De schimmel verwijst mogelijk naar Sleipnir, het achtvoetige paard van Wodan. Het
eten van koeken en marsepein in gedaanten van dieren of mensen, zou in de lijn liggen
van vroegere heidense offergaven.5 Volgens Ghesquiere (1989) vormt de schoorsteen
al van oudsher een verbindingsweg tussen de geesten en de mensen, eerst als rookgat
in het dak en vervolgens als ‘echte’ schoorsteen, die in de elfde eeuw werd
uitgevonden.6 Het klaarzetten van de schoen met hooi of haver, zou een overblijfsel
zijn van een korenoffer aan de vruchtbaarheidsgod.
Een laatste belangrijk element dat in de legenden uit de christelijke tijd over Sint-
Nicolaas ontbreekt, is de knechtfiguur. Mythologen wijzen voor de interpretatie van de
knecht naar Balder, de zoon van Wodan die met zijn vader meerijdt tijdens de nacht en
kijkt of de oogstgaven bij de haard liggen. Hier wordt weer tegenin gebracht dat deze
figuur de god van het licht en de zon was, nergens treedt hij op als vaste begeleider
3 A. de Groot, Sint Nicolaas, patroon van liefde, Psychologische reeks 6 (Amsterdam 1949) 19.
4 R. Ghesquiere, Van Nicolaas van Myra tot sinterklaas, de kracht van een verhaal, (Leuven, 1989) 77.
5 Ibidem, 78.
6 Ibidem.
12
van Wodan. Zo zijn er nog zeker tien andere goden die in aanmerking zouden komen
voor de rol van voorloper van Zwarte Piet.7 Wat in deze analyses, zoals die van
Ghesquiere, vergeten wordt, is dat Sinterklaas pas aan het eind van de achttiende
eeuw gezelschap krijgt van een metgezel. Deze neemt pas halverwege de negentiende
eeuw de verschijning aan van Zwarte Piet, zoals wij hem vandaag de dag kennen en
dan nog niet eens onder deze naam, die wordt pas in het begin van de twintigste eeuw
aan de knecht gegeven. Dit geldt niet voor de andere elementen. De schoen, het paard
en de koeken vormen al langere tijd onderdeel van de traditie, waardoor een overgang
van voorchristelijke naar christelijke gebruiken mogelijk zou zijn.
Het probleem blijft dat de overgang tussen de periode van voorchristelijk naar
christelijk een grijs gebied is. Zowel de Kelten, Germanen als ook de Scandinaviërs zijn
geen bouwers van tempels en heiligenplaatsen geweest, welke aanknopingspunten
hadden kunnen vormen voor onderzoek. De geschreven bronnen zijn in de loop der
tijd samengesteld of aangepast door christelijke monniken en geleerden, soms zelfs
lang nadat een beschaving verdwenen was.8 Dat wil niet zeggen dat er helemaal geen
conclusies getrokken kunnen worden over deze samenleving. Feit is wel dat, met
betrekking tot de sinterklaastraditie, alle samenhang tussen het hedendaagse feest en
de voorchristelijke geschiedenis gebaseerd is op veronderstellingen. Daarentegen is er
wel veel materiaal overgeleverd uit de christelijke geschiedenis, waarmee onderzoe-
kers zoals Meisen (1981) hun bevindingen kunnen motiveren.
1.3 De Christelijke Geschiedenis
Zoals hierboven al vermeld is het Meisen die als eerste de ‘mythologische’ studies
doorbreekt en de aandacht vestigt op de christelijke geschiedenis van Sinterklaas. Het
is Janssen die deze Duitse studie toegankelijk maakt voor het Nederlandse publiek,
door het onderzoek van Meisen te verwerken in zijn boek Nicolaas, de duivel en de
doden (1993). Hij vraagt zich af hoe Sint-Nicolaas aan zijn knecht komt en wat de rol
van de duivel is binnen deze traditie. Daarnaast kijkt hij naar het demoniseringsproces
van de Kerk in de middeleeuwen en hoe het onder andere kon dat doden in duivels
veranderden.
Net als Meisen gaat hij er vanuit dat de oorsprong van het sinterklaasfeest binnen de
christelijke geschiedenis ligt. Dat wil niet zeggen dat hij zich volledig keert tegen de
7 J. De Vries, De wetenschap der volkenkunde, (Amsterdam 1941) in: R. Ghesquiere, Van Nicolaas van Myra tot
sinterklaas, de kracht van een verhaal (Leuven 1989) 79. 8 H.R. Ellis Davidson, Myths and symbols in pagan Europe, early Scandinavian and Celtic religions, (Manchester, 1988)
10.
13
voorchristelijke geschiedenis. Hij gelooft bijvoorbeeld dat er een verband is tussen de
sinterklaastraditie en de mythe van de Wilde Jacht, een mythe over een dodenleger
onder leiding van Diana – de duivelin – dat elk jaar rond december naar de aarde
terugkeert.9 Hieronder zal op een chronologische wijze de christelijke geschiedenis van
het sinterklaasfeest besproken worden. Als eerste worden de levensbeschrijvingen en
legenden besproken. Vervolgens vieringen die aan de oorsprong van dit feest liggen en
tot slot de rol van de duivel binnen deze traditie, omdat deze als voorloper gezien zou
kunnen worden van Zwarte Piet.
Zijn leven en legenden
Het gaat hier niet om de vraag of Sint-Nicolaas daadwerkelijk heeft bestaan of niet.
Het gaat meer om de legenden en verhalen die rondom zijn persoon ontstaan zijn. Het
gaat om het feit dat mensen geloven dat hij heeft geleefd en geloven dat ze zich tot
hem kunnen richten als dat nodig is. Sint-Nicolaas is zijn bestaan begonnen als heilige,
gecreëerd door de katholieke kerk als gevolg van levensverhalen die over hem zijn
opgetekend. In de loop der eeuwen heeft hij een ontwikkeling doorgemaakt van
heilige, naar patroonheilige van diverse groepen in de samenleving, naar tot slot een
geseculariseerde kindervriend. Volgens de levensverhalen is Nicolaas geboren in 270
na Christus in Myra, Klein Azië en stierf hij tussen 340 en 345 nadat hij voor een groot
deel van zijn leven bisschop van Myra is geweest.
Naar aanleiding van de optekeningen twee eeuwen later over zijn leven en zijn
wonderdaden zijn vele legendes ontstaan. Zijn verering ontstaat rond de zesde eeuw
voor het eerst in Rusland bij de Byzantijnse kerk. Als heilige is hij bijna net zo populair
als Maria. Vanaf de negende eeuw neemt zijn populariteit ook in het Westen toe.
Algemeen wordt aangenomen dat de overbrenging van de relieken van Sint-Nicolaas in
1087 van Myra naar Bari in Zuid-Italië, het begin aankondigt van de Nicolaascultus in
het Westen. Deze verering vindt in eerste instantie plaats in de hogere, meer
ontwikkelde kringen, pas tussen de twaalfde en vijftiende eeuw krijgt hij meer
bekendheid onder het volk.
Van de vele legenden die in omloop raken, zijn in het Westen die van de drie
maagden en van de drie studenten het populairst geworden. In de eerste legende
brengt Nicolaas drie keer een nachtelijk bezoek aan het huis van een arme man die op
het punt staat zijn dochters te prostitueren, omdat hij geen bruidsschat voor hen kan
betalen. Drie keer brengt de heilige Nicolaas goud, opdat de man één voor één de
dochters kan uithuwelijken. Bij het laatste bezoek snelt de man Nicolaas achterna,
waarna hij hem herkent en uitvoerig bedankt. De tweede legende gaat over drie
scholieren of studenten, die na bestolen te zijn door een herbergier in stukken worden
9 L. Janssen, Nicolaas, de duivel en de doden, (Utrecht 1993), 103.
14
gehakt, ingepekeld en in een ton gestopt. Nicolaas bevrijdt de drie scholieren en de
waard belooft hem voortaan een trouw christen te zijn. Naar aanleiding van deze
legenden ontstaan in de loop der tijd volksfeesten. Het sinterklaasfeest heeft niet één
oorsprong maar meerdere. Volgens Janssen zijn er drie vieringen die uiteindelijk
samengevoegd worden tot het moderne feest.
Katholieke Volksfeesten: drie scenario’s
Janssen onderscheidt in zijn boek drie scenario’s die halverwege de vorige eeuw
versmelten tot één geheel.10
Het eerste scenario ontstaat in de middeleeuwen door de
samenvoeging van het omkeringfeest Onnozele kinderen en het scholierenfeest ter ere
van de heilige Nicolaas. Het feest van Onnozele Kinderen is ontstaan op middeleeuwse
kloosterscholen. Drie dagen lang had een ‘mindere’, bijvoorbeeld een student, het
voor het zeggen. Op de kloosterscholen kozen de scholieren een ‘bisschop’ uit hun
midden, die dan met een optocht door de stad trok. Dat er veel kattenkwaad werd
uitgehaald, is onder andere op te maken uit de vele verboden die bewaard zijn
gebleven.
Dit feest versmelt in de loop van de tijd met de Sint-Nicolaasviering die sinds de elfde
eeuw op 6 december gevierd wordt door de scholieren in het algemeen. Het feest van
Onnozele kinderen verschuift naar deze datum, maar het kiezen van een ‘bisschop’
blijft bestaan. Door het samengaan van deze twee vieringen ontstaat de
Nicolaasbisschop en wel de eerste ‘levende’. Tot die tijd is hij altijd een figuur van
verering geweest die niet van vlees en bloed was. Let wel, het betreft hier nog altijd
iemand die verkleed is als Sint-Nicolaas, wat ook duidelijk is voor de omstanders. Dit
zal in de loop van de negentiende eeuw veranderen, waarna aan jonge kinderen wordt
verteld dat ze te maken hebben met de echte Sinterklaas.
Het tweede scenario ontstaat doordat Sint-Nicolaas niet alleen patroonheilige is van
scholieren maar ook van de ‘vrijers’ oftewel jongemannen. Rond deze verering
ontstaan Nicolaasmaskerades met duivels, waarbij de oudere jeugd door de straten
gaat en met kettingen op deuren bonst, om te kijken of er nog ‘stoute kinderen’, vrij
vertaald, ‘stoute meisjes’ zijn. Janssen omschrijft deze Sint-Nicolaas als ‘primitief’ en
onbeschaafd. Tenslotte is er het derde scenario dat uit de vijftiende eeuw stamt,
waarbij jonge kinderen via een nachtelijk bezoek van Nicolaas geschenken krijgen.
Deze viering heeft van begin af aan een pedagogische inslag. Zoete kinderen krijgen
wel wat van de Sint, maar stoute kinderen kunnen de roe in hun schoen verwachten.
Zoals hieronder zal blijken, wordt de Sint op een gegeven moment ook als boeman
gebruikt door de ouders, om er voor te zorgen dat kinderen zich zouden gedragen.
10
Ibidem 74.
15
Nicolaas en duivels
In de tweede vorm van Sint-Nicolaasviering, zoals hierboven beschreven, spelen
duivels een rol. Scholieren gaan als duivels verkleed over straat in een soort optocht.
Janssen wil aantonen dat de heilige Nicolaas in de legenden al iets met de duivel heeft
en hoe dit in de vijftiende eeuw vertaald wordt in volksgebruiken, over een heilige met
een bende duivels bij zich. Dit gebruik blijft in allerlei lokale en regionale varianten tot
de negentiende eeuw bestaan en hier en daar zelfs tot op de dag van vandaag.11
Een
feest dat waarschijnlijk voor een deel hierin zijn oorsprong heeft, is de
sinterklaasviering op Ameland. Op 4 en 5 december vieren ze daar Oude Sinterklazen
of Klaasomes. De eerste avond is gereserveerd voor de kinderen en de tweede avond
wordt door de volwassenen gevierd. Het is een feest van maskerade, waarbij
uitsluitend mannen van boven de achttien zich als Klaasomes mogen verkleden. Dit is
een uitdaging voor veel vrouwen en jongens onder de achttien, om toch verkleed te
gaan en niet gepakt te worden. Aan het begin van de avond vegen baanvegers de
straat schoon, oftewel jagen iedereen naar binnen. In het pak gaan is de uitdrukking
voor de maskerade die na acht uur begint, niemand mag weten wie zich achter een
kostuum verschuilt, maar men probeert dat natuurlijk wel uit te vinden, dit is vooral de
rol van de vrouwen. De omes heersen tot middernacht over de straat, ze proberen de
illegalen – jongens onder de achttien en vrouwen – te ontmaskeren en gaan binnen bij
open huizen waar de vrouwen en kinderen zitten. De omes staan deze avond boven de
wet en mogen zich vrijheden permitteren die in het dagelijks leven ongehoord zijn.
Rond middernacht neemt men de maskers af en is het spel afgelopen.
Over de vraag naar de oorsprong van dit feest zijn de meningen verdeeld. Dat het
verband houdt met Sinterklaas is zeker, de datum en de gebruikte namen komen
overeen; de gemaskerden worden Oude Sinterklazen genoemd. Er komen echter geen
duivels aan kettingen aan te pas en er wordt ook niet gezocht naar ‘stoute’ kinderen´.
Wel gaat men verkleed de straat op, bonst op deuren en vrouwen spelen een
ondergeschikte rol binnen dit feest. Volgens Janssen gaat het hier om een
duivelsmaskerade van het charivari-type, vrijwel zeker afgeleid van de Wilde Jacht, de
mythe dat aan het eind van het jaar de doden terug komen naar de wereld van de
levenden, in de vorm van een dodenleger onder leiding van Diana (de duivelin).12
Een
andere maskerade van het charivari-type, is de maskerade die in het tweede scenario
wordt beschreven: de tocht door de stad van de ‘vrijers’ op zoek naar ‘stoute
kinderen’.
Janssen heeft het in zijn boek uitvoerig over de demonisering van de doden. Door de
Kerk in de middeleeuwen wordt de verering van de voorouderen afgewezen. Veel dat
van heidense aard is, wordt in de middeleeuwen door de Kerk in verband gebracht met
11
Ibidem, 148. 12
Ibidem, 103.
16
de duivel. Dit gold niet alleen voor ketters, heksen, joden en moslims maar ook voor de
doden.13
De duivels in deze maskerades ter verering van Diana gingen meestal de
ronde tussen kerstmis en drie koningen. Vanwege het heidense karakter was de Kerk
niet gecharmeerd van deze maskerades. Uit middeleeuwse teksten – die door Janssen
onderzocht zijn – blijkt dat ze onder de patronage van Nicolaas geplaatst worden, om
er zo een christelijk karakter aan te geven. Een maskerade in het teken van Diana is
zeer bedenkelijk, maar onder dit patroonschap zou het een stuk onschuldiger lijken.
De aanwezigheid van de duivel is in de middeleeuwen iets heel vanzelfsprekend. Hij
komt voor op het toneel, op straat, met vastenavond, op Palmzondag, in de kersttijd,
in optochten, in preken. Dat een scholierenbisschop een gevolg van duivels heeft is
niet verwonderlijk. Volgens Janssen is in de legenden over Nicolaas de reden te vinden,
waarom de heilige in verband wordt gebracht met de duivel. Ten eerste overwint hij
volgens vitae de duivel al als kind door te vasten. Minstens twee legenden vertellen
over de strijd van de heilige met de duivel, om een kind en in drie andere wordt de
duivel overwonnen en onder de aarde verbannen of onder een steen gekluisterd. In al
deze legenden is de duivel de verpersoonlijking van het kwaad en door de tussenkomst
van Nicolaas wordt het kwaad ongedaan gemaakt. De legende die Nicolaas de
reputatie van overwinnaar van de duivel heeft bevorderd, is die van de strijd tegen
Diana.14
Deze legende heeft er ook toe bijgedragen dat Nicolaas in de middeleeuwen
met Diana in verband wordt gebracht. Het is zeer waarschijnlijk dat Diana
medeverantwoordelijk is voor het ontstaan van het derde scenario en mogelijk ook het
tweede heeft beïnvloed. Hier wordt verder niet ingegaan op de invloed op het derde
scenario, omdat dat hier verder niet ter zake doet.
Wil er een connectie zijn tussen de duivel en de knecht van Sinterklaas nu, dan moet
er een verandering hebben plaats gevonden van een duivel, die altijd verslagen wordt
door Nicolaas en gezien wordt als symbool van het kwaad, naar een figuur die de Sint
helpt. Gezegd zou kunnen worden, dat een geknechte duivel doet wat Sint zegt en – de
naam zegt het al – zo verwordt tot zijn knecht. Dit lijkt een logische verklaring, maar
het ligt niet zo eenvoudig. Er zijn geen aanwijzingen te vinden, dat de duivel als
13
Ibidem, 271. 14
In zijn boek Nicolaas, de duivel en de doden bespreekt Janssen een versie uit de beroemde legendeverzameling, de Legenda Aurea of Gulden Legenden van Jacob de Voragine (1298): ´In hetzelfde land had men de afgoden vereerd volgens de oude gewoonte, in het bijzonder het beeld van Diana, de duivelin. Nog ten tijde van Sint-Nicolaas beleden heel wat boeren dit geloof en brachten hun offers onder een boom die aan deze afgod gewijd was. Sint-Nicolaas verstoorde deze slechte gewoonte en liet de boom omhakken. Dit nu beviel de boze geest absoluut niet en deze zon op wraak. Ze bereidde een olie, ´myrdiakon´ genaamd, die zo krachtig was, dat hij tegen de wetten van de natuur stenen en water deed branden. En zij nam de gedaante aan van een vrome vrouwe, en ze ontmoette mensen op zee, die met een scheepje op weg waren naar de kerk van Sint-Nicolaas en zij sprak tot hen: ´ik zou graag met jullie tot Gods heilige zijn gevaren, maar ik kan niet. Ik verzoek jullie, deze olie voor mij naar zijn kerk te brengen en uit mijn aam de wanden van de voorhof ermee te bestrijken´. Daarop was zij verdwenen. Maar op hetzelfde moment zagen ze een ander scheepje met eerzame lieden dat aan kwam varen. Onder hen was er een die veel op Nicolaas leek en die sprak: ´Zeg eens, wat heeft die vrouw met jullie besproken, of wat heeft ze jullie gegeven?´ Toen vertelden ze hem alles. Daarop sprak dezelfde man: ´Weet wel, deze vrouw was de schandelijke Diana en opdat jullie inzien dat ik de waarheid spreek, giet de olie in zee.´ Ze goten de olie uit en zie, het water brandde tegen de wetten van de natuur en het vuur laaide hoog op en dat duurde een hele tijd. Ze voeren verder tot ze aan de kerk van Sint-Nicolaas kwamen. Toen ze hem zagen zeiden ze: ´Waarlijk, u bent het die ons op zee verschenen is en ons verlost heeft van de listen van de duivel.´
17
begeleider van de Sint in de loop der tijd verandert in de moderne Zwarte Piet. De
duivel heeft bijvoorbeeld nooit een rol gespeeld bij het nachtelijk bezoek aan kinderen.
Ook als boeman opereert de Sint lange tijd alleen. Kinderen worden gewaarschuwd
voor Sint-Nicolaas en niet voor zijn kwaadaardige metgezel. Verwonderlijk in dit kader
is dat de Sint een transformatie doormaakt van verpersoonlijking van het Goede, naar
iemand waarvoor gewaarschuwd wordt en waar kinderen bang voor worden gemaakt.
Over de invloed van de opvoedkunde hierin wordt later terug gekomen.
Er zou geconcludeerd kunnen worden dat de duivel niet de voorloper kan zijn
geweest, omdat er te veel tijd zit tussen de periode waarin de duivel als begeleider van
Sint-Nicolaas optreedt en de introductie van Zwarte Piet. Wat wel mogelijk is, is dat de
relatie tussen de duivel en Sint-Nicolaas als inspiratiebron heeft gediend voor de
negentiende-eeuwse ontwerper van Zwarte Piet, maar ook hier zal verderop dieper
worden ingegaan.
270-
345 n.
Chr.
+- 550 > 500> (in
het
Oosten)
800> (in het
Westen
1100 – 1400 1800 >
Zijn
‘leven’
Levensbeschrijvi
ngen ontstaan
Verering en Legenden Katholieke
volksfeesten
ontstaan
Landelijke
geseculariseerde
viering
Legenden populair in het
Westen:
1. De drie maagden
2. De drie jongens in de
pekelton
Drie scenario’s:
1. Onnozele kinderen/
scholierenfeest
2. Nicolaasmaskerade
3. Pakjesavond
Schema 1. De ontwikkeling van het sinterklaasfeest.
De Hervorming
Uit het voorgaande is gebleken dat de Rooms-katholieke kerk niet gecharmeerd was
van de duivelse maskeraders. Wat dat betreft krijgen ze er na de hervorming een
bondgenoot bij in de vorm van de protestantse kerk. Alleen richtte deze zich tegen de
sinterklaasviering is zijn geheel. De strijd van de predikanten tegen het sinterklaasfeest
is geen opzichzelfstaand verschijnsel. Het is een onderdeel van een beweging die
definitief wil afrekenen met uitingen van volkscultuur in zijn algemeenheid. Nieuw is,
18
dat het verzet zich door de Reformatie in de zestiende eeuw ook richtte tegen
katholieke vormen van volksvroomheid, heiligenverering, bedevaarten en processies.15
Vooral in de zeventiende eeuw heeft het in Nederland aan Calvinistische zijde niet
ontbroken aan pogingen om sinterklaasgebruiken tegen te gaan.16
Zo wordt het in de
loop van deze eeuw onder andere verboden om speculaasfiguren te bakken of om de
schoen te zetten. Predikanten gingen op zondag voor 5 december tegen de
goedheiligman te keer, hij zou een leugenaar zijn geweest en slechts in schijn een
heilige.17
Opmerkelijk is dat het feest niet verdwijnt ondanks de vele verboden. De
sinterklaasviering verplaatst zich door het protestantisme en andere ontwikkelingen in
de samenleving van de publieke naar de huiselijke sfeer. De diverse
sinterklaasoptochten verdwijnen, maar de viering van pakjesavond wordt in stand
gehouden. Janssen meent, dat na de Reformatie, Sint-Nicolaas uit het beeld verdwijnt
en de duivel zelfstandig gaat opereren onder uiteenlopende namen en
vermommingen. Sommige namen verwijzen naar de vroegere samenwerking met de
Sint zoals: Stapklas, Ruklas, Clas Bur, Hell-Niklas in Duitsland en Klaaskerel in
Nederland. Wat betreft uiterlijk lijkt hij niet meer op de duivel, maar deze figuren
dragen nog altijd zijn attributen bij zich, de zak, de roe en de ketting.18
Uiteindelijk zal de traditie alleen in Nederland stand houden en in andere
protestantse landen zoals Duitsland en Engeland verdwijnen. Er blijven daar en ook in
bijvoorbeeld het huidige Oostenrijk en Zwitserland wel lokale tradities bestaan, maar
het is geen feest meer dat door het hele land gevierd wordt, zoals dat in Nederland het
geval is. De algemene ontwikkelingen in de Republiek verklaren voor een deel het
voorbestaan van de traditie in Nederland. Dit is een periode waarin predikanten hun
best doen om de traditie af te schaffen. De zeventiende eeuw is er één van vele
veranderingen. Bestuurders zijn, na een lange periode van oorlog met Spanje, druk
bezig met vredesonderhandelingen die maar moeilijk van de grond komen. De
Republiek der Verenigde Nederlanden wordt gevormd, wat veel bestuurlijke
veranderingen met zich mee brengt. Daarnaast is er op godsdienstig vlak een strijd
gaande onder de Calvinisten. Er ontstaat een tweedeling tussen streng en minder
streng gelovigen. Oftewel, wanneer het wat internationale betrekkingen betreft rustig
is, is er interne strijd, niet alleen van godsdienstige aard, maar ook tussen bestuurders
onderling. Spanje laat de Republiek niet zomaar gaan en doet rond 1639 nog een
laatste poging het toe te eigenen, waarna in 1648 de Vrede van Münster tot stand
komt.
Het zou voor de hand liggen dat de afschaffing van een sinterklaastraditie niet de
15
Ibidem, 32 16
A.P. van Gilst, sinterklaas en het sinterklaasfeest (1969) 36. 17
G.J. Zwier, De verschrikkelijke goedheiligman, (NRC Handelsblad, 4 december 1982) 18
L. Janssen, Nicolaas de duivel en de doden 33.
19
grootste prioriteit heeft in een periode, waarin binnen het protestantisme interne
strijd is. Bovendien wordt het katholieke geloof, mits het niet openlijk beleden wordt,
getolereerd, in tegenstelling tot omringende protestantse landen. Daar komt bij, dat in
het Engeland van die tijd, een groot verschil tussen rijk en arm is, het merendeel van
de bevolking heeft niets te vieren ook niet eventueel tijdens Sinterklaas. In de
Republiek daarentegen, bestaat er een veel minder scheve verdeling.
Oftewel: ook al verdwijnt de viering naar de achtergrond, er ontstaat geen klimaat
dat een volledige afschaffing in de hand werkt. Na de invoering van vrijheid van
godsdienst komt de katholieke traditie langzaam weer op gang, maar zal er wel het
een en ander aan veranderen. Hierover bij de bespreking van het moderne
sinterklaasfeest meer.
1.4 Invloed van opvoedkunde
Van de drie verschillende vieringen die als basis dienen voor het moderne
sinterklaasfeest, is het vooral het feest van pakjesavond en het nachtelijk bezoek van
de onzichtbare Sinterklaas dat centraal zal komen te staan in de loop der tijd. Zoals al
eerder gezegd, heeft dit feest van begin af aan een pedagogische inslag. Tot de dag van
vandaag wordt het sinterklaasfeest gebruikt om kinderen in het gareel te houden, al
blijkt het tegenwoordig veel onschuldiger van aard te zijn dan in voorgaande eeuwen.
Het is nuttig om stil te staan bij de invloed van opvoedkundige ideeën en de rol die ze
hebben gespeeld bij de vorming van deze traditie.
De opvoedkunde
Al in de middeleeuwen wordt op kloosterscholen gebruik gemaakt van de roe bij het
straffen. Men was van mening dat een opvoeding zonder slaag geen goede was.19
Een
andere manier om kinderen in het gareel te houden, was door ze bang te maken met
boemannen. Monsters als 'Haantje Pik', 'de Tenensnijder' en 'de Weerwolf' zouden de
meest angstaanjagende dingen met hen doen, tot aan opeten toe. Zulke verhalen
werden kinderen verteld, om er voor te zorgen dat ze deden wat er gezegd werd of
zelfs uitsluitend tot vermaak van de volwassenen.20
Vanaf de zeventiende eeuw begint
er verzet te komen bij sommige pedagogen, maar pas in de achttiende eeuw wordt
deze afkeuring sterker.
19
A. van den Berg, De zwarte Piet, (NRC Handelsblad, december 1987). 20
R. Dekker, Uit de schaduw in ´t grote licht, kinderen in egodocumenten van de Gouden Eeuw tot de Romantiek, (Amsterdam 1995) 130.
20
Volgens Dekker (1995) fungeert Sinterklaas van oudsher meer als boeman dan als
een kindervriend en krijgt hij pas in de vorige eeuw een vriendelijker karakter. Hij
beschrijft een stukje uit de autobiografie van Egbert Koning, zoon van een
schoenmaker, waarin de schrijver door zijn moeder tegen het spelen bij sloten
bedreigd wordt met de 'Bullebak'. Zijn ouders laten hem verder ook geloven in
Sinterklaas, hetgeen zijn tweede vrees was.21
Er ontstaan, door de ideeën van deze ‘Zwarte’ pedagogen, overal in Europa dit soort
figuren. De wolf van Roodkapje, de reus van Klein Duimpje, maar ook minder literaire
bullebakken als de Bietebauw, Tientoon en de Tenensnijder worden gebruikt als
dreigmiddel om het kind op het rechte pad te houden. Dreigingen met de komst van
de boeman hadden meestal een plagende ondertoon, maar het waren wel
afschrikwekkende figuren waar veel kinderen desondanks toch angst voor hadden.
Er wordt in de loop der tijd een onderscheid gemaakt tussen het gebruiken van
bullebakken bij reële gevaren, wat wel toelaatbaar was en het gebruik bij irreële
gevaren waarbij kinderen nutteloos bang werden gemaakt. Ondanks dat er een
sterkere afkeuring ontstaat onder pedagogen over het gebruik van boemannen, blijven
ze tot in de twintigste eeuw bestaan. Dat het ook zonder boeman kan, bewijzen
Nederlandse navolgelingen van Der Struwelpeter. Een sinterklaasverhaal waarbij drie
jongens een Moriaan bespotten en na herhaalde waarschuwingen van de Sint in een
inktpot worden gedoopt en er nog zwarter uitkomen dan de moor. De moraal stelt:
‘ ’t Was enkel door hun stout gespot,
Dat zij geraakten in den pot;
Dus lieve kindren! Spot toch niet.
Als gij iets vreemds aan and’ren ziet.22
Het vers doet denken aan de legende van de drie scholieren, verschillende elementen
komen overeen: in beide verhalen gaat het over drie personen, Nicolaas en een grote
pot waar de jongens in worden gestopt. Hier heeft het verhaal echter een andere
wending gekregen, de Sint is geen redder meer maar de bestraffer. In een rond 1860
verschenen kinderboekje met de titel Die niet hooren wil moet voelen, worden in
zeven van de negen verhaaltjes ook geen bullebak gebruikt maar slaat het noodlot toe;
21
Ibidem, 133. 22
H. van Benthem, Sint-Nicolaasliederen, de oorspronkelijke teksten en melodieën van alle bekende, traditionele sinterklaasliederen, (Amersfoort 1991) 101.
21
Gerrit de dierenplager verliest zijn hand of Lize de Snoepster die sterft door het eten
van vliegengif.
Historici wijzen er op, hoe vanaf de Gouden Eeuw verlichte denkers zich verzetten
tegen de ‘zwarte’ pedagogen met hun kinderschrik.23
De vooruitstrevende opvoeders
gaan het kind zien als een ‘onbeschreven blad’ en willen het vormen en opvoeden met
liefde en respect.24
Binnen de functie van Sinterklaas als nachtelijke bezoeker en
schenker van cadeautjes, lijkt het voor de hand te liggen dat hij inderdaad als een soort
boeman ging functioneren. Tenslotte was het een figuur dat nooit gezien werd door
kinderen en hij maakte een onderscheid tussen goed en kwaad, zoet en stout,
waardoor er gedreigd kon worden met eventuele vreselijke gevolgen wanneer
kinderen niet deden wat er gezegd werd. Volgens Van Brusse (1997) zijn het de
verlichte ideeën, ontstaan in de achttiende eeuw, die Sinterklaas maken tot een
symbool van vaderlandse, burgerlijke deugdzaamheid. Wanneer hier onder verstaan
wordt dat hij vriendelijker wordt, dan moeten daar toch vraagtekens bij gezet worden.
Tot 1850 zijn er boeken waarin Sint op huisbezoek komt – hij is niet meer een
onzichtbaar figuur – en als boeman fungeert voor de kinderen. Ook al wordt hij
vriendelijker van aard, tot zeker de jaren vijftig van de twintigste eeuw blijft de
mogelijkheid bestaan, dat hij kinderen die stout zijn geweest meeneemt naar Spanje.
Pas in de jaren zestig verandert Sinterklaas van een min of meer autoritair figuur in een
vriendelijke goedzak.
Hoe zit dat met de figuur van Zwarte Piet? Heeft hij de rol van boeman overgenomen
van Sinterklaas? De eerste keer dat Sinterklaas wordt begeleid door een knecht, is in
het kinderboek van Jan Schenkman halverwege de negentiende eeuw. Hierin blijkt dat
de Sint nog altijd de rol van kinderschrik vervult. Hij houdt de zak open, de knecht reikt
hem alleen de kinderen aan. Dit beeld zal ook niet zo heel snel veranderen aan het
begin van de twintigste eeuw, omdat de meeste kinderliteratuur realistisch van aard is
en er nog weinig verhalen zijn over Sinterklaas en Zwarte Piet. Meestal vormt het
sinterklaasfeest de achtergrond van een verhaal. Wanneer Sinterklaas en zijn knecht
centraal komen te staan in de eerste helft van de twintigste eeuw, wordt Zwarte Piet
inderdaad meer de boeman dan de Sint. Hij stopt de kinderen in de zak en uit de
verhalen blijkt dat kinderen bang voor Zwarte Piet worden en minder voor Sint-
Nicolaas. Hoe de rol van Zwarte Piet verder verandert zal besproken worden in
hoofdstuk vier aan de hand van de analyse van sinterklaasverhalen.
23
R. Dekker, Uit de schaduw in ´t grote licht , 131. 24
P. Brusse, En strooi eens wat lekkers… (Volkskrant, december 1997 ).
22
1.5 Jan Schenkman
De hedendaagse sinterklaasviering kan opgedeeld worden in drie elementen: 1) de
intocht, 2) het schoenzetten en 3) pakjesavond. De intocht vindt meestal een aantal
weken voor 5 december plaats. Dit geldt niet voor alle steden, in Deventer komt
Sinterklaas pas op 5 december aan en is het verboden om voor die tijd als Sint verkleed
over straat te gaan. Gebruikelijk is dat de Sint met zijn Pieten aankomt per boot en dan
een tocht te paard door de stad maakt. Al zijn er tegenwoordig ook variaties op deze
klassieke intocht mogelijk. In de weken tussen de aankomst van Sinterklaas en
pakjesavond kunnen jonge kinderen hun schoen zetten, waar ze hun verlanglijstje in
stoppen tezamen met iets lekkers voor het paard. 's Ochtends ligt er dan een
kleinigheid in hun schoen, iets van marsepein, chocola of een klein cadeautje (al
worden het tegenwoordig steeds grotere cadeaus, waardoor het gebruiken van een
schoen niet meer echt in verhouding is). Pakjesavond op 5 december is dé avond van
de cadeautjes, elk jaar wordt er voor vele miljoenen ingekocht. Dit is ook de avond
waarop de oudere kinderen en volwassenen elkaar cadeautjes geven, vaak in de vorm
van een surprise met een gedicht erbij. Het is mogelijk dat Sinterklaas op deze avond
een huisbezoek maakt, hij brengt de cadeautjes met zich mee, of hij verschijnt niet en
speelt een buurman even voor Sinterklaas door hard op de deur of het raam te bonzen
en de cadeautjes bij de deur achter te laten. De gordijnen zijn op deze avond stevig
gesloten. Na vijf december verdwijnen de Sint en zijn Pieten weer stilletjes naar
Spanje. De man die dit moderne sinterklaasfeest voor een belangrijk deel heeft
vormgegeven is, Jan Schenkman.
Jan Schenkman
Zoals al eerder vermeld, is er niet veel bekend over de overgang van verschillende Sint-
Nicolaasvieringen naar één viering. De verschillende Sint-Nicolaasoptochten zijn
waarschijnlijk tijdens de reformatie verdwenen, de eerste optocht in Nederland is pas
weer aan het einde van de negentiende eeuw. De meeste veranderingen met
betrekking tot pakjesavond voltrekken zich in de negentiende eeuw. In deze eeuw zal
landelijk het moderne feest de overhand krijgen, maar varianten hierop of varianten
op de oude tradities blijven lokaal tot vandaag de dag een rol spelen.
De persoon die voor een groot deel vorm heeft gegeven aan het moderne
sinterklaasfeest, is Jan Schenkman. Hij leefde van 1806 tot 1863. Tot 1849 was hij
hoofd van een school in Amsterdam. Na die tijd besteedde hij al zijn tijd aan schrijven.
Volgens Boer-Dirks, in haar artikel De Sint-Nicolaas van Jan Schenkman, schreef hij
over alles: van opdringerige uithangborden, over de brug over het IJ die er maar niet
kwam, tot de hysterie rond de uitreiking van de ridderorden. Hij was wat we
23
tegenwoordig zouden noemen een soort columnist. Schenkman bestreed alles wat het
sinterklaasfeest kon bedreigen, dit feest lag hem na aan het hart. Als Amsterdammer
misschien niet zo verwonderlijk, aangezien Sint-Nicolaas niet alleen patroon was van
de eerste kerk in Amsterdam, maar ook van de stad en van de zeelieden en kooplui.
Inwoners van Amsterdam werden in de middeleeuwen al Claesmannen genoemd.25
Het door hem geschreven kinderboek Sint-Nicolaas en zijn knecht, is het eerste boek
dat geheel gewijd is aan Sinterklaas. Tot die tijd speelde Sinterklaas misschien een
kleine rol in de sinterklaasboeken en gingen de verhalen over derden.
Een aardig detail is dat er twee versies zijn van dit boekje. De tekeningen verschillen
wat betreft stijl, maar de rest van de opzet komt overeen met elkaar. De versie die
zeker van Schenkman’s hand is, stamt uit 1850. Van het andere boekje is zowel de
datum als de schrijver niet bekend. Het is in slechte staat en voor een deel aan elkaar
geplakt met krantenpapier, waarop eventueel het jaartal 1832 te onderscheiden is. De
kledingstijl op de tekeningen van dit boekje verwijzen ook naar de eerste helft van de
negentiende eeuw. De vraag is of het hier nog een boekje van Schenkman betreft, of
dat het van een andere auteur is. Boer-Dirks wijst op het feit, dat kwesties als
auteursrecht en de eis van oorspronkelijkheid in de vorige eeuw anders lagen dan nu.26
Het is in ieder geval Schenkman die met de eer zal gaan strijken. Volgens historici
(Booy 1994; Boer-Dirks 1993) die zich in deze traditie verdiept hebben is het
Schenkman die de traditie een nieuwe wending heeft gegeven. Herdrukken volgden
elkaar in snel tempo op, vanaf 1884 gaat Jan Vlieger het boekje uitgeven. Dat het zo
populair is, blijkt onder andere uit een citaat van dominee-dichter R. Koopmans van
Boekeren in 1867:
‘En de vindingrijke burgervader maakte van karton een mijter, en, met behulp van de
gastvrouw en Suze, ook een kleed en mantel, alles volmaakt naar het model, daarvan
in het boekje van Schenkman gegeven, zodat de kinderen die de versjes van dat boekje
alle van buiten kenden, en de prentjes natuurlijk duizendmalen hadden bewonderd,
niet konden twijfelen, of ‘ginds stond de bisschop voor de opene deur’.27
Nieuwe elementen in het moderne feest zijn: de intocht, de stoomboot, als thuisland
Spanje, Sint te paard over de daken, het sinterklaasbezoek door de 'echte' Sinterklaas
en helpers in de vorm van Zwarte Pieten. Al deze elementen komen ook voor in het
boekje van Schenkman. De intocht met een stoomboot lijkt een idee van Schenkman
25
E. Boer-Dirks, Sint-Nicolaas van Jan Schenkman in: Ons Amsterdam (47ste jaargang nr.12). 26
E. Boer-Dirks, Nieuw licht op Zwarte Piet, een kunsthistorisch antwoord op de vraag naar de herkomst van Zwarte Piet, in: Volkskundig Bulletin, tijdschrift voor Nederlandse Cultuurwetenschap, ( april 1993) 9. 27
E. Boer-Dirks, De Sint-Nicolaas van Jan Schenkman, 285.
24
te zijn, het komt namelijk niet voor in al bestaande liedjes.28
Booy schrijft het idee van
Spanje als thuisland ook toe aan Schenkman.29
Boer-Dirks wijst echter op een
herdenkingsprent die de New York Historical Society in 1810 te New York uitgaf.
Hierop staat een lied dat op dat moment zeer oud genoemd wordt:
‘SANCTE CLAUS goed heylig Man!
Trek uw beste Tabaert aen,
Reis daer me’e na Amsterdam,
Van Amsterdam na ‘Spanje.’’ 30
Het lijkt inderdaad aan te duiden, dat Sint-Nicolaas uit Spanje komt, maar in principe
zegt dit stukje tekst alleen dat Sint náár Spanje reist en niet dat hij er vandaan komt.
De oorsprong voor Spanje, als land van herkomst, blijft onduidelijk. De keuze van dit
land is opmerkelijk, aangezien er geen relatie is tussen Sint-Nicolaas en Spanje. Sint te
paard bestaat al langer, maar het is voor het eerst dat hij er mee over de daken rijdt.
Het sinterklaasbezoek met een 'echte' Sinterklaas is iets wat aan het begin van de
negentiende eeuw ontstaat en is dus al in gebruik wanneer het boekje van Schenkman
wordt gepubliceerd. Dan rest nog de introductie van Zwarte Piet. Nog nooit eerder is
er in beschrijvingen een zwart hulpje voorgekomen. Wel is er een oudere voorstelling
van Sinterklaas met een knecht uit het begin van dezelfde eeuw. Dit is een koekprent
van de firma Wed. J. van Egmont uit circa 1800, waarop de Sint is afgebeeld op een
paard en naast hem staat een blanke man. Deze figuur is absoluut niet te herkennen
als de knecht van de Sint, zoals hij in het moderne sinterklaasfeest voorkomt.31
Wel
wordt hij in de begeleidende tekst beschreven als de knecht van de Sint:
‘Zyn Knecht lykt zelfs wel een Kaptein,
Dien hy last geeft te zoeken
Waar zoete of stoute Kindren zyn.’
28
Booy, Ziet, hoe Sint Niklaas zijn leven soms waagt, in: Het jaarboek van het Nederlands genootschap van bibliofielen (1994) 100. 29
Ibidem, 101. 30
E. Boer-Dirks, De Sint Nicolas van Jan Schenkman, 286. 31
E. Boer-Dirks, Nieuw licht op Zwarte Piet, 12.
25
De knecht van Schenkman, die al wel zwart wordt afgebeeld, maar nog niet de naam
Zwarte Piet heeft gekregen, is jong en als page gekleed. Na deze publicatie is hij in
ieder geval niet meer weg te denken uit deze traditie. Het dreigende wat hem later
kenmerkt is niet iets waarvoor Schenkman verantwoordelijk gesteld kan worden.
Van de acht elementen lijkt Schenkman verantwoordelijk te zijn voor het ontstaan van
vier daarvan: de intocht, de stoomboot, het over de daken rijden en Zwarte Piet.
Hiermee kan de helft van de moderne viering toegeschreven worden aan deze auteur.
Of Schenkman nou wel of niet deze elementen aan de traditie heeft toegevoegd, zeker
is dat hij het startschot heeft gegeven voor de moderne viering, doordat zijn boek
decennia lang zo populair is geweest.
De vraag is hoe het komt dat het boek van Schenkman zo aanslaat. Er zijn een aantal
zaken die opvallen in dit boekje. Ten eerste de moraliserende toon. Van de zestien
verzen, zijn er negen waarin benadrukt wordt, dat kinderen zich moeten gedragen. Dit
sluit aan bij het idee dat in de negentiende eeuw de bemoeienis met de opvoeding van
het kind toeneemt.32
Het lijkt niet alleen de taak van de ouders, maar ook van de
school, de overheid en andere instanties als bijvoorbeeld de Maatschappij tot Nut van
´t Algemeen opgericht in 1788 die volksverlichting tot hoofddoelstelling had. Met de
invoering van de schoolwet in 1806, gaat ook de school zijn bijdrage leveren aan de
opvoeding van het kind. Het doel van het onderwijs wordt het aanleren van 'alle
maatschappelijke en christelijke deugden'.33
Bij deze ontwikkelingen zou ook het
ontstaan van Schenkmans boekje passen. Hij was schoolmeester maar daarnaast groot
liefhebber van het sinterklaasfeest. Waarom zouden beide zaken niet geleid hebben
tot het schrijven van een kinderboek. Daarnaast kan gezegd worden dat het soort
kinderboek vernieuwend was voor zijn tijd. Ook al was het nog moraliserend van aard,
het speelde tegelijkertijd ook in op de fantasie van het kind. Tot die tijd waren de
meeste kinderboeken geschreven onder invloed van de verlichting, waarbij 'het
opdoen van kennis' centraal stond.34
Dat dit nieuw soort kinderboeken aanslaat, kan
samenhangen met het idee dat een kind niet meer gezien wordt als een wezen dat zo
snel mogelijk volwassen moet worden.35
Het blijven speculaties, maar het is mogelijk
dat de bovenstaande factoren er voor hebben gezorgd, dat het boekje van Schenkman
zo populair is geworden, gecomplementeerd door het feit dat het sinterklaasfeest al
een lange traditie in Nederland achter de rug had.
32
D. Damsma, Het Hollandse Huisgezin (1560- heden), (Utrecht 1993) 98. 33
Ibidem 93. 34
R. Redmond, Zwarte mensen in kinderboeken, (1980) 22. 35
F. Booy, sinterklaasje kom maar binnen met je knecht, in: Leesgoed, tijdschrift over kinderboeken (1994/ 6) 232.
26
1.6 De herkomst van de Knecht van Sinterklaas
De vraag is waar deze figuur vandaan komt; jong, zwart en als page gekleed.
Schenkman zet een figuur neer in een korte pofbroek, een shirt met pofmouwen in
bonte kleuren met een baret en veer op het hoofd. Zijn huid is donker van kleur met
donker haar. Uitgaande van wat hierboven tot nu toe besproken is, lijkt hij uit de lucht
te komen vallen. Er is al geconcludeerd dat het weinig plausibel is dat Zwarte Piet een
afstammeling is van de duivel. Gaat men er van uit dat de duivel in de middeleeuwen
een onderdeel vormde van de Sint-Nicolaas legenden en de volksvieringen, na de
reformatie verdwijnt deze figuur. Wanneer na de godsdienstvrijheid de traditie weer
langzaam op gang komt, opereert de Sint tot halverwege de negentiende eeuw alleen.
Dan verschijnt de knecht voor het eerst in het boek van Schenkman. De eerste
vermelding van de naam Piet vindt Booy in 1891 in Het feest van Sint-Nicolaas van
Lina.36
Aan het eind van de negentiende, begin van de twintigste eeuw wordt de naam
Zwarte Piet steeds gebruikelijker. Duidelijk is dat deze naam overeenkomsten vertoont
met namen van de duivel: Der Schwarze, der schwarze mann, der schwarse Peter,
schwarse Kaspar en De Moor, Zwarte Piet of Pieterman, maar wat betreft uiterlijk
verschillen beide figuren nogal. Janssen zegt hierover dat dit van secundair belang is,
dat de functie dezelfde blijft. Duivel of Moor, in beide gevallen is dit de figuur die de
roe gebruikt. De attributen van Zwarte Piet zouden ook zijn ‘ware’ identiteit verraden:
de ketting van de ‘geketende duivel’ (er zijn een paar verhalen gevonden waarin
Zwarte Piet inderdaad een ketting bij zich heeft) en de zak van de duivel als ‘zielen- of
kindervreter.37
Janssen zegt dat de knecht altijd de rol van bestraffer heeft gespeeld.
Dit is echter niet het geval, ook al speelt de tegenstelling tussen goed en kwaad een
belangrijke rol in de traditie, er is niet altijd een gelijksoortige taakverdeling geweest
tussen Sinterklaas en Zwarte Piet.38
Wanneer de Sint gezelschap krijgt van een knecht,
blijft hij in eerste instantie degene die straf uitdeelt en degene waar de kinderen voor
gewaarschuwd worden. In de loop van de tijd verandert deze taakverdeling en wordt
Sinterklaas steeds meer een goedzak en Zwarte Piet de figuur waar kinderen bang voor
worden gemaakt.
Er zijn echter meer verklaringen voor de herkomst van Zwarte Piet. Doordat deze
figuur als page gekleed gaat, is bijvoorbeeld Boer-Dirks van mening dat zijn oorsprong
ligt bij de portretkunst uit de zeventiende en achttiende eeuw, waarop vaak Moren
werden afgebeeld. Wat betreft uiterlijk en gedrag past hij in de traditie van de page in
de schilderkunst. Zij acht het waarschijnlijk dat het eerste kinderboekje over
Sinterklaas van Schenkman, de schilderkunst als inspiratiebron heeft gehad. Ze zegt
36
F. Booy, Een grote verzameling Sint Nicolaasrealia, in Traditie (nummer 4, 1997) 5-10, 6. 37
L. Janssen, Nicolaas, de duivel en de doden, 75. 38
Dit geldt voor de traditie zoals die in Nederland gevierd wordt. Er zijn lokaal nog vieringen in bijvoorbeeld Duitsland waarbij een soort sinterklaas begeleid wordt door een meer duivelsachtig figuur.
27
hier wel over dat deze theorie nog nader onderzoek verlangt.39
Dat Zwarte Piet niet
afstamt van de duivel ondersteunt ze door te wijzen op het feit, dat de kleding van
Zwarte Piet op geen enkele wijze lijkt op de kleding van de begeleiders van Nicolaas in
het verleden. Daarnaast heeft Zwarte Piet in de beginperiode niet de rol van
bestraffer, deze ligt nog steeds bij Nicolaas, zoals dat ook eeuwenlang is geweest. Ze
komt tot de conclusie dat de prentkunst wellicht de beslissende bijdrage heeft
geleverd aan het ontstaan van de knecht en dat het daarna de schilderkunst was die
het beeld van Zwarte Piet heeft bepaald.40
Dat de schilderkunst mogelijk als inspiratiebron heeft gediend, is inderdaad mogelijk.
Er is een duidelijke overeenkomst tussen Zwarte Piet en deze pagefiguren, maar er zijn
ook verschillen, enkele voorbeelden hiervan. De page wordt bijna altijd kleiner
afgebeeld dan de andere figuren op het schilderij terwijl in het boek van Schenkman
de knecht bijna dezelfde grootte heeft als de Sint. Zwarte Piet wordt in de
sinterklaasverhalen pas kleiner afgebeeld rond het midden van deze eeuw.41
De knecht
wordt in het hierboven besproken sinterklaasboekje waarvan de auteur onbekend is,
afgebeeld als Indiër42
, een figuur die wat betreft uiterlijk afwijkt van de bedienden op
de portretten. Tot slot het feit, dat de Moorse bedienden vaak verdwijnen in de
achtergrond van het schilderij en Zwarte Piet duidelijk aanwezig is op de tekeningen in
het sinterklaasboekje.
Door gebrek aan informatie over hoe deze figuur is ontstaan, ontstaan er ook minder
voor de hand liggende theorieën over de herkomst van Zwarte Piet. Een nogal
vergezocht idee is dat van Bovenkerk (1990), die de mogelijkheid oppert dat Zwarte
Piet zou afstammen van de Italiaanse schoorsteenvegers die in de zeventiende eeuw
naar Nederland zijn gekomen om daar hun beroep uit te oefenen. Dit waren jongens
die een paar jaar in Nederland zaten en dan weer terug gingen naar Italië.43
Langeler
(1994) beschrijft in zijn boek een figuur die rond de vijftiende eeuw leefde in Venetië
waar Zwarte Piet uit voort zou zijn gekomen.
Wat opvalt is dat de meeste auteurs alleen maar kijken naar één mogelijke oorsprong
voor Zwarte Piet: óf, de duivel óf, de schilderkunst, óf schoorsteenvegers. Wanneer uit
wordt gegaan van het idee dat Schenkman degene is geweest die deze figuur heeft
geïntroduceerd, dan is het goed mogelijk dat er meerdere bronnen zijn. Het idee dat
Jan Schenkman zich heeft laten inspireren door de vroegere relatie tussen Sinterklaas
en de duivel lijkt niet onwaarschijnlijk. Dat hij met een schuin oog naar de
portretschilderkunst heeft gekeken, is ook mogelijk. Het lijkt sterk dat hij ook de
Italiaanse schoorsteenvegers en een figuur uit Venetië in zijn analyse heeft betrokken.
Wanneer in sinterklaasboeken na 1850 verwijzingen staan die doen denken aan
39
E. Boer-Dirks, Nieuw licht op Zwarte Piet 12. 40
Ibidem, 13. 41
Zie onderzoek hoofdstuk 4 42
F. Booy, Ziet hoe sinterklaas zijn leven waagt, 99. 43
Bovenkerk, Vrolijke Schoorsteenvegers, (Volkskrant, 1990)
28
koloniale verhoudingen, de duivel, een Moorse page, een schoorsteenveger of iets
dergelijks, dan moet dat niet gezien worden als een mogelijke oorsprong van Zwarte
Piet, maar meer als de 'fantasie' van de betreffende auteur die doorklinkt in de tekst.
Tenslotte betreft het hier een fantasiefiguur waaraan binnen bepaalde grenzen
iedereen zijn eigen draai kan geven. Hierop zal na de analyse in hoofdstuk vier terug
gekomen worden.
De invloed van het koloniale verhoudingen
Wat nog niet besproken is, is de rol van het kolonialisme binnen de sinterklaastraditie.
Met de introductie van Zwarte Piet rijzen er vraagtekens over de invloed van het
kolonialisme bij het ontstaan van deze figuur. Uit de teksten geschreven door
Schenkman is het onmogelijk om te achterhalen of het kolonialisme de traditie direct
heeft beïnvloed. Aangezien Schenkman degene is die Zwarte Piet geïntroduceerd
heeft, is het erg jammer dat uit geen van de gevonden teksten van zijn hand, zijn
standpunt over kolonisatie en slavenhandel blijkt.
Opvallend is dat er in de bestudeerde literatuur bijna niet wordt gesproken over
mogelijke invloed van kolonialisme bij de ontwikkeling van de moderne viering. Een
aantal elementen in de traditie zouden op het eerste gezicht direct in verband kunnen
worden gebracht met de verhoudingen tussen meester en slaaf. Zoals hierboven al
aangestipt is Sint-Nicolaas blank en de baas en Zwarte Piet zwart en de knecht. Vaak zit
de Sint op een paard en loopt Zwarte Piet. Na de tweede wereldoorlog wanneer er niet
meer één Piet is, maar vele, is er één blanke baas en zijn er vele zwarte werknemers. In
de analyse van de sinterklaasverhalen zal deze verhouding verder onderzocht worden.
Er zijn ook een aantal andere elementen die niet overeen komen met de koloniale
verhoudingen. Zo straft Sinterklaas Zwarte Piet nooit. Op een gegeven moment wordt
Zwarte Piet de bestraffer van kinderen, de vraag hierbij is of een slaveneigenaar zijn
kinderen zou laten slaan door een van zijn slaven.
Uit de manier waarop de traditie is opgebouwd, kan dan geen direct verband worden
gelegd met het kolonialisme, in de volgende hoofdstukken zal echter blijken dat deze
periode in de geschiedenis indirect wel invloed op de traditie heeft gehad.
29
1.7 Veranderingen in de loop van de twintigste eeuw
De calvinisten zijn wel de eersten, maar niet de enigen die zich tegen de
sinterklaastraditie hebben gekeerd. In de loop van de negentiende eeuw hebben ook
anarchisten de bisschop overladen met kritiek. Dekker (1970) citeert in zijn boekje
Goedheilig man, trek je beste tabbard an enige fragmenten uit een anti-sinterklaasstuk
dat in 1886 in Domela Nieuwenhuis’ lijfblad Recht voor allen, een blad voor radicale
socialisten en anarchisten, verscheen:
‘…Daar wandelt eene dame, prachtig in bont en pels gekleed aan den arm van een net
gekleed heer. Voor haar loop een dienstmeisje met twee kinderen, ook eveneens
prachtig en warm gekleed, met een waas van vergenoegdheid op ’t gelaat, verheugd
als zij zijn dat ze zeer spoedig alle schatten der kinderwereld zullen genieten…Wat
verder bemerken wij een man, schamel en sober gekleed, rillende van koude, vergezeld
van twee kinderen die bijna barrevoets gaan… “Vader! Zie toch eens welke mooie
schoenen, die moeten toch veel warmer aan mijne beenen zitten als mijne gebroken
klompjes, waarin het water binnendringt! …Waarom kunnen wij al dat moois niet even
zoo goed koopen, als die rijke juffrouw? Waarom moeten wij koude en gebrek lijden?”’ 44
Kritiek rondom het sinterklaasfeest is nu geen geloofskwestie meer, maar Sint raakt
betrokken bij de klassenstrijd. Er ontstaan in verschillende steden commissies die als
taak hebben ook voor kinderen uit arme gezinnen een sinterklaasfeest te
organiseren.45
In Deventer wordt er vanaf 1870 door de maatschappij tot Nut van ’t
Algemeen een sinterklaasviering georganiseerd voor de leerlingen van de zogenoemde
armenscholen.
De eerste sinterklaasintocht is in 1888 in Venray, daarna volgen steden als
Leeuwarden, Venlo en Deventer.46
Het zal nog tot 1934 duren voordat er in
Amsterdam een intocht is. Ook al is Amsterdam er niet zo vroeg bij, het is deze intocht
die zich ontwikkelt tot een nationaal gebeuren. Vooral vlak na de oorlog in de
opbloeiperiode groeit de populariteit van het feest. Om de intocht een feestelijker
karakter te geven, wordt de Sint niet langer begeleid door één maar door meerdere
Pieten. Tegenwoordig heeft elk dorp en elke stad zijn eigen intocht rond half
november, behalve in Deventer waar hij standaard pas op 5 december wordt
verwelkomd. Met de toenemende nationalisering van het sinterklaasfeest heeft de
44
W. J. Dekker, Goedheiligman trek je beste tabbard an (1970) 91-92. 45
NRC 1871, 4 december 46
Sint Nicolaas van A tot Z, Stichting Nationale Sint-Nicolaas Comité, (Rotterdam 1997) 77.
30
toenemende populariteit van de televisie een belangrijke rol gespeeld. De intocht van
Sinterklaas wordt al decennia lang elk jaar live uitgezonden. In de tweede helft van
twintigste eeuw is het echter de commercie die een nieuwe draai geeft aan het feest.
In eerste instantie ontfermden voornamelijk de scholen zich over het sinterklaasfeest,
maar de commercie heeft de taak als behoeder van Sinterklaas overgenomen van de
onderwijzers en opvoeders. Volgens John Helsloot mogen daarom Sinterklaas en
Zwarte Piet alleen maar lief, aardig en onschuldig zijn als barbiepoppen.47
Als het aan
de detailhandel ligt draait het feest tegenwoordig voornamelijk om het geven en
krijgen van cadeaus. Het maakt hen niet zoveel uit of die cadeaus gegeven worden
door Sinterklaas of de kerstman. De Amerikaanse populaire cultuur die in de loop van
deze eeuw de wereld heeft veroverd, heeft de kerstman ook in Nederland
geïntroduceerd en daarmee ook alles dat bij déze viering komt kijken. Het gevolg is
een nog steeds voortdurende strijd tussen Nederlands nationaal symbool en het
symbool van Amerikaanse massacultuur, dat zich voornamelijk afspeelt in de
etalageruiten van de winkels. Toch viert in 1997 zeker 49 procent Sinterklaas en maar
24% van de bevolking kerst en 88% van de gezinnen met kinderen onder de zes jaar,
geven de voorkeur aan het sinterklaasfeest.48
Tot aan de tweede wereldoorlog blijven de rollen van Sint en Piet redelijk hetzelfde.
Over de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet lijkt lange tijd geen problemen te
ontstaan. Wel verandert de Sint van een vrij autoritaire figuur in de jaren zestig naar
een vriendelijke oude man, waar kinderen zeker niet bang voor hoeven te zijn. Er
worden tot deze tijd geen vraagtekens gezet bij de rolverdeling tussen blank en zwart
binnen de traditie, hier komt in de jaren tachtig verandering in. De verhouding tussen
Sint-Nicolaas en Zwarte Piet doet sommigen denken aan oude kolonialistische
gewoonten en Zwarte Piet lijkt stereotype denkbeelden over zwarten in zich te
herbergen. Tot op de dag van vandaag zijn hierover elk jaar discussies gaande, maar
tot een oplossing lijkt het nog niet te komen. Op deze ontwikkeling zal in hoofdstuk vijf
uitgebreider in worden gegaan.
Lokale variaties
In de jaren zestig bestaan er nog steeds een aantal lokale variaties op het
sinterklaasfeest.49
Een variatie op het feest in Ameland is hierboven besproken.
Betrekkelijk onbekend is dat ook in Heerewaarden in Gelderland op vijf december
mannen zich vermommen, net als op sommige andere waddeneilanden. Daar gaan
jongens van `s avonds vijf tot tien in allerlei vermommingen rond onder leiding van
47
In: P. Brusse, En strooi ons wat lekkers... (Volkskrant 12 januari 1997) 48
J. de Jong, Sint of Kerstman, (Volkskrant, 5 december 1997) 49
Het kan zijn dat anno 1999 bepaalde vieringen weer veranderd zijn of verdwenen aangezien de bron voor deze informatie uit 1962 stamt. J.H. Kruizinga, Variaties van Ameland tot Vlaanderen op het thema sinterklaas, (De kern, 1962)
31
Zwarte Piet. Ze gaan langs de huizen om geld op te halen, waarbij het doel is om niet
herkend te worden. In Friesland gingen nog niet zo lang geleden Sinterklaesrinders (St.
Nicolaaslopers) van deur tot deur met een mand vol marsepeinletters, taai, speculaas
en borstplaat. Zij boden deze waar te koop aan op de afgelegen hofsteden. In deze
streek is ook het ‘lotsjen’ een traditie. Er wordt dan bij bakkers en andere winkeltjes en
ook bij particulieren marsepein, speculaas en dergelijke verloot. Er worden in de
sinterklaasperiode allerlei spelen, sjoelbakken en balspelen georganiseerd. Iets dat in
Friesland niet gedaan wordt is het zetten van de schoen. Het feest van Sinterklaas is in
Drenthe lange tijd geen algemene viering geweest. Net als in Friesland worden er wel
lotingen georganiseerd; in kranten komen advertenties waar men kan schieten,
sjoelen, kruisjassen of knikkeren om krentenbrood, wijn, taaipoppen of speculaas. Ook
in de Achterhoek is het de gewoonte, dat de buurtgenoten in de herberg bijeenkomen
voor het beoefenen van allerlei spelen.
Ook de datum van het sinterklaasfeest is niet overal hetzelfde geweest. In sommige
plaatsen in Limburg viert men zondag voor 5 december het sinterklaasfeest. In West-
Capelle viert men het op 6 of 7 december. In Koedijk, Noord-Holland slaat men vijf
december over, maar viert men een gelijksoortig feest met Oudejaarsavond. Dit feest
heet het ‘Gouden Engelenfeest’. Het is niet duidelijk hoe deze verlate Sint-
Nicolaasviering is ontstaan. Ook het Friese plaatsje Grauw is laat met de viering, hier
viert men geen Sinterklaas maar Sint-Pieter op 21 februari. Deze figuur komt ook per
boot aan en de kinderen krijgen die dag ook cadeautjes net als met Sinterklaas. Zij
moeten alleen wat meer geduld hebben dan de kinderen in de rest van het land.50
Na navraag bij betreffende VVV’s lijkt het er op dat er vandaag de dag weinig over is
van deze lokale vieringen. In Friesland is over het van deur tot deur gaan met
sinterklaassnoepgoed en het feit dat kinderen hun schoen niet zetten niets bekend.
Wel is het nog steeds de gewoonte om de week voor Sinterklaas spelen te organiseren,
maar de verlotingen zijn verdwenen. Daarentegen bestaan de tradities in Grauw en op
Ameland nog steeds, al betekent dit niet dat het moderne sinterklaasfeest hier niet
gevierd wordt. Volgens de VVV Drenthe wordt het feest in deze provincie net zo
uitgebreid gevierd, als in de rest van Nederland en van het organiseren van spelen
hadden ze nog nooit gehoord. Over de verlate viering in West-Capelle was bij de VVV
niets bekend en over het ‘Gouden Engelenfeest’ met oudejaarsavond werd gezegd, dat
dat nog wel bij de oude generatie een bekende viering was, maar door de jongere
generaties niet meer gevierd wordt. Het lijkt er op dat het feest inderdaad in de laatste
decennia meer nationaal van aard is geworden en dat lokale traditie langzaamaan aan
het verdwijnen zijn. Als gevolg van de commercie is het ook bijna onmogelijk om
bijvoorbeeld kinderen in Grauw tot eind februari te laten wachten op hun cadeaus,
terwijl heel jong Nederland begin december door de Sint wordt bezocht.
50
J.H. Kruizinga, Variaties van Ameland tot Vlaanderen op het thema sinterklaas, De Kern 1962
32
1.8 Samenvatting
Het sinterklaasfeest is een traditie omgeven door veel speculaties. Het is niet alleen
onduidelijk of Sinterklaas als persoon überhaupt wel bestaan heeft, maar er volgt nog
een hele reeks aan onzekerheden. Zo is het moeilijk te zeggen waarom Sinterklaas in
een protestants land als Nederland zo populair is geworden en gebleven. Over de
afkomst van Zwarte Piet wordt in het duister getast. Niemand weet zeker of het feest
voor een deel een voorchristelijke oorsprong heeft. Er kan niet met zekerheid gezegd
worden waarom Sinterklaas over de daken rijdt en waarom kinderen hun schoen
zetten.
Veel auteurs die geschreven hebben over de sinterklaastraditie vanuit een cultuur-
historische benadering, verliezen uit het oog dat met deze traditie een tijdsspanne van
ongeveer dertien eeuwen gemoeid is, vanaf het moment dat de eerste levensverhalen
over Sint-Nicolaas worden opgetekend tot het feest vandaag de dag. Hierdoor worden
bijvoorbeeld hedendaagse elementen uit de viering teruggekoppeld naar
voorchristelijke tijden of wordt de duivel gezien als de voorloper van Zwarte Piet,
waarbij te veel veronderstellingen gemaakt worden bij gebrek aan geschriften en/of
afbeeldingen.
Zeker is in ieder geval, dat Sinterklaas een christelijke oorsprong heeft als heilige bij
de katholieke kerk en er drie verschillende vieringen rondom Sint-Nicolaas zijn
samengesmolten tot de moderne viering. Verder blijkt dat de duivel zeker een rol bij
de verschillende vieringen heeft gespeeld, maar dat deze verdwijnt na de
middeleeuwen. Door de hervorming komt het vieren van het katholieke
sinterklaasfeest op een laag pitje te staan. Sint-Nicolaas blijft wel zijn rol als boeman
spelen die hij in de middeleeuwen krijgt aangemeten, maar dan in andere gedaanten
die wat betreft naam nog wel aan hem doen denken. Zeker tot het eind van de
negentiende eeuw blijft hij voor veel ouders een middel om hun kinderen angst aan te
jagen meestal voor reële gevaren. Ook al is de Sint tegenwoordig echt een opa-figuur,
veel kinderen vinden hem en Zwarte Piet nog steeds eng. Jan Schenkman blaast het
feest nieuw leven in met het sinterklaasboekje Sint-Nicolaas en zijn knecht dat in 1850
wordt gepubliceerd. Hij introduceert een aantal nieuwe elementen: de knecht, de
intocht van Sinterklaas, de stoomboot en het over de daken rijden van het paard van
de Sint. Waarom dit boekje zo aanslaat blijft gissen, misschien doordat het inspeelde
op de fantasie van het kind, wat voor die tijd veel minder het geval was.
Waarschijnlijk is Zwarte Piet de figuur waar de meeste onduidelijkheden over
bestaan. Hij vormt plotseling een onderdeel van de sinterklaasviering en er is tot nu
toe geen informatie gevonden, die verklaart waarom Schenkman een knecht
introduceert in het sinterklaasfeest. Velen zoeken de oorsprong van Zwarte Piet in één
33
richting. Er van uitgaand dat deze figuur bedacht is door Schenkman, lijkt het meer
voor de hand te liggen dat er meerdere bronnen zijn waar hij uit geput heeft.
Alle elementen die Schenkman heeft toegevoegd aan het feest bestaan nog steeds.
Er is in de laatste eeuw niet zo heel veel veranderd. Sint heeft na de tweede
wereldoorlog gezelschap gekregen van meerdere Pieten en is wat aardiger en minder
streng van karakter geworden. Zwarte Piet heeft in de loop van deze eeuw de rol van
boeman op zich genomen, maar deze wordt hem in de tweede helft van deze eeuw
ook weer ontnomen, omdat ook hij vriendelijker van karakter moest worden. Het doel
kinderen bang te maken is na de jaren vijftig achterhaald en dus moet Zwarte Piet zijn
roe en zak opbergen en staan er in het boek van Sinterklaas alleen maar leuke dingen
geschreven. De detailhandel ziet in de sinterklaastraditie een mooie gelegenheid om
extra te verkopen. En gekocht wordt er, voor honderden miljoenen wordt er rond
december aan cadeaus gekocht. Echter, sinds de jaren tachtig komt de viering in een
minder feestelijk daglicht te staan en laait ook elk jaar weer de discussie op, over de rol
van Zwarte Piet.
34
Hoofdstuk 2.
Theoretisch kader
2.1 Inleiding
In hoofdstuk één zijn de ontwikkelingen in de sinterklaastraditie beschreven. Hierin is
aangestipt dat de traditie sinds bijna twintig jaar centraal staat in de discussie over de
vraag of dit feest racistische elementen bevat. Tot het eind van de jaren zeventig van
de twintigste eeuw, begin van de jaren tachtig lijkt de figuur van Zwarte Piet niemand
tegen de borst te stuiten, dat dit vandaag de dag wel het geval is, komt onder andere
tot uiting in het boek van Helder en Gravenberch (1998), waarin de auteurs
voorstanders zijn van de verwijdering van Zwarte Piet. De meerderheid van de
tegenstanders van aanpassing van de traditie reageert fel op argumenten van andere
partij en willen de traditie behouden zoals zij is.
Een aanleiding om hier onderzoek naar te doen is dat de discussie voornamelijk op
emoties is gebaseerd en een empirische basis mist. In hoofdstuk vier zal een begin
worden gemaakt met dit wetenschappelijk onderzoek, door 69 sinterklaasverhalen die
in de loop van de twintigste eeuw zijn geschreven, te analyseren. Om de
beeldvormende werking van deze verhalen te kunnen bepalen, wordt in dit hoofdstuk
eerst ingegaan op de theorieën van beeldvorming en specifiek op twee uitingen van
beeldvorming, namelijk vooroordeel en stereotypering. In hoofdstuk drie zal
vervolgens gekeken worden welke stereotypen en vooroordelen er in de loop van de
tijd gevormd zijn over zwarten in West-Europa en welke er in de twintigste eeuw nog
steeds bestaan. Omdat in zowel het hoofdstuk over beeldvorming over zwarten, als in
het onderzoek naar de sinterklaasverhalen, het niet alleen gaat over de beeldvorming
in het alledaagse leven, maar ook over de representatie van ‘anderen’, wordt dat ook
in dit hoofdstuk besproken.
Er zal hier eerst kort worden ingegaan op processen die aan de basis liggen van
beeldvorming. Deze zijn cognitief van aard en verklaren hoe intergroepsrelaties
functioneren. Vervolgens, zal in het begrippenkader over beeldvorming uit de doeken
worden gedaan welke uitingen er onderscheiden kunnen worden en welke daarvan
binnen dit onderzoek het belangrijkst zijn. Na dit eerste deel, waarbij de nadruk ligt op
algemene theorieën over stereotypen en vooroordelen, wordt er ingegaan op de
stereotypen, vooroordelen in cultuurproducten. Er wordt een stap gemaakt van
beelden die groepen ten opzichte van elkaar hebben, naar beelden van de eigen en
andere groepen die verwoord worden in cultuurproducten. Tot slot van dit hoofdstuk
wordt er gekeken naar theorieën, waarbij stereotypen en vooroordelen in verband
35
worden gebracht met macht en machtsverhoudingen.
Het boek Interculturele communicatie van Shadid (1998) is een grote bron van
informatie geweest voor dit hoofdstuk. Aangezien hij op een overzichtelijke en
uitgebreide wijze ingaat op beeldvorming en de processen die hieraan vooraf gaan, zal
er regelmatig aan zijn boek gerefereerd worden. Daarnaast gaat hij in op het ontstaan
van vooroordelen, waarbij hij verschillende benaderingen bespreekt. Niet zozeer
worden zijn ideeën hier overgenomen, maar het boek wordt meer gebruikt als leidraad
in de overvloed aan onderzoek naar stereotypering en vooroordeel. Dat er sprake is
van overvloed, komt ook tot uiting in de studie van Meloen (1985), waarin maar liefst
acht invalshoeken worden besproken over het ontstaan van stereotypen en
vooroordelen en waarbij de auteur binnen elke benadering weer verschillende
theorieën onderscheidt.
2.2 Intergroepsrelaties
Stereotypering en vooroordeel komen in een samenleving op allerlei niveaus voor. Op
overheidsniveau, in organisatiestructuren, bij intergroeps- en interpersoonlijke
interacties en intrapersoonlijke houdingen en gevoelens.51
In dit onderzoek staat het
niveau van inter- en intragroepsrelaties centraal. Het onderzoek naar deze
verhoudingen valt binnen een tak van de psychologie: de sociale psychologie. In de
brede zin van het woord, richt de sociale psychologie zich op het gedrag van mensen in
relatie tot anderen. Er kunnen twee deelterreinen onderscheiden worden. Enerzijds,
de invloed van de sociale omgeving op het individuele functioneren, oftewel, de
invloed van anderen op voornamelijk gedrag, waarneming, denken, motivatie en
emoties van het individu. Anderzijds, richt deze tak van de psychologie zich op het
individueel functioneren in sociaal opzicht, bijvoorbeeld gedrag ten opzichte van
andere mensen, waarnemen van en denken over anderen, motivatie om met anderen
om te gaan en emoties over anderen.52
Wat bij dit onderzoek interessant is, is de relatie tussen groepen. In relaties tussen
groepen spelen stereotypen en vooroordelen, uitingen van beeldvorming, een
belangrijke rol. Voordat hier echter dieper wordt ingegaan op beeldvorming, is het
zinvol om te kijken naar processen die een rol spelen bij intergroepsrelaties. Processen
die aan de basis liggen van beeldvorming.
51
In: Racism and Prejudice: Psychological Perspectives, constructions of race, racism and prejudice gevonden op pagina: http://www.bhs.mg.edu.au . 52
R.W. Meertens, J. von Grumbkow red., Sociale psychologie, (Groningen, 1988) 28.
36
Sociale identiteit en sociale categorisering
Sociale categorisering is gebaseerd op het idee dat mensen anderen indelen in
groepen aan de hand van hun leeftijd, geslacht, etniciteit en/of sociale status.
Stereotypen zijn hierbij algemene beschrijvingen van een groep en haar leden en een
automatisch gevolg van sociale categorisering.53
Met andere woorden: mensen
worden door elkaar in groepen ingedeeld aan de hand van eigenschappen, waarvan
verondersteld wordt dat alle leden van de groep over die eigenschappen beschikken.
Daarnaast worden bepaalde eigenschappen gebruikt om een groep te karakteriseren,
bijvoorbeeld: 'Amerikanen zijn gastvrij´ of 'Nederlanders zijn zuinig´. Hierbij is het
opvallend dat mensen er over het algemeen van uitgaan, dat verschillen binnen een
groep minimaal en tussen groepen onderling juist maximaal zijn.
Uit onderzoek is gebleken dat er weinig nodig is om mensen, die willekeurig bij elkaar
zijn gezet, het gevoel te geven dat ze een groep vormen. Het blijkt dat wanneer deze
mensen hun eigen groep en een andere groep moeten beoordelen, dit oordeel
voordelig uitvalt voor de leden van de eigen groep.54
Een verklaring voor de voorkeur
van de eigen groep lijkt gegeven te worden in de sociale-identiteitstheorie (Tajfel en
Turner 1985).55
Hierbij wordt uitgegaan van het idee dat de samenleving uit groepen
bestaat en dat het beeld van de eigen groep alleen bestaat in relatie en vergelijking
met andere groepen.56
Tajfel definieert een groep als: 'een verzameling mensen die
zichzelf als leden van een afgebakende sociale categorie beschouwen, eenzelfde
emotionele betrokkenheid voelen bij hun omschrijving van zichzelf en die daarnaast
een zekere mate van consensus hebben over de evaluatie van hun groep en het
lidmaatschap daarvan'.57
Onder andere door ordeningscriteria als: geslacht, beroep, afkomst, religie, politieke
voorkeur en dergelijke, verschaft een groepslidmaatschap een sociale identiteit. Ieder
individu is voortdurend op zoek naar het verkrijgen van een positieve sociale identiteit.
Deze identiteit wordt onder andere bepaald door de groep of groepen waartoe een
individu zichzelf rekent. Sociale identiteit wordt door Tajfel gedefinieerd als: 'dat deel
van het zelfconcept van het individu dat ontleend wordt aan zijn lidmaatschap van een
sociale groep en de emotionele betekenis die dat lidmaatschap voor de persoon
heeft'.58
Door het feit dat mensen geneigd zijn om de eigen groep positief te
beoordelen, zoals zojuist is aangestipt, wordt ook de sociale identiteit van een individu
als positief ervaren. Soms is het zelfs zo dat niet alleen de eigen groep en daarmee ook
53
In: Racism and Prejudice: Psychological Perspectives. 54
Meertens, Grumbkow, Sociale Psychologie, 341. 55
Ibidem, 342. 56
M.A. Hogg, Self-categorization and subjective uncertainty resolution: cognitive and motivational facets of social identity and group membership (www.psy.unsw.edu.au/~joef/conference/HoggSyd99.htm, 1999) 57
W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein, (Houten, 1998) 164. 58
Ibidem.
37
het zelfconcept van een individu als positief worden ervaren, maar dat de andere
groepen zelfs als negatief worden gezien. Dit geldt niet alleen voor een groepsindeling
op basis van duidelijk karaktertrekken, maar ook voor groepen die aselect en arbitrair
worden samengesteld. De meningen zijn echter verdeeld over de algemeen
geldendheid hiervan. Sommige studies hebben aangetoond, dat wanneer het
bijvoorbeeld gaat om een groep met een lage sociale status, de hoger geplaatste
groepen juist in een positief daglicht worden gezet (Van Knippenberg 1989; Hewstone
& Jaspars 1982).
Causale attributie
Volgens de sociale psychologie vormt sociale categorisering een basis voor
intergroepsrelaties. Bij de positieve vertekening in het voordeel van de eigen groep
spelen processen van toeschrijving een belangrijke rol. Een theorie die gebruikt wordt
voor het beschrijven van deze processen, is de attributietheorie. Volgens Oskamp
(1991) heeft het attributieproces betrekking op de wijze waarop mensen causale
verklaringen zoeken voor waargenomen gebeurtenissen in de omgeving en conclusies
trekken over wie de verantwoordelijkheid draagt voor deze gebeurtenissen. Heider
(1991) heeft hier nog aan toegevoegd dat mensen op twee verschillende manieren
dingen toeschrijven aan anderen. Hij maakt een onderscheid tussen interne en externe
attributie. Bij interne attributie wordt bepaald gedrag toegeschreven aan
persoonlijkheidskenmerken van een individu. Bijvoorbeeld: 'zij heeft die prijs
gewonnen, omdat ze er zo hard voor heeft gewerkt´. Bij externe attributie wordt de
oorzaak van het gedrag gezocht in omstandigheden. Bijvoorbeeld: 'zij heeft die prijs
gewonnen, omdat er dit jaar weinig competitie was´. De onderstaande tabel laat zien
welke attributie wanneer wordt gebruikt.59
Wanneer het gaat om positief gedrag van de leden van de ingroup, dan zal dit
worden toegeschreven aan persoonlijkheidskenmerken (interne attributie). Wanneer
het echter negatief gedrag betreft, zal de situatie of omgeving verantwoordelijk
worden gesteld voor het gedrag (externe attributie). Voor de leden van de outgroup
geldt het tegenovergestelde. Daar komt nog bij, dat positief gedrag van de andere
groep vaak wordt wegverklaard. Het wordt bijvoorbeeld toegeschreven aan geluk,
uitzonderlijke omstandigheden of door bijvoorbeeld een hoge inzet waar een
negatieve klank aan wordt gegeven ('hij moet wel heel veel uren draaien, om het werk
voor elkaar te krijgen´). Dit wordt ook wel de ultieme attributiefout genoemd
(Pettigrew 1979).
59
Ibidem, 166.
38
Type
gedrag
Type actor
Ingroup Outgroup
Oorzaak gedrag
Oorzaak gedrag
Positief
Persoons- en
groepskenmerken
Omstandigheden of
situatie
Negatief
Omstandigheden of
situatie
Persoons- en
groepskenmerken
Tabel 1. Uit:’Grondslagen van interculturele communicatie’, W.A. Shadid.
Het voorgaande geeft een idee van welke processen ten grondslag liggen aan
beeldvorming. Hieronder zal in worden gegaan op de verschillende uitingen hiervan. Er
is gebleken dat mensen hun omgeving niet alleen in sociale groepen indelen en hieruit
hun eigen sociale identiteit kunnen afleiden, maar ook dat de eigen groep voordeliger
wordt beoordeeld dan ander groepen. Het feit dat andere groepen snel in een negatief
daglicht komen te staan, is een voedingsbodem voor stereotypering en vooroordeel.
Welke cognitieve processen een rol kunnen spelen bij het ontstaan van negatieve
stereotypering en vooroordelen, zal uitgebreider worden besproken in 2.4 waar een
aantal sociaal psychologische benaderingen zullen worden behandeld.
39
2.3 Begrippenkader beeldvorming
Shadid definieert beeldvorming als volgt: 'opvattingen en oordelen die mensen hebben
over zowel zichzelf, de eigen groep en cultuur als over andere groepen en culturen'.60
In de Van Dale (1989) wordt beeldvorming gedefinieerd als: ‘het ontstaan van
bepaalde voorstellingen over personen, zaken, feiten en dergelijke’. Oordelen en
voorstellingen die gevormd worden, kunnen niet altijd gebaseerd worden op
objectieve criteria. Vooringenomen voorstellingen en oordelen over groepen, over
anderen worden in de literatuur aangeduid met stereotypen en vooroordelen. Samen
met etnocentrisme, discriminatie en racisme zijn stereotypen en vooroordelen
uitingen van beeldvorming.61
Hier zullen deze begrippen de revue passeren, zodat
duidelijker wordt uit welke elementen beeldvorming bestaat.
Stereotypen en vooroordelen
Lippman (1922) is de eerste die een definitie geeft aan stereotypen: “´a picture inside
[one's] head' dat de complexiteit van de omgeving versimpelt”. Hij ging er in principe
van uit dat stereotypen negatief van aard waren. Ook al zijn stereotypen
gegeneraliseerde opvattingen, ze zijn niet zo vertekend en statisch van aard als
Lippman voor ogen had.62
Echter, er is in de hedendaagse literatuur geen
overeenstemming te vinden over de betekenis van deze verschijnselen. Ze worden in
het algemeen omschreven als gegeneraliseerde vooronderstellingen, of evaluatieve
opvattingen over karakteristieken van groepen, zoals vriendelijk, agressief,
behulpzaam, egoïstisch, goed, slecht, modern en traditioneel.63
De Van Dale (1989)
definieert stereotiep beeld als: 'karakterisering met name van een volk of van
individuen uit een groep, op grond van generalisering van al of niet reële
waarnemingen’ en vooroordeel als: ‘niet op kennis of redenering, maar op neiging,
traditie of navolging berustend oordeel (mening) omtrent iets of iemand’.
Het beschrijven van stereotypen als puur negatieve attitudes (Allport 1954; Dovidio
en Brigham 1996) is achterhaald.64
Dubbelman en Tanja (1987) maken een
onderscheid tussen stereotypen en vooroordelen. De eerste kunnen negatief,
neutraal, maar ook positief zijn. Vooroordelen daarentegen ontstaan uit een negatieve
houding ten opzichte van anderen.65
Shadid gebruikt beide termen als synoniemen. Hij
60
Ibidem, 7. 61
Ibidem. 62
J. Dovidio, J.C. Brigham, B. Johnson & S. Gaertner,. Stereotyping, prejudice, and discrimination: Another look, in: N. Macrea, M. Hewstone, & C. Stangor (Eds.), Foundations of stereotypes and stereotyping (New York, 1996) 2-3. 63
W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, 188. 64
J.C. Brigham e.a., Stereotyping, prejudice and discrimination, 6. 65
J.E. Dubbelman en J. Tanja, Nawoord in: Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (Amsterdam 1987) 196.
40
meent dat op deze wijze de nadruk komt te liggen op de meest essentiële aspecten
van deze verschijnselen, namelijk het negatieve, vooringenomen oordeel, de
generalisatie ervan over alle leden van de groep en de maatschappelijke gevolgen
ervan.
In dit onderzoek wordt een onderscheid gemaakt tussen deze twee begrippen.
Stereotypen zullen beschouwd worden als de manier om vat te krijgen op de
complexiteit van de omgeving. Ze zijn het resultaat van cognitieve processen die
geactiveerd worden bij sociale categorisatie en kunnen zowel positief, negatief als
neutraal van aard zijn.
Er wordt in de literatuur een onderscheid gemaakt worden tussen individuele en
culturele stereotypen.66
Bij individuele stereotypen is de kans groter dat een individu
ze omzet in gedrag, omdat ze persoonlijk gevormd zijn, in tegenstelling tot culturele
stereotypen, die binnen een samenleving tot stand zijn gekomen. Binnen dit
onderzoek gaat het voornamelijk om binnen een cultuur gevormde stereotypen,
aangezien meer algemeen geldend van aard zijn dan individuele stereotypen.
Vooroordelen moeten hier gezien worden als het gevolg van het proces van
stereotypering. Het is een houding die ingenomen wordt ten opzichte van een ander of
een andere groep. Ze hebben, net als stereotypen, niet alleen een cognitief karakter
(het hebben van irrationele ideeën over een groep), maar ook een affectieve (het niet
mogen van anderen, van invloed op de intensiteit van het vooroordeel) en conatieve
component (leden van de betreffende groep willen ontwijken, of de wil, of behoefte
hebben om de attitude in het gedrag tot uitdrukken te laten komen) (Brigham 1996;
Van Erp, Gijtenbeek & Veen 1985).
In het volgende hoofdstuk zal er uitgebreider ingegaan worden op het verschil tussen
stereotypen en vooroordelen aan de hand van beeldvorming van blank over zwart. Het
zal blijken dat er in de grote hoeveelheid beelden, die in de loop der eeuwen ontstaan
over deze groep, een duidelijk verschil bestaat tussen vooroordelen en stereotypen.
Aan de ene kant is het belangrijk om, zoals door Shadid wordt aangestipt, niet uit het
oog te verliezen dat het in beide gevallen om een negatief, vooringenomen oordeel
gaat. Aan de andere kant blijkt dat doordat vooroordelen ook een affectieve en
conatieve component hebben, deze duidelijk anders van aard zijn dan stereotypen en
in een cultuur ook een andere status hebben.
Etnocentrisme
Een ander facet van beeldvorming is etnocentrisme. Dit kan gedefinieerd worden als
de mate waarin een cultuur van een andere groep als inferieur en de eigen cultuur als
66
J. Dovidio e.a., Stereotyping, prejudice and discrimination, 5.
41
superieur wordt ervaren, zonder de context daarbij te betrekken.67
De Van Dale
omschrijft dit begrip als ‘de individuele dispositie die zich kenmerkt door gevoelens
van loyaliteit tegenover het eigene, al dan niet gepaard gaand met negatieve
gevoelens tegenover het vreemde’. Deze definitie sluit aan bij het idee van Mineke
Schipper (1995), die meent dat etnocentrisme gebaseerd is op de vanzelfsprekendheid
van waaruit de eigen culturele groep en groepskenmerken positief gewaardeerd
worden, terwijl aan wat daarbuiten valt een negatieve waarde wordt toegekend.68
De vraag is of een etnocentrische houding eigen is aan de mens, of dat het hier gaat
om een verschijnsel dat alleen in sommige situaties en bij sommige individuen
voorkomt. Volgens Shadid worden beide vragen bevestigend beantwoord in de
literatuur. Sommigen zien etnocentrisme als een verschijnsel dat in het bijzonder
voorkomt bij mensen met een bepaalde persoonlijkheidsstructuur. Anderen zijn van
mening dat het een universeel verschijnsel is, dat niet alleen een cognitieve, maar ook
een evaluatieve component heeft.69
Oftewel: groepsleden gaan er niet alleen van uit
dat ze anders zijn, maar ook dat ze geschikter zijn. In deze optiek is het nooit mogelijk
om helemaal niet etnocentrisch te zijn.
Discriminatie
De hierboven besproken uitingen van beeldvorming zijn cognitieve houdingen die
mensen kunnen aannemen.70
Discriminatie daarentegen manifesteert zich in gedrag.
Volgens Shadid is er in de literatuur uitgebreid gedebatteerd over de definitie van
discriminatie. Hij meent dat een bruikbare juridische definitie gegeven wordt in artikel
90 quater van het Wetboek van Strafrecht. Hier is discriminatie: ‘elke vorm van
onderscheid, elke uitsluiting, beperking of voorkeur, die ten doel heeft of ten gevolge
kan hebben dat de erkenning, het genot of de uitoefening op voet van gelijkheid op
politiek, economisch sociaal of cultureel terrein of op andere terreinen van het
openbare leven wordt tenietgedaan of aangetast.’71
Hier zal, zoals gezegd, niet verder
worden ingegaan op deze uiting van beeldvorming. Bij dit onderzoek zijn uitingen als
stereotypen, etnocentrisme en racisme meer centrale thema's, onder andere omdat er
hier over een vrij abstracte groep of collectieve eenheid wordt gesproken.
67
W.A. Shadid, Grondslagen, 190. 68
M.Schipper, Het probleem van Zelf en Ander in: M.Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 16. 69
W.A. Shadid, 190. 70
Ibidem. 71
J.H. Elich en B. Maso, Discriminatie, vooroordeel en racisme in Nederland in W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie (Houten 1998) 190.
42
Racisme
Waar het bij stereotypering en vooroordeel gaat om een houding, gaat het bij racisme
om een ideologie. Deze ideologie wordt gebruikt ter rechtvaardiging van uitsluiting en
hiërarchische ordening van groepen op grond van raciale, etnische of culturele
criteria.72
Schipper omschrijft het begrip als het geloof in de superioriteit van het eigen
ras ten opzichte van andere rassen, met de bedoeling daaraan voorrechten en het
recht van overheersing te ontlenen.73
De Van Dale definieert racisme als: ‘rassenwaan,
de opvatting dat het ene ras superieur is aan het andere en, daaruit voortvloeiend dat
over het ene ras andere maatstaven kunnen (mogen) worden aangelegd dan over het
andere, discriminatie op grond van het ras’.
Er zijn veel discussies over wanneer men van racisme kan spreken en wanneer niet.
De twee meest extreme benadering zijn de biologische visie en het antiracisme
discours. Volgens de eerste visie kan alleen gesproken worden van racisme, wanneer
de ideologie van rangschikking en uitsluiting van bepaalde groepen gebaseerd is op
raciale karaktertrekken. Het gevolg hiervan is dat, wanneer men vandaag de dag
onderzoek zou doen naar racisme, men op basis van dit uitgangspunt bijna geen
racisten meer zou kunnen aanwijzen, omdat het maken van onderscheid op basis van
verschillen in ras achterhaald is. De aanhangers van de tweede visie gaan uit van een
breder perspectief. Hier wordt – net als in de definitie van Shadid – van racisme
gesproken wanneer de hiërarchische ordening en uitsluiting van mensen plaatsvindt
op grond van culturele of etnische criteria. Deze brede betekenis van racisme verwijst
naar alle ideologisch gefundeerde opvattingen die worden gebruikt ter rechtvaardiging
van de scheve machtsverhoudingen in de samenleving.74
Er bestaan ook nog andere
varianten die tussen deze twee extreme visies instaan. Een voorbeeld is het modern
racisme, dat uitgaat van het idee dat culturen niet veranderen, dat sommige culturen
onverenigbaar met elkaar zijn en dat iemand met een bepaalde cultuur deze om
biologische redenen niet kan loslaten.75
Resumerend kan worden gezegd dat uitgaande van de bovenstaande theorieën een
samenleving nooit stereotype-vrij kan zijn. De processen van sociale categorisering en
attributie werken het ontstaan van vooroordelen in de hand, maar functioneren
anders dan stereotypen, onder andere doordat ze niet alleen cognitief van aard zijn,
maar ook een affectieve en conatieve component hebben, maar hierover later meer.
Nu er meer inzicht is in de hierboven genoemde processen van intergroepsrelaties en
er een beter begrip is van wat beeldvorming inhoudt, wordt hieronder ingegaan op het
72
Ibidem, 191. 73
M.Schipper, Het probleem van Zelf en Ander in M.Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 194. 74
Shadid, Grondslagen, 191. 75
M. Fennema (1993) in: Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, 192.
43
ontstaan van stereotypen en vooroordelen. Wat niet uit het oog verloren moet
worden, is dat verschillende uitingen van beeldvorming met elkaar in verband staan en
van invloed zijn op elkaar. In dit kader zijn echter stereotypering en vooroordeel het
belangrijkst en zullen verder worden uitgediept.
2.4 Algemene theorieën over het ontstaan van vooroordeel en stereotypering
Meloen (1985) onderscheidt, uitgaande van de indeling van Allport (1982), een aantal
categorieën waarbinnen onderzoek gedaan wordt naar vooroordelen en
stereotypering hier weergegeven in een schema.76
Eerder is in dit hoofdstuk al
aangegeven, waarom hier gekozen is voor een sociaal-psychologische invalshoek. Om
deze keuze te onderbouwen, wordt in het onderstaande schema kort
Verschillende benaderingen Centrale thema's bij onderzoek naar
stereotypen en vooroordelen
Historisch-economische theorieën Maatschappelijke ongelijkheid
voedingsbodem voor stereotypen en
vooroordelen.
Socio-culturele en sociologische
theorieën
Overdracht stereotypen en vooroordelen via
leerprocessen, cultuur wordt gezien als
veroorzaker.
Sociaal-psychologische theorieën Centrale thema´s: de samenstelling van de
bevolking, relaties tussen groepen en
relaties binnen groepen.
Psychologische theorieën Intra-individuele processen staan centraal.
Politieke theorieën Hebben betrekking op politieke attituden en
politieke waarden.
Situationele theorieën Liggen in het verlengde van historisch-
economische theorieën; de situatie creëert
het ontstaan van stereotypen en
vooroordelen.
76
J. Gijtenbeek, F. Verbeek, SCO RAPPORT, vooroordelen ten aanzien van allochtone groepen, (Amsterdam, 1988) 22.
44
Eigen-schuld theorieën Het idee dat stereotypen en vooroordelen
ontstaan door specifieke kenmerken van een
groep.
Integratietheorieën Waarbij verschillende bovenstaande
benaderingen tegelijkertijd worden bekeken,
bijvoorbeeld: culturele factoren,
persoonlijke kenmerken en situationele
factoren.
Schema 1. Een overzicht van verschillende theorieën (Meloen 1985)
ingegaan op verschillende invalshoeken, maar deze gezichtspunten worden hier verder
niet uitgebreider besproken.
Tot nu toe is er gekeken naar groepsprocessen en zijn uitingen van beeldvorming de
revue gepasseerd. Als onderdeel van de sociale categoriserings- en causale attributie
theorie is er gesproken over hoe mensen hun omgeving in sociale categorieën
verdelen en hoe hun sociale identiteit voor een deel door de groep wordt bepaald.
Daarbij blijkt dat de ingroup positiever wordt beoordeeld dan de outgroup en dat
prestaties van de outgroup worden toegeschreven aan omgevingsfactoren. Binnen de
sociaal-psychologische benadering, zijn sociale categorisering en causale attributie
processen die onder andere een basis vormen voor het ontstaan van vooroordeel en
stereotypering. De verschillende theorieën over het ontstaan van vooroordelen binnen
deze invalshoek kunnen in drie categorieën verdeeld worden: de psychodynamische
benadering, de socio-culturele benadering en de cognitieve benadering (Dovidio
199677
; Shadid 1998). Wat opvalt, is dat hier de socio-culturele benadering gerekend
wordt tot de sociaal-psychologische invalshoek. Meloen bestudeert beide
invalshoeken los van elkaar.
Van de drie categorieën die Dovidio en Shadid onderscheiden zullen er twee
behandeld worden. Er wordt verder niet ingegaan op de psychodynamische
benadering, omdat deze teveel gericht is op het individu en niet op de groep als
eenheid van onderzoek. Theorieën binnen deze benadering gaan er van uit, dat er een
samenhang is tussen vooroordeel en persoonlijkheidsfactoren, bijvoorbeeld bij een
autoritaire of gefrustreerde persoonlijkheid. Om het overzicht te bewaren, zullen in
het volgende schema kort de verschillende theorieën en ideeën naast elkaar worden
gezet waarna de sociaal-culturele en de cognitieve benadering verder zullen worden
toegelicht.
77
Dit is een artikel van het internet gedownload, er staat geen jaartal bij, maar wel een verwijzing naar een ander artikel van deze auteur uit 1996.
45
Schema 2. De sociaal-psychologische invalshoek.
De sociaal-culturele benadering.
In deze theorieën wordt de cultuur gezien als oorzaak van het ontstaan van
vooroordelen. De overdracht van vooroordelen vindt plaats door leerprocessen, op
eenzelfde wijze waarop ook normen en waarden worden overgenomen. Media en
onderwijs spelen hierbij een grote rol.78
Stereotypen en vooroordelen worden
gedurende dit proces door het individu opgedaan en opgenomen.
De socialisatietheorie (Knippenberg 1979) gaat uit van het idee, dat het ontstaan van
vooroordelen gezocht moet worden in wat kinderen leren wanneer ze opgroeien.
Kinderen leren niet alleen onderscheid te maken tussen verschillende groepen, maar
ook dat leden van de andere groep, andere ideeën en attitudes hebben dan leden van
de eigen groep. Knippenberg meent dat het ontstaan van groepsimago's een
historische dimensie heeft. Sociale, economische en politieke omstandigheden en
gebeurtenissen in het verleden brengen bepaalde opvattingen teweeg die via het
socialisatieproces aan volgende generaties worden overgedragen. Dat zou ook een
reden kunnen zijn dat vooroordelen moeilijk te veranderen zijn, tenslotte verdwijnen
oude imago's niet zomaar, maar zullen worden vermengd met nieuwe beelden.79
De social learning theory ( Aboud 1988; Garcia Coll et al.1996; Black-Gutman &
Hickson 199680
) voegt hier aan toe, dat kinderen al rond de drie jaar al onderscheid
maken tussen sekse en huidskleur. Kleuters maken onderscheid tussen mensen op
basis van etnische, raciale en sociale categorieën en zien zichzelf als onderdeel van een
78
J. Gijtenbeek, F. Verbeek, SCO RAPPORT, 25. 79
A. van Knippenberg, Perceptie en evaluatie van verschillen tussen groepen, (1979) in: W.A. Shadid, grondslagen van interculturele communicatie, 197 80
In: Racism and Prejudice: Psychological Perspectives.
stereotypen bestaan
uit een cognitieve en
affectieve
component.
ingroup favoritism
Vooroordeel is niet onoverkomenlijk
causale attributie
social learning
theory
zondeboktheorie
Invloed van geinternaliseerde dominantie
Invloed van geinternaliseerde onderdrukking
opvattingen-
congruentietheorie. Belangentegenstellingtheorie
sociale
categorisering
Autoritaire persoonlijkheid
Socioculturele
benadering
Psychodynamische
benadering
Cognitieve
benadering
Socialisatietheorie
46
bepaalde groep. Verder gaat men er van uit dat de bevooroordeelde houding beperkt
kan worden, door de verschillen tussen groepen af te zwakken, door het geven van
positieve voorbeelden en door de afstand tussen de ingroup en de outgroup te
verkleinen (Garcia Coll et al. 1996).81
Shadid wijst op de belangrijke rol die kinder- en schoolboeken kunnen spelen, als het
gaat om de verspreiding van imago's over de eigen en de andere groep, maar dat er
niet veel onderzoek naar is verricht.82
Een voorbeeld van dergelijke studies, is die van
Redmond (1980) naar de representatie van zwarten in kinderboeken en van Preiswerk
(1980) naar vooroordeel in kinderboeken. Beide studies worden behandeld in
hoofdstuk vier bij bestudering van de sinterklaasverhalen.
Cognitieve benadering
De basis van de cognitieve benadering wordt gevormd door de processen bij
intergroepsrelaties die zijn behandeld in paragraaf 2.2. Bij de bespreking van de
verschillende uitingen van beeldvorming is aangestipt dat stereotypen cognitief van
aard zijn. Ze zorgen er voor dat alle informatie die binnenkomt op een overzichtelijke
wijze verwerkt kan worden. Het zou vergeleken kunnen worden met een ladekast, elk
soort informatie heeft zijn eigen plek en bij het ´opvragen´ van informatie hoeven niet
alle laden tegelijkertijd worden opgetrokken, alleen degene waarin de betreffende
informatie zit. Volgens deze benadering ontstaan stereotypen per definitie. Er zijn
geen externe of interne factoren die van invloed zijn op het wel of niet ontwikkelen
van stereotypen. Deze factoren spelen echter wel een rol bij het bepalen of
stereotypen positief, negatief of neutraal van aard zijn. Vooroordelen hebben per
definitie een negatieve connotatie waardoor de vraag rijst hoe deze ontstaan.
Eén van de verklarende theorieën in dit kader is de opvattingen-congruentietheorie
(Stroebe & Insko 1989), die de oorzaak van negatieve stereotypering en vooroordeel
zoekt in het verschil in opvattingen die een persoon veronderstelt of waarneemt
tussen de eigen groep en andere groepen.83
Ook de causale attributie theorie heeft
een verklaring voor het ontstaan en voortbestaan van stereotypen en vooroordelen.
Volgens de attributietheorie ontstaan vooroordelen, doordat er een schijnbare
samenhang is tussen het ongewenste gedrag van leden van de andere groep en de
centrale kenmerken van die groep, zoals nationaliteit, religie of uiterlijk. Bij het
herhaaldelijk waarnemen van hetzelfde ongewenste gedrag, wordt de oorzaak ervan
gezocht in persoonlijkheidskenmerken die over de hele groep gegeneraliseerd worden.
Het gedrag wordt toegeschreven aan algemene kenmerken van de groep, bijvoorbeeld
het feit dat leden van de andere groep Surinamer, Moslim of bijvoorbeeld vrouw zijn.
81
Ibidem. 82
W.A. Shadid, Grondslagen, 197. 83
Ibidem, 198.
47
De sociale categoriseringstheorie gaat er van uit, dat doordat leden van een groep
voortdurend op zoek zijn naar een positief zelfbeeld, dit als gevolg heeft dat andere
groepen als minder positief of negatief worden beschouwd. Een bijkomend
verschijnsel bij dit proces is het ontstaan van negatieve stereotypering en
vooroordelen. Echter, zoals al eerder is aangestipt, zijn er vraagtekens gezet bij de
algemeen geldendheid van dit idee. Gebleken is dat wanneer het een groep betreft
met een lage sociale status, deze vaak een negatief zelfbeeld heeft en andere groepen
in een positief daglicht worden gezet.
2.5 Stereotypering en vooroordelen in cultuurproducten
Tot nu toe heeft de nadruk gelegen op hoe mensen interacteren in het allerdaagse
leven, hieronder zal in worden gegaan op de representatie van anderen in
cultuurgoederen. Zoals bij de sociaal-culturele benadering is gebleken, spelen kinder-
en schoolboeken een rol bij beeldvorming. Het is nuttig om wat langer stil te staan bij
de rol van deze cultuurproducten en hoe die het beste geïnterpreteerd kunnen
worden.
Een onderdeel van beeldvorming in het allerdaagse leven, is de beeldvormende
werking van cultuurproducten. Stereotypen en vooroordeel spelen een rol bij de
productie en consumptie van deze producten. Wanneer er in de loop van de
negentiende eeuw goedkopere vormen van drukken ontstaan, worden beelden over
'anderen' makkelijker over een groter publiek verspreid, met als gevolg dat deze
beelden gepopulariseerd worden. De representatie van ‘anderen’ in boeken, op
prenten, affiches, verpakkingen en dergelijke is een manier om stereotypen of
vooroordelen te uiten. Men zou kunnen zeggen, dat zowel discriminatie (zie
hierboven), als de representatie van de ‘ander’, een uiting zijn van een houding
(stereotype en vooroordeel) die mensen aannemen. Om een idee te krijgen van hoe
een groep denkt over een andere groep, is het nuttig om deze representaties te
onderzoeken. Er is bijvoorbeeld al veel onderzoek gedaan naar verbeeldingen in de
literatuur, zowel de westerse literatuur als ook – zij het meer recentelijk – in de niet-
westerse literatuur. Zowel Nederveen (1990) als Schipper (1989) benadrukken dat het
onderzoek zich moet richten op wat de beelden zeggen van de cultuurproducent en
niet op wat deze zeggen over de andere cultuur of groep. De representaties zijn geen
weerspiegeling van de werkelijkheid, maar van de beelden die betreffende cultuur
heeft van de ‘ander’.
48
Representatie in woord en beeld
Er is veel onderzoek gedaan naar de representatie van ‘anderen’. Dit onderzoek richtte
zich in eerste instantie op de westerse literatuur over de niet-westerse wereld.
Intercultureel onderzoek naar de relatie tussen de eigen groep en ‘anderen’ heeft
geleid tot de uitgebreide analyse van het beeld van ‘anderen’ in taal en teksten.
Schipper wijst erop dat alledaags en artistiek taalgebruik een belangrijke bron van
insider informatie is. Auteurs ontwikkelen hun teksten namelijk altijd in een culturele
en maatschappelijke context en geïnternaliseerde normen en waarden.84
Zij omschrijft
het proces heel helder in één zin: ‘de werkelijkheid is een constructie en de literatuur
is een constructie waaraan die eerdere constructie vooraf is gegaan.85
’ Een cultuur-
psychologische theorie in dit kader is representational contextualization (Zavalloni
1983) (zie schema 3.):
‘A cultural product that embodies all that has been recorded as history, institution,
fiction, work of art and knowledge. The sociocultural environment, of which collective
identities are indeed an essential part, may be seen as the sedimented product of
centuries of interactive cycles, moulded through psychological processes that can be
considered as fixed parameters which reproduce and sometimes subvert its order.’86
Volgens deze theorie komt de persoonlijke identiteit tot stand, door interactie met de
sociaal-culturele omgeving. Net als volgens de sociale categoriseringstheorie,
inventariseert men identiteitsgegevens als sekse, land van afkomst, religieuze
achtergrond, beroep, sociale groep, politieke betrokkenheid, leeftijdsgroep en
familiesituatie. Het blijkt dat in taal, wanneer men zich uit over een van deze
categorieën, er twee soorten data zijn die we gebruiken. Ten eerste zijn er first-order
data, deze komen tot uiting in het manifest denken en hiermee wordt de
socioculturele omgeving geïnterpreteerd. Wanneer iemand zich uitlaat over de
omgeving, vormen deze data maar een deel van wat er in de hersenen geactiveerd
wordt. Ten tweede zijn er second-order data, dit zijn geïnternaliseerde beelden,
collectieve herinneringen en tradities, die onze in taal gecodeerde uitingen steeds
begeleiden als achtergrond-denken. De combinatie van woorden en achtergrond-
denken blijken één psychologisch geheel te vormen, een geheel dat de intern
werkende omgeving genoemd kan worden.
De relatie tussen achtergrond-denken en manifest denken werkt als een
84
M. Schipper, Het probleem van zelf en ander in: M. Schipper De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 195. 85
M. Schipper, Homocaudatus in: M. Schipper De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 14. 86
M. Zavalloni, Ego-Ecology: The study of the Interaction between Social and Personal Identities in: M. Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995) 36.
49
computerprogramma dat steeds op zoek is naar compatible inputs. De selectie komt
tot stand door het gebruik van tegenstellingen als: overeenkomsten en verschillen;
identiteit en anders zijn; positief en negatief; zelf en niet-zelf. Door deze
tegenstellingen te gebruiken, wordt het mogelijk om de werkelijkheid te construeren.
Alles dat negatief is, is op deze wijze ook onlosmakelijk verbonden met wat als positief
wordt ervaren.
Wat hier uit voortvloeit, is dat men zich maar in beperkte mate kan inleven in de
ander, wanneer diens belevingswereld anders is. Oftewel, je kunt je verplaatsen in de
ander wanneer deze in hoge mate hetzelfde is. Schipper wijst erop dat zowel in het
dagelijkse leven, literatuur, als in de wetenschap, men een psychologische
predispositie heeft om bevooroordeeld te zijn tegen bepaalde groepen die als ‘anders’
worden ervaren. Het lijkt logisch, dat wanneer dit voor de literatuur geldt dit ook geldt
voor andere cultuuruitingen waarin beelden van ‘anderen’ voorkomen.87
Barthes
(1957) meent dat het niet uitmaakt of populaire ideologieën vorm krijgen in woord of
beeld.88
Volgens Schipper zal de outgroup, wanneer deze niet van binnenuit ervaren kan
worden, als oninteressant en onbelangrijk worden gezien. Tenslotte wordt alles dat
niet tot de inhoud van de intern werkende omgeving kan worden gerekend, als
tegengesteld aan het eigene ervaren.89
Zoals ook al eerder in dit hoofdstuk is
besproken, streeft men naar een positieve sociale identiteit. Dit speelt een rol bij het
onderscheid dat vervolgens gemaakt zal worden tussen ‘positief’ en ‘negatief’, vandaar
dat de outgroup als oninteressant en onbelangrijk wordt ervaren. De intern werkende
omgeving wordt aangevuld en uitgebreid door de culturele omgeving. Door de
geproduceerde cultuurproducten worden argumenten en motivaties van een individu
ondersteund.90
In hoofdstuk vijf zal deze theorie gebruikt worden om te verklaren
waarom Zwarte Piet over het algemeen in een negatief daglicht worden geplaatst.
87
J.Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western popular culture (Londen, 1992) 224. 88
R. Barthes, Mythologies (Parijs 1957) in: J. Nedereen Pieterse, White on Black, 225. 89
M. Schipper, homocaudatus, 15. 90
Ibidem, 16.
50
2.6 Stereotypering, vooroordelen en macht
Stereotypen en vooroordelen van andere groepen worden ook op een ideologische
manier gebruikt om bestaande machtsverhoudingen en sociale relaties binnen een
samenleving te legitimeren.91
Yagcioglu (1996) behandelt in zijn artikel Psychological
explanations of conflicts between ethnocultural minorities and majorities drie
categorieën van psychologische theorieën die volgens hem het meeste inzicht geven in
oorzaken voor dit soort conflicten en hoe ze opgelost kunnen worden: 1)
conflicttheorieën, 2) sociale identiteitstheorieën en 3) psychoanalytische of
psychodynamische theorieën. Om al eerder besproken redenen wordt verder niet
ingegaan op de psychodynamische theorieën.
De conflictheorie voor het eerst ontwikkelt door Sherif (1966) gaat er van uit dat
vijandigheid tussen twee groepen het resultaat is van conflicterende doelen die het
gevolg zijn van intergroepcompetitie. Door deze vijandigheid en competitie, zal in de
loop van de tijd een negatieve houding en stereotypen ontstaan over de andere groep.
Deze stereotypen en vooroordelen komen voort uit het feit, dat de prestaties van de
medegroepsleden overschat en de prestaties van leden van de andere groep
onderschat worden.92
Volgens de sociale identiteitstheorie die al eerder besproken is, ontstaan
intergroepsconflicten doordat groepen zich met elkaar vergelijken. Elke groep streeft
naar een positief zelfbeeld, waarbij vaak negatieve eigenschappen aan andere groepen
worden toegekend. Het toeschrijven van eigenschappen aan anderen kan ook een
uiting zijn van sociale afstand. Wanneer de andere groep gekarakteriseerd wordt als lui
dan impliceert dat, dat de eigen groep niet lui is, hard werkt, geld verdiend hetgeen
status geeft wat weer bijdraagt aan een positief zelfbeeld. Hieruit blijkt dat
stereotypen en vooroordelen samen kunnen hangen met vormen van dominantie. De
verschillen tussen 'wij' en 'zij' zijn niet neutraal. Over het algemeen zijn ze waarde
gebonden en hebben ze een bijbetekenis.93
Een belangrijk aspect van bijvoorbeeld
representaties van ‘anderen’, is de rol die deze beelden spelen bij het in stand houden
van de sociale ongelijkheid.
Vaak komen dezelfde stereotypen van de ‘ander’ voor bij verschillende groepben,
maar het is de zienswijze van de overheersende groep die domineert.94
Waarschijnlijk
zijn de leden van de overheersende groep zich niet bewust van het feit, dat dezelfde
vooroordelen over hen de ronde doen in andere groepen. Het is blijkbaar geen kwestie
van één richtingsverkeer van stereotypen, maar van tweerichtingsverkeer, alleen is de
91
In: Racism and Prejudice: Pscyhological Perspectives 92
R.W. Meertens, J. von Grumbkow, Sociale Psychologie, 344. 93
J. Nederveen Pieterse, White on Black, 227. 94
Ibidem, 230.
51
groep in de periferie zich bewust van het gelijktijdig gebruik van stereotypen en de
groep in het centrum niet. De theorie van centrum-periferie, ontwikkelt in de
economische geschiedenis met betrekking tot de internationale handel, gaat ook in op
de relatie tussen stereotypering en macht.95
Volgens deze theorie zijn er landen die tot
het centrum van de wereldeconomie behoren en anderen die de periferie vormen. Dit
systeem kent geen zelfstandige regio's. Kenmerkend voor de relatie tussen het
centrum en de periferie is de ongelijkheid van de verschillende regio's die binnen het
systeem functioneren. De minder ontwikkelde regio's zijn perifeer in het systeem: ze
zijn economisch afhankelijk, wat hun ontwikkeling belemmert en die van het centrum
juist bevordert.96
De vraag is of dit ook voor cultuur en cultuurproducten geldt. Ook al probeert de
cultuur van de periferie door te dringen tot het centrum, de westerse cultuur lijkt als
machtscentrum steeds meer onaantastbaar. Natuurlijk proberen mensen vanuit hun
eigen werkelijkheid het vreemde in te passen, alle culturen brengen correcties aan op
de werkelijkheid zegt ook Said (1979), als men maar niet denkt dat er geen andere
visies mogelijk zijn. De theorie van Zavalloni houdt
geen rekening met verschillende culturen of subculturen. Schipper wijst er op dat door
deze verschillen te betrekken in onderzoek, het mogelijk is om te onderzoeken in
hoeverre macht en belangen bepalen wat tot het centrum en wat tot de periferie
behoort of mag behoren.97
De besproken intern werkende omgeving; het manifest-denken en achtergrond-
denken bepalen samen de culturele identiteit. Als mensen voorgeprogrammeerd zijn
om het concept cultuur op te vatten als westerse cultuur en te waarderen als positief
en superieur ten opzichte van andere culturen, gebeurt dit vanuit een centrum
tegenover een periferie. Deze westerse cultuur en de waarden en normen die erbij
horen, wordt ervaren – via het achtergrond-denken – als de correcte weergave van de
werkelijkheid. Het feit dat we op zoek zijn naar compatible input, heeft tot gevolg dat
veel van andere culturen als niet compatible wordt gezien en dus worden afgewezen.
We krijgen pas oog voor de non-compatible input als we ons bewust zijn van onze
eigen culturele context.98
Westerse ideeën en cultuurproducten kunnen naar aanleiding van het voorgaande
als dominant bestempeld worden. Enige nuancering is hier wel op zijn plaats. Ten
eerste is er wereldwijd niet één westers centrum, maar zijn er meerdere. Beter niet te
spreken van dé westerse cultuur, maar van westerse culturen. Verder worden binnen
Nederland steeds meer mensen zich bewust van hun eigen culturele context door een
95
M. Schipper, Homocaudatus, 12. 96
T. van Naerssen, De gelede ruimte. Inleiding over ongelijke ontwikkeling en imperialisme, al Cahier, nr. 4, 1979 in: M. Schipper, Homocaudatus (Amsterdam 1995) 12. 97
M. Schipper, Homocaudatus, 16. 98
Ibidem, 17.
52
multiculturele samenleving. Dit zou aan de ene kant als gevolg moeten hebben, dat
Nederlanders meer openstaan voor non-compatible input. Aan de andere kant zorgt
deze multiculturele samenleving er voor, dat de autochtone groep van Nederland zich
op sommige gebieden bedreigd voelt door allochtone groepen. Dit heeft tot gevolg dat
er vooroordelen en stereotypen ontstaan ten opzichte van de 'nieuwe' Nederlanders,
maar hierop wordt uitgebreider ingegaan in hoofdstuk vijf.
2.7 Samenvatting
Ten eerste is gekeken naar processen die aan de basis liggen van beeldvorming, naar
verschillende uitingen van beeldvorming en naar mogelijke oorzaken voor het ontstaan
van stereotypen en vooroordelen. Het doel was om duidelijk te maken wat
beeldvorming is en wat stereotypen en vooroordelen doet ontstaan, welke
benaderingen er zijn en welke in dit onderzoek het meest bruikbaar zijn. Er is gekozen
voor een combinatie van de sociaal-culturele en cognitieve benadering. Theorieën van
sociale categorisering en attributie kunnen als ondersteuning dienen bij de perceptie
van zwarten als een groep en hoe door deze processen stereotypen en vooroordelen
ontstaan. Ook de sociaal-culturele invalshoek vormt een belangrijke basis voor dit
onderzoek. Het bevestigt dat het onderzoek naar sinterklaasverhalen waardevol is. De
theorie verantwoordt de bestudering van kinderboeken, omdat deze een belangrijke
rol spelen bij de beeldvorming over 'anderen' bij kinderen.
Ten tweede is de beeldvormende werking van cultuurproducten besproken. Het
blijkt dat deze een bijdrage leveren aan de intern werkende omgeving. Met andere
woorden verifiëren deze producten, dat de werkelijkheid in elkaar zit zoals deze
ervaren wordt door een individu. Wat duidelijk werd, is dat dit niet alleen geldt voor
literatuur, maar ook voor andere cultuuruitingen. Het blijkt niet uit te maken of
populaire ideologieën vorm krijgen in woord of beeld.99
Uitgaande van de theorie van
Zavalloni, is het mogelijk om zowel beelden als teksten te bestuderen op beeldvorming
en is het gelegitimeerd om Sinterklaasverhalen te onderwerpen aan een analyse,
waarbij de ideeën van de maker het onderwerp van onderzoek moeten zijn. Gebleken
is dat de bevooroordeelde houding van de producent tot uiting komt in de
cultuurproducten. Door de Sinterklaasverhalen te analyseren kan worden achterhaald
of auteurs gebruik maken van stereotypen van zwarten, wanneer de figuur van Zwarte
Piet wordt beschreven. Hieruit kunnen conclusies worden getrokken over, of deze
verhalen wel of geen negatieve beeldvormende werking hebben en of Zwarte Piet wel
of niet veranderd zou moeten worden.
99
R. Barthes, Mythologies (Parijs 1957) in: J. Nedereen Pieterse, White on Black, 225.
53
Tot slot is vastgesteld dat stereotypen en vooroordelen nog een andere doel hebben,
namelijk het in stand houden van machtsverschillen. Het toeschrijven van
eigenschappen aan anderen, kan een uiting zijn van sociale afstand. De verschillen
tussen de eigen en andere groep(en) zijn niet neutraal van aard, maar zijn waarde
gebonden. Het ontstaan van stereotypen en vooroordelen door sociale categorisering,
heeft niet alleen als doel het versimpelen van de complexe omgeving en het
versterken van het zelfbeeld van de eigen groep, maar ook het hiërarchisch
categoriseren van groepen. Door de overheersing van groepen in een samenleving,
worden de eigenschappen van die groepen als positief ervaren, waardoor het proces
zich omdraait en groepen die lager op de hiërarchische ladder staan een negatiever
zelfbeeld ontwikkelen. De centrum-periferie theorie voegt hier aan toe, dat de macht
ligt bij overheersende groepen of de overheersende cultuur en hun werkelijkheid als
de ware of de beste wordt ervaren en daarmee ook als positief en superieur.
54
Hoofdstuk 3.
De beeldvorming van blank over zwart
3.1 Inleiding
Dit hoofdstuk concentreert zich op beeldvorming over zwarten in de Nederlandse
samenleving. Het gaat hier niet zozeer om het verkrijgen van een compleet beeld van
alle stereotypen die er bestaan of bestaan hebben, maar meer om greep te krijgen op
de diversiteit van deze beelden. Er heersen door de eeuwen heen zoveel
uiteenlopende ideeën over zwarten, dat het nuttig is om stil te staan bij de vraag hoe
het komt dat deze zo divers zijn. Hieronder wordt geprobeerd om daar een begin mee
te maken. Dit onderscheid kan vervolgens bijdragen aan het verhelderen van de
discussie rondom Zwarte Piet in hoofdstuk vijf.
Er wordt in dit hoofdstuk een onderscheid gemaakt tussen het autochtone blanke en
het allochtone zwarte deel van de Nederlandse bevolking. Dit is een theoretisch
onderscheid, in de werkelijkheid zijn deze twee groepen niet zo makkelijk te
definiëren. Er is aan de ene kant sprake van een grijs gebied en aan de andere kant zijn
deze groepen niet zo homogeen als ze hier worden voorgesteld. Er wordt hier geen
rekening gehouden met subculturen of, wat de allochtone groep betreft eerste,
tweede of derde generatie immigranten. Dat dit theoretisch onderscheid toch gemaakt
kan worden, hangt samen met het feit dat het in de aard van beeldvorming ligt om
weinig rekening te houden met onderlinge verschillen, met als gevolg dat stereotypen
en vooroordelen ontstaan.
Om een idee te krijgen van stereotype beelden over zwarten, wordt in de eerste
paragraaf een overzicht gegeven van de meest gangbare stereotypen, in het vorige
hoofdstuk gedefinieerd als culturele stereotypen. Vervolgens zullen de ontwikkelingen
met betrekking tot beeldvorming binnen Europa en Nederland besproken worden,
waarbij de nadruk ligt op de twintigste eeuw. De bedoeling is beeldvorming van wit
over zwart aan de hand van algemene ontwikkelingen te beschrijven. Tot slot zal de
beeldvormende werking van cultuurproducten besproken worden, waarbij de nadruk
zal liggen op het stripverhaal en het kinderboek, ter voorbereiding op het volgende
hoofdstuk waarin de analyse van sinterklaasverhalen centraal staat.
55
3.2 Een overzicht van stereotyperingen uit vorige eeuwen
In de loop der eeuwen hebben stereotypen en vooroordelen over zwarten in Europa
zich opgestapeld. Het is geen eenvoudige taak om deze beelden te analyseren. In het
vorige hoofdstuk is een onderscheid gemaakt tussen stereotypen en vooroordelen. In
dit hoofdstuk zal verder ingegaan worden op het verschil tussen deze twee begrippen,
omdat dit de analyse van de grote hoeveelheid beelden over zwarten vereenvoudigd.
Het zijn voornamelijk bevindingen, opgedaan door het lezen van de literatuur en
daardoor niet empirisch onderbouwd. Het is mogelijk dat er al eerder soortgelijke
verbanden zijn gelegd. Wanneer dat niet het geval is, zou het interessant zijn om dit
verschil verder te bestuderen.
Een manier om meer inzicht te krijgen in de verschillende beelden is door een aantal
vragen te stellen: 1) betreft het recente (uit de twintigste eeuw) of oude (uit vorige
eeuwen) beelden, 2) zijn deze beelden gebaseerd op contact of op denkbeelden en 3)
staat de doelgroep dichtbij of ver van de wij-groep af (zie schema 1)? Contact wordt
hier gezien als ervaring met andere culturen direct en indirect. De autochtone
bevolking wordt direct met de ander geconfronteerd in de samenleving en indirect
door informatie via moderne media: nieuws of documentaires, via wetenschappelijke
of populaire literatuur. Bij denkbeelden daarentegen wordt er uitgegaan van
fantastische ideeën, omdat er bijna geen direct contact is met de betreffende groep of
omdat ‘de ander’ gebruikt wordt om het eigen zelfbeeld te verstevigen (zie vorige
hoofdstuk).
Periode
Cultuur
In 20ste
eeuw Voor de 20ste
eeuw
Veraf Contacten/
denkbeelden Denkbeelden
Dichtbij Contacten Denkbeelden/
contacten
Schema 1. De basis waarop stereotypen en vooroordelen ontstaan.
56
Hieronder zal de nadruk liggen op de negatieve beelden van zwarten, maar aangestipt
moet worden dat er daarnaast ook altijd positieve beelden hebben bestaan. Feit is dat
deze laatste beelden altijd in de minderheid zijn geweest, waardoor er nooit een
evenwicht is geweest tussen positieve en negatieve beeldvorming.100
Dit wordt
verklaard door de sociale categoriseringstheorie en de theorie van causale attributie,
besproken in hoofdstuk twee. Beiden gaan uit van het idee dat stereotypen over
anderen eerder negatief dan positief van karakter zijn. Negatieve stereotypen zouden
langer standhouden, doordat positieve beelden van andere groepen vaak worden
wegverklaard door de wij-groep, om zo het positieve zelfbeeld te behouden.
Aan de ene kant zijn er verschillende dimensies waar, bij de bestudering van
stereotypen van zwarten, rekening mee gehouden moet worden. Deze verklaren
wanneer welk soort beeld ontstaat. Aan de andere kant beïnvloeden gebeurtenissen in
de samenleving het ontstaan van beelden over zwarten.101
De besproken theorieën uit
hoofdstuk twee zullen, in de loop van dit hoofdstuk, als onderbouwing terugkomen.
Voordat de verschillende beelden uit vorige eeuwen worden besproken, moet eerst
benadrukt worden dat de beschreven stereotypen een beeld geven van blanken en
niet van zwarten.102
Zwarten zijn door de tijd heen op de meest uiteenlopende wijzen
gestereotypeerd door blanken. Beelden variëren van kinderlijk tot wild tot seksueel
agressief. Niet alleen zwarten zijn het mikpunt geweest van deze negatieve
stereotypering, Indianen in de Nieuwe Wereld gingen hen wat veel beelden betreft
voor. Net als zwarten werden ook zij geportretteerd als kannibalen en wilden. Ten tijde
van de koloniale overheersing, ontstaan deze beelden met als doel de rechtvaardiging
van de blanke overheersing, oftewel het bevestigen van de superioriteit van blanken.
Nederveen legt uit dat wanneer in de middeleeuwen Europa steeds geciviliseerder
wordt, Afrika een soort grens vormt tussen de beschaving en wildheid.103
Niet alleen is
er in het verleden een tegenstelling geweest tussen Europa en Afrika, maar
bijvoorbeeld ook tussen de Grieken en het Noorden, het Romeinse Rijk en daarbuiten
of Engeland en Ierland. Hierbij ging het telkens om een onderscheid tussen
geciviliseerd en barbaars, leven met en zonder wetten. Deze beeldvorming ontstaat
om waarde te geven aan het eigene. De eigen groep wordt als positief ervaren door
het naast iets negatiefs te plaatsen, hiermee hangt ook het verschil tussen geciviliseerd
en ongeciviliseerd samen.104
Het blijkt dat verschillende stereotypen tegelijkertijd kunnen bestaan. Zo bestaat het
beeld van de ´kinderlijke wilde´ naast het beeld van de ´gevreesde wilde´ en het beeld
100
A. Blakely, Blacks in the Dutch World, the evolution of racial imagery in a modern society, (Indiana 1993) 179: de auteur geeft een voorbeeld van stereotypen in de literatuur. 101
Voor een volledig overzicht wordt verwezen naar de tijdbalk ´zwarte geschiedenis´ in de bijlage. 102
J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam, 1990) 10. 103
Ibidem, 31. 104
Ibidem.
57
van zwarten als kannibaal. Dit laatste beeld blijft zelfs tot ver in de twintigste eeuw in
Europa aanwezig. Benadrukt moet worden dat ook al lijkt het alsof vanaf de vijftiende
eeuw, duidelijk is welke beelden er ontstaan over zwarten, dit niet helemaal het geval
is. Jahoda (1999) wijst er op dat informatie over beelden uit die tijd schaars is en
beelden tegenstrijdig zijn.105
Zoals al aangestipt, bestaan er naast de grote hoeveelheid negatieve ook positieve
beelden van zwarten. Er zijn historici die zeggen dat in de middeleeuwen, toen het
idee heerste dat er in Afrika monsterrassen woonden, men zich ook al bewust was van
het bestaan van grote Afrikaanse koninkrijken.106
Wanneer in de zestiende en
zeventiende eeuw Afrikanen worden geassocieerd met apen, zijn er in de literatuur
ook positieve beschrijvingen te vinden van zwarten.107
Als in de achttiende en
negentiende eeuw allerlei wetenschappelijke theorieën in omloop zijn, die als doel
hebben de blanke overheersing te legitimeren, ontstaat ook de abolitionistische
beweging die zich verzet tegen onder andere de slavernij. Als aan het eind van de
negentiende eeuw, begin van de twintigste eeuw Afrika als ´Donker Continent´ het
doel wordt van ontdekkingsreizigers en missionarissen, die met verhalen terug komen
over primitiviteit en kannibalisme, zijn er schilders als Gauguin en Matisse die dit
primitivisme juist verheerlijken.
Het onderstaande overzicht van stereotypen moet gezien worden als een manier om
meer helderheid te scheppen in de grote hoeveelheid beelden. Het is niet zo dat elk
beeld statisch is, er zijn accentverschuivingen door de eeuwen heen. De invulling is ook
afhankelijk van degenen die ze gebruiken, beelden kunnen in elkaar over lopen of
samengevoegd worden. Zo wordt het beeld van zwarten als primitief, vaak
samengevoegd met het beeld van kannibaal, maar kan bijvoorbeeld ook samen gaan
met het beeld van de gevreesde wilde.
3.3 Ontwikkelingen in Europa en Nederland
Het imperialisme
Waarschijnlijk realiseren veel Nederlanders zich niet hoe kort geleden het nog maar is,
dat er in Amsterdam een wereldtentoonstelling was waar Surinamers en Javanen als
bezienswaardigheden tentoon werden gesteld. Nog in 1883 konden Nederlanders na
betaling kijken naar inboorlingen uit de kolonie. Zwarten werden tentoongesteld door
105
G. Jahoda, Images of Savages, ancient roots of modern prejudice in western culture, (New York, 1999) 26. 106
G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk België, Nationaal Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking (NCOS) (Brussel, 1991) 23. 107
Ibidem, 27-28.
58
blanken, een duidelijkere uiting van superioriteit is er waarschijnlijk niet.
Periode Beeld Beschrijving
Eind 15e eeuw Monsterrassen Fantasieverhalen over Afrika
16e en 17e eeuw Dierlijk Associatie met apen
16e eeuw > Kannibaal Vaak beschreven in horrorverhalen
17e eeuw > Luie inboorling Alleen onder leiding van blanken zouden ze werken
(slavernij)
17e eeuw > Muzikaal Werd geprezen, dans werd kinderachtig en onzedelijk
genoemd
Eind 17e eeuw > De Wilde Voor verschillende interpretaties vatbaar
17e eeuw > De Eunuch Seksloos, vaak afgebeeld in het gezelschap van vrouwen
(harem)
Tijdens de koloniale
periode
De erotische
vrouw
Geportretteerd op erotische foto's, ook als tegenstelling
tussen wildheid en beschaving
18e eeuw > Intellectueel
minderwaardig
Ontstaan als gevolg van veel 'wetenschappelijke' theorieën
19e eeuw > Primitief Bestaat als tegenstelling tussen Europa (geciviliseerd) en
daarbuiten.
19e eeuw > Seksueel/
Exotisch
Alles wat seksueel verboden was, werd geprojecteerd op de
inwoners van Afrika
Schema 2. Een overzicht van stereotype beelden die vanaf de middeleeuwen tot en met de 19e eeuw
zijn ontstaan.108
Europeanen beschouwden zichzelf als degenen die in het 'Donkere Continent'
beschaving brachten. Voor Europa staat de negentiende eeuw onder andere in het
teken van het koloniseren van Afrika. Tot die tijd waren alleen vooral kustgebieden
gekolonialiseerd door de Portugezen, Engelsen en Nederlanders. Het grootste gedeelte
van Afrika werd gezien als niemandsland en kon geclaimd worden door iedereen. Eén
van de eersten die dat ook daadwerkelijk deed, was koning Leopold II van België met
108
Bronnen voor dit schema: J. Nederveen Pieterse, White on Black (1992), A. Blakely, Blacks in the Dutch World, (1993), G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk België, NCOS (1991), Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (1987), G. Jahoda, Images of Savages, ancient roots of modern prejudice in western culture (1999), R. Corbey, Wildheid en beschaving, de Europese verbeelding van Arika, (Baarn 1989).
59
een gebied in de binnenlanden van het zuiden van Afrika, Congo genaamd. De Fransen,
Duitsers, Italianen, Portugezen en Spanjaarden volgden snel en rond het einde van de
negentiende eeuw was bijna heel Afrika verdeeld.
Nederland heeft geen rol gespeeld bij de verdeling van Afrika. In de zeventiende
eeuw groeit Zuid-Afrika uit tot een kolonie van de Republiek, maar wordt al in 1806 in
bezit genomen door de Britten. Via de slavendepots langs de westkust van Afrika heeft
Nederland wel impact gehad. Deze forten waren eerst in het bezit van Portugal, maar
in de loop van de zeventiende eeuw werden ze veroverd door de Nederlanders. Via
deze nederzettingen werden slaven verhandeld en afgevoerd naar de Amerika´s. Vanaf
het eind van de zeventiende eeuw tot het eind van de achttiende eeuw, speelt de
Republiek een belangrijke rol in de slavenhandel. Het zal nog tot 1863 duren voordat
de slavernij in de Nederlandse koloniën officieel wordt afgeschaft.
De dekolonisatie van de verschillende Europese rijken vindt pas in de jaren vijftig en
zestig van de twintigste eeuw plaats. Het feit dat Nederland geen rol heeft gespeeld in
de kolonisering van Afrika, wil niet zeggen dat er geen beelden werden verspreid over
Afrika als donker continent waar ontdekkingsreizigers de meest angstaanjagende
dingen meemaakten. Negatieve stereotypen maken echter geen plaats voor positieve
beelden. Het negatieve beeld blijft overheersen en verandert in de loop van de
twintigste eeuw in Afrika als een Derde Wereld continent waar honger, droogte,
dictatuur en armoede heerst.
Wetenschappelijk racisme
De wetenschap heeft een belangrijke rol gespeeld bij het verspreiden en
instandhouden van stereotypen en vooroordelen over zwarten. De moderne
wetenschap, die in de achttiende eeuw tot ontwikkeling komt, onderscheidt zich door
de empirische basis waarop onderzoek gebaseerd wordt. Dat deze manier van
onderzoeken nog in de kinderschoenen staat, is onder andere af te leiden uit de vele
theorieën die er ontstaan, waarin species of rassen geclassificeerd worden in
hiërarchische systemen. In het kader van de rechtvaardiging van het kolonialisme en
de slavenhandel ontstaan deze semi-wetenschappelijke ideeën die absoluut geen
empirische basis hebben, maar wel van grote invloed zijn op sociale verhoudingen tot
aan de Tweede Wereldoorlog. In 1735 publiceert Linnaeus zijn systema naturae,
waarin hij stelt dat alle soorten levende wezens gelijktijdig geschapen zijn, zoals ze nu
bestaan. Hij onderscheidt hierin vier soorten in het menselijke ras: de homo
europaeus, de homo asiaticus, de homo afer en de homo americanus. Belangrijk is dat
hij met deze indeling geen hiërarchische categorisering op het oog had.109
Wetenschappers na hem hadden dit daarentegen wel, verschillende van hen stelden in
109
Geertruyden, Van monsters, heidenen en grote kinderen, 29.
60
navolging op Linnaeus hun eigen classificatie op en een daarbij behorende rangorde. In
deze rangorde plaatste men blanken systematisch bovenaan en zwarten onderaan de
ladder. Edward Long (1774) verdeelde het genus homo in drie sub-species:
Europeanen en aanverwante volken, Negers en Orang Oetans. Steeds meer
‘wetenschappelijke’ argumenten werden aangehaald om zo'n hiërarchie te
ondersteunen.
Opvallend is dat in de negentiende eeuw de wetenschap spectaculaire
ontwikkelingen kent, maar dat daarnaast het denken over de hiërarchische rangorde
tussen de verschillende mensenrassen alleen maar strakker wordt. Wanneer in 1859
de Origin of Species van Darwin wordt gepubliceerd, worden soorten niet langer als
onveranderlijk beschouwd, als iets statisch, maar als het product van selectie en
evolutie. Darwin beschouwde alle menselijke rassen als behorend tot één soort, maar
die soort was door natuurlijke selectie uiteengevallen in verschillende variëteiten.
Deze theorie zou vervolgens gebruikt worden als ondersteuning voor ideeën, waarin
de ene variëteit verder geëvolueerd zou zijn dan de andere. Dit betekende verdere
steun voor het eurocentrisme, dat in eerste instantie al gebaseerd was op de oude
bronnen van stereotypering als die van Cham. Vanaf dit moment is er zowel een
bijbelse als een wetenschappelijke ondersteuning voor het idee dat Europa superieur
is aan de rest van de wereld. Er zal hier verder niet dieper ingegaan worden op de idee
van eurocentrisme, wel moet er gezegd worden, dat er naast deze twee theorieën die
hier nu genoemd zijn, er in de loop der tijd nog veel zijn ontwikkeld om deze
superioriteit te bevestigen. Een voorbeeld hiervan zijn de klimaattheorieën, waarbij
men er in het algemeen van uit ging, dat de gesteldheid van de aarde en het klimaat,
er aan bij hebben gedragen dat Europa zich verder heeft kunnen ontwikkelen dan
andere continenten.
Hierboven is al besproken dat de rassentheorieën na de Tweede Wereldoorlog uit
beeld verdwijnen, maar dat wat in wetenschappelijk kringen als ongeldig wordt
verklaard, nog lang onder de bevolking een waarheid blijft. Zeker in dit geval
aangezien het om negatieve stereotyperingen over anderen gaat, waarvan al eerder
was vastgesteld dat die de eigen identiteit bevestigen en de eigen grenzen bepaald,
dus niet zo makkelijk te veranderen zijn.
De twintigste eeuw
Zoals is besproken, moet er een onderscheid gemaakt worden tussen een aantal
aspecten van beeldvorming over zwarten. Wat in de loop van de twintigste eeuw
centraal staat zijn contacten, in tegenstelling tot voor die tijd, toen voornamelijk
denkbeelden over zwarten overheersten.
Een volgende stap die hier gezet wordt, is het maken van een onderscheid tussen
61
stereotypen en vooroordelen, waaraan in hoofdstuk twee al aandacht is besteed.
Samenvattend kan gezegd worden, dat stereotypen beschouwd worden als een
manier om vat te krijgen op de complexiteit van de omgeving en vooroordelen gezien
worden als het gevolg van het proces van stereotypering. Het is een houding die
aangenomen wordt ten opzichte van een ander of een andere groep. Worden de
begrippen contacten en denkbeelden vervangen door vooroordeel en stereotypen dan
komt het schema er als volgt uit te zien:
Periode
Cultuur
In de 20ste
eeuw Voor de 20ste
eeuw
Veraf Vooroordeel/
stereotypen Stereotypen
Dichtbij Vooroordeel Stereotypen/
vooroordeel
Schema 3. Het onderscheid tussen stereotypen en vooroordeel bij de beeldvorming over zwarten.
Het hebben van vooroordelen lijkt samen te hangen met toenemende directe en
indirecte contacten met zwarten. Stereotypen lijken eerder beelden te zijn, die
ontstaan door gebrek aan contact en gebaseerd worden op denkbeelden over
zwarten. Om verwarring te voorkomen, moet benadrukt worden dat het is gaat hier
om negatieve stereotypen, zoals besproken in hoofdstuk twee. Het is niet de bedoeling
een heel strikte scheiding te maken tussen stereotypen en vooroordelen. De verdeling
moet gezien worden als een middel om duidelijkheid te scheppen in de verschillende
soorten beelden die er over zwarten bestaan.
Wanneer het beeldvorming betreft over onbekende culturen op afstand, ontstaan er
verhalen over monsterrassen die in Afrika zouden wonen en zwarten die een staart
zouden hebben: de homo caudatus en over kannibalen in Afrika. Wilden, kannibalen,
primitief zijn stereotypen die uit dit soort verhalen ontstaan. Dit soort vreemde
beelden zal niet snel ontstaan over andere culturen binnen de eigen samenleving.
Vooroordelen zijn veel specifieker en realistischer van aard, zoals bijvoorbeeld het
beeld dat zwarten in de drugshandel zitten, mannen er veel vrouwen op na houden of
62
vrouwen een dominerende aard hebben.
Het verschil tussen stereotypen en vooroordelen wordt nu duidelijker. Neem
bijvoorbeeld het vooroordeel dat zwarten alleen maar uitkering trekken. Zoals
besproken in hoofdstuk twee heeft dit beeld een cognitieve, affectieve en conatieve
component. Dit betekent dat iemand 1) vindt dat zwarten alleen maar uitkering
trekken, 2) het belachelijk vindt dat deze mensen profiteren van zijn belastinggeld en
3) deze gevoelens en ideeën uit door bijvoorbeeld niet met zwarten om te gaan.
Het blijkt dat wanneer groepen zich in een situatie bevinden waar ze concurrenten
van elkaar zijn, er in de loop van de tijd negatieve beeldvorming ontstaan over de
andere groep. In dit geval voelt de autochtone groep zich bedreigd door de komst van
een allochtone groep. Zwarten die in de eerste helft van deze eeuw naar Nederland
komen, worden over het algemeen vriendelijk benaderd, doordat hun aanwezigheid
een uitzondering vormt.110
Niet alleen concurrentie speelt een rol maar macht ook.
Het ligt voor de hand dat er zich ook bij de allochtone groep beelden ontwikkelen over
de autochtone groep. Echter, de vooroordelen van de autochtone groep staan in de
Nederlandse samenleving centraal, vooroordelen over de autochtone groep worden
bijna nooit gehoord. Oftewel, vooroordelen ontstaan aan de ene kant als gevolg van
concurrentie en worden aan de andere kant in stand gehouden en verspreid door
macht van de bevooroordeelde groep.
Veel stereotypen die in de vorige eeuwen ontstaan zijn, zijn in deze eeuw nog steeds
actief.111
Tot op de dag van vandaag is het beeld van de zwarte als primitieve wilde
kannibaal terug te vinden in de populaire cultuur. Tot aan de Tweede Wereldoorlog is
het een algemeen aanvaard beeld als gevolg van de exploratie van de binnenlanden
van Afrika. Vanaf de jaren vijftig verschuift het beeld van Afrika als continent van
stammenoorlogen, hutjes en ongeciviliseerdheid, naar een beeld van hongersnoden en
armoede, het doelwit van vreselijke ziekten zoals AIDS en wordt de term
ongeciviliseerd vervangen door onderontwikkeling. Afrika is niet langer het 'Donker
Continent' maar heeft zich ontwikkeld tot Derde Wereldcontinent.
Ten aanzien van zwarten in Nederland zijn veel oude stereotypen in een nieuw jasje
gestoken. Het stereotype beeld van de zwarte man als heel seksueel actief, is ontstaan
uit eerdere beelden van zwarten als wilden, primitief en exotisch. Zwarte mannen
110
Twee voorbeelden van concurrentie met andere groepen: 1) de komst van duizenden Duitse meisjes die in het interbellum in Nederland in de huishouding werkten, de Hollandse meisjes voelden na een tijd hun aanwezigheid als een bedreiging, zij zouden alle Hollandse jongens inpikken, 2) het verblijf van Canadezen na de tweede wereldoorlog, dit zorgde voor vijandigheid bij Hollandse jongens omdat de Canadezen hun meisjes zouden inpikken. 111
Bronnen voor deze stereotypen en vooroordelen: http://www.dds.nl/overig/annefrank/, J. Nederveen Pieterse, White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular Culture, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam, 1990), G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk België, Nationaal Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking (NCOS) (Brussel, 1991), ´Wij zijn geen zielepoten´, uit: Bijeen (januari 1988), R. Heijnen, M. Weltak, Kan het ook zonder gironummer, (Volkskrant, 1989).
63
zouden als gevolg hiervan niet trouw zijn of een groot geslacht hebben. Door de
toenemende globalisering is Afrika ook het continent van ontwikkelingssamenwerking
geworden. Verschillende profit en non-profit organisaties uit het westen werken in dit
continent, waardoor bijvoorbeeld het stereotype beeld uit de koloniale periode van
luie zwarten weer actueel is worden. Er wordt over het algemeen niet stil gestaan bij
de mogelijkheid, dat door cultuurverschillen er ook een verschil in tijdsbesef,
werkhouding bestaat als gevolg waarvan de Afrikaanse manier van werken niet
overeenstemt met de westerse werkwijze.
Werden zwarten in vorige eeuwen nog vaak gezien als een homogene groep, in de
loop van de twintigste eeuw wordt dit steeds meer genuanceerd. De term zwart is niet
meer voldoende om duidelijk te maken over welke groep gesproken wordt. Afrikanen,
Afro-Amerikanen, Creolen en Molukkers zijn voorbeelden van groepen die
onderscheiden kunnen worden. Er moet hier gewezen worden op het feit, dat de
allochtone groep in Nederland in zijn algemeenheid vaak met de term 'zwart' wordt
bestempeld, hetgeen ook in de inleiding is aangestipt. Zo wordt er gesproken van
'zwarte scholen' en 'zwarte wijken'.
Door de toenemende directe contacten tussen blank en zwart in Nederland ontstaan
er veel vooroordelen die zich duidelijk onderscheiden van stereotypen (zie schema 4).
De meeste van deze vooroordelen zijn sinds de jaren zeventig ontstaan, omdat vanaf
die periode zwarten en andere buitenlanders in grote getallen naar Nederland komen.
De Anne Frankstichting heeft deze en meer vooroordelen op een rijtje gezet en
vermeldt daarbij ook de feiten waarmee de vooroordelen weerlegd kunnen worden.
Voor meer informatie over deze feiten kan men terecht op hun webpagina, hier wordt
daar verder niet op ingegaan en moet volstaan worden met de kennis dat het bij deze
uitingen inderdaad gaat om vooroordelen en niet om feiten. Overduidelijk wordt, dat
vooroordelen geen rol spelen in de analyse van Sinterklaasverhalen, het zijn geen
beelden die snel in kinderliteratuur voor zullen komen.
64
Vooroordelen ontstaan vanaf de jaren zeventig
1 Ze komen nog steeds ongehinderd ons land binnen
2 Buitenlanders krijgen kinderen aan de lopende band
3 Als het zo door gaat, zijn zij straks met meer dan wij
4 Zij zijn de schuld van de overbevolking
5 Ze pikken onze banen in
6 Ze worden voorgetrokken bij het zoeken naar werk
7 Ze profiteren meer dan de Nederlanders van de sociale voorzieningen
8 Ze zijn de schuld van de gestegen criminaliteit
9 Ze willen geen Nederlands leren
10 Ze willen zich niet aanpassen
Schema 4. Bron: Anne Frank Stichting http://www.dds.nl/overig/annefrank/ .
Beeldvorming over zwarten is nog lange tijd beeldvorming over anderen op afstand,
gericht op Afrika en (oud)-koloniën. Ook al waren er directe contacten in de koloniën
tussen zwart en blank, er ontstonden geen vooroordelen over zwarten. De reden
hiervoor is dat de relatie niet gebaseerd was op gelijkwaardigheid, waardoor er ook
geen concurrentie was, twee voorwaarden voor het ontstaan van vooroordelen. Niet
vergeten moet worden dat er gedurende de koloniale periode een groot verschil was
tussen het leven in de kolonie en in het moederland. Een groot deel van de
Nederlandse bevolking kwam nooit in contact met zwarten tot in de twintigste eeuw.
Pas sinds de laatste drie decennia heeft Nederland zich ontwikkeld tot een
multiculturele samenleving, als gevolg waarvan steeds meer vooroordelen zijn
ontstaan. Aan het begin van die eeuw is het niet zo dat Nederlanders nog nooit
buitenlanders van buiten Europa hebben gezien. Rond 1900 wonen er in Rotterdam
bijvoorbeeld veel Chinezen en in Den Haag verblijven veel Indonesiërs die mee zijn
gekomen met Nederlandse families. Ook komen in de loop van de koloniale periode
zwarten mondjesmaat naar Nederland. Toch blijven deze straatbeelden beperkt tot
een paar grote steden, de rest van het land laat een minder kosmopolitisch beeld zien.
Er is in deze periode nog niet zozeer sprake van immigratie van buitenlanders, maar
65
van migratie van het platteland naar de stad. Het zal tot begin jaren zeventig duren,
voordat er in groten getale immigranten naar Nederland komen en zich hier ook
vestigen (zie tabel 1.).
Een aantal ontwikkelingen in de twintigste eeuw in Europa zorgt ervoor dat er een
klimaat ontstaat waarin stereotypen langzaam aan naar de achtergrond verdwijnen,
maar waardoor de kans op het ontstaan van vooroordelen wordt vergroot. Na de
Tweede Wereldoorlog worden de oude rassentheorieën ontkracht door nieuwe meer
wetenschappelijk verantwoorde ideeën. Vervolgens begint het proces van
dekolonisatie in de jaren vijftig, waarbij de koloniën stuk voor stuk een onafhankelijke
status krijgen. Wat Nederland betreft wordt Indonesië onafhankelijk eind jaren veertig,
maar het duurt nog tot 1975 voordat Suriname onafhankelijk wordt en de Nederlandse
Antillen zijn tot de dag van vandaag verbonden met Nederland. Inmiddels heeft Afrika
zich als continent ontwikkeld en hebben zwarten over de hele wereld de kans
gekregen om zich te ontplooien. Als gevolg hiervan wordt er steeds meer onderzoek
gedaan door zwart en blank over Afrika op historisch en cultureel gebied. Voor het
eerst vindt dit onderzoek op een onbevooroordeelde manier plaats.
Jaartallen
1900 1910 1960 1971 1980 1990
Hoeveelheden 53.000 70.000 107.000 297.800 655.300 932.100
Tabel 1. Totaal aantal immigranten. Bron: Lage landen, hoge sprongen, Nederland in beweging, red.
J.v.d.Lans & H. Vuijsje.112
In 1977 wordt in een onderzoek bij leerlingen van het secundair onderwijs (van 12-18
jarigen) nagegaan hoe zij over andere culturen dachten. Bij een woord-associatietest
moest de student aanstippen welke van de 129 opgegeven woorden men associeerde
met respectievelijk Afrika, Azië, Europa, Noord-Amerika en Zuid-Amerika.
Afrika Zuid-Amerika Azië Noord-
Amerika
Europa
Cultuur 30.8 33.8 34 42,8 58,3
Beschaving 11,6 19,3 25,8 54,3 64
Tabel 2. De associaties met verschillende werelddelen in percentages uitgedrukt. G. van Geertruyden,
112
J. van der, Lans, H. Vuijsje, Lage landen, hoge sprongen, Nederland in beweging 1898-1998 (Wormer 1998) 73.
66
Van monsters, heidenen en grote kinderen, beeldvorming over Afrikanen in de westerse geschiedenis in:
Racisme donker continent (Nationaal centrum voor ontwikkelingssamenwerking) 19-45.
Van de leerlingen was 11,6% van mening dat er sprake is van beschaving in Afrika. Bij
de associatie met Afrika scoorde het woord hutten het hoogst (72,4%), gevolgd door
aap, honger, leeuwen, oerwoud en naakt met iets meer dan 67%. Het woord
kannibalen scoorde 54,1% en wilden 51,1%.113
Het zou interessant zijn om studenten
nogmaals deze associatietest te laten doen aangezien dit onderzoek al meer dan
twintig jaar oud is, om te kijken of er veel veranderd is.
De Volkskrant publiceert in 1997 een artikel over een onderzoek in Italië waarbij over
een periode van zeven jaar 7000 kinderen zijn gepeild naar hun mening over niet-
blanken. Uit het boek La pelle giusta (De juiste huid) van Paola Tabe rijst geen fraai
beeld op. In het artikel worden geen cijfers genoemd, maar het blijkt dat veel kinderen
afkeer, minachting, haat, agressie en angst voelen voor niet-blanken. Bij de vraag een
opstel te schrijven met als titel: 'als je
vader en moeder zwarten waren...' komen verhalen omhoog waarbij kinderen vinden
dat zwarten lelijk, vuil, arm, stupide, dieven, drugshandelaars en moordenaars zijn. De
ouders kwamen er niet best van af, ze werden tot slaaf gemaakt, het hoofd
afgesneden, wit gewassen in de wasmachine of het huis uitgetrapt.114
Eén van de
conclusies is dat de ontwikkeling naar een multiculturele samenleving stuit op
vooroordelen, racisme en geweld, een probleem voor veel landen in Europa, inclusief
Nederland.
Tot slot is de complexiteit van beeldvorming in de laatste eeuw toegenomen als
gevolg van globaliseringprocessen. Onder andere de verbeterde communicatie
technologie heeft er aan bijgedragen dat de wereld zich ontwikkeld heeft tot een
'globale village'. Het waarnemen van het negatieve gedrag van anderen, één van de
oorzaken van negatieve beeldvorming, kan direct plaatsvinden via de eigen ervaring of,
indirect door het verkrijgen van informatie daarover, bijvoorbeeld via de
massamedia.115
Via media als televisie en internet is er een overvloed aan informatie
over anderen beschikbaar. Uit onderzoek is gebleken, dat media een centrale rol
spelen bij het verspreiden en instandhouden van negatieve beeldvorming.116
De
reproductie van stereotypen en vooroordelen via televisie en dergelijke, vormt een
onderdeel van wat hieronder besproken zal worden; stereotypen in cultuurproducten.
113
G. van, Geertruyden, van monsters, heidenen en grote kinderen, 42-43. 114
Paola Tabet, De juiste huid (Volkskrant 23 september, 1997) 115
W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein (Houten 1998) 214. 116
Ibidem.
67
3.4 Stereotypen in cultuurproducten
Beelden die in de loop der tijd over zwarten ontstaan, worden opgenomen in een
cultuur en producten die hierbinnen worden geproduceerd. Er zal kort in worden
gegaan op stereotypen in cultuurproducten, waarna twee cultuurproducten
uitgebreider zullen worden besproken: het stripverhaal en het kinderboek. Hiervoor is
gekozen omdat beeldvorming over zwarten in deze producten kunnen dienen als
vergelijkingsmateriaal bij de analyse van het Sinterklaasverhaal, aangezien beide horen
tot de kindercultuur in woord en beeld.
Cultuurproducten zijn van grote invloed bij het instandhouden en verspreiden van
stereotypen en vooroordelen. Nederveen (1990) en Blakely (1993) zijn twee auteurs
die zich verdiept hebben in de beeldvorming van wit over zwart, waarbij Nederveen
zich voornamelijk heeft geconcentreerd op populaire cultuur in de westerse wereld en
Blakely specifiek heeft gekeken naar beeldvorming in de blanke cultuur van Nederland.
Al vanaf de middeleeuwen komen beelden van zwarten in allerlei facetten van de
Nederlandse cultuur voor (zie schema 5). De populaire cultuur van de negentiende
eeuw kan gezien worden als een spons die alle bestaande stereotypen en
vooroordelen opzuigt. Zwarten worden afgebeeld als slaven, kannibalen, wilden, edele
wilden, grote kinderen, niet al te intelligent, boeman, bedienden enzovoort. Zo komt in
de reis- en avonturenverhalen uit de eerste helft van de twintigste eeuw het beeld van
de zwarte 'primitieve wilde' terug, in de meeste gevallen ook nog kannibaal, dat zich in
de voorgaande eeuwen heeft ontwikkeld. Terwijl tegelijkertijd het stereotype van de
gevreesde wilde een rol speelt als boeman, bij het in het gareel houden van kinderen.
Ook na de koloniale periode blijft de westerse populaire cultuur lange tijd het karakter
van kolonialistische propaganda houden.117
Kolonialistische verhoudingen komen
terug in stripverhalen, fictieve literatuur, grappen en dergelijke.
Zoals hierboven is besproken, ontstaat in de twintigste eeuw het bewustzijn dat
stereotypen en vooroordelen met betrekking tot zwarten, op fictie in plaats van feiten
zijn gebaseerd. Toch blijven de meeste stereotypen actief. De reden voor het
voortbestaan van dit soort beelden is het onderscheidingsprincipe tussen groepen.
Het stripverhaal
Henk Backer wordt beschouwd als de eerste professionele striptekenaar in
Nederland.118
In 1922 debuteert hij met de dagstrip Tripje en Liezebertha, die tot 1946
onder andere in het Rotterdams Nieuwsblad verschijnt. In deze strip zijn veel negatieve
117
J. Nederveen Pieterse, White on Black, 101. 118
Ibidem, 153.
68
stereotypen terug te vinden over zwarten. Wanneer Liezebertha een zwart gezicht
heeft, wordt ze het zwarte monstertje genoemd.
Andere uitspraken zijn: wat moet jij hier, leelijke nikker, nu is tripje de nieuwe koning
der zwartjes. Een negerkoning wordt aangesproken met Leelijke zwarte gorilla.
Eenzelfde soort stereotypering is te zien in de strip Kuifje in Afrika waarvan de eerste
uitgave verschijnt in 1931.
Veel stripfiguren uit de eerste helft van de twintigste eeuw maken ontdekkingsreizen
waarbij ze ook in Afrika belanden.119
Zwarten komen regelmatig voor in deze verhalen.
Het stereotype beeld van de blanke als overheerser keert vaak terug, hetgeen niet zo
heel vreemd is, aangezien het nog tot begin jaren zestig duurt voordat Afrika
gedekoloniseerd wordt. Er mag dan geen slavenhandel meer plaats vinden, maar nog
altijd regeert Europa over Afrika. Het ligt voor de hand dat deze ontwikkelingen terug
te vinden zijn in cultuurgoederen.
Vooral in de vooroorlogse strip komen zwarten er weinig florissant van af. Zoals al
vermeld, is kannibalisme een regelmatig terugkerend thema in de strips tot de jaren
zeventig en komt nog tot de dag van vandaag af en toe terug. Een ander opvallend
kenmerk is dat zwarten in veel strips gebroken Nederlands spreken, hierdoor komen ze
vaak onnozel en dommig over. Na de Tweede Wereldoorlog zijn beelden van zwarten
in strips niet meer eenduidig. In de realistische strips ontstaat een minder verwrongen
beeld van zwarten, waarschijnlijk onder andere als gevolg van antikoloniale
bewegingen na de dekolonisatie. In de karikaturale strips verandert er echter weinig,
hierin worden zwarten nog even clichématig afgebeeld als in de jaren voor de oorlog.
Tot de dag van vandaag zijn er auteurs die zwarten afbeelden met ringen door hun
neus en oren, als kannibalen met blanken in de kookpot die een soort apentaaltje
spreken.120
Dat het imago van een karikaturale zwarte figuur zich kan ontwikkelen van
negatief naar positief, wordt geïllustreerd door de figuur van Sjimmie, waarschijnlijk
119
Ibidem, 154. 120
Ibidem 162.
69
Uiting Periode Cultuurproducten
Religieuze
schilderkunst
15e - 17e eeuw Doping Ethiopische eunuch
16e - 17e eeuw Als één van de drie koningen
Geseculariseerde
schilderkunst
16e eeuw Personificatie Afrika
17e eeuw Als bedienden in portretten
18e eeuw > Minder anoniem, als hoofdpersoon
Literatuur
18e eeuw In romans uit de koloniale periode
In romans beïnvloed door het
abolitionisme
19e eeuw In kinderboeken, vaak als mikpunt
van grapjes
Eerst helft 20ste eeuw In romans, in primitief, seksueel
getinte rollen
In reis- en avonturenverhalen als
inboorlingen uit Afrika
20ste eeuw In romans als volwaardig
hoofdpersoon
Wetenschap 18e eeuw > In theorieën over zwarte
minderwaardigheid
Populaire cultuur 19e eeuw > Zwart als handelsmerk voor allerlei
producten
Op educatieve volksprenten
In spelletjes en grapjes
In de opvoedkunde als boeman
In het entertainment
Schema 5. Overzicht van de Nederlandse cultuurproducten waarin stereotype beelden
van zwarten terug te vinden zijn.121
121
De geraadpleegde literatuur voor deze beelden: J. Nederveen Pieterse, White on Black (1992), A. Blakely, Blacks in the Dutch World, (1993), G. Geertruyden, van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk België, NCOS (1991) en Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (1987).
70
één van de bekendste stripnegers van Nederland. Wat jonger Nederland zich
waarschijnlijk niet realiseert, is dat Sjors, Sjimmie in 1950 aantrof tussen tijgers en
olifanten als een soort sprekend aapje. In de eerste jaren komt Sjimmie qua uiterlijk
volledig overeen met de manier waarop Zwarte Piet wordt afgebeeld. In de loop der
jaren verandert de strip een aantal keren van eigenaar en wordt het uiterlijk van
Sjimmie aangepast. In 1977, in de handen van Robert van der Kroft, groeit hij uit tot
een volwaardige hoofdpersoon, die zich alleen door zijn huidskleur onderscheidt van
Sjors.122
Over het algemeen moet echter geconcludeerd worden, dat zwarten vandaag
de dag in strips nog steeds een geliefd mikpunt van grappen zijn en daardoor bijdragen
aan het instandhouden van het negatieve stereotype beeld.
Het kinderboek
De aandacht voor kinder- en jeugdliteratuur is de laatste decennia toegenomen.
Tijdens de jaren zeventig geïntroduceerd als serieus object van onderzoek aan de
universiteit van Leiden en Groningen en tegenwoordig onderdeel van verschillende
onderzoeksprojecten.123
Uit het vorige hoofdstuk is gebleken, dat bevindingen binnen
de sociale psychologie hieraan een bijdrage hebben geleverd. Het kinderboek blijkt
een belangrijke rol te spelen bij het leerproces. Door het bestuderen van dit
cultuurproduct kan meer inzicht verkregen worden over onder andere de
beeldvorming die kinderen wordt aangereikt. Het is gebleken, dat deze beeldvorming
van grote invloed is op houdingen die kinderen ontwikkelen ten opzichte van andere
culturen. Met betrekking tot de verbeelding van zwarten moet geconcludeerd worden
dat veel kinderboeken, net als stripboeken, nog altijd vol staan met negatieve
stereotyperingen over zwarten. Nederveen constateert dat veranderingen in de
wereld niet meteen doordringen in de kinderverhalen, -liedjes, -speelgoed en –
spelletjes.124
In deze cultuurgoederen komen nog veel oude stereotypen voor. Veel
volwassen zullen zich bijvoorbeeld het versje van de tien kleine negertjes herinneren,
waarbij er steeds eentje verdwijnt. Zwarten die in dit rijmpje worden afgebeeld zijn
klein, dom, onhandig en maken continue fouten, waardoor er uiteindelijk geen enkele
overblijft.125
Het valt op dat in de westerse kindercultuur, niet-westerse mensen vaak worden
geportretteerd als negatieve voorbeelden en dat symboliseren wat fout is. Het feit dat
kinderboeken over het algemeen een versimpelde weergave geven van dingen, draagt
bij tot het gebruik van stereotypen. In veel boeken die al gepubliceerd zijn, worden
122
H. Brok, Het Sjimmie-syndroom, de neger in het beeldverhaal, in: Vreemd gespuis, Anne Frank stichting (Amsterdam, 1987) 152. 123
T. Duijx, Kinderboeken als levend cultuurbezit in: Kinderboeken als levend cultuurbezit, 10 jaar stichting geschiedenis kinder- en jeugdliteratuur, (Rotterdam 1997) 71. 124
J. Nederveen Pieterse, White on Black, 166. 125
R. Robinson, The comics: an illustrated history of comic strip art (New York, 1974) in: J. Nederveen Pieterse, White on Black, 166.
71
vanaf de jaren zeventig stereotypen over zwarten veranderd, zodat deze groep in een
positiever daglicht komt te staan. Toch blijven stereotypen een probleem, sommige
boeken mogen dan aangepast worden, maar de westerse cultuur draagt nog vaak de
boodschap in zich, dat blank staat voor autoriteit, schoonheid, macht en goedheid.126
Dat veel kinderboeken nog oude stereotypen bevatten heeft een aantal redenen.
Ten eerste worden deze stereotypen van generatie op generatie overgedragen.
Ouders vertellen hun kinderen vaak liedjes en versjes, die zij als kind geleerd hebben
en deze kinderen vertellen sommige hiervan weer aan hun kinderen. Het versje van de
tien kleine negertjes is hier een goed voorbeeld van, zeer waarschijnlijk voor het eerst
geschreven in 1864 door de Engelsman Frank J. Green en nog steeds bekent.
Daarnaast worden boeken ook niet zomaar weg gegooid, waardoor ze gelezen worden
door volgende generaties. Ten tweede blijkt dat ook al zijn sommige boeken aanpast,
er daarnaast nog steeds veel oude boeken herdrukt worden zonder dat stereotypen
over zwarten worden veranderd. Tot slot is er het probleem dat de cultuur van het
westen nog altijd de cultuur van het centrum is. Ook al zijn er steeds meer boeken
(zowel voor volwassenen als voor kinderen) op de markt afkomstig uit de periferie, ze
vormen nog altijd een minderheid. In het westen heerst nog altijd het idee dat de
termen literatuur en Afrika niet samengaan. Schipper (1995) schrijft het volgende in
haar artikel Homocaudatus, verbeelding en macht in de letteren :
´Toen Harry Mulisch in 1987 niet genomineerd werd voor de AKO-prijs, wees hij de lijst
van wel genomineerden af met de opmerking: ´derde-wereldliteratuur´ (Trouw
16.5.1987). Op mijn latere vraag wat hij daarmee bedoeld had, antwoordde hij:
´derderangs´.
´Is derde-wereldliteratuur dan derderangs literatuur´.
´Ja´, zei Mulisch, ´het licht doet het daar toch ook nooit? ´.
Doordat het machtscentrum in het westen ligt, worden stereotypen over zwarten niet
zomaar veranderd en krijgen niet-westerse schrijvers maar mondjesmaat de kans om
literatuur te publiceren, waarin zwarten anders worden afgebeeld, waardoor het beeld
over zwarten veranderd zou kunnen worden.
126
Nederveen Pieterse, White on Black, 169.
72
3.5 Samenvatting
Het onderscheiden van stereotypen en vooroordelen heeft een aantal redenen: 1) het
schept helderheid in de grote hoeveelheid beelden, 2) het verklaart het verschil in aard
van de beelden die voor en na contact met zwarten ontstaan, 3) het laat zien dat
stereotypen voornamelijk in de cultuur tot uiting komt en vooroordelen meer aan
maatschappelijke issues gerelateerd zijn en 4) het verklaart dat in dit onderzoek,
vooroordelen niet van toepassing zijn. Resumerend kan gezegd worden dat er in de
loop der eeuwen een grote hoeveelheid beelden over zwarten zijn ontstaan, waarbij
de negatieve beelden de overhand hebben gehad. Naast dat het eigen is aan de mens
om stereotypen over andere te vormen, zijn ontwikkelingen in de maatschappij, die bij
de vorming van deze beelden een rol hebben gespeeld, divers. Aan de ene kant is het
kolonialisme van invloed geweest op het ontstaan van negatieve stereotype beelden
over zwarten, aan de andere kant zijn de dekolonisatie, de immigratie van zwarten, de
multiculturele samenleving de aanzet geweest tot het ontstaan van vooroordelen.
Deze beelden worden via allerlei cultuurproducten instandgehouden en verspreid,
met als gevolg dat stereotypen die al eeuwen oud zijn, vandaag de dag nog steeds
bestaan. Ook al is het na de Tweede Wereldoorlog duidelijk geworden dat er geen
rechtvaardiging is voor de hiërarchie tussen blank en zwart, de Nederlandse cultuur
blijft een beeld van zwarten verspreiden dat structureel negatief van aard is. Dit komt
onder andere tot uiting in wat velen 'onschuldige' stereotypen noemen, in
stripboeken, reclame, film, televisie, kinderboeken en dergelijke. In het laatste
hoofdstuk zal daar, in het kader van het racistisch discours, verder op ingegaan
worden. Hier is duidelijk geworden welke stereotypen in de loop van de tijd ontstaan
zijn en vandaag de dag in de cultuur nog tot uiting komen. Deze beelden zullen in de
analyse van de Sinterklaasverhalen gebruikt worden als referentiekader.
73
Hoofdstuk 4.
De analyse van sinterklaasverhalen
4.1 Inleiding
Nu inzicht is gegeven in de ontwikkeling van de sinterklaastraditie, de processen die
een rol spelen bij de vorming van stereotypen en vooroordelen en de soorten
stereotypen en vooroordelen over zwarten die zich in de loop der tijd hebben
ontwikkeld, zal in dit hoofdstuk de analyse van zeventig sinterklaasverhalen centraal
staan. Al eerder is vermeld dat er tot nu toe geen wetenschappelijk onderzoek is
gedaan over mogelijke racistische elementen in de sinterklaastraditie. Daar wordt hier
een begin mee gemaakt.
De zeventig verhalen en afbeeldingen die bij deze verhalen horen, zijn beoordeeld op
een hoeveelheid variabelen die onder andere afgeleid zijn uit het vorige hoofdstuk.
Het draait hierbij om de vraag of stereotype beelden van zwarten terug komen in deze
traditie. Deze analyse zal in het tweede deel van dit hoofdstuk aan bod komen. In het
eerste deel zal eerst kort worden ingegaan op de geschiedenis van het
sinterklaasverhaal, waarna vervolgens het kader van dit onderzoek besproken zal
worden.
Deel I. Het kader van het onderzoek
4.2 Geschiedenis van het sinterklaasverhaal
De opvallendste revolutie in de sinterklaasverhalen is de secularisatie die in Nederland
sinds de jaren zestig in de vorige eeuw zichtbaar wordt.127
Het feit dat Sinterklaas een
katholieke heilige is, verdwijnt steeds meer naar de achtergrond, Sinterklaas groeit uit
tot een nationaal symbool, het wordt een 'typisch Nederlandse viering' voor kinderen
van bijna alle geloofsovertuigingen. Als gevolg hiervan zullen er tegenwoordig nog
maar weinig tot geen verhalen uitgegeven worden die religieus van aard zijn. In deze
verhalen komt Sinterklaas met zijn knecht uit de hemel afgedaald, in tegenstelling tot
de geseculariseerde verhalen, waarbij hij zelf op aarde woont en met de boot uit
Spanje komt. In de religieuze verhalen wordt Sinterklaas begeleid door één knecht,
127
R.Ghesquiere, Van Nicolaas van Myra tot Sinterklaas (Leuven 1989) 102
74
terwijl in de geseculariseerde verhalen Sint in de loop van deze eeuw begeleid wordt
door meerdere Zwarte Pieten. Hier wordt verder niet ingegaan op het religieuze
verhaal, het geseculariseerde verhaal staat centraal, omdat de eerste soort verhalen in
de loop van de twintigste eeuw verdwijnt en in dit onderzoek juist gekeken wordt naar
de ontwikkeling van het sinterklaasverhaal door deze eeuw heen.
De eerste verwijzing naar een meer geseculariseerde Sinterklaas staat in St Nicolaas
Almanach een almanak voor kinderen uit 1796. Opvallend is dat in deze almanak een
jongen geschenken aan zijn ouders vraagt in plaats van aan Sinterklaas. Er is in deze
tijd nog weinig plaats voor fantasie. Onder invloed van de Verlichting zijn verhalen
rationeel van aard en staat het leerelement centraal. Volgens Ghesquiere (1989) komt
er pas halverwege de negentiende eeuw meer ruimte voor fantasie en dus ook voor
Sinterklaas als aanwezig persoon bij de viering.128
Dit komt onder andere doordat het
idee over kinderen als ‘kleine volwassenen’ verandert. Volgens nieuwe inzichten
hebben kinderen de tijd en ruimte nodig om op te groeien. Als gevolg hiervan worden
verhalen en afbeeldingen voor kinderen aangepast, hetgeen ook tot uitdrukking komt
in de figuur van Sinterklaas die vriendelijker wordt geportretteerd.
Ghesquiere maakt in haar studie naar de figuur van Sinterklaas het onderscheid
tussen religieuze en geseculariseerde verhalen, maar ook tussen fantasieliteratuur en
realistische literatuur. In de realistische teksten staat niet de sinterklaasfiguur centraal,
maar wel de gevoelens en de gedachten van de mensen; volwassenen en kinderen, die
het sinterklaasgebeuren beleven.129
In de fantasieverhalen zijn Sinterklaas en Zwarte
Piet de hoofdpersonen. Het sinterklaasverhaal is echter geen puur fantasieverhaal: de
fantasiefiguren zijn verweven met de echte wereld.
Concluderend kan gezegd worden dat in dit onderzoek het geseculariseerde fantasie-
sinterklaasverhaal centraal staat. Niet het religieuze verhaal, omdat dat in de loop van
de twintigste eeuw verdwijnt, en niet het realistische verhaal, omdat hierin Sinterklaas
en Zwarte Piet of niet voorkomen, of maar een bijrol hebben. Echter, aangestipt moet
worden dat er wel een aantal – voornamelijk oudere – realistische verhalen zijn
opgenomen, waarin duidelijk een beschrijving staat van Zwarte Piet. De keuze om deze
verhalen op te nemen in het onderzoek komt voort uit het feit dat er niet veel
fantasieverhalen uit de eerste dertig jaar van deze eeuw te vinden zijn. Een
beschrijving van Zwarte Piet kan ook licht werpen op de manier waarop er tegen deze
figuur wordt aangekeken.
128
Ibidem, 101. 129
Ibidem, 155.
75
4.3 Doel van het onderzoek
Het doel van dit onderzoek is ten eerste om door middel van de analyse van
sinterklaasverhalen meer inzicht te krijgen in: 1) of beelden en ideeën over zwarten in
de Nederlandse samenleving ook voorkomen in deze verhalen en 2) of de stereotype
verhouding tussen blank en zwart, waarbij blank de overheerser en zwart de
overheerste is, terugkomt in de relatie tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Ten tweede
wordt er in de sinterklaasverhalen gekeken hoe beide aspecten zich door de eeuw
heen hebben ontwikkeld en welke veranderingen zich daarbij hebben voorgedaan.
4.4 Bronnen van onderzoek
In het boek Schoolvoorbeelden van racisme door Van Dijk (1987) worden een aantal
studies naar de afbeelding van minderheidsgroepen in school- en kinderboeken
besproken. Volgens dit onderzoek zijn de conclusies van de meeste studies uit
verschillende landen gelijkluidend. Het traditionele beeld dat kinder- en schoolboeken
van minderheidsgroepen schetsen, is over het algemeen onvolledig, eenzijdig,
etnocentrisch, stereotiep, bevooroordeeld of op een andere manier vertekend door
een blank westers perspectief.130
Volgens Van Dijk is er een gebrek aan kritisch onderzoek in Nederland.131
Er zijn
tussen 1960 en 1970 een aantal studies gedaan naar schoolboeken (Madsen 1979; Van
den Berg & Reinsch 1983). Het blijkt dat de enige studie in Nederland naar stereotype
beelden van zwarten in kinderboeken is gedaan door Redmond (1980). Haar
observaties en conclusies over deze beeldvorming komen overeen met die van studies
door buitenlandse auteurs. Aangezien het hier de enige Nederlandse studie tot nu
betreft, wordt deze als één van de bronnen gebruikt om tot een aantal variabelen te
komen, waarop de sinterklaasverhalen beoordeeld kunnen worden. Redmond verdeelt
haar onderzoek in drie delen: 1) het mensbeeld dat er van zwarte personen wordt
geschetst, 2) hoe de cultuur beschreven wordt en 3) hoe het beeld van politieke en
maatschappelijke systemen is. Niet alle onderzochte variabelen zijn op deze analyse
van toepassing, vooral het eerste deel is hier van waarde.
Het boek The slant of the pen van Preiswerk (1980) geeft, naast een serie essays door
verschillende auteurs over racisme in kinder- en schoolboeken in diverse landen, in de
bijlagen een lijst van criteria waarop boeken beoordeeld kunnen worden, bovendien
worden aanbevelingen gedaan voor het schrijven van betere boeken. Deze vragenlijst
wordt hier, naast het onderzoek van Redmond, als bron gebruikt voor het onderzoek
130
T.A. van Dijk, Schoolvoorbeelden van racisme, (Amsterdam 1987) 35. 131
Ibidem, 41.
76
naar de sinterklaasverhalen, hetgeen al eerder is gedaan door andere onderzoekers
(Klein 1985; Van Dijk 1987).
Naast de conclusies van Redmond en de vragenlijst van Preiswerk dienen ook de
bevindingen uit hoofdstuk drie als basis voor het samenstellen van de variabelen
waarop de sinterklaasverhalen worden getoetst. Hieronder zijn de stereotypen die op
dit onderzoek van toepassing zijn, op een rijtje gezet.
Nr. Stereotype beeld
1. De luie zwarte
2. Kinderlijke wilde
3. Goede wilde
4. Intellectueel minderwaardig
5. Bediende
6. Entertainer
7. Als boeman
8. Humoristisch stripfiguur
9. Als anoniem persoon (net als in de
schilderkunst)
Schema 1. Overzicht stereotypen hoofdstuk drie.
In schema 1, in bijlage I, staat een uit de bovenstaande bronnen samengestelde lijst
van vragen waarop sinterklaasverhalen onderzocht zouden kunnen worden, waarbij
een onderscheid is gemaakt tussen sociaal-culturele achtergronden, sociaal-culturele
context en het mensbeeld. Er zijn 56 vragen opgesteld. Bij het bestuderen van de
verhalen blijkt dat ze niet allemaal van toepassing zijn op sinterklaasverhalen. Dit heeft
een aantal oorzaken: ten eerste betreft het hier geen representatie van zwarte
mensen zoals in andere kinderboeken, Zwarte Piet is meer een fantasiefiguur, en ten
tweede is het een setting waar standaard twee dezelfde personen in voorkomen,
waarbij de setting zelf ook niet al te veel verandert. De variabelen waarop de
sinterklaasverhalen wel beoordeeld kunnen worden, staan hieronder afgebeeld in
schema 2.
77
In bijlage I staat de wijze waarop het onderzoek is uitgevoerd uitgebreid beschreven.
Om toch een idee te krijgen van de onderzoeksmethode, wordt deze hier kort
aangestipt. In het totaal zijn er 69 verhalen onderzocht op 42 variabelen. Hiervan zijn
15 variabelen van toepassing op de afbeeldingen en 27 op de tekst. De verhalen zijn
geschreven tussen 1913 en 1998. Na de beoordeling van de verhalen op de variabelen
zijn deze in vier periodes ingedeeld, om zo procentueel per variabele aan te kunnen
geven of en hoe de manier waarop Zwarte Piet en Sinterklaas worden afgebeeld door
de tijd heen verandert. Periodes die onderscheiden zijn, zijn 1900-1945, 1946-1998,
1975-1998 en 1989-1998. Gekozen is voor deze verdeling, opdat het verschil tussen
verhalen voor en na de oorlog zichtbaar wordt, maar ook om veranderingen in de
laatste 25 jaar aan het licht te brengen, waarbij de verhalen uit de laatste 10 jaar de
hedendaagse verhalen representeren. De tabellen met de uitkomsten in percentages
zijn terug te vinden in de bijlage. Clusters variabelen die samen meer inzicht geven in
onderdelen als: uiterlijk van Zwarte Piet en de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte
Piet, zijn vertaald in grafieken die wel in dit hoofdstuk zijn opgenomen. Er is hiervoor
gekozen om het betoog in dit hoofdstuk te verduidelijken en te ondersteunen.
Deel II De uitkomsten van de analyse
4.6 Stereotypen van zwarten in de sinterklaasverhalen
De variabelen waarop de verhalen geanalyseerd zijn, zijn gegroepeerd opdat er
achtereenvolgens uitspraken kunnen worden gedaan over: 1) het uiterlijk van Zwarte
Piet, 2) de karakterschets van Zwarte Piet, 3) de verhouding tussen hem en Sinterklaas
en 4) de afbeeldingen bij de teksten. De elementen uit de sinterklaasverhalen zullen zo
veel mogelijk vergeleken worden met de manier waarop zwarten in andere
cultuurproducten worden geportretteerd. Uiteindelijk zullen deze vergelijkingen in de
conclusies op een rijtje worden gezet, om een uitspraak te kunnen doen over de mate
waarin Zwarte Piet gezien kan worden als een representatie van zwarten en in welk
opzicht de figuur daar duidelijk van afwijkt.
Uiterlijk van Zwarte Piet
Iedereen weet dat Zwarte Piet zwart is daar hoeven geen misverstanden over te
bestaan. De vraag is of er een link is met het negroïde ras. Hier is gekeken of en hoe de
zwartheid van deze figuur in de sinterklaasverhalen naar voren komt.
78
Teksten Afbeeldingen
I Sociaal-culturele achtergronden Eerst introductie - Eerste introductie
Benoeming - Komen de woorden ‘neger’ en ‘moor’ voor. - Komen namen naast ‘Zwarte Piet’ voor. - Komt het woord 'knecht' in de tekst voor. - Komen woorden naast ‘Sint’ en ‘Sinter-
klaas’ voor. Geschiedenis - III Sociaal-cultureel context Sociale verhoudingen - Machtsverhoudingen - Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden.
- Leert Zwarte Piet van Sinterklaas. - Is Sint boos op pieten. - Deelt Sint opdrachten uit. - Houding van Sinterklaas ten opzichte van
Zwarte Piet(en). - Wordt het verschil tussen blank en zwart
extra benadrukt. II Het mensbeeld Uiterlijk - Praat Zwarte Piet met een dialect. - Worden 'witte tanden' genoemd in de
tekst. - Wordt de zwarte huidskleur benadrukt. - Zijn er andere opvallende uiterlijke kenmer-
ken van Zwarte Piet die genoemd worden in de tekst.
- Is de roe een attribuut van Zwarte Piet. - Is de ketting een attribuut van Zwarte Piet.
- Is de zak een attribuut van Zwarte Piet. - Is strooigoed een attribuut van Zwarte Piet. Karakter /karakterschets - Karakterschets van Zwarte Piet. - Bij meerdere pieten, zijn deze verschillend
van karakter. - Is Zwarte Piet ‘kinderlijk’ van aard. - Huilen pieten. - Lost hij problemen op. - Komen Pieten zelf met goede ideeën. - Is Piet een hoofdpersoon. Bezigheden - Wat voor bezigheden heeft hij. - Doet hij kunstjes en dergelijke.
I Sociaal-culturele achtergronden Taal en Tekst - Geschiedenis - III Sociaal-culturele context Sociale verhoudingen - Machtsverhoudingen - Wordt hij in een onderdanige houding afgebeeld
als hij samen met de Sint staat afgebeeld.
- Kijkt Sinterklaas boos of vriendelijk naar Zwarte Piet.
II Het mensbeeld Uiterlijk - Worden de witte tanden van zwarte piet bena-
drukt. - Is hij zwart, bruin of wit van huid. - Wordt het wit van zijn ogen extra benadrukt. - Heeft hij ringen in zijn oren. - Heeft Zwarte Piet extra dikke lippen. - Zijn er nog andere opvallende uiterlijke kenmer-
ken bij Zwarte Piet. - Wordt hij kleiner afgebeeld dan Sinterklaas. - Wat is de uitdrukking op het gezicht van Zwarte
Piet. - Wordt Sint mensachtig en zwarte piet stripachtig
getekend. - Wordt Zwarte Piet afgebeeld met een roe of een
ketting. Karakter/Karakterschets - Wordt hij huilend afgebeeld. - Wanneer er meerder pieten worden afgebeeld,
zien deze er dan verschillend uit. Bezigheden - Wat doet hij?
79
Schema 2. Overzicht van variabelen waarop de teksten en afbeeldingen van de sinterklaasverhalen.
Het blijkt dat dit op een aantal manier kan gebeuren: 1) door de huidskleur te
benadrukken, 2) door een directe verwijzing naar het negroïde ras en 3) door
overeenkomsten met de manier waarop zwarten in andere cultuurproducten worden
afgebeeld.
In de eerste helft van de twintigste eeuw wordt in meer dan driekwart van de
verhalen de zwarte huidskleur van Zwarte Piet extra aangestipt, hetgeen bijvoorbeeld
tot uiting komt door de herhaling van het feit dat Zwarte Piet zwart is. Dit neemt in de
loop van de eeuw af maar verdwijnt niet uit de verhalen. In de laatste 10 jaar wordt
nog altijd in eenderde van de verhalen de nadruk gelegd op het zwart zijn van Zwarte
Piet. Wat opvalt is dat in de eerste periode in 35% van de verhalen ook aan Zwarte
Piet wordt gerefereerd met woorden als 'neger' of 'moor'. Dit betekent dat de auteurs
van deze verhalen Zwarte Piet niet zagen als een fantasiefiguur, zwart geworden door
bijvoorbeeld het roet van de schoorsteen. Het refereren aan woorden als 'neger' of
'moor' verdwijnt in de loop van de eeuw uit alle verhalen. In de laatste 25 jaar komen
deze termen in nog maar 6% van de verhalen voor en in de laatste 10 jaar helemaal
niet meer. Dit geeft onomstotelijk aan dat tot voor kort er geen geheim van werd
gemaakt, dat Zwarte Piet een negroïde uiterlijk heeft.
Er zijn een aantal uiterlijke kenmerken die vooral in verhalen uit de eerste helft van
de eeuw worden genoemd: ogen, mond en tanden. De aandacht wordt dan gericht op
het feit dat Zwarte Piet dikke rode lippen, wit oogwit of juist zwarte ogen en grote
witte tanden heeft. Uit het onderzoek van Redmond blijkt dat zwarten in
kinderboeken, door exact dezelfde kenmerken worden getypeerd. Dit betekent dat
Zwarte Piet, in de eerste helft van de eeuw, volgens dezelfde stereotypen wordt
geportretteerd. Na de Tweede Wereldoorlog verdwijnt deze beschrijving volledig,
alleen de ogen worden in 13% van de verhalen nog genoemd. In tegenstelling tot
gewone verhalen worden uiterlijke kenmerken in geen van de sinterklaasverhalen
negatief beoordeeld. In kinderverhalen komt het voor dat zwarten, doordat ze zwart
zijn, lelijk worden gevonden.132
Van de sinterklaasverhalen die in deze analyse zijn
opgenomen, is er geen waarin een dergelijke associatie wordt gemaakt. Wel wordt er
impliciet een verband gelegd tussen de naam 'Zwarte Piet' en kenmerken als domheid,
kinderlijkheid, onhandigheid, enzovoort, maar daarop zal hieronder verder worden
ingegaan.
132
Redmond, R., Zwarte mensen in kinderboeken (Den Haag 1980) 33.
80
Karakterschets
Waar bij uiterlijke kenmerken overeenkomsten tussen algemene stereotypen van
zwarten, en de manier waarop Zwarte Piet wordt afgeschilderd in de loop van de eeuw
afnemen, of zelfs verdwijnen, nemen deze bij de karakterschets van Zwarte Piet in de
loop der jaren steeds meer toe. Hieronder zullen achtereenvolgend de volgende
elementen besproken worden: 1) strengheid, 2) dwaasheid, 3) luiheid, 4) domheid en
5) kinderlijkheid.133
In de eerste helft van de eeuw is Zwarte Piet een redelijk serieuze figuur, geen
grappen en grollen. Hiermee hangt het beeld samen, dat Zwarte Piet iemand was waar
je bang voor moest zijn, vaak werd hij dan ook dreigend afgebeeld en in het bezit van
een lege zak en roe. In meer dan eenderde van de verhalen uit de eerste 45 jaar komt
hij dreigend over. In de tweede helft van de eeuw is het element van dreiging bijna
helemaal verdwenen. Het beeld van Zwarte Piet als een figuur die kunstjes en raar
doet, komt hier voor in de plaats. In de tweede helft wordt Zwarte Piet in bijna een
kwart van de verhalen clownachtig afgebeeld. In de laatste tien jaar stijgt dit tot meer
dan 40%.
Dit is een opvallende verandering, het karakter van deze figuur slaat van het ene
extreem uit naar het andere. Hierboven is al aangestipt dat de opvoedkunde hier een
rol in speelt, doordat de boeman van het toneel verdwijnt. Maar dat verklaart nog niet
waarom hij niet alleen wat milder wordt geportretteerd, maar zich ontwikkelt tot een
echte clown. De verklaring voor deze verandering moet gezocht worden in het feit dat
Zwarte Piet steeds meer volgens anders stereotypen wordt geportretteerd. In de
eerste helft van de twintigste eeuw wordt Zwarte Piet volgens stereotypen als: 'edele
wilde' (naar het voorbeeld van 'Vrijdag' in Robinson Crusoe), 'bediende' en 'boeman'
afgebeeld, beelden die na de Tweede Wereldoorlog vervangen worden door beelden
als: 'kinderlijke wilde', intellectueel minderwaardig', 'entertainer' en 'humoristisch
stripfiguur'. Stereotypen zijn van origine extreme beelden, vandaar de overschakeling
van boeman naar clown. Alle hier genoemde beelden maken Zwarte Piet
ondergeschikt aan Sinterklaas, alleen elke soort op een eigen manier.
Het derde element dat hier besproken wordt, is luiheid. Luiheid is niet één van de
meer opvallende eigenschappen van Zwarte Piet. Het typeren van deze figuur als lui
neemt in de loop van de eeuw wel toe, maar is verwaarloosbaar met 7 %, waarna het
weer daalt in de laatste tien jaar en het nog maar in 1% van de verhalen wordt
genoemd. Dit is een voorbeeld van een van de meer hardnekkige stereotype beelden
van zwarten dat wijdverspreid is, maar dat eigenlijk niet terugkomt in de
sinterklaasverhalen. Het is mogelijk – maar dit is speculatief – dat het niet past bij
Zwarte Piet en bij de traditie. Uit alles in de verhalen valt op te maken, dat er hard
133
Voor een overzicht van absolute en procentuele uitkomsten van het onderzoek wordt verwezen naar Bijlage I.
81
gewerkt moet worden om alles op tijd af te krijgen voor het sinterklaasfeest en om
tijdens het feest alle cadeautjes in één avond door de schoorstenen af te leveren.
Wanneer in een verhaal een luie Zwarte Piet voorkomt, dan is dat altijd een
uitzondering en tegen de achtergrond van andere hardwerkende Zwarte Pieten.
Daarentegen wordt hij wel als een steeds dommere figuur geschetst. In geen enkel
verhaal uit de eerste helft van deze eeuw, wordt er verwezen naar Zwarte Piet als
dom. Deze karaktertrek komt opvallend genoeg na de oorlog in eenderde van de
verhalen voor. Hij wordt dan misschien wel dommer getypeerd, maar het slechte
gebruik van de Nederlandse taal wat bij kan dragen aan dit imago, verdwijnt in de loop
van de eeuw volledig. Aangestipt moet worden, dat het voor die tijd ook maar in
ongeveer 15% van de verhalen voorkwam. Het gebrekkige taalgebruik komt wel
regelmatig voor bij zwarte figuren in stripverhalen, wat gezien kan worden als een
voorbeeld van een link tussen de figuur van Zwarte Piet en de representatie van
zwarten.
Wat aansluit bij de ontwikkeling van Zwarte Piet naar steeds minder dreigend, maar
clownesker en dommer figuur, is dat hij overeenkomstig met een stereotype beeld van
zwarten steeds kinderlijk van aard wordt. In de tweede helft van deze eeuw wordt in
50% van de verhalen een Zwarte Piet geportretteerd die niet volwassen is. Dat dit aan
het veranderen is, zou kunnen blijken uit de daling in de laatste tien jaar van 50% naar
43%. Deze ontwikkeling wordt geïllustreerd door het feit dat in de verhalen uit de
laatste tien jaar nog maar in 17% een huilende Zwarte Piet wordt geportretteerd. Dit in
tegenstelling tot 36% in de laatste 25 jaar. Voor de oorlog is dit percentage nog lager,
namelijk 20%, hetgeen aansluit bij het strenge, dreigende karakter van Zwarte Piet uit
die tijd. Een voorbeeld van een kinderlijke Zwarte Piet waarin veel van de
bovenstaande variabelen terugkomen, is te vinden in sinterklaas versjes en verhalen
uit 1950 van Nans Leeuwen:
´”Foei, foei, is dát nu helpen inpakken, “ zei de Sint. Maar in Holland was het anders,
geen dak was er te steil en geen schoorsteen te hoog voor het nieuwe knechtje. (...)
“Pietje” riep hij [de Sint] kwaad, “wat is er met die zak gebeurd!” Piet viel huilend op
zijn knieën en vertelde Sinterklaas alles. “Had dat dan eerder gezegd domme jongen!
Dan had ik je wel geholpen (...) het in orde te brengen.´
Soms is er een letterlijke vergelijking met kinderen. Opvallend is een verhaal waarin
Zwarte Piet van rol wisselt met een jongetje. Wanneer deze de taken van Zwarte Piet
overneemt, loopt alles in de soep:
´Sjonnie zat nog even na te snikken. Maar hoe dichter ze bij de stad kwamen, hoe
82
vrolijker hij werd. “Hoef ik nou nooit meer door die vuile schoorstenen te kruipen?”
vroeg hij blij. “En hoef ik nooit meer op dat vreselijke grote paard te rijden?” “Je mag
het niet eens” zei Pedro kwaad. “ Wat een manier om zo voor Zwarte Piet te spelen.
Wat zal Sinterklaas daar wel van zeggen.” ´ (M.Bruijn, 1975)
In dit verhaal komt een vreemde situatie voor. Aan de ene kant kan Zwarte Piet
probleemloos van plaats kan wisselen met een jongetje, zonder dat de ouders en
vriendjes daar erg in hebben. Aan de andere kant, heeft hij de verantwoordelijkheden
van een volwassene, hetgeen ook blijkt uit het feit dat het jongetje de taken nog niet
aankan.
De hierboven besproken variabelen zijn geclusterd om een meer algemene uitspraak
te kunnen doen over de vraag of Zwarte Piet steeds kinderlijker en meer clownesk van
aard wordt (grafiek 1). De grafieken die in dit hoofdstuk de uitkomsten van het
onderzoek in beeld brengen, laten zien hoe de verhalen zich door de eeuw heen
ontwikkeld hebben. Op de verticale as is de v-score terug te vinden (zie voor uitleg,
bijlage I) en op de horizontale as zijn de jaartallen weergegeven. De trendlijn laat
vervolgens zien of er positief of negatief verloop zit in de manier waarop
sinterklaasverhalen worden geschreven. In dit geval laat de grafiek een dalende lijn
zien,
Grafiek 1. Wordt Zwarte Piet steeds clownesker en kinderlijker van aard.
waaruit opgemaakt kan worden, dat Zwarte Piet in de eerste helft van de eeuw
inderdaad als een strenger en serieuzer persoon wordt neergezet door schrijvers, dan
in de tweede helft van de eeuw. Vanaf 1945 zijn er steeds meer verhalen waarin hij op
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010V-s
co
re
Verloop V-score Sinterklaasverhalen
Vscore (1913-1998)
2e orde regressielijn V-score
S
83
een kinderlijke en meer clowneske manier wordt neergezet, hetgeen in de grafiek
aangegeven wordt door een concentratie van de puntenwolk onder de x-as.
Intermezzo
Tot nu toe valt op dat directe verwijzingen naar het negroïde ras, zoals die in de eerste
helft van de eeuw in de verhalen voorkomen, uit de verhalen verdwijnen. Deze
verwijzingen gaan gepaard met het neerzetten van een redelijk serieuze en dreigende
figuur. Zwarte Piet is de figuur waar je als kind bang voor moet zijn. Sinterklaas
fungeert min of meer als rechter, hij heeft de beslissingsmacht over of een kind wel of
niet de roe krijgt of de zak in moet, een beslissing die hij vervolgens door Zwarte Piet
laat uitvoeren. Zoals al in het eerste hoofdstuk is besproken, is het tot deze eeuw altijd
Sinterklaas geweest die de kinderen direct strafte. Ook al verandert hij van een echte
boeman naar een meer gedistingeerd persoon, blijft hij in de negentiende eeuw de
uitvoerende macht. Deze taak wordt aan het begin van de twintigste eeuw
overgenomen door Zwarte Piet en hij neemt daarmee de functie van boeman op zich.
Dit pedagogisch hulpmiddel verdwijnt na de Tweede Wereldoorlog, wat gevolgen
heeft voor de manier waarop Zwarte Piet wordt geportretteerd. Wanneer hij niet meer
de functie van boeman heeft, blijft alleen zijn rol als knecht van Sinterklaas over.
De figuur wordt losgekoppeld van het dreigende en bangmakende element en
verandert na de Tweede Wereldoorlog in een clownesk figuur met kinderlijke
karaktertrekken. De naoorlogse Zwarte Pieten vertonen een verbluffende
overeenkomst met clowns. Beide figuren zijn geschminkt, de één zwart, de ander wit.
De monden worden benadrukt door deze rood te verven. Er wordt een pruik opgezet,
allebei met kleine krulletjes, die van Zwarte Piet is zwart, die van clowns meestal rood.
Ze hebben beiden een raar pak aan, vaak ook beiden met iets van een kraag. Allebei de
figuren maken, door rare sprongen, domme dingen en dergelijke, mensen aan het
lachen. Echter, het grote verschil tussen een Zwart Piet en een clown is, dat de figuur
van Zwarte Piet is opgebouwd uit stereotypen beelden van zwarten en hij naast
Sinterklaas op een negatieve manier uit de verf komt.
Hoe ontwikkelt de rest van het feest zich in deze periode? In hoofdstuk één wordt
vermeld dat het feest vlak na de oorlog in populariteit toeneemt. Niet langer wordt
Sinterklaas begeleid door één Piet, maar door een heleboel. De intocht van Sinterklaas
en zijn Pieten vormt vanaf nu het begin van de viering. Het feest verplaatst zich van de
uitsluitend huiselijke naar de openbare sfeer en krijgt een duidelijk feestelijker
karakter. De veranderingen in de figuur van Zwarte Piet moeten in het kader van deze
ontwikkelingen verklaard worden. Sinterklaas met tientallen boemannen is minder
feestelijk dan een intocht met Sinterklaas en tientallen grappende en grollende Zwarte
Pieten.
84
4.6 De verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet
Geconstateerd kan worden dat er in de verhalen door de hele eeuw heen een scheve
machtsverhouding is tussen Sinterklaas en Zwarte Piet. Dit komt in de eerste helft van
de eeuw voornamelijk tot uiting in een baas – knecht verhouding die op den duur
verandert in een ouder – kind relatie. Deze verandering heeft voornamelijk te maken
met de veranderingen in de figuur van Zwarte Piet, het kinderlijke karakter in de
tweede helft van deze eeuw is van invloed op de manier waarop de relatie tussen hem
en Sinterklaas bestempeld kan worden.
Gedurende de twintigste eeuw is Sinterklaas in bijna alle verhalen degene die de
opdrachten uitdeelt en Zwarte Piet degene die deze uitvoert. Het is zelfs zo dat het
percentage in de laatste tien jaar oploopt tot 86%. Wat hier op aansluit is, dat uit de
meeste verhalen blijkt dat Sinterklaas ook de rol van leraar vervult. Ook hier geldt dat
in de laatste tien jaar nog in 83% van de verhalen Zwarte Piet leert van Sinterklaas. Een
voorbeeld waarin Zwarte Piet leert van Sinterklaas uit het boek Sinterklaas´ verhalen
van Jan Gelder (1998):
´Maar Sinterklaas, u zei toch vanmorgen: “ik moet nog zo veel cadeautjes kopen.” (...)
“Toen werd ik bang. Ik dacht, we hebben vast niet genoeg geld.” “Niet genoeg geld?” Ik
[Sinterklaas] schudde hem door elkaar, alsof hij zelf een geldbus was. “Maar Peseto, je
weet toch wel: Hoeveel oren heeft een haas? Twee! (...) Hoeveel voeten heeft een
poes? Vier! (...) Hoeveel geld heeft Sinterklaas? Meer dan voldoende. Altijd!” ´
Ook al blijft er een scheve machtsverhouding bestaan tussen Sinterklaas en Zwarte
Piet, er zijn twee, hieraan gerelateerde, aspecten in de sinterklaasverhalen die in de
loop van deze eeuw volledig verdwijnen: 1) het benadrukken van het verschil tussen
wit en zwart en 2) de hiërarchische manier waarop Sinterklaas wordt aangesproken. Er
wordt daarbij gekeken in hoeverre namen als 'baas', 'meester' en 'heer' voorkomen in
de verhalen. In de eerste helft van de eeuw wordt het verschil tussen zwart en wit nog
in 86% van de verhalen benadrukt. Dat dit verschil later in de eeuw niet meer aan de
orde is, wil niet zeggen dat het hier geen scheve machtsverhouding tussen blank en
zwart betreft. Het is nog altijd overduidelijk dat Sinterklaas blank is en Zwarte Piet
zwart, waardoor verschillen op een indirecte manier toch tot uiting komen.
Voor de oorlog wordt Sinterklaas in 42% van de verhalen op een manier
aangesproken, waaruit een hiërarchische verdeling blijkt tussen hem en Zwarte Piet.
85
‘Heer’ of ‘meester’ zijn titels waarmee Zwarte Piet Sinterklaas aanspreekt. Dit
verdwijnt in de loop van de tweede helft van deze eeuw volledig uit de verhalen, in
plaats daarvan spreekt Zwarte Piet Sinterklaas gewoon aan met 'Sinterklaas'. Bij de
meting is er niet gekeken of Sinterklaas met u aangesproken wordt, dat hoeft namelijk
niets te zeggen over een scheve relatie, het is in onze samenleving normaal dat oudere
mensen niet getutoyeerd worden. De manier waarop Sinterklaas Zwarte Piet
aanspreekt, blijft wel zijn hiërarchisch karakter behouden. Tot aan 1946 wordt Zwarte
Piet in 70% van de verhalen aangesproken met 'knecht', een term die door Schenkman
geïntroduceerd is en tot aan het einde van de negentiende eeuw de enige manier is
waarop Zwarte Piet wordt aangesproken. De naam 'Zwarte Piet' wordt in 1891 voor
het eerst in een sinterklaasverhaal teruggevonden en wordt aan het eind van de
negentiende, begin van de twintigste eeuw steeds gebruikelijker. De term 'Knecht'
verdwijnt daarentegen niet, in de laatste tien jaar komt deze nog steeds in eenderde
van de verhalen voor.
Dat Sinterklaas niet meer aangesproken wordt door Zwarte Piet met titels als 'heer'
en 'meester', kan onder andere te maken hebben met de ideeën in de opvoedkunde in
de jaren zestig en zeventig, waardoor deze figuur minder autoritair van aard wordt.
Binnen de relatie tussen deze twee figuren verandert Sinterklaas van een strenge baas
naar een soort vaderfiguur/ verzorger van Zwarte Piet en naar buiten, naar de
kinderen toe, wordt hij zachtaardiger van karakter.
Duidelijk is dat deze ontwikkelingen er alleen maar voor zorgen dat de
machtsverdeling anders van aard wordt, maar niet minder scheef. Dat deze
ontwikkeling in de figuur van Sinterklaas niet betekent, dat Sinterklaas geen autoritaire
houding meer aanneemt in latere verhalen, blijkt uit het volgende tekstfragment uit
een verhaal van Henk Figee uit 1994 waarin Sinterklaas bijna als een slavendrijver
wordt geportretteerd:
´ De knechten kwamen van alle kanten aanrennen en joegen elkaar langs de
regenpijpen (...) het dak op. Even later stond Sinterklaas tevreden met de handen in de
zij (...) in het midden van de tuin. (...) En hoewel het warm was, Sinterklaas hield van dit
moment. Het was dat hij altijd medelijden kreeg met de vijfenzeventig trouwe knechten
die roerloos op het dak stonden. Maar anders had hij ze de hele middag laten staan.
Niets kon hem zo ontroeren als vijfenzeventig paar ogen die hem van boven
zenuwachtig aankeken. (...) En bij de laatste knecht aangekomen, stortte de eerste
knecht bijna door zijn knieën van warme ellende.´
Het valt op dat ondanks dat de figuur van Zwarte Piet in de loop der tijd er niet
zelfstandiger op wordt, hij toch veel verantwoordelijkheden heeft. Door de eeuw
heen, in de verhalen, schommelt dit percentage zo rond de 70% en neemt aan het eind
86
van de eeuw wat meer af, maar blijft toch nog boven de 60%. Wanneer deze variabele
op zich wordt bekeken, dan lijkt dat niet te stroken met de hierboven besproken
ontwikkeling. Dit positieve element wordt echter teniet gedaan door het feit dat
Zwarte Piet de verantwoordelijkheid niet kan dragen. In bijna alle verhalen wordt
Sinterklaas op een bepaald punt in de tekst boos op Zwarte Piet, omdat hij de dingen
fout doet. Dit blijkt ook uit de afbeeldingen, in 44% van de afbeeldingen bij de teksten
in de laatste 25 jaar kijkt Sint boos naar Zwarte Piet, maar hierover later meer. Wat in
ogenschouw genomen moet worden, is dat de verantwoordelijkheden opgelegd
worden door Sinterklaas, hij is degene die bepaald of en wat Zwarte Piet aan taken
toebedeeld krijgt. Zwarte Piet wordt extra in een negatief daglicht gezet, doordat hij
vaak de problemen waarmee hij geconfronteerd wordt niet op kan lossen. Dit is door
de eeuw heen in meer dan de helft van de verhalen het geval en in de laatste tien jaar
blijkt dit in 75% van de verhalen zo te zijn. Dit ligt in het verlengde van wat hierboven
geconstateerd is, namelijk dat Zwarte Piet steeds kinderlijker van aard wordt, hetgeen
gepaard gaat met een toenemende domheid. Steeds vaker is het Sinterklaas die er
uiteindelijk voor zorgt dat alles op zijn pootjes terecht komt.
Geconcludeerd kan worden dat in veel verhalen de verhaallijn er als volgt uitziet:
Sinterklaas deelt de opdrachten uit, Zwarte Piet voert deze verkeerd uit, waardoor hij
in de problemen komt, wanneer het hem niet lukt op deze eigenhandig op te lossen,
komt de Sint dit ter oren, die vervolgens boos wordt, waarop Zwarte Piet in huilen
uitbarst en Sinterklaas er uiteindelijk voor zorgt dat alles goed komt. De verdeling is
helder, Sinterklaas is de slimme baas- vaderfiguur en Zwarte Piet is de domme 'knecht'.
De houding van Sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet is overheersend van aard.
De onderstaande grafiek (2) laat zien dat deze houding in positieve zin verandert in
Grafiek 2. De houding van Sinterklaas ten opzichte van Zwarte Piet
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010V-s
co
re
Verloop V-score Sinterklaasverhalen
Vscore (1913-1998)
2e orde regressielijn V-score
87
de jaren zestig en zeventig en vervolgens verslechtert in de laatste 25 jaar. Deze
opleving kan toegeschreven worden aan de negatieve houding ten opzichte van
autoritaire figuren – zoals hierboven aangestipt – , onder invloed van deze tendens
verandert het karakter van Sinterklaas ook.
De figuur van Zwarte Piet is zwart en voornamelijk opgebouwd uit minderwaardige,
negatieve, onderdanige eigenschappen. Niet alleen is er aangetoond dat in de eerste
helft van de eeuw er qua uiterlijke kenmerken een duidelijk verband is tussen zwarten
en Zwarte Piet, maar ook dat karaktereigenschappen die toegeschreven worden aan
Zwarte Piet overeenkomen met stereotype beelden van zwarten. De negatieve manier
waarop Zwarte Piet wordt geportretteerd, wordt nog eens versterkt door de manier
waarop de blanke figuur van Sinterklaas wordt neergezet: superieur, intelligent en in
een positief daglicht. De volgende grafiek (3) illustreert dat Zwarte Piet in het
algemeen een onderdanige houding aanneemt ten opzichte van Sinterklaas en ook al
wordt deze in de loop van de tijd minder, ze wordt niet gelijkwaardig.
Grafiek 3. Heeft Zwarte Piet een onderdanige houding.
Na de bestudering van de verhalen blijkt dat er geen neutrale relatie is tussen deze
twee figuren. Het beeld lijkt aan te sluiten op één van de conclusies gemaakt door
Milder (1983) in zijn boek Children and Race. Hij stelt dat hoofdpersonen bijna altijd
wit zijn, het initiatief nemen en ten hoogste een neerbuigende vriendschap hebben
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010V-s
co
re
Verloop V-score Sinterklaasverhalen
Vscore (1913-1998)
2e orde regressielijn V-score
88
met de zwarte ondergeschikte.134
Niet vergeten moet worden dat de relatie tussen
Zwarte Piet en Sinterklaas zijn wortels lijkt te hebben in de tegenstelling tussen zwart
en wit. Al een paar eeuwen lang wordt de kleur ´wit´ geassocieerd met onder andere
puur, goddelijk en eerlijk en de kleur ´zwart´ met slecht, oneerlijk en duivels. Het is niet
verwonderlijk, dat deze stereotypen terugkomen in de sinterklaasverhalen. Af en toe
zijn er verhalen waarin de relatie wel gelijkwaardig is en waarbij Zwarte Piet
samenwerkt met de Sint, maar deze zijn nog altijd in de minderheid:
´En toen bedachten Sinterklaas en Piet samen een plan. Ze zouden voor de verandering
de volgende keer eens geen stout kind meenemen maar een zoet kind. Het allerzoetste
kind van Nederland. “Wacht maar” zei Piet, “Ik zal het wel opzoeken. Dat kan ik goed”.
´ (Meiden-Coolsma 1960)
4.7 Zwarte Piet in de afbeeldingen
Kinderverhalen bestaan over het algemeen uit zowel tekst als illustraties. De schrijver
is zelden in de positie om de illustrator uit te kiezen met als gevolg dat tekeningen en
tekst vaak niet op elkaar aansluiten. Ook al worden afbeeldingen en tekst tijdens het
lezen in verband met elkaar gebracht, het is beter om beide elementen van een
verhaal los van elkaar te bestuderen, zonder dat er onderlinge verbanden worden
gelegd.
Ook al kunnen de teksten op meer variabelen worden onderzocht dan de
afbeeldingen, toch zijn de illustraties een belangrijk onderdeel van een verhaal. Met
relatief weinig middelen kan een illustrator een beeld scheppen dat in één oogopslag
opgenomen kan worden. Daar komt bij dat kinderen in de leeftijdsgroep waarop de
verhalen gericht zijn, zich meer richten op de afbeeldingen dan op de tekst. In de
sinterklaasverhalen kunnen de afbeeldingen vooral meer licht werpen op de uiterlijke
kenmerken van Zwarte Piet, daarnaast, wanneer hij samen met Sinterklaas staat
afgebeeld, is het mogelijk om uitspraken te doen over de houding die beide figuren ten
opzichte van elkaar innemen. Voor de analyse van het uiterlijk van Zwarte Piet zijn
dezelfde variabelen gebruikt als bij de bestudering van de teksten. Eén variabele vormt
hierop een uitzondering. Waar in de teksten wel wordt gekeken naar de mate waarin
de zwarte huidskleur van Zwarte Piet wordt benadrukt, wordt deze variabele niet
toegepast op de afbeeldingen. De reden hiervoor is dat Zwarte Piet per definitie met
134
Ibidem, 36.
89
een zwarte huid wordt afgebeeld, hij kan niet zwarter dan zwart worden afgebeeld. In
7% van alle afbeeldingen wordt hij wit afgebeeld, hetgeen eerder het gevolg is van de
manier van illustreren dan van de mogelijkheid dat de illustrator meent dat Zwarte Piet
wit is.
Wat opvalt, is dat Zwarte Piet op meer dan 70% van de afbeeldingen van na 1945
ringen in zijn oren heeft. Dit is een aspect dat in de teksten in zijn geheel niet wordt
genoemd. Het blijkt dat in sommige strips, zwarten op gelijksoortige wijze worden
afgebeeld. In Vreemd gespuis, een uitgave door de Anne Frankstichting, worden
diverse afbeeldingen uit strips getoond, waarin zwarten ook ringen in de oren
hebben.135
Aangestipt moet worden dat het hier allemaal karikaturale afbeeldingen
betreft en er een groot verschil is tussen de manier waarop zwarten in meer
realistische of in karikaturale strips worden afgebeeld. Zoals ook is besproken in
hoofdstuk drie, ontstaan er in de realistische strips minder verwrongen beelden van
zwarten, maar worden zwarten in karikaturale strips nog even clichématig afgebeeld
als voor de oorlog.
Net als in de teksten, blijkt Zwarte Piet ook in de afbeeldingen zich te ontwikkelen
van een meer realistische naar een karikaturale figuur (zie grafiek 4). Niet alleen heeft
Zwarte Piet op steeds meer afbeeldingen ringen in zijn oren, maar
Grafiek 4. Ontwikkeling van de karikaturisering van Zwarte Piet
ook het wit van de ogen en de lippen worden vaker benadrukt. In de laatste tien jaar
neemt het percentage verhalen, waarin Zwarte Piet op deze manier afgebeeld wordt,
duidelijk af.
135
Vreemd gespuis, Anne Frankstichting (Amsterdam 1987) 8, 12, 153,154 en 162.
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010V-s
co
re
Verloop V-score Sinterklaasverhalen
Vscore (1913-1998)
2e orde regressielijn V-score
S
90
Niet alleen wordt hij na de oorlog lange tijd als een karikatuur afgebeeld, maar in de
helft van alle verhalen wordt Zwarte Piet ook kleiner afgebeeld dan de andere
personen in de illustratie. Dit kan opgevat worden als onderdeel van een karikatuur,
maar lijkt ook aan te sluiten op het feit dat in de loop van de tijd, Zwarte Piet in de
tekst steeds kinderlijker van aard wordt. Het blijkt echter, dat Zwarte Piet in de helft
verhalen van voor de oorlog ook al kleiner wordt afgebeeld, terwijl maar in 12% van de
teksten een kinderlijke Zwarte Piet wordt neergezet. Waarschijnlijk moet het lengte
verschil tussen Sinterklaas en Zwarte Piet van voor de oorlog, niet gezien worden als
het verschil tussen een kind en een volwassene, maar als gevolg van de
ondergeschiktheid van Zwarte Piet. Deze manier van afbeelden is ook terug te vinden
in religieuze afbeeldingen uit de middeleeuwen, waarbij heiligen groter werden
afgebeeld dan gewone mensen. In de meeste afbeeldingen is hij wat kleiner dan
Sinterklaas, maar heeft hij nog wel volwassen proporties. Het verschil in lengte tussen
de twee figuren kan daarentegen na de oorlog wel verklaard worden door het idee
dat: 1) Zwarte Piet door de tekenaar/schrijver op het niveau van een kind geplaatst
wordt, of 2) het samenhangt met het steeds vaker karikaturiseren van Zwarte Piet.
Het is moeilijk om uitspraken te doen over de manier waarop Sinterklaas en Zwarte
Piet zich tot elkaar verhouden op de afbeeldingen. De illustraties zijn vaak eenvoudig
van aard als gevolg waarvan de lichaamstaal van beide figuren niet heel expressief is
en sommige uitdrukkingen op de gezichten lastig te benoemen zijn. Er zijn echter wel
een aantal variabelen, aan de hand waarvan er meer over de relatie tussen de twee
figuren op de afbeeldingen kan worden gezegd. Zo valt het op dat Sinterklaas, in de
loop van de eeuw, steeds vaker boos naar Zwarte Piet kijkt. In de eerste helft van de
eeuw komt dit zo goed als niet voor, in de tweede helft komt dit in 29% van de
verhalen voor, in de laatste 25 jaar in 44% en in de laatste tien jaar kijkt Sinterklaas in
67% van de afbeeldingen boos naar Zwarte Piet. Dit is een opvallend, stijgende lijn.
Hierop sluit aan dat Zwarte Piet ook steeds vaker huilend wordt geportretteerd. Het
percentage is niet zo hoog als dat van de variabele 'de boze Sinterklaas', maar
desalniettemin loopt het in de loop der tijd op van 0% naar 17%. Deze twee variabelen
dragen bij aan het beeld dat hierboven al is geschetst, namelijk dat Zwarte Piet steeds
dommer en onbekwamer wordt en Sinterklaas Zwarte Piet, als gevolg daarvan, vaker
op zijn kop geeft. Het is duidelijk dat net als de teksten, de afbeeldingen geen positief
beeld van Zwarte Piet laten zien.
91
4.8 Conclusies
Uit het feit dat lang niet alle beelden uit de hier gebruikte bronnen van toepassing zijn
op de analyse van sinterklaasverhalen, blijkt dat dit soort verhalen afwijken van
cultuurproducten waarin representaties van zwarten voorkomen. Doordat een
sinterklaasverhaal meestal gesitueerd is in een fantasiesetting, ontbreekt er een
bepaald realiteitsgehalte dat bijvoorbeeld in kinderverhalen wel aanwezig is. Zo kan in
kinderverhalen worden verwezen naar geschiedkundige feiten, zoals de slavernij, iets
wat in het sinterklaasverhaal niet voor zal komen.
Toch kan er geconcludeerd worden dat de figuren in de traditie en de onderlinge
relatie hun oorsprong hebben in de werkelijkheid. Zwarte Piet en Sinterklaas zijn niet
puur fantasiefiguren, maar zijn een uiting van de manier waarop blank aankijkt tegen
zwart. Het doel van deze analyse was om aan te tonen dat ook al wordt het door veel
mensen niet onderkend, Zwarte Piet een representatie van zwarten is. Er mag dan
geen duidelijkheid zijn over de herkomst van Zwarte Piet, er zijn toch stereotype
beelden en verhoudingen uit de samenleving aanwezig in de traditie. Deze figuur blijkt
inderdaad opgebouwd te zijn uit stereotype beelden van zwarten, zoals die ook in de
rest van de Nederlandse cultuur terug te vinden zijn. Alle stereotypen die aan het
begin van het hoofdstuk (schema 1) op een rijtje zijn gezet, waarop de
sinterklaasverhalen onderzocht zijn, blijken in meer of mindere mate aanwezig te zijn
in de figuur van Zwarte Piet. Door de eeuw heen zijn ze Zwarte Piet op het lijf
geschreven. Gesteld kan worden dat deze figuur bijdraagt aan het instandhouden van
het negatieve imago van zwarten in de Nederlandse samenleving, des te meer omdat
Zwarte Piet een prominente zwarte figuur is in de Nederlandse cultuur.
In hoofdstuk twee is besproken dat stereotypen vaak snel afgedaan worden als
'grote' en 'kleine onzin'. De manier waarop Zwarte Piet wordt afgebeeld, lijkt op het
eerste gezicht ook niet kwalijk. Doordat in de verhalen geen oorzakelijk verband wordt
gelegd tussen het zwart zijn van deze figuur en de stereotype beelden, valt het niet
direct op dat Zwarte Piet voornamelijk op een negatieve manier wordt geportretteerd.
Wat opvalt, is de diversiteit aan beelden die in de loop der tijd zijn gebruikt om Zwarte
Piet vorm te geven. Zoals ook in hoofdstuk drie is besproken, zijn zwarten in Nederland
nooit op een en dezelfde manier gestereotypeerd. In de loop der tijd hebben deze
beelden zich opgestapeld en worden in de, in de negentiende eeuw ontstane,
populaire cultuur opgenomen.
Het is opmerkelijk dat er in de verhalen, in de eerste helft van de eeuw, directe
verwijzingen voorkomen naar het negroïde ras als Zwarte Piet besproken wordt. Waar
nu, zoals in hoofdstuk vijf zal blijken, een discussie gaande is over de vraag of Zwarte
Piet gebaseerd is op het beeld van wit over zwart, was daar voor de oorlog geen
92
onduidelijkheid over. Echter, dit verband is na de oorlog langzaam aan uit de verhalen
verdwenen. Ook de gelijksoortige manier waarop de uiterlijke kenmerken van Zwarte
Piet en die van zwarten in kinderboeken werden beschreven, verdwijnt in de loop van
de tijd volledig uit de verhalen. De enige uiterlijke kenmerken die Zwarte Piet verbindt
met andere verbeeldingen van zwarten, is zijn zwarte huid, deze blijft benadrukt
worden in de rest van de eeuw, en zijn zwarte krullenbos. De inhoud van de verhalen
verandert ook, doordat Zwarte Piet anders van karakter wordt. Wanneer hij niet, zoals
hierboven al is besproken, nog altijd volgens stereotypen van zwarten wordt
vormgegeven, dan was de relatie tussen zwarten en Zwarte Piet bijna volledig
verdwenen.
Deze veranderingen vallen samen met de veranderende ideeën in de samenleving
over een hiërarchische ordening tussen rassen. Deze ideeën die in de negentiende
eeuw zo overheerst hebben, worden definitief door de wetenschap ontkracht en in de
loop van de tweede helft van de eeuw wordt een openlijke racistische houding ten
opzichte van zwarten niet meer gewaardeerd. Het ligt voor de hand om aan te nemen
dat deze ontwikkeling een belangrijke reden is voor de afname van de in eerste
instantie duidelijk aanwezige connectie tussen het negroïde ras en Zwarte Piet. Echter,
Zwarte Piet blijft afgebeeld worden volgens stereotypen van zwarten, weliswaar
andere beelden dan in de periode voor de oorlog, maar desalniettemin volgens
stereotypen die al lange tijd in de samenleving geassocieerd worden met zwarten. Uit
het voorgaande kan opgemaakt worden dat het aannemelijker is dat ontwikkelingen in
de pedagogiek en ontwikkelingen na de oorlog om van het sinterklaasfeest een
landelijk feest te maken, aan de basis liggen van de veranderingen in de figuur van
Zwarte Piet. Zwarte Piet wordt na de Tweede Wereldoorlog de zwarte tegenhanger
van de clown om de boemanrol af zich te schudden en bij te dragen aan het
opvrolijken van de traditie.
Niet alleen de figuur van Zwarte Piet herbergt de bijdrage aan het negatieve imago
van zwarten, maar ook de verhouding tussen hem en Sinterklaas speelt daar een rol in
mee. Door de eeuw heen verandert deze relatie van een baas – knecht, meer naar een
vader – kind verhouding. Het is duidelijk een team, waarbij de ene figuur niet zonder
de ander kan, maar waarbij Zwarte Piet wel inwisselbaar is en Sinterklaas niet. Voor de
oorlog zijn ze nog met zijn tweeën en komt de machtsongelijkheid vooral voort uit een
verschil in superioriteit, iets dat zich op verschillende afbeeldingen uit door een
verschil in grootte tussen de twee volwassen. In de tweede helft van de eeuw
verandert dit en is het verschil in grootte vooral te wijden aan het feit, dat Zwarte Piet
steeds kinderlijker van aard wordt. Dit blijkt uit de teksten en de afbeeldingen, doordat
hij zijn volwassenen proporties verliest. De machtsongelijkheid zit hem nu in het
verschil in kennis en ervaring tussen Zwarte Piet en Sinterklaas. Zwarte Piet
vermenigvuldigt zichzelf en Sinterklaas heeft nu een grote groep ondersteunend
personeel, dat voor hem werkt en tegelijkertijd opgevoed moet worden. In de
93
samenleving verandert de verhouding tussen blank en zwart op een gelijksoortige
wijze, hetgeen besproken is in hoofdstuk drie. De afschaffing van de slavenhandel, de
vooruitgang van de wetenschap, de dekolonisatie zijn allemaal ontwikkelingen die hier
aan bijdragen. In de letterlijke zin van het woord is het westen niet langer superieur,
maar geniet nog altijd van de ´voorsprong´ die het heeft ten opzichte van het niet-
westen. Oftewel, het westen is al volgroeid en volwassen en het niet-westen wordt
gezien als een kind dat begeleiding nodig heeft tijdens de ontwikkeling.
Uit de analyse blijkt dat in de komende jaren er toch nog het één en ander zou
kunnen veranderen. Hij is minder kinderlijk van aard en meer clownesk, maar wordt
tegelijkertijd ook iets dreigender en komt op de afbeeldingen wat vaker agressief over.
De verhouding tussen hem en Sinterklaas wordt er niet gelijkwaardiger op, hij krijgt
meer opdrachten, maakt meer fouten en Sinterklaas richt nog vaker een boze blik op
hem. De traditie heeft zich in de laatste decennia op geen enkele wijze laten vormen
door de toenemende multiculturele samenleving in Nederland. Hier en daar verschijnt
een bontgekleurde clown rond sinterklaastijd, maar deze loopt vaak alleen in de
'zwarte wijken' van grote steden rond en heeft geen blijvende impact op het
sinterklaasfeest. Dat zulke ingrijpende ontwikkelingen in de Nederlandse samenleving
geen invloed hebben op de traditie, wordt onder andere in het volgende hoofdstuk
besproken.
94
Hoofdstuk 5.
Het sinterklaasdebat
5.1 Inleiding
De aanleiding voor het voorgaande onderzoek is het debat over de sinterklaastraditie.
Al sinds het begin van de jaren tachtig is dit een terugkerende discussie die jaarlijks
rond vijf december oplaait. De reden voor de discussie is een verschil van mening
tussen autochtonen en allochtonen in de Nederlandse samenleving. Eén van de
discussiepunten die hierin centraal staat, is de vraag of de traditie racistische
elementen bevat of niet. In het vorige hoofdstuk is via empirisch onderzoek
aangetoond, dat stereotype beelden van zwarten terugkomen in de figuur van Zwarte
Piet en dat de verhouding tussen hem en Sinterklaas gebaseerd is op een stereotype
verhouding tussen blank en zwart. Op de vraag of dit hetzelfde is als ‘racistische
elementen’, zal hieronder als eerste in worden gegaan.
Door de verdeling van beide partijen kunnen vraagtekens gezet worden bij de
multiculturaliteit van de Nederlandse samenleving. In tegenstelling tot het verleden
hebben tegenwoordig alle inwoners, behalve vluchtelingen en illegalen, van Nederland
in theorie gelijke rechten en plichten, maar in de praktijk blijken hier nogal wat haken
en ogen aan te zitten. Waar het in het voorgaande hoofdzakelijk gaat om de
stereotypering van zwarten, gaat het hier om de allochtone groepen in relatie tot de
autochtone groep in de Nederlandse samenleving. In de inleiding van deze scriptie is
stilgestaan bij wat het begrip ‘zwart’, ‘allochtoon’ en ‘autochtoon’ betekent. Daar is
vastgesteld, dat de begrippen voornamelijk theoretisch van aard zijn, omdat er in de
praktijk grote verschillen binnen deze groepen zijn. Daarmee moet bij het lezen van
het onderstaande dan ook rekening gehouden worden.
In dit hoofdstuk zal gekeken worden welke factoren van invloed zijn op de discussie.
Er zal in worden gegaan op redenen voor het plaatsvinden van de discussie, waarbij de
multiculturaliteit van Nederland en het tolerantiebegrip centraal zullen staan. Omdat
niet alleen de meerderheid van de bevolking tegen verandering van de traditie is, maar
een deel ook van mening is dat de discussie helemaal niet gevoerd zou moeten
worden, komt ook de legitimiteit van de discussie aan bod. Maar eerst zal, na de
bespreking van het begrip racisme, gekeken worden wat de argumenten zijn die door
beide partijen aangevoerd worden. Met behulp van de kennis die in de vorige
hoofdstukken is opgedaan, worden deze argumenten vervolgens uitgebreider
besproken.
95
5.2 Racisme in de traditie
Eén van de meest vastgelopen debatten in Nederland, is die over het sinterklaasfeest,
waarbij de vraag centraal staat of deze veranderd moet worden of niet. Aanleiding
voor de discussie is dat deze traditie mogelijk racistische elementen bevat. In
hoofdstuk twee is het begrip racisme kort besproken. Centraal bij racisme staat het
idee dat een groep zich superieur voelt aan een andere groep. In deze eeuw wordt, tot
ongeveer aan de Tweede Wereldoorlog, onderscheid gemaakt op basis van biologische
kenmerken, tegenwoordig worden culturele of etnische kenmerken als reden
aangevoerd. Racisme verwijst naar alle opvattingen die worden gebruikt ter
rechtvaardiging van de scheve machtsverhoudingen in de samenleving op basis van
etnische of culturele verschillen. Echter, aanhangers van het antiracisme discours zien
de bestaande sociaal-economische ongelijkheid tussen meerderheid en
minderheidsgroepen in Nederland als het resultaat van racisme. Ieder die zich niet
afzet tegen de bestaande regels, structuren en instituties die verantwoordelijk worden
gesteld voor de maatschappelijke ongelijkheid, legitimeert het voortbestaan van deze
situatie van uitbuiting en achterstelling.136
Er is dus nogal een groot verschil tussen
deze brede opvatting van racisme en een meer specifiekere betekenis. Hieronder zal
besproken worden of en zo ja, op welke wijze racisme een rol speelt in de
sinterklaastraditie.
Betekent de aanwezigheid van stereotypen en scheve machtsverhouding
automatisch dat de traditie racistische elementen bevat, of is het misschien
genuanceerder om te spreken van etnocentrisme? Dit begrip is in hoofdstuk twee
omschreven als: ‘de mate waarin de cultuur van een andere groep als inferieur, de
eigen cultuur als superieur wordt beschouwd en de vanzelfsprekendheid van waaruit
de eigen culturele groep en groepskenmerken positief gewaardeerd worden, terwijl
aan wat daarbuiten valt een negatieve waarde wordt toegekend. Het verschil tussen
etnocentrisme en racisme is dat bij racisme het gaat om een ideologie die gebruikt
wordt ter rechtvaardiging van uitsluiting en hiërarchische ordening van groepen op
grond van raciale, etnische of culturele criteria137
, terwijl etnocentrisme een soort
universeel groepsmechanisme is om de eigen groep van andere groepen te
onderscheiden.
Naar aanleiding van de conclusies in het vorige hoofdstuk kan het idee dat de traditie
etnocentrische elementen bevat, bevestigd worden, niet alleen in de figuur van Zwarte
Piet, maar ook in de verhouding tussen hem en Sinterklaas. De manier waarop Zwarte
Piet wordt verbeeld, komt in de eerste helft van de eeuw nog grotendeels overeen met
de manier waarop zwarten in kinderboeken worden geportretteerd, al wordt er in
136
W.A. Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en werkterrein, (Houten, 1998) 191. 137
Ibidem.
96
sinterklaasverhalen nooit zo nadrukkelijk de aandacht gevestigd op negatieve uiterlijke
of karakteristieke kenmerken, zoals dat in sommige kinderboeken gebeurt. In de
tweede helft van de twintigste eeuw blijft deze figuur op een etnocentrisch manier
geportretteerd worden, alleen dan volgens andere stereotype beelden van zwarten
zoals: ‘kinderlijke wilde’, ‘intellectueel minderwaardig’, ‘entertainer’ en ‘humoristisch
stripfiguur’, beelden besproken in hoofdstuk drie. Ook de verhouding tussen Zwarte
Piet en Sinterklaas is etnocentrisch van aard, tot aan de Tweede Wereldoorlog in de
vorm van een baas – knecht verhouding en daarna als een leraar – leerling of vader –
kind relatie. Uit de verhalen valt op te maken dat deze relatie voortkomt uit het feit
dat Zwarte Piet minder capabel is dan Sinterklaas.
In de sinterklaasverhalen wordt niet op een expliciete manier uitspraken gedaan die
bijvoorbeeld de scheve machtsverhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet
rechtvaardigen. Daarentegen wordt er wel op een indirecte wijze duidelijk in de
verhalen dat de één superieur is aan de ander. Het zal nooit zo zijn dat Zwarte Piet
beter uit de verf komt dan Sinterklaas. Sinterklaas is altijd slimmer, meer
oplossingsgericht, statiger en dwingt meer respect af dan Zwarte Piet, die over het
algemeen dom, kinderlijk en clownesk wordt afgebeeld. Dit betekent dat de
sinterklaastraditie wel degelijk bijdraagt aan het instandhouden van het beeld, dat
blank superieur is aan zwart en daarmee bijdraagt aan een negatieve beeldvorming
over zwarten. Er zal hier verderop, bij de bespreking van de standpunten van beide
partijen, verder worden ingegaan op het gebruik van de term racisme. Het lijkt er op
dat niemand binnen de discussie langer is stil blijven staan bij welke vormen van
racisme er te onderscheiden zijn, hetgeen ook zal blijken uit de argumenten die beide
partijen aanvoeren.
5.3 De discussie, voor- en tegenstanders
De plaats van de discussie
Op het eerste gezicht lijken er twee partijen in de discussie onderscheiden te kunnen
worden: aan de ene kant de autochtone bevolking en aan de andere kant de
allochtone bevolking. Dit is wat zwart – wit gesteld, ten eerste omdat er ook
autochtone Nederlanders zijn die voor verandering pleiten en er ook allochtone
Nederlanders zijn die de discussie onzinnig vinden, omdat ze bijvoorbeeld menen dat
de aandacht beter gericht kan worden op belangrijkere issues in de samenleving.138
Ten tweede wordt de mening van de voorstanders van verandering voornamelijk geuit
door diverse antiracisme en anti-Zwarte Piet groeperingen en daarnaast zijn er ook
138
L.Helder en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, (Berchem, 1998) 191.
97
diverse comités op voornamelijk de ´zwarte’ scholen die zich onder deze partij in de
discussie scharen. Wat betreft de autochtone groep is er eigenlijk alleen het Sint-
Nicolaas Genootschap dat zich opwerpt als tegenstander van verandering.
Opmerkelijk is dat er tot nu toe, behalve in krantenartikelen, niets gepubliceerd is dat
pleit vóór het behoud van de traditie. Literatuur over de sinterklaastraditie is
voornamelijk van historische aard en ook wanneer ingegaan wordt op de afkomst van
Zwarte Piet, wordt nergens verwezen naar een mogelijke koloniale context. Ook al zijn
er weinig feiten rondom de achtergrond van de figuur van Zwarte Piet, het is toch
opvallend dat bij speculaties hierover nooit gekeken wordt naar de relatie tussen
Zwarte Piet en zwarten in het algemeen. Het lijkt alsof er een algemene ontkenning is
van de link tussen deze figuur en de geschiedenis van de verhouding tussen blank en
zwart.
Doordat de grote meerderheid van de Nederlanders de discussie onzinnig vindt, leeft
deze niet echt onder de Nederlandse bevolking. Door de felle reacties lijkt dit wel het
geval, maar onderling worden er weinig woorden aan vuil gemaakt. In de afgelopen
twintig jaar steekt deze discussie rond november voornamelijk in de media de kop op.
In kranten, tijdschriften, op de televisie en radio wordt de sinterklaastraditie
besproken. Wanneer het debat vooral via de media tot uiting komt, is het interessant
om te kijken hoe het hierin geportretteerd wordt. Om hier een idee van te krijgen, zijn
er 57 krantenartikelen verzameld die in de afgelopen twintig jaar in verschillende
landelijke en regionale dagbladen gepubliceerd zijn. Er is in eerste instantie gekeken
naar hoeveel procent van deze artikelen over Sinterklaas, ook daadwerkelijk gaan over
de racisme kwestie en vervolgens is gekeken welke invalshoek dit laatste soort
artikelen heeft.
Bij de bestudering blijkt dat 38% van de artikelen een historische inslag heeft, 23%
het actuele sinterklaasfeest bespreekt – met name de vergelijking met de kerstman en
de verkoopcijfers rond Sinterklaas zijn populair – en 39% gaat erover of er wel of geen
sprake van racisme is. Hiervan is 52% tegen verandering, 24% voor verandering en 24%
neutraal van aard. Uit deze cijfers valt op te maken, dat van alle artikelen de meeste
een historische inslag hebben of over de racisme kwestie gaan. Wat opvalt, is dat in
meer dan de helft van de artikelen over racisme uitspraken worden gedaan die de
discussie als onzinnig bestempelen en aangeven dat het helemaal niet nodig is, om iets
aan het sinterklaasfeest te veranderen. Benadrukt moet worden dat de manier waarop
de discussie in de media wordt besproken, het publiek beïnvloedt. Het feit dat in de
meerderheid van de artikelen partij gekozen wordt voor de tegenstanders van
verandering, laat niet alleen de verdeling onder de bevolking doorschemeren, maar
versterkt ook de tendens onder autochtone Nederlanders om zich tegen de discussie
te keren. Het maakt van allochtonen zeurpieten.
98
5.4 De argumenten voor en tegen verandering
Uit een opiniepeiling in 1996 is gebleken dat maar 2% van de Nederlandse bevolking
vóór verandering van de traditie is.139
Maar liefst 96% van de Nederlanders ziet het
sinterklaasfeest als een oude traditie, die niets met discriminatie en onderdrukking te
maken heeft. Van de Nederlanders vindt 78% het onacceptabel, dat er op sommige
plaatsen Sinterklaas wordt gevierd met Witte Pieten en een gekleurde goedheiligman.
Oftewel, de grote meerderheid van de bevolking staat niet achter aanpassing van het
sinterklaasfeest. Dat de meeste tegenstanders van verandering de discussie niet zinvol
vinden, is op te maken uit het feit dat meningen vaak gepaard gaan met opmerkingen
als ‘grote onzin’, ‘ik word er strontziek van’, ‘ik word er kotsmisselijk van’, ‘slaat
nergens op’, ‘gezeur’, ‘zielig’, ‘ik word er moe van’ en ‘volslagen absurd’.140
In het onderstaande schema zijn de argumenten van beide partijen naast elkaar op
een rijtje gezet. In de volgende paragrafen worden de argumenten uitgebreider
besproken.
Voorstanders van verandering Tegenstanders van verandering
5.5 De traditie is racistisch.
a. ze bevat stereotypen van zwarten.
b. rolverdeling zwart en blank bevestigend.
De traditie is niet racistisch.
5.6 De traditie heeft invloed op beeld- en
meningsvorming van mensen, met name
kinderen.
Invloed van de traditie op kinderen is minimaal.
5.7 Tradities zijn onderhevig aan verandering,
ook het sinterklaasfeest.
Traditie is traditie en moet daarom behouden
worden.
5.8 Racisme is een groot probleem en de viering
draagt bij aan het racistisch discours.
Er zijn belangrijkere problemen in de wereld.
Schema 1. Argumenten van voor- en tegenstanders.
139
Meer Nederlanders vieren Sinterklaas, in: Dagblad de Limburger ( 5 december 1996) 140
Uit ‘ingezonden brieven’ in De Volkskrant, NRC Handelsblad en De Telegraaf.
99
5.5 Het feest en racisme
Zwarte Piet, zwart verdriet
Door het actiecomité ‘Zwarte Piet is Zwart Verdriet’, dat zich beijvert voor een
sinterklaasfeest zonder stereotype Zwarte Piet, is in 1998 het boek Sinterklaasje, kom
maar binnen zonder knecht uitgegeven onder redactie van L. Helder en S.
Gravenberch. Het is een verzameling essays (onder andere van Nederveen Pieterse),
verhalen, interviews en gedichten. Het is voor de tweede keer dat racisme duidelijk
centraal staat in een boek over de sinterklaastraditie. Ook al is hij zo zwart als roet is
een ander boek over Zwarte Piet, geschreven door Hassankhan (1988) waar ook wordt
ingegaan op de mogelijkheden om gezamenlijk tot een andere invulling van het
sinterklaasfeest te komen.141
Dat er zo goed als niets veranderd is in de afgelopen tien
jaar, is aanleiding geweest om het thema opnieuw onder de aandacht te brengen. De
auteurs van Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht hebben echter aardig wat
kritiek te verduren gehad van recensenten. Volgens Doesborgh in het Brabants
Dagblad van 4 december 1998 is het boek één lang zeurderig pamflet tegen Zwarte
Piet. Een citaat uit dit artikel:
‘Nog even en Sinterklaas wordt als bejaarde wijsneus, die niet [meer] met de gewone
volkspieten (...) overweg kan, door de jeugd gediscrimineerd. Zeer de vraag of de
zwarte kritische studenten daar ook een boek over zullen schrijven.’ 142
Uit dit citaat blijkt dat het thema van dit boek door de betreffende journalist niet
serieus genomen wordt. Het idee van racisme in de traditie wordt in het belachelijke
getrokken.
Volgens de auteurs past Zwarte Piet niet in een multiculturele samenleving, omdat
hij onder andere een restant is uit het koloniale verleden. Het verschijnsel Zwarte Piet
zou een uiting van alledaags racisme zijn, dat nog steeds onder de oppervlakte
aanwezig is en de kinderen rond sinterklaastijd met de paplepel wordt bijgebracht. Het
doel van het boek is, om aan te tonen waarom het zo moeilijk is om de traditie te
veranderen en waarom mensen zo resoluut afkerig reageren.143
Wat opvalt, is dat er
verder niet ingegaan wordt op wat dat betekent voor mogelijke oplossingen. Het is
jammer dat de auteurs niet wat genuanceerder in gaan op concrete oplossingen, die in
het kader van zo veel weerstand misschien wel doorgevoerd zouden kunnen worden.
141
R. Hassankhan, Al is hij zo zwart als roet, (Den Haag, 1988) 142
W. Doesborgh, Hoe fout is Zwarte Piet in: Het Brabants Dagblad ( 4 december 1998). 143
L. Helders en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, 15.
100
Het is te makkelijk om te zeggen dat Zwarte Piet afgeschaft moet worden, na twintig
jaar discussie vallen de auteurs hiermee in herhaling. Daarnaast moet worden
opgemerkt dat er geen wetenschappelijke basis wordt gelegd in dit boek, hetgeen de
aanwezigheid van racisme zou kunnen onderbouwen. Het was interessant geweest als
beide partijen aan het woord waren gekomen. Het is inderdaad zo, dat er zowel zwarte
én blanke schrijvers aan mee hebben gewerkt, maar allen zijn voorstanders van
verandering.
De zwartheid van Zwarte Piet
Aangezien de traditie geen openlijk racistische inslag heeft, zijn de meeste autochtone
Nederlanders van mening dat de traditie dus niet racistisch is. Er wordt niet stil gestaan
bij de mogelijkheid, dat een standaard ongelijke machtsverhouding tussen de twee
figuren in deze viering, bijdraagt aan negatieve beeldvorming van zwarten in
Nederland. Nederlanders beschouwen Sinterklaas als een ‘onschuldig’ kinderfeest
waar niets mis mee is. Dit hangt onder andere samen met het feit dat er geen
vooroordelen maar stereotypen in voorkomen, stereotypen die ook in de rest van de
populaire Nederlandse cultuur aanwezig zijn, maar daar zal hieronder op in worden
gegaan.
Uit de analyse van de sinterklaasverhalen is gebleken, dat er aan het begin van deze
eeuw in de verhalen een duidelijk verband wordt gelegd tussen zwarten en Zwarte
Piet. Dit valt bijvoorbeeld op te maken uit het feit, dat er in deze verhalen naar Zwarte
Piet wordt verwezen met de woorden ‘neger’ en ‘moor’. Daar komt bij, dat de manier
waarop zwarten gestereotypeerd worden in kinderboeken, in grote mate overeenkomt
met de manier waarop Zwarte Piet wordt verbeeld in de eerste helft van de eeuw. Wat
betreft beeldvorming, kan er een direct verband worden gelegd tussen zwarten en
Zwarte Piet. Dit verband verdwijnt in de loop der tijd, waardoor er een vreemde
situatie ontstaat: aan de ene kant wordt Zwarte Piet niet meer direct met zwarten
geassocieerd, maar aan de andere kant komen er nog steeds veel zwarte stereotypen
terug in deze figuur. Hierdoor zijn deze stereotypen hun basis kwijtgeraakt en
ontwikkelt Zwarte Piet zich tot een soort fantasiefiguur, de link tussen deze figuur en
zwarten is niet meer duidelijk aanwezig. Echter, uiterlijke kenmerken veranderen niet,
hij blijft zwart en heeft nog altijd zwart kroes- of krulhaar.
Eén van de meest voorkomende argumenten bij de ontkenning van racisme of de
aanwezigheid van negatieve stereotypen van zwarten, is dat Zwarte Piet eigenlijk
helemaal niet zwart is van huidskleur maar zwart is door het roet van de schoorsteen.
Niet alleen kan uit de onderzochte verhalen opgemaakt worden, dat Zwarte Piet wel
degelijk geportretteerd wordt als zijnde zwart van zichzelf, maar opvallend genoeg is
er geen enkel verhaal gevonden, waarin expliciet vermeld wordt dat Zwarte Piet zwart
101
wordt door het roet van de schoorsteen. Bovendien zijn omschrijvingen als: ‘Zwarte
Piet is zo zwart als roet’ of ‘hij is roetzwart’ uitdrukkingen in de Nederlandse taal, die
niet verwijzen naar het idee dat roet de oorzaak van die zwartheid is. De werkelijke
reden voor een dergelijke vergelijking tussen zwart en roet wordt gegeven in de Van
Dale:
‘Zwart (...) theoretisch die kleur, waarbij geen enkele lichtstraal wordt teruggekaatst, de
zuivere tegenstelling van wit, waaraan echter geen enkel materieel oppervlak ooit voldoet,
vandaar het onderscheiden van verschillende soorten zwart, met verschillende mate van
benadering tot het echte of absolute zwart: zo zwart als roet, Moriaantje zo zwart als roet (...);
zo zwart als inkt, als een raaf, als kool; (...) als de nacht enz.’
Dat dit hier toch als argument wordt aangekaart is begrijpelijk, aangezien Zwarte Piet
ook daadwerkelijk door de schoorsteen moet bij het rondbrengen van cadeautjes. Ook
al wordt in de verhalen niet letterlijk gezegd dat Zwarte Piet zwart wordt door het roet
van de schoorsteen, het verband is snel gelegd.
Door de aanwezigheid van stereotypen van zwarten in de sinterklaasverhalen kan
aangenomen worden dat, ook al gaat Zwarte Piet door de schoorsteen, kinderen
Zwarte Piet wel degelijk identificeren met een persoon met een zwarte huidskleur. Het
komt regelmatig voor dat een kind rond sinterklaastijd iemand met een donkere
huidskleur aanspreekt met ‘Zwarte Piet’. Waar het hier om gaat, is niet dat de
volwassene zich aangesproken voelt – wat natuurlijk wel het geval zou kunnen zijn –
maar om het feit dat het kind blijkbaar de volwassene identificeert met Zwarte Piet.
Dat kinderen een verband leggen tussen zwarten en Zwarte Piet, blijkt ook uit een
klein onderzoekje waarbij op een basisschool in Maastricht aan kinderen uit groep
zeven gevraagd werd, of ze een verhaal wilden schrijven met als titel Hoe Sinterklaas
en Zwarte Piet elkaar hebben leren kennen. Dit opstel is geschreven door 21 kinderen
en het blijkt dat in 52% van de verhalen Zwarte Piet zwart is van zichzelf, uit 38% valt
op te maken dat hij blank is en in 10% wordt er niet verwezen naar de kleur van Zwarte
Piet. In dit geval legt blijkbaar meer dan de helft van de kinderen een relatie tussen
Zwarte Piet en een zwart persoon. Twee verhalen vallen extra op: in het eerste verhaal
is Zwarte Piet kind in een ‘neger familie’ en omdat hij vervelend is, wordt hij door zijn
moeder aan Sinterklaas gegeven. In het tweede verhaal is hij een vluchteling uit
Canada:
‘Ik ben gevlucht uit Canada daarom ben ik nu alleen hier en niemand wil iets van me
weten omdat ik zwart ben’.
102
Niet alleen wordt er een relatie gelegd tussen zwarten en Zwarte Piet, maar deze is
hier ook negatief van aard. Van de kinderen portretteert 38% Zwarte Piet als blank,
waarvan in drie verhalen Zwarte Piet inderdaad zwart wordt door de schoorsteen. Het
zou interessant zijn om hier uitgebreider onderzoek naar te doen, want hier wordt niet
gepretendeerd dat 21 verhalen representatief zijn voor ideeën van kinderen in het
algemeen.
Verband met het kolonialisme
Er zijn geen feiten die wijzen op een relatie tussen de traditie en kolonialisme. Jan
Schenkman heeft in de vorige eeuw een knecht toegevoegd aan de viering en er zijn
tot nu toe geen aanwijzingen gevonden, waarom Schenkman deze figuur in zijn
sinterklaasboek naast Sinterklaas heeft geplaatst. Zoals in hoofdstuk één is besproken,
zijn er veel cultuurhistorici die speculeren naar zijn afkomst, maar er is niemand
geweest die de werkelijke reden voor zijn aanwezigheid heeft aan kunnen tonen.
Ook al zijn er geen feiten, toch is het niet onlogisch dat er door de voorstanders van
verandering een verband wordt gelegd tussen het kolonialisme en het sinterklaasfeest.
Het ligt zelfs voor de hand: Sinterklaas is blank en de baas en Zwarte Piet is zwart en de
knecht, bovendien komen er na de tweede wereldoorlog een heleboel knechten bij,
die allemaal werkzaam zijn voor Sinterklaas. In hoofdstuk vier is een fragment uit een
sinterklaasverhaal geciteerd, waarin Sinterklaas zich zelfs als slavendrijver gedraagt,
een verhaal dat pas in 1994 gepubliceerd is. Ook al is er geen bewijs voor een verband
tussen Zwarte Piet en het kolonialisme, de machtsverhouding tussen Sinterklaas en
Zwarte Piet wordt in de eerste helft van de twintigste eeuw wel gekenmerkt door een
meester – knecht, na de Tweede Wereldoorlog verandert dit in een soort ouder – kind,
leraar – leerling verhouding.
Duidelijk wordt hier dat wanneer alleen gekeken wordt naar puur racistische
elementen, deze niet terug te vinden zijn in de sinterklaastraditie. Er vindt in de
verhalen bijvoorbeeld geen openlijke legitimatie plaats van de scheve
machtsverhouding en er is ook geen aanwijsbaar verband tussen het kolonialisme en
de elementen in deze traditie. Er is wel een continue negatieve benadering van een
specifieke groep en een continue positieve benadering van een andere groep. Dit is
geen bewuste racistische ideologie, maar kan wel gerekend worden tot het racistisch
discours. De viering draagt in deze optiek wel degelijk bij tot de legitimering van
raciale ongelijkheid. Voorstanders van verandering in de discussie moeten echter
oppassen, niet meer in het sinterklaasfeest te zien dan er in zit. In Sinterklaasje kom
maar binnen zonder knecht is Helder van mening dat de geknechte Piet de
overwonnen vijand symboliseert. Sinterklaas zou het christendom en Zwarte Piet de
103
Islam representeren.144
Dit lijkt in het kader van deze traditie te ver te voeren. Niet
vergeten moet worden dat beide figuren, in hun huidige gedaante, voor het eerst
samen worden afgebeeld in een kinderboek, het is onwaarschijnlijk dat deze symboliek
achter Sinterklaas en Zwarte Piet schuilt.
5.6 Invloed van de traditie op beeldvorming
Het onderzoek in het vorige hoofdstuk onderbouwt het idee, dat er stereotype
beelden van zwarten voorkomen in de verbeelding van Zwarte Piet. De verhouding
tussen Zwarte Piet en Sinterklaas en de aanwezigheid van zwarte stereotypen, dragen
bij aan het instandhouden van negatieve beeldvorming over zwarten in de
Nederlandse samenleving. Dit is een belangrijk argument dat zou kunnen pleiten voor
verandering. Voornamelijk kinderen worden beïnvloed door deze beelden, omdat
Sinterklaas op de eerste plaats een feest voor kinderen is. Niet alleen in
sinterklaasverhalen en kinderverhalen maar ook in schoolboeken komen negatieve
stereotype beelden over zwarten voor. Schoolboeken wijken nauwelijks af van de
gangbare opvattingen en stereotypen over etnische groepen in ons land.145
Tegenstanders van verandering zijn van mening dat kinderen de connectie met
racisme niet maken omdat ze zich hier sowieso niet bewust van zijn. Los van het feit of
de traditie racistische elementen bevat of niet, heeft onderzoek aangetoond dat
kinderen zich hiervan wel bewust zijn. Kinderen maken al rond driejarige leeftijd
onderscheid tussen sekse en huidskleur. Kleuters maken onderscheid tussen mensen
op basis van etnische, raciale en sociale categorieën en zien zichzelf als onderdeel van
een bepaalde groep. Het onderzoek van Paola Tabe, besproken in hoofdstuk drie, laat
zien dat kinderen een waardeoordeel geven aan blank en zwart en dat veel van – in dit
geval Italiaanse – de kinderen afkeer, minachting, haat, agressie en angst voelen voor
niet-blanken.
In hoofdstuk twee is besproken, dat kinderen al heel jong vatbaar zijn voor de
beeldvormende werking van cultuur elementen, en dus ook voor elementen in de
sinterklaasviering. Een aardig voorbeeld van hoe en welke beelden een kind in zich op
neemt, wordt gegeven in het artikel Beeldvorming bij kinderen door Yolande Timman
(1992). Hierin laat de auteur aan de hand van het gedrag van haar zesjarige dochter en
een vriendinnetje zien, hoe makkelijk kinderen de stereotype ideeën uit boeken en
televisie overnemen. Uit de gesprekken tussen de twee meisjes blijkt dat deze op
144
L. N. Helder, Over swarten, Mooren, Negerknechten en andere producten van koloniale macht in: L. Helder en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem, 1998) 45-86, 54. 145
T.A., Dijk, van, Schoolvoorbeelden van racisme, (Amsterdam 1987) 149.
104
zesjarige leeftijd al stereotype ideeën hebben geïnternaliseerd. Zo zouden alle meisje
in sprookjes blond haar hebben en indianen eng zijn. Liedjes als: ‘klein zigeunermeisje’,
‘kleine chineesje sjing, sjang, sjong’, ‘in het bos daar wonen indianen’ en dergelijke
worden nog steeds in scholen gezongen. De auteur vermeldt dat in een programma als
Telekids, liedjes worden gezongen over de rijkdommen van kinderen in het westen in
vergelijking met de armoede van kinderen in verre landen.146
Met al deze producten is het probleem, door de aanwezigheid van verschillende
etnische groepen, tweeledig. Het afschilderen van zwarten als inferieur moedigt
kinderen van de dominerende groep aan, eigen ideeën en een eigen identiteit te
ontwikkelen die door een gevoel van superioriteit worden gekenmerkt. Voor kinderen
van de gedomineerde groep kunnen de negatieve beschrijvingen over henzelf en de
superieure beschrijvingen van de dominerende groep leiden tot een negatief beeld
over zichzelf en hun identiteit. Beide groepen kijken naar dezelfde tekenfilms,
televisieprogramma’s en lezen dezelfde kinderboeken. Een sinterklaasfeest dat elk jaar
terugkeert, wordt door zowel allochtone als autochtone kinderen gevierd, aan de hand
van de verhalen die naar aanleiding van dit feest worden gepubliceerd, wordt de
verhouding tussen blank en zwart nog eens extra benadrukt. Er zullen maar weinig
kinderverhalen zijn waarin de taakverdeling tussen zwart en blank zo expliciet
aanwezig is. Daar komt bij dat het grote verschil tussen kinderboeken en
sinterklaasverhalen is, dat kinderboeken in het algemeen elke keer verschillend van
aard zijn, terwijl bij een sinterklaasverhaal elke keer dezelfde hoofdpersonen
terugkomen, waartussen min of meer dezelfde verhouding bestaat en waarbij de
setting vaak hetzelfde is.
5.7 Traditie statisch of dynamisch
De vraag die hier centraal staat, is of de traditie moet blijven zoals deze is, omdat het
een volksfeest is en onderdeel van het Nederlands cultureel erfgoed. Het is nuttig om
te kijken wat de definitie is van het woord ‘traditie’. Volgens de Van Dale betekent dit:
‘het overdragen van persoon op persoon, van generatie op generatie, bij monde en
vervolgens ook in voorstelling of geschrift, van geestelijk bezit, van cultuurgoederen’
en ‘hetgeen overgegeven is van geslacht op geslacht, hetzij een verhaal of een
gewoonte of een gebruik’. In Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht wordt ook
gewezen op de reactie dat het sinterklaasfeest zo moet blijven omdat Zwarte Piet nu
eenmaal onderdeel is van een traditie.147
Maar wat is traditie? Volgens de
bovenstaande definitie is het iets, een gewoonte of een gebruik dat al decennia of
146
Yolande Timman, Beeldvorming bij kinderen, in: Samenwijs (september 1992) 6. 147
J. Nederveen Pieterse, Mirakels multiculturalisme, Zwarte Piet revisited, in: L. Helder en S. Gravenberch, Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht, 27.
105
eeuwen aanwezig is in een cultuur. Wat echter niet benadrukt wordt, is dat dat niet
betekent dat er niets aan een gewoonte of gebruik verandert. Algemeen gedachtegoed
is dat tradities niet veranderen, het begrip ‘onveranderlijkheid’ ligt gevangen in de
term traditie. Dit is een misvatting, tradities zijn minder statisch dan gedacht wordt en
het sinterklaasfeest is hier een voorbeeld van.
Veel Nederlanders weten dat de oorspronkelijke traditie al eeuwen oud is, maar de
meeste mensen zijn niet op de hoogte van de oorsprong van het feest en het feit dat
het moderne feest pas anderhalve eeuw geleden is ontstaan uit verschillende oude
vieringen. Niet alleen is er in de loop der eeuwen veel aan veranderd, maar ook nu is
het feest niet hetzelfde als honderd jaar terug. Zowel Sinterklaas als Zwarte Piet zijn
van karakter veranderd en er zijn bijvoorbeeld na de Tweede Wereldoorlog veel meer
Pieten bijgekomen. Daarnaast wordt het feest niet meer alleen gevierd in huiselijke
sfeer. Sinds de jaren vijftig is de optocht een belangrijk begin van de sinterklaasviering
geworden, waarin sinds de jaren zestig de media ook een belangrijk aandeel heeft.
Natuurlijk zijn er elementen hetzelfde gebleven: Sinterklaas is nog altijd de persoon die
centraal staat, het ontvangen van cadeautjes is een vast element en ook het schrijven
van gedichten bestaat al sinds de zestiende eeuw.
Dat tradities zelfs vrij nieuw kunnen zijn, blijkt uit het onderzoek van Hobsbawn en
Ranger (1983) in The invention of tradition. Dit boek bespreekt tradities die lijken of
claimen oud te zijn, maar vaak een recente geschiedenis hebben. Dit kunnen tradities
zijn die bewust uitgevonden, geconstrueerd en geïnstitutionaliseerd zijn of, tradities
waarvan de oorsprong minder duidelijk is, maar die zich wel binnen een kort
tijdsbestek hebben gevestigd.148
In de tweede helft van de negentiende eeuw wanneer
de meeste natiestaten binnen Europa zich hebben gevormd, schijnt het opvallend te
zijn hoe makkelijk ‘nieuwe’ tradities ontstaan. Volgens Hobsbawn en Ranger (1983)
reflecteren deze de ingrijpende en snelle sociale veranderingen van die periode.149
Zwarte Piet is hét voorbeeld van de laatste vorm van 'invented tradition'. Door
Schenkman binnen een bestaande traditie, zonder duidelijke reden, in het leven
geroepen. Andere meer geconstrueerde tradities zijn het nationaal volkslied en de
nationale vlag. Waarom het sinterklaasfeest juist in Nederland is blijven bestaan blijft
onduidelijk, maar dat Nederlanders het hebben toegeëigend en gemaakt tot een
nationale viering is een feit.
5.8 Belangrijkheid van de discussie
Er zijn Nederlanders die niet eens de discussie aan willen gaan, omdat die van mening
148
E. Hobsbawn, T. Ranger, The Invention of Tradition (1ste
druk 1983, Cambridge 2000) 1. 149
Ibidem, 263.
106
zijn dat er belangrijkere zaken zijn dan het veranderen van het sinterklaasfeest. Dit zijn
niet alleen autochtonen maar ook sommige allochtone Nederlanders delen die
mening.150
Zijn er inderdaad belangrijkere zaken dan het sinterklaasfeest? Is het wel
nuttig om al deze energie te steken in wat in feite een kinderfeest is? Wat is
belangrijker: mensen die gediscrimineerd worden op de arbeids- of woningmarkt
omdat ze allochtoon zijn, kinderen die uitgescholden worden vanwege hun culturele
achtergrond, een centrumpartij die allerlei racistische uitspraken doet of het
aanpassen van een sinterklaastraditie, omdat Zwarte Piet qua beeldvorming grote
overeenkomsten vertoond met beeldvorming van zwarten en de verhouding tussen
Sinterklaas en Zwarte Piet vergelijkbaar is met een stereotype verhouding tussen blank
en zwart.
De houding dat andere zaken belangrijker zijn dan het veranderen van een
kinderfeest, kan begrijpelijker worden gemaakt door wederom stil te staan bij het
verschil tussen vooroordelen en stereotypen. In hoofdstuk drie is uitgebreid ingegaan
op dit verschil. De beelden over zwarten die in de loop van de eeuwen zijn ontstaan,
kunnen in twee groepen verdeeld worden. Ten eerste zijn stereotypen gebaseerd op
denkbeelden over zwarten, beelden ontstaan bij gebrek aan contact met deze groep.
Ten tweede ontstaan vooroordelen als gevolg van directe of indirecte contacten met
zwarten en zijn daardoor realistischer van aard.
Zoals al eerder vermeld, zijn in de sinterklaastraditie geen vooroordelen over zwarten
terug te vinden. Zwarte Piet wordt bijvoorbeeld niet afgeschilderd als aan de drugs of
crimineel, hetgeen algemene vooroordelen tegen zwarten in de samenleving zijn.
Daarentegen komen er wel veel stereotype beelden over zwarten voor in de viering.
Zwarte Piet wordt onder andere geportretteerd als dom, kinderlijk en onderdanig en
zijn uiterlijk wordt benadrukt volgens clichés. Dat deze karakteristieken overeenkomen
met beelden van zwarten is in het vorige hoofdstuk aangetoond. Wanneer
vooroordelen voorkomen in de Nederlandse cultuur zullen deze door de meerderheid
van de mensen worden bekritiseerd niet zozeer omdat ze zelf nooit bevooroordeeld
zijn, maar eerder omdat het publiekelijk ventileren niet meer geaccepteerd is.
Stereotypen daarentegen hebben een heel andere status, deze worden tegenwoordig
voornamelijk gezien, zoals ook omschreven door Dubbelman en Tanja (1987), als
kleine en grote onzin.151
In vergelijking met de meeste vooroordelen lijken stereotypen
inderdaad onschuldig van aard, maar juist mede hierdoor komen ze nog steeds voor in
allerlei culturele producten. Voorbeelden hiervan zijn: strips, kinderliteratuur, films,
moppen, reclame en dergelijke. Een functie van stereotype beelden van andere
culturen of etnische groepen is, dat ze de sociale ongelijkheid instandhouden, een
proces waar mensen zich vaak niet van bewust zijn.
150
L. Helder en S. Gravenberch, red., Sinterklaasje, kom maar binnen zonder knecht, 191. 151
Anne Frank Stichting, Vreemd gespuis, 8.
107
5.9 Verklaringen voor de discussie
Multicultureel Nederland
Er zijn een aantal factoren die de aanleiding vormen voor het voortduren van de
discussie. Ook al zijn er ook autochtonen tegen verandering, het zijn voornamelijk
allochtonen die de traditie veranderd willen zien. Volgens de actiegroep ‘Zwarte Piet,
Zwart Verdriet’ horen allochtonen er nog steeds niet bij en is de Nederlandse cultuur
van blank Nederland.152
Is Nederland wel zo multicultureel als over het algemeen
gedacht wordt? De bovenstaande argumenten van tegenstanders van verandering
gaan gepaard met de opmerking, dat allochtonen niet het recht hebben aanpassing
van een Nederlandse volkstraditie te eisen. Zoals al eerder is vermeld, is maar een paar
procent van de Nederlandse bevolking voor aanpassing van het sinterklaasfeest. Alleen
al door het feit, dat het zo’n kleine groep betreft, is het niet makkelijk om
veranderingen door gevoerd te krijgen. Maar vooral het feit dat deze groep
voornamelijk uit allochtone Nederlanders bestaat, stuit veel autochtone Nederlanders
tegen de borst.
G. Verberk (1999) heeft onderzoek gedaan naar houdingen van autochtone
Nederlanders ten opzichte van allochtonen. Zij stelt dat bijna de helft van de bevolking
negatieve ideeën over allochtonen heeft. Zij is van mening dat ook al wordt Nederland
vaak getypeerd als een multiculturele samenleving, dit niet het geval is.153
Het sociaal
cultureel planbureau wijst er op, dat tussen 1971 en 1997 het aantal leden van
etnische minderheden groeide van 200.000 naar 1,5 miljoen ofwel van 1,6% naar 9,4%
van de totale bevolking. Vooral in de grote steden, waar eenderde van de bevolking tot
de etnische minderheden behoort, is het multi-etnische karakter van de samenleving
goed zichtbaar en hierdoor wordt de Nederlandse samenleving aangeduid als een
multiculturele samenleving. Maar in feite is de cultuur van de autochtone groep niet
wezenlijk aangetast door andere culturen en is er in de openbare sfeer nog nauwelijks
sprake van multiculturaliteit.154
De beperkte mate van multiculturaliteit komt ook tot uiting in de discussie over het
sinterklaasfeest. Door de groep nieuwe Nederlanders is deze viering in een ander
daglicht komen te staan en zij willen dat de traditie wordt aangepast. Doordat de
meerderheid van de autochtone bevolking hier tegen is, is het onmogelijk om landelijk
de viering te wijzigen. Hier en daar is het feest al wel aangepast, maar dan betreft het
voornamelijk wijken of regio’s waar veel allochtonen wonen. De Bijlmer is daar een
voorbeeld van. Hier wordt Sinterklaas niet meer begeleid door een Zwarte Piet, maar
komt hij of alleen of met meerkleurige Pieten.
De scheve machtsverhouding in Nederland tussen autochtoon en allochtoon, komt
152
L. Helder en S. Gravenberch, Sinterklaasje kom maar binnen met je knecht, 14. 153
http://www.aric.nl/opinie/lievop.html : G. Verberk, Attitudes towards Ethnic Minorities, (1999) 154
http://www.scp.nl
108
terug in dit debat over Sinterklaas. Autochtonen zijn nog altijd de dominante groep in
de samenleving en allochtonen bevinden zich in een afhankelijkheidspositie ten
opzichte van deze dominante groep. Eerder is aangestipt dat volgens het antiracisme
discours, deze sociale ongelijkheid tussen meerderheid- en minderheidsgroepen in
Nederland het resultaat is van racisme. Dit zou betekenen dat racisme binnen de
traditie zorgt voor het bestaan van de discussie en het racisme buiten de traditie,
tussen de twee partijen, reden is voor het voortbestaan van de discussie.
Tolerantie
Een andere reden dat autochtone Nederlanders zo fel reageren, is dat het idee van
racisme in een traditie als het sinterklaasfeest niet strookt met het tolerante zelfbeeld
dat deze groep heeft ontwikkeld in de loop der eeuwen. De vraag is of Nederland
inderdaad wel zo tolerant is en of dit begrip wel zo positief is als het lijkt.
Volgens Van Arkel (1985) is één van de voornaamste oorzaken voor de betrekkelijk
veilige positie van minderheden in de Lage Landen, dat er geen sterke centrale macht
is geweest die in de richting van intolerantie dreef.155
Benadrukt moet worden dat
deze tolerantie relatief is, want in vorige eeuwen werden bijna alle nieuwkomers
beperkingen opgelegd: christelijke minderheidsgroeperingen mochten bijvoorbeeld
geen openbare ambten bekleden en het gildenlidmaatschap was hen niet
toegestaan.156
Lange tijd is tolerantie een Nederlandse deugd geweest, maar na de
Tweede Wereldoorlog worden er vraagtekens gezet bij dit begrip. Volgens de Van Dale
betekent tolerantie: ‘verdraagzaamheid jegens andersdenkenden’ en ‘toegestane
afwijking van een bepaalde norm’. Tolerantie kan ook omschreven worden als een
gunstverlening: een dominante groep staat een niet-dominante groep toe, meningen
of bestaansvormen te hebben die van de gewone orde schijnen af te wijken.157
Hij
wijst op het discriminerende karakter van tolerantie. Verdraagzaamheid zo zegt hij, is
onvoldoende, het roept de mogelijkheid van onverdraagzaamheid altijd op.158
Uit
onderzoek blijkt dat verdraagzaamheid en tolerantie vaak ver te zoeken zijn in
Nederland, hetgeen aansluit bij de reactie op het debat rondom de
sinterklaastraditie.159
De processen van intergroepsrelaties zoals beschreven in hoofdstuk twee, kunnen
verklaren waarom verdraagzaamheid maar tot op een bepaalde hoogte opgaat. Zolang
de betrokken groepen niet dezelfde doelen nastreven en op dezelfde markten met
elkaar gaan concurreren gaat tolerantie op, maar wanneer ze een bedreiging voor
155
Anne Frank Stichting, Vreemd Gespuis, (Amsterdam 1987) 13. 156
M. Gijswijt-Hofstra, Nederlandse tolerantie een mythe, in: Groniek, onafhankelijk Gronings historisch studentenblad (issue 124, 1994) 34-44, aldaar 37. 157
M. Gijswijt-Hofstra, red., Een schijn van verdraagzaamheid, afwijking en tolerantie in Nederland van de zestiende eeuw tot heden, (Hilversum, 1989) 10. 158
M. Gijswijt-Hofstra, Nederlandse tolerantie een mythe, 41 159
M. Gijswijt-Hofstra, red., Een schijn van verdraagzaamheid, 19.
109
elkaar gaan vormen, ontstaan er problemen. Ten tijde van de Republiek werd dit
opgelost door andere groepen uit te sluiten van deze concurrentiepositie, door ze
bijvoorbeeld niet toe te laten tot dezelfde arbeidsmarkt. Tegenwoordig hebben alle
Nederlanders officieel dezelfde rechten en plichten, maar in werkelijkheid is het nog
altijd de autochtone groep die de touwtjes in handen heeft. Wanneer deze groep niets
voelt voor verandering, zoals in een sinterklaastraditie, zal deze ook niet doorgevoerd
worden. Dit staat in principe los van het feit, dat het hier om een meerderheid van de
bevolking gaat. Een meerderheid in aantal staat niet per definitie gelijk aan een
machtspositie.
5.10 Conclusies
Vieringen waarin de figuur van Sinterklaas centraal staat, maken sinds de
middeleeuwen deel uit van de Nederlandse cultuur. Met recht kan gesproken worden
van een traditie, in eerste instantie Europees en later, aan het eind van de negentiende
eeuw, van een Nederlandse traditie. In een tijd van toenemende globalisering, wordt
een viering als die van Sinterklaas aangegrepen om de eigen identiteit te waarborgen.
Zoals hierboven besproken, ligt hier voor een deel de oorsprong van de felle reacties
van de meeste Nederlanders, om de traditie te behouden zoals die is. De traditie
draagt bij aan een nationale identiteit en daarmee wordt Sinterklaas door veel
autochtonen opnieuw 'heilig' verklaard.
Tradities zijn echter niet statisch van aard, maar aan veranderingen onderhevig. In
retrospectief blijkt ook het sinterklaasfeest veel veranderingen te hebben
doorgemaakt, waarvan de komst van de figuur van Zwarte Piet er één is. De figuur van
Zwarte Piet is hét voorbeeld van een 'invented tradition', toegevoegd in dit geval aan
een al bestaande traditie. Een relatief nieuwe aanvulling die aan de basis ligt van de
hedendaagse discussie. Niet langer moet worden stilgestaan bij, óf de traditie
racistisch is, maar wélke elementen structureel bijdragen aan negatieve beeldvorming.
Het is, zoals andere voorstanders van verandering menen, niet direct noodzakelijk om
Zwarte Piet in zijn geheel te verwijderen. In dit onderzoek is naar voren gekomen dat
negatieve elementen verdwijnen, wanneer Zwarte Piet in een positiever daglicht zou
worden gezet en de relatie tussen hem en Sinterklaas gelijkwaardiger van aard wordt.
Echter, de opzet van dit hoofdstuk is niet zozeer geweest, om de lezer te overtuigen
de traditie aan te passen, maar meer om het kader waarbinnen de discussie zich
afspeelt te bespreken, zodat de factoren die een rol spelen bij dit debat op een rijtje
worden gezet. Het pretendeert niet te overtuigen van het gelijk van voor- en
tegenstanders van verandering. Wat echter opvalt, is dat de argumenten van
voorstanders van verandering beter doordacht lijken, als gevolg van de actieve
betrokkenheid van deze groep, dan de argumenten die de tegenstanders van
110
verandering aankaarten, wat waarschijnlijk het gevolg is van een meer passieve
houding in de discussie.
Eén van de belangrijkste redenen dat beide partijen nog niet tot een oplossing zijn
gekomen, is dat Nederland misschien minder multicultureel van aard is dan over het
algemeen gedacht wordt. In theorie hebben allochtonen dezelfde rechten als
autochtonen, maar in de praktijk is er in de samenleving sprake van ongelijke sociale
verhoudingen. Dat de cultuur van de dominante autochtone groep de overhand heeft
en deze niet zomaar aangetast kan worden door minderheidsgroepen, blijkt ook in de
discussie rondom het sinterklaasfeest. Dat het hier verder gaat om een traditie en het
idee dat tradities onveranderlijk zijn, draagt bij aan het willen vasthouden aan het
sinterklaasfeest zoals het is, omdat het feest in de ogen van veel Nederlanders al
eeuwen lang onderdeel is van de Nederlandse cultuur. In werkelijkheid is de viering
van Sinterklaas pas sinds de negentiende eeuw tot een nationaal volksfeest verheven
en is er door de tijd heen veel aan veranderd. Opvallend genoeg zijn de meeste
Nederlanders hier niet van op de hoogte. De opmerkingen waarmee argumenten van
tegenstanders gepaard gaan en de scheve verdeling tussen beide partijen voorspelt
weinig goeds voor wat betreft het doorvoeren van mogelijke oplossingen. Eén van de
belangrijkste redenen dat de discussie steeds vastloopt, is dat één van de twee partijen
de ander de rug toe keert en niet bereid is te discussiëren.
111
Conclusies
Er is in deze scriptie gekeken wanneer en hoe de populaire figuur van Zwarte Piet zijn
intrede heeft gedaan in het sinterklaasfeest in Nederland en of de manier waarop deze
figuur in de twintigste eeuw geportretteerd wordt, overeenkomt met de representatie
van zwarten in de Nederlandse cultuur. Het sinterklaasfeest blijkt een traditie
omgeven door veel speculaties. Zo bestaan er over de afkomst en het ontstaan van de
figuur van Zwarte Piet veel vraagtekens. Een aantal historici hebben zich hierin
verdiept en houden er elk hun eigen theorie op na. Er kunnen verbanden worden
gelegd tussen Zwarte Piet en andere historische figuren, zoals bijvoorbeeld de duivel,
maar deze blijven in grote mate speculatief. Niet vergeten moet worden dat met deze
traditie een tijdsspanne van ongeveer dertien eeuwen gemoeid is, vanaf het moment
dat de eerste levensverhalen over Sint-Nicolaas worden opgetekend, tot het feest
vandaag de dag. Het is in het sinterklaasverhaal van Schenkman in 1850, dat de knecht
van Sinterklaas voor het eerst zijn intrede doet, in de gedaante waarin hij
tegenwoordig ook nog elk jaar verschijnt. Het is goed mogelijk dat Schenkman voor de
verschijning van deze figuur, heeft geput uit verschillende bronnen en niet uit één
enkele. Maar er is alleen geen materiaal overgeleverd waaruit kan worden opgemaakt,
hoe Schenkman tot deze nieuwe figuur is gekomen.
Historisch gezien, mag de herkomst van Zwarte Piet onduidelijk zijn, uit de analyse
van de sinterklaasverhalen is gebleken dat er een verband is tussen beeldvorming van
zwarten en Zwarte Piet. Ook is vastgesteld dat de scheve machtsverhouding tussen
zwart en blank weerspiegeld wordt in de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas.
Door de eeuwen heen is er bij blank Nederland een grote hoeveelheid beelden over
zwarten ontstaan, waarbij negatieve beelden de overhand hebben gehad. Zoals ook in
de inleiding is besproken, heeft de term ‘zwart’ een negatieve inslag. Ook de
stereotypen die in de sinterklaastraditie voorkomen, zijn negatief van aard. In de
eerste helft van de twintigste eeuw wordt Zwarte Piet voornamelijk verbeeld volgens
vaste stereotype uiterlijke kenmerken, overeenkomstig de wijze waarop zwarte
mensen in kinderboeken worden afgebeeld. Hieruit kan afgeleid worden dat auteurs in
deze periode er vanuit gingen dat Zwarte Piet van oorsprong negroïde was. Daarnaast
is Zwarte Piet duidelijk minderwaardig aan Sinterklaas, wat overeenkomt met
algemene denkbeelden van voor de Tweede Wereldoorlog. Na de tweede helft van
deze eeuw verandert dit beeld en verdwijnt de directe relatie tussen zwarten in het
algemeen en de figuur van Zwarte Piet, maar blijft hij volgens zwarte stereotypen
afgebeeld worden. Zwarte Piet wordt steeds kinderlijker en clownesker, in vergelijking
met de eerste helft van de twintigste eeuw waarin hij een strenger en meer volwassen
figuur is. Wordt Sinterklaas in de eerste periode boos op Zwarte Piet, dan is dit
bijvoorbeeld omdat hij niet gedaan heeft wat de Sint heeft zei, in de tweede periode
112
zal de Sint eerder boos worden omdat alles wat Zwarte Piet doet in de soep loopt als
gevolg van zijn domheid.
De ontwikkeling binnen de traditie komt overeen met ontwikkelingen in de
samenleving. Hier ontstaat na de Tweede Wereldoorlog een situatie, waarbij aan de
ene kant zich een algemeen gedachtegoed ontwikkelt dat racisme afwijst. Aan de
andere kant blijven elementen in de cultuur bestaan die het racistisch discours voeden,
want ook in andere cultuurproducten zoals strips, kinderboeken, schoolboeken,
reclame, productverpakkingen en dergelijke, komt een zelfde negatieve beeldvorming
voor.
Vreemd zijn deze ontwikkelingen niet, het past in het idee dat groepen zich van
elkaar onderscheiden, door aan zichzelf positieve eigenschappen en aan andere
groepen negatieve eigenschappen toe te schrijven. Dit zien we ook in de
cultuurproducten terug die een groep voortbrengt. Wanneer schrijvers van
kinderboeken gebruik maken van stereotype beelden van zwarten, komt dit voort
vanuit de ideeën die deze persoon zelf heeft in het dagelijks leven, in samenhang met
zijn of haar culturele omgeving. De figuur van Zwarte Piet wordt door het merendeel
van de auteurs gezien als ‘de ander’, wat gezien zijn uiterlijke verschijning niet
verwonderlijk is. Uitgaande van de besproken theorieën in hoofdstuk twee is het niet
vreemd dat Nederlandse schrijvers hem in een negatief daglicht plaatsen. Zolang
alleen verhalen van autochtone Nederlanders uitgegeven worden en het
sinterklaasverhaal aan de bestaande randvoorwaarden moet blijven voldoen, lijkt hij
hiertoe gedoemd. Bewust of onbewust, Zwarte Piet wordt net als zwarten in de
samenleving, door de autochtone bevolking gezien als ‘de ander’. Sinterklaas
daarentegen is juist opgebouwd uit positieve elementen, hetgeen overeenkomt met
het principe dat men streeft naar een positieve sociale identiteit.
Het valt op dat de veranderingen die het sinterklaasfeest doormaakt zelden van
bovenaf zijn opgelegd. Zowel de Rooms-katholieke Kerk, de Calvinisten als de
anarchisten hebben tevergeefs pogingen gedaan om het feest naar hun hand te
zetten. Zelfs in de periode dat het katholieke geloof niet openlijk gepraktiseerd mocht
worden, bleef de viering bestaan. Met het ontstaan van natiestaten eind achttiende,
begin negentiende eeuw zijn er, door zowel de overheden als de bevolking, allerlei
nieuwe tradities in het leven geroepen. Het sinterklaasfeest wordt synoniem aan
Nederlands, het wordt net als de vlag en het volkslied verheven tot nationaal symbool.
Het was al moeilijk om de traditie van hoger hand te beïnvloeden, nu is dat bijna
onmogelijk geworden. Een logisch gevolg van de toenemende multiculturalisering van
Nederland is dat de samenstelling van de bevolking verandert. Hierdoor is een
‘invented tradition’ als het moderne sinterklaasfeest en Zwarte Piet ter discussie
komen te staan en net als in vorige tijden staat een groot deel van de bevolking niet
open voor opgelegde veranderingen. De scheve machtsverhouding in de samenleving
113
versterkt de positie van de autochtone bevolking. Het merendeel wil vasthouden aan
de viering, niet zozeer omdat ze de racistische elementen niet onderkennen, maar
omdat ‘de ander’ tornt aan een onderdeel van hun culturele identiteit. Degenen die de
traditie graag veranderd willen zien, gaan voorbij aan deze beweegreden. In de
discussie zijn beide partijen geneigd zich op hun positie te concentreren, zich star op te
stellen en zich op een populistische wijze uit te laten. Hierdoor verloopt de discussie
op een weinig constructieve wijze.
Uit de geschiedenis blijkt dat de viering door de bevolking telkens weer is veranderd.
Dit waren geen kleine aanpassingen. Tenslotte heeft deze zich in grote lijnen
ontwikkeld van heilige verering, via katholieke vieringen, tot één geseculariseerd feest
dat uiteindelijk de vorm van een Nederlandse volksfeest heeft gekregen. Gerealiseerd
moet worden dat de traditie niet statisch is en al menigmaal grondig is veranderd. De
vraag is of de stap naar een viering voor een multiculturele bevolking klein is, in
vergelijking met eerdere veranderingen. Zeker in de wetenschap dat de traditie
bijdraagt aan het racistisch discours. De tijd zal het leren.
114
Nawoord ‘De oplossing’
Het is niet de bedoeling om hier tot een pasklare oplossing te komen, maar het is wel
interessant om te kijken of er veranderingen zijn waar beide partijen zich in zouden
kunnen vinden. Zoals al eerder aangestipt, is de sinterklaastraditie hier en daar in het
land al veranderd, vooral daar waar het merendeel van de gemeenschap van
allochtone afkomst is. In de Bijlmer zijn meerkleurige pieten opgenomen in de viering
en verbieden schoolbesturen de verschijning van de ouderwetse Zwarte Piet. Liedjes
met ‘zijn knecht staat te lachen’ worden geschrapt en sinterklaas moet ‘een
gelijkwaardige relatie’ met Zwarte Piet opbouwen. In eerste instantie leek het er op
dat in 1993 in Amsterdam tijdens de optocht ook gekozen was voor aanpassing van het
feest door meerkleurige Pieten in te voeren. Uit de reactie van de woordvoerder van
het sinterklaascomité bleek echter, dat deze gekleurde pieten niets te maken hadden
met het vermijden van racisme. Hij benadrukte: ‘Zwarte Piet blijft zwart, Sinterklaas
blijft wit, zo is onze cultuur nou eenmaal. Dat blijft zo’.160
Gekleurde pieten stuiten veel mensen tegen de borst, omdat deze ‘kunstmatig’ in de
traditie zijn aangebracht en op geen enkele manier een relatie hebben met het
verleden. Hier moet nogmaals gewezen worden op het feit dat Zwarte Piet ook zeer
plotseling onderdeel van de viering is geworden en nog niet zo lang bestaat. Echter,
omdat de figuur zwart is, kunnen er allerlei verbanden worden gelegd tussen hem en
andere culturele elementen in het verleden zoals besproken in hoofdstuk één. A.
Haakmat, voorzitter van de bestuurscommissie openbaar primair onderwijs in
Amsterdam-Zuidoost, is van mening dat er best wel een Zwarte Piet op de scholen
mag komen, mits deze zich niet belachelijk gedraagt, niet onderdanig is en
evenwaardig is aan Sinterklaas.161
Op zich is het geen probleem dat Zwarte Piet zwart
is, alleen moet deze figuur niet bestaan uit negatieve stereotyperingen. Als deze figuur
grappig en gek moet blijven doen, wat het feest natuurlijk voor een deel zijn charme
geeft, waarom dan niet naast Zwarte Pieten ook Witte Pieten introduceren. Op
afbeeldingen van de intocht in Amsterdam vlak na de tweede wereldoorlog zijn ook
witte begeleiders van Sinterklaas te zien, hetzelfde geldt voor de intocht in Deventer.
Er zijn nog een paar voorbeelden in de geschiedenis te vinden van een witte knecht.
Op wat de eerste afbeelding van Sinterklaas met knecht zou kunnen zijn, uit het einde
van de achttiende eeuw, is de knecht ook blank van huid. Daarnaast is er nog een
affiche waarop ook een witte piet staat en ook op een illustratie in een kinderboek
staat een witte piet afgebeeld. Een blanke knecht introduceren in de traditie komt al
met al niet zo uit de lucht vallen als de meerkleurige Pieten.
Zoals in veel verhalen het geval is, is één van de Pieten vaak de Hoofdpiet. Naast alle
160
Zwarte Piet wordt feestelijk gekleurd in: De Volkskrant (19 november 1993) 161
Zonder Zwarte Piet is het geen sinterklaasfeest meer in: Het parool (28 november 1997)
115
witte en zwarte Pieten kan er een gelijkwaardige relatie bestaan tussen Sinterklaas en
de Hoofdpiet, in sommige sinterklaasverhalen is dit al het geval. Tijdens het
sinterklaasfeest kan deze hetzelfde behandeld worden als Sinterklaas: ook op een
paard of in de koets tijdens de intocht, ook lezen uit het grote boek enzovoorts.
Hiervoor hoeft maar weinig veranderd te worden, want ook tijdens de intocht is er
vaak al sprake van een Hoofdpiet die een andere status heeft dan de rest van de
Pieten. Twee redelijk eenvoudige aanpassingen zouden er voor zorgen, dat de traditie
voor zowel autochtonen als allochtonen aanvaardbaar wordt.
*toegevoegd oktober 2013*
Inmiddels zijn we 13 jaar verder. De discussie is dit jaar heftiger dan ooit. Ik woon
inmiddels een paar jaar op Curaçao en hier wordt ook Sinterklaas gevierd. De pieten
zijn ook hier altijd zwart geweest (echt zwart en door schmink), maar vorig jaar was de
boot van Sinterklaas per ongeluk door de regenboog gevaren, veel pieten waren
daardoor niet meer zwart maar alle kleuren van de regenboog, gestreept en
gestippeld. De kinderen vonden het zo geweldig dat dit jaar de pieten weer in allerlei
kleuren geschminkt gaan worden. Misschien kan dit ter inspiratie dienen voor de
intocht van 2014.
116
Bijlagen
117
Bijlage I
Onderzoeksmethode bij analyse Sinterklaasverhalen
Inleiding
In hoofdstuk vier wordt de inhoudsanalyse besproken van de Sinterklaasverhalen. Omdat de
uitkomsten van het onderzoek centraal staan, komt de methode van onderzoek maar kort aan
bod. Hier zal uitgebreider ingegaan worden op de onderzoeksmethode. Zoals al gezegd, heeft
het onderzoek de vorm van een inhoudsanalyse; de teksten van de Sinterklaasverhalen zijn
object van onderzoek. Twee vragen staan hierbij centraal: 1) komen algemene
stereotyperingen over zwarten terug in de figuur van Zwarte Piet in Sinterklaasverhalen en
afbeeldingen die bij deze verhalen horen en 2) hoe is de verhouding tussen Sinterklaas en
Zwarte Piet. Is deze gelijkwaardig, of is er sprake van een hiërarchie waarbij blank boven zwart
staat?
Ook al heeft dit onderzoek een kwantitatieve basis: variabelen, onderzoekseenheden en een
meetsysteem, het heeft voornamelijk een kwalitatief karakter. Dit ligt gevangen in het feit dat
het waarderen van elk onderzoekseenheid, op de verschillende variabelen, op een min of meer
subjectieve wijze gebeurt. Gekozen is om de waarden door één persoon toe te laten kennen,
hieronder wordt uitgebreider ingegaan op welke manier dit is gebeurd. Geprobeerd is de
subjectiviteit zo veel mogelijk te beperken door de keuze of een variabele van toepassing was
op een verhaal te perken tot 'ja' of 'nee'. Deze subjectiviteit zou tot een minimum beperkt
worden als een intersubjectieve meetprocedure gebruikt zou worden, waarbij meerdere
codeurs onafhankelijk van elkaar op een intuïtieve wijze de waarden van de
onderzoekseenheden op een variabele bepalen. In dit onderzoek is geprobeerd deze methode
toe te passen, maar zonder succes. Als proef hebben 15 personen aan twee variabelen
waarden toe moeten kennen. Deze waarden zijn vervolgens onderling vergeleken en bleken zo
ver uiteen te lopen dat de uitkomst van het onderzoek er niet betrouwbaarder op werd. Er zijn
hier een aantal mogelijke oorzaken voor. Ten eerste de grootte van de groep, op grotere
schaal zou deze manier van onderzoek een grotere slagingskans hebben en een
betrouwbaarder resultaat opleveren. Ten tweede is het belangrijk dat mensen gedegen kennis
hebben van het onderwerp en de problematiek, wat niet voldoende aanwezig was bij de
betrokken personen.
In deze bijlage zal de nadruk liggen op de reproductiviteit van het onderzoek. In zal worden
gegaan op de waarnemingseenheden, de gebruikte variabelen, de waarden die aan deze
variabelen zijn toegekend en de verwerking van de data. Daarnaast zijn tabellen opgenomen
waarin de waarden van alle variabelen om zijn gezet in percentages en tabellen met clusters
van variabelen, waarvan de uitkomsten in verschillende grafieken zijn weergegeven die wel in
hoofdstuk vier terug te vinden zijn als ondersteuning bij de tekst.
De literatuurlijst
Er zijn voor dit onderzoek 70 verhalen verzameld, 64 afkomstig uit de Koninklijke Bibliotheek
en 6 verhalen uit andere bronnen die per toeval ontdekt zijn. Hieronder weergegeven zoals ze
ook in de database zijn opgenomen, waarvan de inhoud aan het eind van deze bijlage
teruggevonden kan worden. Uiteindelijk zijn er 69 bij het onderzoek betrokken.
118
Sinterklaasverhalen
1. Enlsengen, J., Sneeuw in: Sinterklaas in Jarig Van Holkema en Warendorf (Houten 1990)
2. Vogt, G. De dichtpiet kan het niet in: Het boek van Sinterklaas Van Reemst (Houten 1988)
3. Winkel, M., Waar is Sinterklaas Van Reemst (Weert 1995)
4. Takens, A., Dat kind moet in de Zak in: Het grote boek van SinterklaasVan Holkema en
Warendorf (Houten 1993)
5. Hooft, M., Zwarte Piet…kiekeboe, Bruijn (Haarlem 1992)
6. Figee, H., De straf in Nieuwegein in: De reis van Sinterklaas (Van Goor1991)
7. Huisman, G., Stiekeme Sint Nicolaas (Deventer Dagblad 1991)
8. Dros, I., Juf in de zak in Sinterklaas is Jarig , Holkema en Warendorf (Houten 1990)
9. De Bel, M., Het dagboek van Zwarte Piet, (Infodok1989)
10. De Ballon, De ring van Sinterklaas in: Sinterklaasspeelboek (1988)
11. De Ballon, Een gulzige Zwarte Piet in: Sinterklaas kom maar vlug (1988)
12. Hallemans, I., Een geheim in: Een zak vol verhaaltjes (Leuven 1987)
13. Jitta, C., Smits, M., Sinterklaas, Kimio (Blaricum 1986)
14. Soeters, A., Daar is Sinterklaas in: Sinterklaas vertelt Deltas (Aartselaar 1985)
15. Soeters, A., Een grappige Zwarte Piet in: Een grappige Zwarte Piet Deltas (Aartelaar 1985)
16. Geron, J., Een Zwarte Piet met rode stippen in: Sinterklaas Speelboek Zuidned. Uitgeverij
(Aartselaar 1984)
17. Vriens, J., Sinterklaas komt op school in: Dag Sinterklaasje Holkema en Warendorf
(Bussum 1983)
18. Sint en Piet op zee in: Dat lees ik (1982)
19. Hulst, W.G., Het verhaal van Sinterklaas die zijn muts verloren had, Callenbach (Nijkerk
1981)
20. Coppens, R., Helversteijn, W., red., De sinassappelpiet in: De kleine Margriet De
geïllustreerde Pers (Amsterdam 1980)
21. Heuvel, H., Sinterklaas heeft problemen Zuidned. Uitgeverij (Aartselaar 1979)
22. Smulders, L., Pietje Prik in pyjama: een Sinterklaas-vertelling (Den Bosch 1975)
23. Bouhuys, M., De trouwe schimmel Holland (Haarlem 1977)
24. Bruijn, M, Sinterklaas en de hulppieten De Fontein (Amsterdam 1975)
25. Bouhuys, M., Pieterbazen zijn nooit moe in: Een huis in een schoen (1972)
26. Eyk, H., Sinterklaas blijft een zomer over (Hoorn 1940)
27. Battum, A., De drie domme Pietjes in O, die Zwarte Pieten Holland (Haarlem 1967)
28. Bruijn, M., Sinterklaas zet zijn schoen (Den Haag 1965)
29. Heinen, J., Het geblokte hondje (Tijdschrift de Spiegel 1961)
30. Beek, C., Sinterklaas was er ook nog (Tijdschrift De Spiegel 1961)
31. Meiden-Coolsma, D., Bij Sinterklaas in Spanje in: Zeven verhalen uit de zak van Sinterklaas
,Van Gorcum (Assen 1960)
32. Terlouw, P., Hoe Sinterklaas een zwarte knecht kreeg (Tijdschrift De Spiegel 1960)
33. Laurey, H., Het rode jeepje kan niet verder in: Sinterklaas en de struikrovers Holland
(Amsterdam 1958)
34. Franke, S., Sinterklaas kapoentje, Kluitman (Alkmaar 1952)
35. Leeuwen, N., Het nieuwe knechtje van Sinterklaas in: Sinterklaas: versjes en verhalen,
Mulder (Amsterdam 1950)
36. Dick, P., Sinterklaas, kerstmis en nieuwjaar Van Goor (Amsterdam 1941)
37. Timmersmans, F., De nood van Sinterklaas (Tijdschrift Het Kind 1936)
38. Stiemens-Hopman, M.M., Sinterklaas komt bij Spits Van Gorcum (Assen 1934)
39. Labberton, M., Sinterklaas goed heilig man (Tijdschrift Het Kind 1930)
119
40. Abraham, Mee in de zak: de ernstige lotgevallen van stoute kinderen Koster (Amsterdam
1915)
41. Tienhoven., A.B., Sinterklaas kapoentje Kluitman (Alkmaar 1928)
42. Sand, v.d., H.B., De plaatsvervanger van Sint Nicolaas (De Katholieke Illustratie 1928)
43. Bellaart, Hoe het kwam dat Sinterklaas Pieterbaas in dienst nam in: Het Sinterklaasboek
voor broer en zus Meulenhof (Amsterdam 1922)
44. Abramsz, S., e.a., Sinterklaasvertellingen Van Belkum (Zutphen 1919)
45. Blaauw, H., Sint-Nicolaasavond Gebr. Kluitman (Alkmaar 191X)
46. Resa. T, Manneke, een St. Nicolaasverhaal (De Katholieke Illustratie1919)
47. Been, J.H., Sint Nicolaas vertellingen Gebroeders Kluitman (Alkmaar 1913)
48. Schenkman, J., Sint Nicolaas en zijn knecht, J.Vlieger (Amsterdam 1870, eerste uitgave
1850)
49. Gelder, J., Sinterklaasverhalen: over mijtertrekjes, voetbals…1998
50. Speijk, S., De echte Sinterklaas vertelt 1998
51. Verroen, D., Geen schoorsteen in: 1997
52. Figee, H., De val van Sinterklaas 1994
53. Spierenburg, C., De witte piet 1990
54. Dam, A., Het Pietenboek 1989
55. Het boek van Sinterklaas is zoek, Delta uitgeverij1989
56. Candotti, D., Sinterklaas liedjesboek 1984
57. Spectrum, Groot Sinterklaasboek 1977
58. Meyler, H., Het Zwarte Pieten Boek 1962
59. Schermelé, W., Sint Nicolaasboek verhaaltjes en versjes 1959
60. Schermelé, W., Sinterklaasavond 1955
61. Fiks, E., Sinterklaas gefopt 1955
62. Balje, J., Flipje en Sint Nicolaas 1946
63. Snapper, R., St. Nicolaas 1940
64. Stroman, B., Waarom Sint-Nicolaas in 1944 niet bij... 1945
65. Horst, v.d., De Sint zoekt een knecht 1945
66. Stijger-Kropholler, T., Feestdagen: versjes en verhaaltjes voor.. 1930
67. St. Nicolaas 1929
68. Mooy, A.C., de, Sint Nicolaas te Zierikzee 1925
69. Bruin, C., Van Spanje naar ons land: reisbeschrijvingen 1920
70. Maathuis, Ilcken, S., Het boek van St. Nicolaas: verhalen en versjes... 1920
Waarnemingseenheden
In de Koninklijke Bibliotheek in Den Haag zijn Sinterklaasverhalen geselecteerd die in deze
eeuw zijn gepubliceerd, waarbij een voorwaarde is dat Zwarte Piet in het verhaal voorkomt.
Door middel van deze analyse wordt een beeld gevormd over hoe Zwarte Piet, door tekst en
beeld, wordt geportretteerd en hoe de verhouding tussen hem en Sinterklaas in de loop van
deze eeuw verloopt. Om zo’n onderzoek uit te kunnen voeren, is het echter noodzakelijk dat
van tevoren wordt vastgesteld, dat deze figuur ook daadwerkelijk voorkomt in de
geselecteerde objecten. Waren de waarnemingseenheden via een aselecte steekproef uit het
totaal aantal Sinterklaasverhalen gekozen, dan had er een uitspraak gedaan kunnen worden
over bijvoorbeeld, het wel of niet voorkomen van Zwarte Piet in de verhalen en of hij wel of
niet een hoofdrol speelt, maar meer niet.
Wanneer de verhalen geordend worden op jaar van uitgave dan komt het eerste verhaal uit
1913 en het laatste verhaal uit 1998. Deze lijst is opgenomen in de algemene literatuurlijst,
120
waarmee inzicht wordt gegeven in spreiding van de 69 verhalen door de eeuw heen. Het
verhaal van Schenkman uit 1850 is niet bij het onderzoek betrokken, omdat er te veel tijd zat
tussen dit verhaal en het eerst volgende verhaal dat uit 1913 stamt.
Lezen van de verhalen, bekijken van afbeeldingen
Voordat een specifieke vragenlijst is opgesteld, aan de hand waarvan de teksten konden
worden beoordeeld, zijn de verhalen eerst gelezen. Daarna zijn de verhalen per variabele
geanalyseerd. Dus telkens zijn 69 teksten bestudeerd op één variabele. Waarbij de volgorde
van verhalen loopt van 1 – 69 en van 69 – 1 enzovoorts. Dit om er voor te zorgen dat er geen
vaste volgorde zit in de te analyseren teksten. Eerst zijn alle teksten beoordeeld en vervolgens
zijn de afbeeldingen bestudeerd die horen bij de teksten.
De bronnen voor de algemene vragenlijst
Voor het opstellen van een vragenlijst is als eerste gebruik gemaakt van de antiracisme
vragenlijst, opgesteld door Roy Preiswerk in het boek The Slant of the Pen, racism in
childrensbooks uit 1980. Deze lijst stelt ouders, opvoeders, leerkrachten, uitgevers en
dergelijke, in staat om kinderboeken te beoordelen op racisme. Daarnaast is gebruik gemaakt
van het onderzoek van Rolinde Redmond Zwarte mensen in kinderboeken ook van 1980. Deze
analyse heeft vooral dienst gedaan als vergelijkingsmateriaal, waarin naar voren komt welke
stereotypen over zwarten vaak voorkomen in kinderboeken in zijn algemeenheid. Door de
Sinterklaasverhalen ook te toetsen op deze stereotypen, is meer te zeggen over een verband
tussen het verbeelden van zwarten en van Zwarte Piet. Tot slot is in hoofdstuk drie gekeken
naar stereotype beelden van
121
I Sociaal-culturele achtergronden
Taal en Tekst
- Spreekt Zwarte Piet met een dialect.
- Wordt zijn ‘gebrekkig’ taalgebruik benadrukt in de teksten.
- Worden er twee standaarden gebruikt: ‘koning’ t.o.v ‘stamhoofd’ of ‘kop’ en ‘hoofd’, ‘hut’ en ‘huis’.
Geschiedenis
- Wordt de afkomst van Zwarte Piet genoemd, zo ja waar vandaan.
- Komt Zwarte Piet duidelijk uit een culturele groep, als zijn afkomst wordt genoemd is hij dan lid van een
familie of niet.
- Wordt er op een gelijkwaardige of denigrerende wijze over zijn achtergrond gesproken.
- Heeft Zwarte Piet eigen culturele gebruiken en worden deze positief of negatief beoordeeld.
- Heeft hij een geloof of wordt hij als heiden geportretteerd.
II Sociaal-culturele context
Sociale verhoudingen
- Wordt Zwarte Piet gezien als iemand van de eigen groep of als iemand van de ander groep (b.v
allochtonen en buitenlanders).
- Hebben andere personen over het algemeen een positieve of negatieve houding t.o.v Zwarte Piet.
- Bij interactie tussen zwart en blank is deze dan gelijkwaardig.
- Wordt zwart geassocieerd met het negatieve en wit/blank met het positieve.
- Worden deze als superieur beschouwd.
Machtsverhoudingen
- Wordt hij vaak tot de orde geroepen door de Sint.
- Heeft hij leidinggevende rol of krijgt hij opdrachten.
- Heeft hij verantwoordelijkheden .
- Voelt hij zich verantwoordelijk voor dingen die hij doet.
- Neemt hij initiatief.
- Wanneer Zwarte Piet met een probleem geconfronteerd wordt, lost hij dit dan zelf op of laat hij iemand
anders het oplossen.
- Wordt de Sint gezien als meer ontwikkeld dan Zwarte Piet.
- Is Sinterklaas bezig met Zwarte Piet dingen te leren, hem te ‘ontwikkelen’.
- Is er een duidelijk intelligentieverschil tussen Sinterklaas en Zwarte Piet.
III Het mensbeeld
Karakterschets
- Krijg je meer te weten over zijn persoon, of wordt hij vrij oppervlakkig geportretteerd.
- Wanneer er meer Pieten in het verhaal voorkomen zijn deze dan duidelijk verschillend van karakter.
- Is zwarte piet wel eens mysterieus van aard.
- Heeft zwarte piet iets exotisch.
- Wordt hij wel eens getypeerd als simplistisch.
- Wordt Zwarte Piet gezien als wild, onstuimig.
Karakter/Gedrag
- Gedraagt hij zich als volwassene of als kind.
- Doet hij dingen vaker fout dan goed.
- Komt hij ervaren of naïef over.
- Moet hem vaak dingen meerder keren uitgelegd worden.
- Is hij geneigd om iets impulsief te doen of is hij voorzichtiger van aard.
- Vertelt hij vaker de waarheid dan dat hij liegt.
- Is hij ijdel.
- Is hij gevoelig voor complimentjes.
- Wanneer er sprake is van conflicten hoe gaat hij dan om met deze conflicten.
- Worden Zwarte Pieten afgebeeld als zijnde goed in sport.
- Kan hij goed voor uit plannen.
- Is hij snel van zijn stuk gebracht.
- Moet hij wel eens huilen.
- Vervalt hij snel van de ene emotie in de andere (jantje lacht, jantje huilt).
- Is hij iemand waarop geleund kan worden.
Uiterlijk
- Heeft hij de lengte van een volwassene.
- Heeft hij altijd een zwarte huidkleur.
- Is zijn gezicht clownachtig.
- Wordt zijn aparte manier van kleden benadrukt.
- Onderscheid hij zich nog op een andere manier.
- Wanneer er meerdere pieten worden afgebeeld verschillen deze dan van uiterlijk.
Bezigheden
- Wat voor werk doet hij.
- Werkt hij graag
- Stelt hij werk liever uit of doet hij het meteen.
- Heeft hij een beroep in het verhaal.
- Wanneer hij geen beroep heeft wat voor activiteiten ontplooit hij dan.
- Hebben deze activiteiten een dienend karakter.
122
Schema 1. Overzicht van vragen die inzicht geeft in de mate waarin kinder- en schoolboeken racistische
elementen bevatten. De geselecteerde vragen ( met grijs aangestreept) kunnen gebruikt worden bij dit
onderzoek.
en vooroordelen over zwarten in de Nederlandse samenleving. Ook de kennis over deze
beelden heeft bij het ontwikkelen van de lijst met variabelen meegespeeld.
De vragenlijst
Naar aanleiding van genoemde stereotyperingen over zwarten in deze drie bronnen is een
algemene vragenlijst samengesteld. Na het lezen van de teksten blijkt echter, dat niet alle
vragen betrekking hebben op de Sinterklaasverhalen als gevolg van het feit dat het hier een
fantasieverhaal betreft en een realistische setting. Vragen als 'wordt er op een gelijkwaardige
of denigrerende wijze over zijn achtergrond gesproken', 'heeft hij een geloof of wordt hij als
heiden geportretteerd' of 'wordt Zwarte
Piet gezien als iemand van de eigen groep of iemand van de andere groep' blijken geen
betrekking te hebben op de Sinterklaasverhalen. In het totaal zijn er 42 variabelen, waarvan 15
van toepassing op de afbeeldingen bij de verhalen, en 27 van toepassing op de teksten zijn.
Kwalitatieve variabelen en het toekennen van waarden
Zoals al eerder aangestipt, kunnen de meeste variabelen beoordeeld worden met 'ja', 'nee of
'-' (niet van toepassing). Elke waarde die een verhaal kan aannemen bij een variabele is
vertaald in een numerieke waarde die staat voor de zogenaamde v-score. Deze v-score is de
mate waarin een verhaal per variabele wel of niet stereotype bevestigend is. De waarden
variëren van –10, 0 tot +10. Hierbij duidt de waarde nul aan dat het verhaal voor de
betreffende variabele neutraal is of niet van toepassing. Een negatieve waarde duidt aan dat
het verhaal voor die betreffende variabele stereotype bevestigend werkt en een positieve
waarde geeft aan dat het verhaal juist niet stereotiep scoort op een variabele. Tabel 1 laat een
aantal voorbeelden zien van scores zoals deze uit het onderzoek voortkwamen.
Nr. Komt Zwarte Piet
met goede ideeën
Is Sinterklaas boos op
Zwarte Piet(en)
Is zwarte Piet kinderlijk
van aard
13 - 0 - 0 - 0
14 Nee -10 Ja 0 Ja -10
15 Ja 10 Ja 0 Ja -10
16 Ja 10 Ja 0 Ja -10
17 - 0 Nee -10 Nee 0
18 Nee -10 Nee -10 - 0
Tabel 1. Het toekennen van waarden aan verhalen per variabele
Uit de tabel blijkt, dat er variabelen zijn die beoordeeld worden van –10 tot +10 en van –10 tot
0. De reden hiervoor is dat wanneer 'nee' met –10 wordt beoordeeld, dit niet wil zeggen dat
'ja' automatisch een waarde +10 krijgt. Neem bijvoorbeeld de variabele 'Is Zwarte Piet
kinderlijk van aard'. Wanneer een verhaal met 'ja' beantwoord kan worden dan krijgt het een
waarde –10, wanneer het met 'nee' beantwoord wordt, dan krijgt het een waarde 0, want nee
betekent niet automatisch 'niet kinderlijk'. Dit kan het best verduidelijkt worden door het
naast de variabele 'Komt Zwarte Piet met goede ideeën' te plaatsten. Hierbij wordt aan 'ja' een
waarde +10 gegeven en aan 'nee' een waarde –10. Wanneer hij goede ideeën heeft dan is dat
positief, wanneer hij zelf nooit met goede ideeën komt dan is dat negatief. Drie van de 42
variabelen die niet met 'ja' of met 'nee' beantwoord kunnen worden, worden hier subjectieve
123
variabelen genoemd. De waarden die aan deze variabelen zijn gegeven variëren van –10 tot
10, waarbij 10 een positieve en –10 een negatieve waarde is.
Verwerking van de data
Als eerste is er gekeken, op hoeveel van de waarnemingseenheden de variabele betrekking
heeft en hoe deze verhalen beoordeeld worden. Om te zien hoe dit per variabele verandert
door de tijd heen, is er een onderscheid gemaakt tussen vier periodes: 1900 – 1945, 1946 –
1998, 1975 – 1998 en 1989 – 1998. Per variabele is geteld hoe vaak een variabele in een
periode
Teksten Afbeeldingen
I Sociaal-culturele achtergronden
Eerst introductie
- Eerste introductie
Benoeming - Komen de woorden ‘neger’ en ‘moor’ voor.
- Komen namen naast ‘Zwarte Piet’ voor.
- Komt het woord 'knecht' in de tekst voor.
- Komen woorden naast ‘Sint’ en ‘Sinterklaas’
voor.
Geschiedenis -
III Sociaal-cultureel context
Sociale verhoudingen -
Machtsverhoudingen - Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden.
- Leert Zwarte Piet van Sinterklaas.
- Is Sint boos op pieten.
- Deel Sint opdrachten uit.
- Houding van sinterklaas ten opzichte van
Zwarte Piet(en).
- Wordt het verschil tussen blank en zwart extra
benadrukt.
II Het mensbeeld
Uiterlijk - Praat Zwarte Piet met een dialect.
- Worden 'witte tanden' genoemd in de tekst.
- Wordt de zwarte huidskleur benadrukt.
- Zijn er andere opvallende uiterlijke kenmerken
van Zwarte Piet die genoemd worden in de
tekst.
- Is de roe een attribuut van Zwarte Piet.
- Is de ketting een attribuut van Zwarte Piet.
- Is de zak een attribuut van Zwarte Piet.
- Is strooigoed een attribuut van Zwarte Piet.
I Sociaal-culturele achtergronden
Taal en Tekst -
Geschiedenis -
III Sociaal-culturele context
Sociale verhoudingen -
Machtsverhoudingen - Wordt hij in een onderdanige houding afgebeeld als
hij samen met de Sint staat afgebeeld.
- Kijkt Sinterklaas boos of vriendelijk naar Zwarte Piet.
II Het mensbeeld
Uiterlijk - Worden de witte tanden van zwarte piet benadrukt.
- Is hij zwart, bruin of wit van huid.
- Wordt het wit van zijn ogen extra benadrukt.
- Heeft hij ringen in zijn oren.
- Heeft Zwarte Piet extra dikke lippen.
- Zijn er nog andere opvallende uiterlijke kenmerken
bij Zwarte Piet.
- Wordt hij kleiner afgebeeld dan Sinterklaas.
- Wat is de uitdrukking op het gezicht van Zwarte Piet.
- Wordt Sint mensachtig en zwarte piet stripachtig
getekend.
124
Karakter / karakterschets - Karakterschets van Zwarte Piet.
- Bij meerdere pieten, zijn deze verschillend van
karakter.
- Is Zwarte Piet ‘kinderlijk’ van aard.
- Huilen pieten.
- Lost hij problemen op.
- Komen Pieten zelf met goede ideeën.
- Is Piet een hoofdpersoon.
Bezigheden - Wat voor bezigheden heeft hij.
- Doet hij kunstjes en dergelijke.
- Wordt Zwarte Piet afgebeeld met een roe of een
ketting.
Karakter/ Karakterschets - Wordt hij huilend afgebeeld.
- Wanneer er meerder pieten worden afgebeeld, zien
deze er dan verschillend uit.
Bezigheden - Wat doet hij?
Schema 3. Overzicht van variabelen, waarop de teksten en afbeeldingen van de Sinterklaasverhalen
beoordeeld zijn.
aan elke variabele een gewicht toegekend. Deze kunnen variëren van 1 tot 5. Zo is het
bijvoorbeeld interessant om te weten of Zwarte Piet met een kinderlijke aard van wordt
afgebeeld, opdat deze figuur vergeleken kan worden met het stereotype beeld van de
'kinderlijke zwarte'. De cluster variabelen komt er dan als volgt uit te zien:
Nr. Variabelen Gewicht
1 Hij doet raar 5
2 Hij is ´kinderlijk´ van aard 5
3 Zwarte Piet is dom 4
4 Hij wordt huilend verbeeld 4
Schema 4 Voorbeeld van een gewogen cluster variabelen
Na het toekennen van gewichten worden de verhalen geselecteerd waarop de betreffende
125
variabelen van toepassing zijn. Dit zal in het hierboven genoemde voorbeeld variëren van 1 tot
4. Het meest ideaal is wanneer een verhaal op alle vier de variabelen gewogen kan worden,
het ligt echter meer voor de hand dat er maar 3 of minder variabelen van toepassing zijn op
een verhaal. Daarom zullen bij clustering van variabelen alle verhalen in de analyse worden
meegenomen die op 2 of meer variabelen zijn beoordeeld. Per definitie worden er geen
verhalen bij de analyse betrokken die maar op 1 aspect beoordeeld zijn, omdat deze de uitslag
te veel beïnvloeden. Een voorbeeld hiervan:
Een grafiek waarin alle verhalen zijn opgenomen. Een grafiek waar de 1 variabele-
verhalen uit zijn gelaten.
Zijn er bij een cluster van vier variabelen op meer dan 70% van de verhalen drie of meer
variabelen van toepassing, dan zullen de verhalen die op twee of minder variabelen zijn
beoordeeld niet mee worden genomen in de trendanalyse. In dat geval zal dit expliciet
vermeld worden.
De resultaten worden vervolgens samengevat in ´puntgrafieken´ waarbij op de horizontale as
de jaartallen zijn uitgezet en op de verticale as de v-score. Bij het vaststellen van een trendlijn,
is gekozen voor lineaire regressie van de tweede orde, zodat de lijn wat flexibeler van aard is
dan bij een gewone lineaire regressielijn. Aan de hand hiervan is door de puntenwolk een
trendlijn getrokken die het verloop van een cluster variabelen door de tijd heen laat zien.
Bij het maken van de tabellen en grafieken is gebruik gemaakt van Microsoft Excel en
Grafpad Prism, een statistisch dataverwerkingsprogramma. In Excel is een database
samengesteld waarin alle variabelen, verhalen en waarden zijn opgenomen. Het programma is
zo ontworpen dat het automatisch doorrekent wat de totale score is van een gewogen cluster
variabelen per verhaal. Deze gegevens worden vervolgens ook automatisch in een grafiek
omgezet, waarna vervolgens de grafiek bewerkt wordt, zodat alleen verhalen die op het
benodigde aantal variabelen zijn getoetst in de trendanalyse worden opgenomen.
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
V-s
co
re
Verloop V-score Sinterklaasverhalen
Vscore (1913-1998)
2e orde regressielijn V-score
S
-10
-8
-6
-4
-2
0
2
4
6
8
10
1900 1910 1920 1930 1940 1950 1960 1970 1980 1990 2000 2010
V-s
co
re
Verloop V-score Sinterklaasverhalen
Vscore (1913-1998)
2e orde regressielijn V-score
S
126
Resumerend wordt de volgende procedure gevolgd:
Stappen Handelingen
1 Variabelen vaststellen
2 Verhalen beoordelen op variabelen
3 Waarden geven per verhaal per variabele
4 Per variabele kijken naar het relatieve verloop door
de tijd heen
5 Samenhangende variabelen clusteren
6 Gewichten geven aan de variabelen in een cluster
7 Vaststellen welke verhalen gebruikt worden voor
een trendanalyse
8 Deze gegevens als een puntenwolk in een grafiek
plaatsen
9 Een lineaire regressielijn van de tweede orde
bepalen
10 Beschouwing
Schema 5. Stappen van onderzoek
Excel datamatrix
Om een idee te krijgen van hoe data zijn verwerkt, in de opgestelde datamatrix in Excel, wordt
hieronder een deel van deze matrix weergegeven.
127
Voorbeeld datamatrix Excel
Het voorgaande voorbeeld bestaat alleen uit objectieve criteria, dit betekent dat deze wel, of niet in een
verhaal aanwezig zijn. Er zijn ook een drietal variabelen subjectief van aard, hieronder wordt daar een
voorbeeld van gegeven.
Voorbeeld van subjectieve criteria
mo
ge
lijke
wa
ard
en
de
elv
aria
be
le :Is
Pie
t
ee
n h
oo
fdp
ers
oo
n
ge
wic
hte
n p
er m
og
elijk
wa
ard
e v
an
de
de
elv
aria
be
le :Is
Pie
t
ee
n h
oo
fdp
ers
oo
n
mo
ge
lijke
wa
ard
en
de
elv
aria
be
le :Z
ijn
na
me
n n
aa
st ´Z
wa
rte
Pie
t´ ne
ga
tief o
f raa
r
va
n a
ard
ge
wic
hte
n p
er m
og
elijk
wa
ard
e v
an
de
de
elv
aria
be
le :Z
ijn
na
me
n n
aa
st ´Z
wa
rte
Pie
t´ ne
ga
tief o
f raa
r
va
n a
ard
mo
ge
lijke
wa
ard
en
de
elv
aria
be
le :P
raa
t
Zw
arte
Pie
t me
t ee
n
dia
lect.
ge
wic
hte
n p
er m
og
elijk
wa
ard
e v
an
de
de
elv
aria
be
le :P
raa
t
Zw
arte
Pie
t me
t ee
n
dia
lect.
Ja 10 nee 0 Nee 0
Nee -10 niks 0 Ja -10
Nee (sint ook niet) 0 - 0 - 0
- 0 ja -10 niks 0
niks 0 niks 0 niks 0
Is P
iet e
en
ho
ofd
pe
rso
on
de
els
co
re:Is
Pie
t ee
n
ho
ofd
pe
rso
on
Zijn
na
me
n n
aa
st
´Zw
arte
Pie
t´ ne
ga
tief o
f
raa
r va
n a
ard
de
els
co
re:Z
ijn n
am
en
na
ast ´Z
wa
rte P
iet´
ne
ga
tief o
f raa
r va
n
aa
rd
Pra
at Z
wa
rte P
iet m
et
ee
n d
iale
ct.
de
els
co
re:P
raa
t Zw
arte
Pie
t me
t ee
n d
iale
ct.
Ja 10 nee 0 Nee 0
Ja 10 ja -10 Nee 0
Ja 10 ja -10 Nee 0
Nee -10 nee 0 Nee 0
Ja 10 nee 0 Nee 0
Nee -10 ja -10 Nee 0
Nee -10 nee 0 Nee 0
Ja 10 - 0 - 0
Ja 10 nee 0 Nee 0
Ja 10 ja -10 Nee 0
Ja 10 ja -10 Nee 0
Ja 10 nee 0 Nee 0
Wat v
oor b
ezig
heden
heeft Z
warte
Pie
t
deels
core
:Wat v
oor
bezig
heden h
eeft
Zw
arte
Pie
t
kunstjes en stroo ien -3
S interklaasorganisatieregelen 8
Sint he lpen -1
Cadeautjes u itde len en k ijken wie er zoet is en wie stout0
Cadeautjes u itde len, gek doen, stroo ien-3
De hele s in terk laasorganisatie regelen 8
Cadeautjes u itde len en gek doen -3
Stroo ien, cadeautjes u itde len 0
- 0
D e hele s in terk laasfeestorganisatie regelen met z ijn a llen8
D e hele s in terk laasfeestorganisatie regelen met z ijn a llen8
- 0
Cadeautjes u itde len, stroo ien en gek doen-3
128
Opzet van het Excelprogramma
Naast de datamatrix bestaat het excelprogramma, voor het verwerken van de data, ook uit
een tabel waar een bepaalde periode ingevoerd kan worden en waarbij de computer deze
periode uit de database selecteert.
Tabellen met uitkomsten in percentages
Er is gekozen voor de volgende periodisering: 1900-1945, 1946 - 1998, 1975 - 1998 en 1989 -
1998. Door deze periodes te gebruiken, wordt er meer inzicht verkregen in de verhalen voor
en na de Tweede Wereldoorlog, de verhalen uit de laatste 25 jaar en uit de laatste tien jaar. De
twee eerste periodes worden onderscheiden, omdat blijkt dat de Tweede Wereldoorlog een
soort omslagpunt is voor veel ontwikkelingen in de samenleving en zo ook de manier waarop
de beeldvorming over zwarten zich verder ontwikkelt. Er is gekozen voor de derde periode,
zodat duidelijk wordt hoe het Sinterklaasverhaal zich in de laatste 25 jaar heeft ontwikkeld, in
verband met de discussie over Zwarte Piet sinds het begin van de jaren tachtig. Tot slot geeft
de laatste periode meer inzicht in de ontwikkelingen in de laatste tien jaar. Het valt op dat in
deze periode zich veranderingen hebben voorgedaan die niet gesignaleerd worden als alleen
de periode van 1975 tot 1998 in ogenschouw wordt genomen.
Hieronder zijn de uitkomsten van deze periodisering per variabele in tabellen opgenomen.
De variabelen zijn in categorieën onderverdeeld, wat staat vermeld in de eerste kolom van
elke tabel. Gekozen is voor deze categorisering om te kunnen overzien of er parallelle
ontwikkelingen zijn tussen vergelijkbare variabelen.
geef hier de periode op (periode is incl. opgeven jaren)
aspect Heeft Zwarte Piet verantwoordelijkheden
van jaar 1975 aantal keren: Ja 13
tot jaar 2000 aantal keren: Nee 3
aantal keren: - 16
aantal keren: beperkt 1
aantal keren: niks 0
aantal waarden niet herkend: niet herkend: 37
aantal waarden in periode met score (exl opgegeven waarde)
groter dan: -11 > -11 33
aantal waarden in periode met score
kleiner dan: 11 < 11 33
129
Zwarte
Stereotyperingen
In de verhalen
1900-
1945
Hoev.
Relav.
Ver.
%
1945-
1998
Hoev.
Relav.
Ver.
%
1975-
1990
Hoev.
Relav.
Ver.
% 1990-
1999
Hoev.
Relav.
Ver.
%
Uiterlij
k
Zwarte
huidskleur 14 21 76 22 48 46 12 33 36 5 15 30
Benadrukk
en van
witte
tanden
6 21 29 1 48 1 0 33 0 0 15 0
Benadrukk
en van
(witte)
ogen
6 21 29 6 48 13 1 33 1 0 15 0
Benadrukk
en van
(dikke/
rode)
lippen
3 21 14 1 48 1 0 33 0 0 15 0
Karakt
er
Clownesk/
Belachelijk 1 14 1 10 43 23 8 30 27 6 14 43
Lui 1 14 1 3 46 7 2 32 6 1 14 1
Dom 0 14 0 13 46 28 10 32 31 4 13 31
Huilen 3 14 21 13 36 36 9 25 36 2 12 17
Dreigend 5 14 36 5 46 11 3 32 9 2 14 14
Met
kinderen 2 16 12 22 45 49 15 30 50 6 14 43
Taal
Slecht
taalgebruik 2 12 17 6 44 14 1 30 1 0 14 0
Gebruik
van
woorden
als ‘neger’
en ‘moor’
7 21 33 8 48 17 2 31 6 0 14 0
Tabel 2. Stereotyperingen voor de figuur van Zwarte Piet
In de verhalen
Karaktereige
nschappen
van Zwarte
Piet
1900
-
1945
Hoev.
Relav.
Ver.
%
1945
-
1998
Hoev.
Relav.
Ver. %
1975
-
1990
Hoev.
Relav.
Ver. %
1989-
1999
Hoev.R
elav.
Ver. %
Heeft Zwarte Piet
verantwoordelijkhe
den.
6 8 75 21 25 84 14 17 82 4 6 67
Komt hij met goede
ideeën
4 7 57 13 29 45 9 18 50 3 7 43
Kan hij problemen
oplossen.
3 8 37 12 27 44 7 18 39 2 8 25
Tabel 3 Karaktereigenschappen van Zwarte Piet
130
In de bovenstaande tabel worden er specifiek een aantal positieve karaktereigenschappen van Zwarte
Piet onderscheiden. Alle drie de variabelen zijn zo beoordeeld dat aan elk verhaal waarop de variabelen
van toepassing waren een score is gegeven variërend van –10 tot +10. Bij de meeste variabelen wordt er
alleen een -10 of een +10 score gegeven maar niet allebei. Bijvoorbeeld: 'wordt Sinterklaas boos op
Zwarte Piet', verhalen waar deze variabele in voorkomt, krijgen de score -10, verhalen waar dit niet in
voorkomt, krijgen niet automatisch dan een score +10, dat zou insinueren dat er altijd een
tegenovergestelde waarde is van 'boos', bijvoorbeeld 'Sint is heel vriendelijk tegen Zwarte Piet'. Als hij
niet boos is, wil dat niet zeggen dat hij dus vriendelijk is. Daarom wordt de variabele vriendelijk als een
andere variabele opgenomen. In dit geval zijn er wel tegenovergestelde waarden: als Zwarte Piet met
een probleem wordt geconfronteerd kan 'Zwarte Piet problemen oplossen' of kan 'Zwarte Piet geen
problemen oplossen'. Dit betekent dat wanneer in de laatste tien jaar Zwarte Piet in 25% van de
verhalen problemen oplost dit in 75% van verhalen niet het geval is.
In de verhalen
Hoe is de
verhouding tussen
Zwarte Piet en
Sinterklaas
1900-
1945
Hoev.
Relav.
Verh.
% 1945-
1998
Hoev.
Relav.
Verh.
% 1975-
1990
Hoev.
Relav.
Verh.
% 1989-
1999
Hoev.R
elav.
Verh.
%
Wordt het
verschil tussen
blank en zwart
extra benadrukt.
6 7 86 2 24 8 1 15 1 0 8 0
Blijkt er een
hiërarchie uit de
manier waarop
Sint wordt
aangesproken.
4 17 24 6 44 14 3 30 10 1 8 1
Is Sint boos op
Zwarte Piet(en).
4 7 60 16 30 53 12 19 63 4 8 50
Deelt Sinterklaas
opdrachten uit.
9 12 75 22 29 76 13 18 83 6 7 86
Is Sint een
vaderfiguur?
3 7 43 6 24 25 5 15 33 2 6 33
Leert Zwarte Piet
van Sinterklaas.
4 4 100 12 18 67 8 10 80 5 6 83
Zwarte Piet heeft
geen
verantwoordelijk
heden
2 8 25 4 25 16 3 17 18 2 6 33
Tabel 4 De Houding van Sinterklaas en Zwarte
131
Zwarte Stereotyperingen Afbeeldingen
1900-
1945
Hoev.
Relev.
Ver.
%
1945-
1998
Hoev.
Relev.
Ver.
%
1975-
1990
Hoev.
Relev.
Ver.
% 1989-
1999
Hoev.Re
lev. Ver. %
Uiterlij
k
Zwarte
huidskleur - - - - - - - - - - - -
Kroeshaar - - - - - - - - - - - -
Benadrukken
van witte
tanden
2 13 15 4 41 10 0 28 0 0 12 0
Benadrukken
van (witte)
ogen
2 13 15 15 41 37 7 28 25 2 12 17
Ringen in de
oren 4 13 31 29 41 71 17 27 63 6 12 50
Benadrukken
van (dikke/
rode)Lippen
3 12 25 21 37 57 12 26 46 3 12 25
Karakt
er
Clownesk/
Belachelijk 0 13 0 9 41 22 6 28 21 1 12 1
huilen 0 13 0 2 41 5 2 28 7 0 12 0
Hij kijkt boos 0 13 0 3 40 8 3 27 11 2 12 17
Klein van
formaat 6 11 55 13 27 48 9 18 50 2 6 33
Tabel 5 De manier waarop Zwarte Piet verbeeld wordt.
In de verhalen
Hoe is de verhouding
tussen Zwarte Piet en
Sinterklaas
1900-
1945
Hoev.
Relev.
Ver.
%
1945-
1998
Hoev.
Relev.
Ver.
%
1975-
1990
Hoev.
Relev.
Ver.
% 1989-
1999
Hoev.R
elev.
Ver.
%
Afbeeldingen
Wordt Zwarte Piet in
een onderdanige
houding afgebeeld
1 10 1 2 18 11 2 19 11 1 7 1
Kijkt Sinterklaas boos
naar Zwarte Piet
1 5 1 4 14 29 4 9 44 2 3 67
Wordt Sint mensachtig
en Zwarte Piet
stripachtig
geportretteerd.
2 13 15 4 29 14 1 20 1 0 6 0
Tabel 6 Hoe de verhouding tussen Sinterklaas en Zwarte Piet door de eeuw heen verloopt.
132
Het samenstellen van clusters en het toekennen van gewichten
Nu is per variabele duidelijk hoe het verloop is. Met behulp van de programma’s Excel en
Grafpad prism, een dataverwerkingsprogramma, wordt er gekeken naar het verloop van
verschillende groepen variabelen. Op deze wijze wordt geprobeerd een antwoord te krijgen op
de volgende vragen:
1. Komen zwarte stereotyperingen voor in deze Sinterklaasverhalen?
2. Hoe is de verhouding tussen Zwarte Piet en Sinterklaas?
Er zijn clusters van variabelen gemaakt, aan de hand waarvan gekeken is naar een trend in de
waarnemingseenheden. Omdat bij het groeperen alle variabelen samen worden gevoegd en
deze niet allemaal even belangrijk zijn, is er aan elke variabele een gewicht toegekend. Deze
kunnen variëren van 1 tot 5. Na het toekennen van gewichten worden de verhalen
geselecteerd op het aantal variabelen dat van toepassing is. Dit zal in het hierboven genoemde
voorbeeld variëren van 1 tot 4. Het meest ideaal is, wanneer een verhaal op alle vier de
variabelen gewogen kan worden, het ligt echter meer voor de hand dat er maar 3 of minder
variabelen van toepassing zijn op een verhaal. Daarom zullen bij clustering van variabelen, alle
verhalen in de analyse worden meegenomen die op 2 of meer variabelen zijn beoordeeld. Bij
de grafiek zal vervolgens worden vermeld hoeveel procent van de verhalen opgenomen is in
de puntenwolk.
Gewichtenschema's die bij de grafieken horen
Hieronder worden de gewichtenschema's weergegeven die corresponderen met de grafieken
die terug te vinden zijn in hoofdstuk vier.
Grafiek 1.
Om te kijken of de figuur van Zwarte Piet steeds meer clownesk van aard wordt zijn er een
aantal variabelen gegroepeerd zodat er een meer algemeen beeld ontstaat. De variabelen 1 en
2 wegen net wat zwaarder dan 3 en 4, omdat 1 en 2 de kern van de vraag raken en 3 en 4
bijdragen aan dit imago.
Nr. Variabelen Gewicht Betrokken verhalen 1 Hij doet raar 5
80%
2 Hij is ´kinderlijk´ van aard 5
3 Zwarte Piet is dom 4
4 Hij wordt huilend verbeeld 4
Schema 6. Wordt Zwarte Piet steeds clownesker en ´kinderlijker´
geportretteerd (grafiek 1.)
Grafiek 2.
Variabelen zijn niet gewogen, zie hoofdstuk vier.
133
Grafiek 3.
Door een aantal variabelen, die betrekking hebben op de houding van Sinterklaas ten opzichte
van Zwarte Piet, te clusteren, kan er een meer algemene uitspraak worden gedaan over het
totale beeld.
Nr. Variabelen Gewicht Betrokken verhalen 1 Is Sinterklaas boos op Zwarte Piet 5
71%
2
Blijkt er een hiërarchie uit de
manier waarop Sint wordt
aangesproken.
5
3 Leert Zwarte Piet van Sinterklaas 5
4 Deelt Sinterklaas opdrachten uit 4
5 Is Sinterklaas een vaderfiguur 4
Schema 7. Heeft Sinterklaas een overheersende houding ten opzichte van Zwarte
Piet (grafiek 2.)
In de tabel hierboven wordt weergegeven welke variabelen hiervoor gebruikt worden. Bij de
toekenning van gewichten is vooral gekeken naar welke variabelen het meest representatief
zijn voor een overheersende houding. Variabelen 1,2 en 3 wegen hier net wat zwaarder dan 4
en 5.
Grafiek 4.
De volgende vraag die gesteld wordt, is hoe de houding van Zwarte Piet is ten opzichte van
Sinterklaas. De variabelen 1 en 2 zijn in deze groepering het belangrijkst, omdat deze het
meest een onderdanige houding ten opzichte van Sinterklaas laten zien. Deze worden gevolgd
door variabelen 3 en 4 die laten zien of Zwarte Piet een eigen persoon is, of dat hij bij alles wat
hij doet afhankelijk is van Sinterklaas.
Nr. Variabelen Gewicht Betrokken verhalen
1 Komt het woord knecht voor in
de verhalen 5
67% 2 Is Sinterklaas boos op Zwarte Piet 5
3 Heeft Zwarte Piet
verantwoordelijkheden 4
4 Leert Zwarte Piet van Sinterklaas 4
Schema 8 Heeft Zwarte Piet een onderdanige houding (grafiek 3.)
Grafiek 5.
Om een algemeen beeld te krijgen, worden de variabelen nogmaals geclusterd waarbij gekozen is voor een evenwichtige verdeling
van gewichten, omdat er geen verschil in belangrijkheid is tussen de variabelen. Alleen de variabele ´heeft Zwarte Piet ringen in
zijn oren´ weegt minder zwaar, omdat deze variabele minder bepalend is voor een karikatuur.
Nr. Variabelen Gewicht Betrokken
afbeeldingen 1 Zwarte Piet Clownesk verbeeldt 5
77% 2 Benadrukken van witte tanden 5
3 Benadrukken van (wit van de)
ogen 5
134
4 Benadrukken van lippen 5
5 Zwarte Piet heeft ringen in zijn
oren 3
6 Zwarte Piet klein afgebeeld 5
Schema 9 Het Karikaturiseren van Zwarte Piet (Grafiek 4.)
Tot slot
Voor een verdere bespreken van de uitkomsten van het onderzoek, wordt hier verwezen naar
hoofdstuk vier. Deze bijlage is uitsluitend bedoeld als achtergrond informatie bij de grafieken
en als leidraad voor het gedane onderzoek. Hieronder volgt nog wel een overzicht van alle
variabelen en waarderingen per verhaal, waarop de verhalen onderzocht zijn.
135
Bijlage II Literatuurinventarisatie
Hieronder is een lijst van boeken opgenomen, waarin de Sinterklaastraditie besproken wordt.
Er is gepoogd om een zo volledig mogelijk overzicht te geven van welke boeken er in de loop
van de laatste ander halve eeuw zijn uitgegeven over dit thema.
De Nederlandse Centrale Catalogus (NCC) is een belangrijke bron voor de inventarisatie
geweest, hierin zijn ongeveer 7 miljoen boeken opgenomen uit bijna 400 bibliotheken in
Nederland. Er zijn in deze catalogus veertig boeken gevonden met als onderwerp Sinterklaas.
Hiervan zijn 42% van cultuur-historische aard, 23% zijn populaire boeken die rond Sinterklaas
worden uitgegeven, geschikt om met Sinterklaas cadeau te doen.
Er zijn in het totaal maar drie boeken waarin Zwarte Piet centraal staat of uitgebreider
besproken wordt. De eerste gaat over de mogelijke relatie tussen Zwarte Piet en een moor die
in Venetië leefde. De tweede is populair van aard en bespreekt de afkomst van Zwarte Piet,
waarbij de auteur in gaat op zowel de christelijke als voorchristelijke geschiedenis. Dit is ook
het eerste boek waarin de auteur de opstand tegen Zwarte Piet bespreekt en vóór verandering
is. Het laatste boek is vorig jaar uitgegeven waarin de relatie tussen racisme en het
Sinterklaasfeest centraal staat en waarvan de auteurs ook vóór verandering van de traditie
zijn.
De meeste boeken zijn gepubliceerd na 1950, in het totaal is maar 15% afkomstig uit de
periode 1850 – 1950. Het lijkt er op dat de interesse voor het onderwerp in de tweede helft
van deze eeuw is toegenomen, zowel op cultuur-historisch gebied, maar vooral ook in de vorm
van populaire cadeauboekjes. Een andere verklaring zou kunnen zijn dat er sprake is van
ondervertegenwoordiging van de publicaties uit de eerste periode doordat deze moeilijker te
vinden zijn. Waarschijnlijk vormen beiden aanleiding voor de scheve verhouding tussen de
twee periodes.
Literatuurlijst
Aardweg, B.S.P., van den, Sint Nicolaas, in: AO ´78: no. 1741 (Lelystad, stichting IVIO) Omvang 20 p.
Over de geschiedenis en de identiteit van Sint Nicolaas. ´In vele steden en dorpen wordt voor Sinterklaas een
triomfantelijke intocht bereid. In Nederland is vooral de, voor buitenlanders onbegrijpelijke grote, intocht in
Amsterdam de voornaamste. Deze demonstratie schonk de volwassen toeschouwers echter wel de bezinning
op de vraag: ´wie is Sint Nicolaas eigenlijk?´´.
Bas, J., de, Sinterklaas bestaat als u dat wilt: over sintbeleving in Nederland (Sliedrecht, 1993) Omvang 48 p.
In bondige artikelen behandelt de schrijver zaken die met ´Sintbeleving´ te maken hebben, op een soms serieuze, soms
minder serieuze, maar altijd onderhoudende manier. Kerngedachte daarbij is dat het feest van Sinterklaas gevierd wordt,
wanneer mensen dat zinvol vinden.
Beke, J. en Hasselt, P., Sinterklaas op school, praktijkboek voor de viering van het sinterklaasfeest (Tilburg, 1998) omvang
104 p.
Dit boek voor de basisschool verheldert opvoedkundige waarden zoals de bevordering van saamhorigheid, de ervaring van
het geven en krijgen en de hoop dat het goede het kwade altijd overwint. Er staan ideeën in om het feest zowel voor
´gelovigen´ als ´ongelovigen´ een succes te maken.
Billiet, D., e.a., Sint Nicolaas van A tot Z (Eindhoven, 1997) omvang 144 p. Uitgave van Stichting Nationaal Sint Nicolaas
Comité.
Historische feiten en hedendaagse interpretaties worden afgewisseld met onder andere toneel- en poppenspelen voor
leerlingen van de basisschool. Volgens de auteurs bevat dit werk vele nooit eerder gepubliceerde gegevens en illustraties.
Het biedt items voor gezinnen, basisscholen, lerarenopleidingen, intochtcomités en alle overige Sinterklaasfeestvierders.
136
Blom, A., Nikolaas van Myra en zijn tijd (Hilversum, 1998) omvang 265 p.
Het leven van Sint Nicolaas wordt geschetst aan de hand van gegevens uit vitea, de oudste bekende levensbeschrijving uit
de achtste eeuw, en de legenden worden getoetst aan wat bekend is over de vierde eeuw.
Boer-Dirks, E., Sint Nicolaas een levende legende: wandschilderingen in de Sint Nicolaaskerk (Amsterdam, 1992) omvang
48 p.
Centraal staan hier de wandschilderingen in de Nicolaaskerk in Amsterdam waarbij de legenden besproken worden die uit
deze schilderingen af te lezen zijn.
Boswijk-Hummel, R., De shock van Sinterklaas: een boek voor ouders en andere ongelovigen ( Haarlem, 1988) omvang 143
p.
Onderzoek naar de oorzaken en de gevolgen van de grote leugen die gepaard gaat met het Sint-Nicolaasfeest: de ´shock
van Sinterklaas´.
Burgdorffer, N., De legende van den Heiligen Nicolaas (Amsterdam, 1942) omvang 22p.
Dekker, W.J., Goedheiligman, trek je beste tabbard an (Amsterdam, 1970) omvang 136 p.
Een boek over Sinterklaas, de echte en (on)vervalste, onsterfelijke heilige, patroon van velen, boeman en kindervriend,
zijn wonderdaden en veelsoortige verschijning in de kunst, literatuur en folklore, de wijze waarop zijn feest gevierd werd
en wordt.
Ebon, M., Sint-Nicolaas: leven en legende (Weesp, 1983) [Nederlandse bewerking en vertaald uit het Engels] omvang 116
p.
Over de geschiedenis van het Sinterklaasfeest in Europa.
Eeden, E., van, Wie de koek krijgt, wie de gard (Amsterdam, 1991) omvang 72 p.
Uiteenzetting van de achtergronden en historische veranderingen rond de Sinterklaasviering en de volksgebruiken, maar
ook van de typische Sint Nicolaas attributen, met gebruikmaking van noodzakelijk feitenmateriaal, overgeleverde
anekdotes en andere wetenswaardigheden. Ook de knecht-cultus rond Zwarte Piet krijgt wordt besproken, evenals het
handig gebruik dat middenstand en pedagogen hebben gemaakt van het populaire feest.
Gerwen, Ch., St. Nicolaas in de Nederlanden: patroon van kerk, stad en ambacht (Valkenswaard, 1988) omvang 104 p.
Een catalogus uitgegeven naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling in het museum van Gerwen-Lemmens in
Valkenswaard van 17 september tot 2 november 1988. De bedoeling van de tentoonstelling, alsmede de catalogus is het
benadrukken van het minder bekende gezicht van Sint Nicolaas. De keuze is op Valkenswaard gevallen aangezien de
heilige Sint Nicolaas patroon is van deze stad.
Ghesquiere, R., Van Nicolaas van Myra tot Sinterklaas: de kracht van een verhaal (Leuven, 1989) omvang 240 p. Een
onderzoek naar de figuur van Sinterklaas onder andere door de analyse van Sinterklaasverhalen. Middeleeuwse iconen,
latere schilderijen, zoeterige devotieprentjes maar ook omslagen van de modernste jeugdboeken laten zien hoe Nicolaas
van Myra alles overleefde: de beeldenstorm, het protestantisme en de secularisatie.
Gilst, A.P., van, Sinterklaas en het Sinterklaasfeest, Geschiedenis en Folklore (Veenendaal, 1969) omvang 75 p. In deze
beschrijving wordt teruggegaan tot de oude god Owdan of Odin, die in een wijde mantel gehuld op zijn trouwen schimmel
door de lucht reed. Voorts wordt aangegeven hoe het feest zich heeft kunnen handhaven ondanks kerstening en
reformatie. Ook worden de legenden over Sint Nicolaas behandeld en tenslotte wordt in een beschrijving van het
Sinterklaasfeest als folkloristisch feest de gelegenheid aangegrepen te wijzen op het verband tussen hedendaagse
gebruiken en het oude, heidense vruchtbaarheidsfeest.
Hassankhan, R. Al is hij zo zwart als roet, de vele gezichten van Sinterklaas en Zwarte Piet (Den Haag, 1988) omvang 61 p.
Informatie, bestemd voor een groot publiek, over de geschiedenis en de ontwikkeling van de Sint Nicolaasverering en het
Sinterklaasfeest als onderdeel van de discussie over de vraag of dit feest racistisch is en in hoeverre de verhouding tussen
Sinterklaas en Zwarte Piet en de daarin uitgebeelde verhouding tussen zwart en blank nog past in deze multi-culturele
samenleving.
Hengel, W.A., Sint Nikolaas en het Sint Nikolaasfeest (Leiden, 1831) omvang 46 p. Verhandeling over Sint Nicolaas en het
Sint-Nicolaasfeest inclusief enige taal- en oudheidkundige aantekeningen.
Jaarsma, K., et al., Sinterklaas en de detailhandel (Den Haag, 1997) omvang 124 p. Dit is een onderzoek naar Sinterklaas en
de detailhandel; het inkoopgedrag, favoriete cadeaus en de houding ten aanzien van Sinterklaas en kerst komen aan bod.
Janssen, L., Nicolaas, de duivel en de doden: opstellen over volkscultuur (Baarn, 1993) omvang 320 p.
In navolging op Meisen vraagt de schrijver zich af hoe Nicolaas aan zijn knecht kwam en wat de heilige met de duivel en
137
met de doden van doen had. Hoe het kon gebeuren dat doden in duivels veranderden, waarom de Kerk het procédé van
demonisering hanteerde: wat de officiële leer over dood en het hiernamaals was. Hoe bleef, ondanks de afwijzing van een
voorchristelijke dodencultus, de solidariteit tussen levenden en doden zo´n belangrijk kenmerk van het middeleeuwse
christendom.
Jones, C.W., Saint Nicholas of Mayra, Bari, and Manhattan: biography of a legend (Chicago, 1978) omvang 558 p.
Deze auteur beschrijft de geschiedenis van Sint Nicolaas met als doel het achterhalen van de factoren die maken dat Sint
Nicolaas tot een levende legende wordt gezien. Nicolaas die tot verbeelding van velen spreekt heeft door de eeuwen heen
verschillende rollen gespeeld en is nog steeds populair.
Krogt, R., Sinterklaas & Co: verhalen en gebruiken rond Sint Maarten, Sint Nicolaas en Santa Claus (Voorburg, 1995)
omvang 48 p.
Een boekje voor het grote publiek met wetenswaardigheden over deze drie ´heiligen´ die centraal staan in populaire
vieringen.
Langeler, A., Zwarte Piet: een moor in dienst van Venetië (Amsterdam, 1994) omvang 79 p.
Wie was Zwarte Piet werkelijk? In dit boekje wordt Cristoforo Moro, de historische figuur op wie Shakespeare zijn Othello
baseerde, beschreven. Moro was een telg van een van de meest illustere Italiaanse families, van wie de stamboom
teruggaat tot in de vroeg-Romeinse tijd. Deze historische Zwarte Piet was weliswaar laaghartig en vals jegens vrouwen,
maar speelde tevens zijn rol als held in de Turks-Venetiaanse oorlog van 1570-1571, toen hij bewees uit het juiste
vechtersbazenhout gesneden te zijn.
Leer, M., van, Geven rond Sinterklaas: een ritueel als spiegel van veranderde relaties (Amsterdam, 1995) omvang 125 p.
De auteur belicht de rituelen rondom het geven van geschenken aan de hand van de sinterklaastraditie. Ze laat zien dat er
vanaf de middeleeuwen tot aan de dag van vandaag heel wat veranderd is in de ongeschreven regels van dit rituele spel.
Leydis, J., Sint Nicolaas (Amsterdam, 1897) omvang 140 p. Een cultuurhistorisch onderzoek naar het Sinterklaasfeest. De
christelijke en voorchristelijke geschiedenis wordt behandeld als ook de volksgebruiken rondom het feest.
Linden, R., van der, Ikonografie van Sint-Niklaas in Vlaanderen (Gent, 1972) omvang 36 p.
De auteur behandelt aan de hand van bouwwerken, beeldhouwwerken en schilderkunst het leven, de legenden en Sint
Nicolaas als patroonheilige.
Matsier, N, Was Sinterklaas maar een gracht, (Amsterdam, 1995) omvang 47 p.
Een boekje om cadeau te geven voor alle liefhebbers van ´het feest der feesten´ en een poging de dreigende verdringing
van de Sint door de Kerstman een krachtige halt toe te roepen.
Meisen, K., Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande, (Dusseldorf, 1931).
Een cultuur-geografisch en volkenkundig onderzoek met kaarten en ´textbildern´. Grondig onderbouwde studie naar de
christelijke geschiedenis van Sinterklaas.
Raephorst, M., van, Ebon, M., Sint Nicolaas: leven en legende (Weesp, 1983) omvang 116 p.
Een cultuur-historische onderzoek naar de legendes die ontstaan zijn rondom de verering van Sint Nicolaas en de verhalen
die door de eeuwen heen zijn ontstaan rondom zijn leven.
Reinders, M., red., Sinterklaas & Co, verhalen en gebruiken rond St. Maarten, St Nicolaas en Santa Claus (Voorburg, 1995)
omvang 48 p.
Brochure, uitgegeven naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstelling in museum Swaensteyn in Voorburg van 2
november 1995 tot 7 januari 1996.
Renterghem, T., van, Het geheim van Sinterklaas en de kerstman: waarin u de duistere kanten en de amgische krachten
ontdekt van onze oeroude heidense volksgebruiken (Utrecht, 1996) [vertaald uit het Engels Anders Pieterse] omvang 156
p.
Dit boek pleit niet voor een terugkeer naar het heidense verleden, wel voor een persoonlijk beleefde band met de natuur,
met moeder Aarde, met onze oudste tradities en met elkaar. Beide traditie worden bekeken in het licht van de
volkscultuur.
Roelfs, R., Balk, J. Th., Het Amsterdams Sinterklaasboek (Amsterdam, 1982) omvang 128 p. Terugblik op activiteiten van
het Initiatief Comité Amsterdam (ICA). Herinneringen aan intochten sinds 1934, waarin ook verhalen voor kinderen zijn
opgenomen.
Schrijnen, J., De H. Nikolaas in het Folklore (Roermond, 1898) omvang 45 p.
138
Een verhandeling omtrent de discussie over de oorsprong van het Sint-Nicolaasfeest en of het al dan niet geworteld is in
de Germaanse cultuurgeschiedenis.
Schuyter, J., de, Sint Niklaas in de legende en in de Volksgebruiken (Antwerpen, 1944) omvang 48 p.
Deze studie werd geschreven met de bedoeling drie lezingen te houden, één voor de leden van de Vereniging van
Antwerpsche Folkloristen, één voor die van den Antwerpschen Sanctjeskring en één voor de Vrienden van de St.
Nicolaasplaats. Vandaar dat de schrijver voor wat Sint Nicolaas in de volksgebruiken aangaat vooral zijn aandacht gewijd
heeft aan de tradities eigen aan de Provincie Antwerpen.
Siefker, P., Santa Claus, last of the Wild men: the origins and evolution of Saint Nicholas, spanning 50,000 years (1995)
omvang 219 p.
In dit boek wordt gekeken naar de afkomst van de kerstman. De auteur gaat verder dan alleen te kijken naar Sint Nicolaas
als mogelijke voorganger. Hij bekijkt de voorchristelijke geschiedenis als oorsprong van de Kerstman.
Stoep, D., v.d., Visser, A., d., Bomans, G., Het boek voor Sinterklaas (Baarn, 1954) omvang 159 p.
Dit boek bevat klassieke en moderne verhalen en verzen, maar ook raadgevingen, recepten, wijzen en meer dingen die
interessant zijn op te weten van de Sinterklaasviering en [volgens de auteurs] daarna ook weer spoedig kan vergeten.
Toet, J., ´t Deventer Sint Nicolaas Feest, 1860-1994 ( Deventer, 1994) omvang 88 p.
Deze publicatie is samengesteld aan de hand van de archieven van de Deventer Sinterklaascommissie; van de
Sinterklaascommissie van de openbare scholen; van de maatschappij van het Nut van het algemeen, departement en
artikelen uit de Deventer Koerier en het Deventer dagblad. Uitgegeven ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de
viering in Deventer.
Verplanke, A.A., Oude Sinterklazen op Ameland (Heiloo, 1975) omvang 14 p.
Een sociologische verkenning van het Sinterklaasfeest op Ameland, waar het op een heel andere manier wordt gevierd
dan in de rest van het land.
Verwijs, E., De christelijke feesten: eene bijdrage tot de kennis der Germaansche mythologie: Sint-Nicolaasfeest (Den
Haag, 1863) omvang 80 p.
Onderdeel van de serie De Christelijke Feesten, eene bijdrage tot de kennis der Germaanse Mythologie. Onderzoek van de
christelijke feesten en de daarbij plaats hebbende volksgebruiken, vooral waar ze wortelen in het Germaanse heidendom.
Deze uitgave over Sinterklaas is de eerste in de reeks.
Vuijsje, H., ´t Is niet de bedoeling te verwijten. Het zijn gewoon wat blote feiten: Sinterklaasdichters in Nederland, (Den
Haag, 1984) omvang 104 p.
Op basis van 650 gedichten, verzameld via oproepen in alle landelijke dagbladen, wordt in dit boekje voor het eerst een
beeld gegeven van de complimenten en vooral de steken onder water die op vijf december worden uitgedeeld.
Waarom Christenen niet aan Sinterklaas moeten doen (Hoogeveen, 1981) omvang 16 p.
Opstellen van kinderen die vertellen waarom het Sint Nicolaasfeest niet als Rooms feest gevierd zou moeten worden.
Willemsen, J.Th.W., red., St. Nicolaas in Nijmegen, Patroon van schippers, scheepslieden, schelmen en schavuiten. In: Deel
2 uit “Bijdragen tot de geschiedenis van de Vestingstad Nijmegen (Nijmegen, 1996) omvang 40 p.
Brochure naar aanleiding van de gelijknamige tentoonstellng in De Stratenmakerstoren in Nijmegen. Een overzicht van het
leven van Sint Nicolaas en de speciale band met de stad Nijmegen. De nadruk ligt voornamelijk op de ontwikkeling van het
Sinterklaasfeest gedurende de laatste honderd jaar.
139
Bijlage III Geraadpleegde Internetsite’s
Naam site Adres Omschrijving
Sociaal en cultureel
planbureau
http://www.scp.nl/ Het Sociaal en Cultureel
Planbureau informeert de
rijksoverheid over de Nederlandse
verzorgingsstaat. Al 25 jaar brengt
het SCP de ontwikkelingen in het
dagelijks leven van de
Nederlandse bevolking in kaart:
werk, inkomen, gezondheid,
onderwijs, sociale zekerheid,
huisvesting, cultuur,
tijdsbesteding en opvattingen. Het
SCP laat ook zien op welke wijze
het overheidsbeleid daar invloed
op heeft of zou kunnen hebben.
Het multicultureelplein http://www.multicultureelplein.nl/ Een gezamenlijk project van St. De
Digitale Stad (DDS) en St.Omroep
Allochtonen (STOA). Met een
verwijzing naar een antiracisme
plein.
Volkskrant
http://www.volkskrant.nl/ Site met actuele artikelen,
dossiers en archief van
volkskrantartikelen van de
afgelopen paar jaar. Zoekmachine
waarmee in oude artikelen kan
worden gezocht.
Trouw http://www.trouw.nl/
Website met actuele artikelen,
dossiers en archief van
trouwartikelen van de afgelopen
paar jaar.
De Telegraaf http://www.telegraaf.nl/ Website met actuele artikelen,
archief, oude artikelen kunnen
nagezocht worden op datum, niet
op zoekterm.
140
NRC handelsblad http://www.nrc.nl/ Website met actuele artikelen,
archief, oude artikelen kunnen
nagezocht worden op datum, niet
op zoekterm.
Brabants dagblad http://www.brabantsdagblad.nl/ Website met actuele artikelen,
dossiers en archief van artikelen
van de afgelopen paar jaar.
Zoekmachine waarmee in oude
artikelen kan worden gezocht.
Limburgs dagblad http://www.limburger.nl/ Webpagina’s met actuele
artikelen, dossiers en archief van
artikelen van de afgelopen paar
jaar. Zoekmachine waarmee in
oude artikelen kan worden
gezocht.
Nederlands Dagblad http://www.nd.nl/ Pagina waarop actuele artikelen
staan, ook een archief waarin op
datum kan worden gezocht, een
link met dossiers met artikelen op
onderwerp.
De humanist
http://www.human.nl/De%20Verdi
eping/Bibliotheek/Tijdschriften/ind
exhumanist.htm
De Humanist is een boeiend
opinieblad met diepgravende
interviews, reportages en
prikkelende visies. Met artikelen
over interessante levensvisies,
ethiek en de keuzes van kleurrijke
mensen.
Ministerie van
Buitenlandse Zaken 'De
kracht van cultuur'
http://kvc.minbuza.nl/mediadis6nl.
html
Deze site bestaat uit ingezonden
artikelen over verschillende
facetten van cultuur en is
tegelijkertijd een
discussieplatform waar lezers hun
mening kwijt kunnen of kunnen
reageren om meningen van
anderen. Archief waarin gezocht
kan worden op onderwerp en
datum.
Artikel over 'Social
Identity'
http://www.falcon.cc.ukans.edu/~
harwood/theory.htm
Wit over Zwart internet
tentoonstelling
http://www.africaserver.nl/wozow
/tentoonstelling/index.html
Een site vooral gericht op
jongeren, informatie over
beeldvorming, gebaseerd op de
tentoonstelling 'wit over zwart' uit
1989. Heeft ook een
discussieforum.
141
De Groene
Amsterdammer
http://www.groene.nl/ Weekblad, artikelen,
zoekmachine, archief,
discussieplatform
Koninklijke bibliotheek http://www.konbib.nl/ Met een lidmaatschap, toegang
tot de catalogus vanaf het
internet, ook toegang tot de NCC
(Nederlandse centrale catalogus),
en andere catalogi.
Koninklijk Instituut voor
de Tropen
http://www.kit.nl/ Informatie over andere landen,
voor expats, toegang tot de
catalogus van de bibliotheek,
agenda van het museum en
theater en interessante links naar
gelijksoortige pagina's
Anne Frankstichting
Internetadres:
http://www.dds.nl/overig/annefra
nk
Informatie over het Anne
Frankhuis, over vooroordelen en
stereotypen, over racisme.
Centraal Bureau voor
de statistiek
http://www.cbs.nl/ Het Centraal Bureau voor de
Statistiek verzamelt, interpreteert
en presenteert gegevens over de
Nederlandse samenleving.
Site met artikelen over
sociale psychologie
http://www.bhs.mg.edu.au/aps/pu
blications/racism
Veel full text documenten. Voor
deze scriptie het artikel
Constructions of race, racism and
prejudice, racism adn prejudice:
Psychological perspectives (1997)
Homepage van D.
Yagcioglu
http://www.geocities.com/Athens/
8945/sycho.html
Full text artikel: Psychological
Explanations of Conflicts between
Ethnocultural Minorities and
Majorities (1996).
142
Homepage MITECS,
http://mitpress.mit.edu/MITECS/tit
le_index_a.html
Encyclopedia that classifies the
cognitive and brain sciences into
six domains: (1) computational
intelligence (2) culture, cognition,
and evolution (3) linguistics and
language (4) neuroscience (5)
philosophy, and (6) psychology.
Each section contains an extended
series of brief entries on the
defining research topics of the
domain.
Goede site waar veel full text
artikelen in te vinden zijn op de
bovenstaande gebieden.
Site van Graphpad
http://www.graphpad.com/www/
welcome.html
Op deze site kan dit
dataverwerkingsprogramma,
gratis worden gedownload.
Proeftijd 30 dagen, daarna moet
het gekocht worden.
Site met informatie
over Ulf Hannerz
http://adam.frw.uva.nl/ame/gaste
n/Hannerz.htm
Op deze site zijn full text
documenten van deze auteur te
vinden:
1. Thinking about culture in cities
2. Cities as Windows on the
World
Homepage´s van M.A.
Hogg
http://www.psy.unsw.edu.au/~joef
/conference/HoggSyd99.htm
Een priliminary draft van het
volgende artikel: Self-
Categorization and Subjective
Uncertainty Resolution (januari
1999).
Homepage A. van
Knippenberg
http://www.kun.nl/socpsy/medew
erkers/aknippenberg/index.html
Er is geen full text op deze
pagina’s te vinden, maar wel een
opsomming van gepubliceerde
artikelen. De heer van
Knippenberg was zo vriendelijk
om me door te verwijzen naar zijn
collega Ellemers voor een artikel
wat door hen gezamenlijk
geschreven is. Zij heeft dat artikel
via de e-mail opgestuurd.
143
Homepage Dr. John
Brigham
http://www.psy.fsu.edu/faculty/bri
gham.dp.html
Research Interests: Social
psychology;psychology and law;
factors affecting accuracy of
eyewitness identifications;
children in the legal system; racial
attitudes and stereotypes; social
influence processes.
Er is geen full text op deze pagina
te vinden, maar wel een
opsomming van gepubliceerde
artikelen. De heer Brigham was zo
vriendelijk om mij via de e-mail
een artikel toe te sturen.
Gebouw voor Kunst en
Cultuur
http://thing.desk.nl/wvdc/dds1/Cu
ltuur.html
Hier zijn allerlei kunst en
cultuurinstelling te vinden in de
stad Amsterdam: musea,
kunstenaarsinitiatieven enz.
League of World
Universities
http://www.nyu.edu/rectors/publi
cations.html
Een sub-pagina van de universiteit
van New York, met papers en
essays van internationale
sprekers.
Leo de Haes, Cultuur is
oorlog (1995)
http://www.dma.be/p/amphion/br
akke-h/redactie/leo.html
Boek in full text van Leo de Haes.
Het internetcollege
http://www.internetcollege.nl/vak
ken/geschiedenis/nederland.html
Site met informatie over de
geschiedenis van Nederland,
opgedeeld in verschillende tijden
en onderwerpen.
Persoonlijke webpagina
http://www.coal.nl/paul/scriptie/4.
html
Een site waarop iemand zijn
scriptie over ‘nationalisme’ heeft
neergezet.
Hoofstukken uit de
Nederlandse
geschiedenis
http://www.geschiedenis.com
Website met informatie,
chronologisch geordend, over de
Nederlandse geschiedenis.
Black/ African Related
Resources
http://www.sas.upenn.edu/African
_Studies/Home_Page/mcgee.html
This is a list of online information
storage sites (FTP, Gopher, Telnet,
WWW, BBS, Database, etc.) that
contain a significant amount of
information relating to or of
concern to Black or African
people, culture, and issues around
the world, either in files or
conferences.
Antiracisme site www.antiracisme.nl Instappunt voor verschillende
antiracisme en anti-
discriminatiesites wereldwijd.
144
Literatuurlijst
'Als ik zwart was sprong ik uit 't raam' in: De Volkskrant (23 september 1997).
Abramsz, S. En B. Bouman, De toekomst van multicultureel Nederland. Wat staat er
naast de Toren van Babel en de Bibelebontse berg? In: De Humanist ( www.Human.nl)
(februari 1999).
Barthes, R., Mythologies (Parijs 1957) in: J. Nedereen Pieterse, White on Black
(Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990).
Bekkum, D.J., van, Het verloren paradijs, Europa op zoek naar tribale cultuur in
Afrika in: De noodzaak tot pluralisme, de Kracht van Cultuur (http://kvc.minbuza.nl).
Benthem, H., van, Sint-Nicolaasliederen, de oorspronkelijke teksten en melodieën
van alle bekende traditionele Sinterklaasliederen (Amersfoort 1991).
Berg, A., van den, De zwarte Piet in: NRC Handelsblad (december 1987).
Berry, G.L., Television and Afro-Americans: past legacy and present portrayals, in: J.
Nederveen Pieterse, White on Black (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam
1990).
Bilgin, S., Weg met het woord allochtoon in: De Groene Amsterdammer (3 december
1997).
Blakely, A., Blacks in the Dutch World, the evolution of racial imagery in a modern
society (Indiana 1993).
Boer-Dirks, E., Nieuw licht op Zwarte Piet, een kunsthistorisch antwoord op de vraag
naar de herkomst van Zwarte Piet in: Volkskundig Bulletin, tijdschrift voor
Nederlandse Cultuurwetenschap, vol. 19 (issue 1), 1993, 1-35 (35).
Boer-Dirks, E., Sint Nicolaas van Jan Schenkman in: Ons Amsterdam , vol 47.
(issue 12), dec-1995, 282.
Boer-Dirks, E., Sinterklaas in de Nederlandse letterkunde in: Juffrouw Ida, vol. 15
(issue 3), okt-1989, 1-8.
Booy, F., Ziet, hoe Sint Niklaas zijn leven soms waagt, in: Het jaarboek van het
Nederlands genootschap van bibliofielen (1994) 93-111.
Booy, F., Sinterklaasje kom maar binnen met je knecht in: Leesgoed, tijdschrift over
kinderboeken, vol. 21 (issue 6), 1994, 231-234 (4).
Booy, F., Een grote verzameling Sint Nicolaasrealia, Sinterklaas op prent en muziek
in: Traditie (issue4) dec-1997, 5-10.
Booy, F., Suprises uit mijn sinterklaasboeken in: Boekenpost nov-1996, 4-7.
Bovenkerk, F., Vrolijke Schoorsteenvegers in: De Volkskrant (1990).
Brok, H., Het Sjimmie-syndroom, de neger in het beeldverhaal in: Vreemd gespuis,
Anne Frankstichting (Amsterdam 1987).
Brusse, P., En strooi eens wat lekkers… (Volkskrant, december 1997 ).
Corbey, R., Wildheid en beschaving, de Europese verbeelding van Arika (Baarn
1989).
Damsma, D., Het Hollandse Huisgezin (1560- heden) (Utrecht 1993).
Dekker, R., Uit de schaduw in ´t grote licht, kinderen in egodocumenten van de
Gouden Eeuw tot de Romantiek (Amsterdam 1995).
Dekker, W.J., Goedheiligman trek je beste tabbard an (Amsterdam 1970).
Dijk, T., van, Schoolvoorbeelden van racisme (Amsterdam 1987).
Dousborgh, W., Hoe fout is Zwarte Piet in: Het Brabants Dagblad ( 4 december
1998).
145
Dovidio, J. en J.C. Brigham, B. Johnson & S. Gaertner,. Stereotyping, prejudice,
and discrimination: Another look, in: N. Macrea, M. Hewstone, & C. Stangor
(Eds.), Foundations of stereotypes and stereotyping (New York 1996).
Dubbelman, J.E. en J. Tanja, Nawoord in: Vreemd gespuis Anne Frankstichting
(Amsterdam 1987).
Duijx, T., Kinderboeken als levend cultuurbezit in: Kinderboeken als levend
cultuurbezit, 10 jaar stichting geschiedenis kinder- en jeugdliteratuur (Rotterdam
1997).
Elich, J. H. en B. Maso, Discriminatie, vooroordeel en racisme in Nederland in W.A.
Shadid, Grondslagen van interculturele communicatie (Houten 1998).
Ellemers, N., en A. van Knippenberg, Stereotyping in Social Context in: In R. Spears, P. J. Oakes,
N.
Ellemers, & S. A. Haslam (Eds.), The social psychology of stereotyping and group life (Oxford:
Basil
Blackwell )209-235.
Ellis Davidson, R.R., Myths and symbols in pagan Europe, early Scandinavian and
Celtic religions (Manchester 1988).
Galen, J., van, Patat met roti in: De Groene Amsterdammer (28 april 1999).
Geertruyden, G., van, van monsters, heidenen en grote kinderen, in: racisme donker
kontinent, stereotypen en fantasiebeelden over zwarten in het koninkrijk België Nationaal
Centrum voor Ontwikkelingssamenwerking (NCOS) (Brussel, 1991).
Ghesquiere, R., Van Nicolaas van Myra tot Sinterklaas, de kracht van een verhaal
(Leuven, 1989).
Gijswijt-Hofstra, M., Nederlandse tolerantie een mythe, in: Groniek onafhankelijk
Gronings historisch studentenblad (issue 124, 1994).
Gijswijt-Hofstra, M., red., Een schijn van verdraagzaamheid, afwijking en tolerantie in
Nederland van de zestiende eeuw tot heden (Hilversum, 1989).
Gijtenbeek, J. en F. Verbeek, SCO RAPPORT, vooroordelen ten aanzien van
allochtone groepen (Amsterdam 1988).
Gilst, A.P., van, Sinterklaas en het Sinterklaasfeest (Veenendaal 1969).
Groot, A.D., de, Sint Nicolaas, patroon van liefde in: Psychologische reeks; no. 6
(Amsterdam 1949).
Hassankhan, R., Al is hij zo zwart als roet (Den Haag, 1988).
Heering, A., De vele levens van Sinterklaas in: Intermediar vol. 31 (issue 48) 1995, 35-38.
Helder, L. en S. Gravenberch, red. , Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht
(Berchem, 1998).
Heijnen, R., en M. Weltak, Kan het ook zonder gironummer in: De Volkskrant (1989).
Helders, L., en Scotty Gravenberch, red., Sinterklaasje kom maar binnen zonder
knecht (Berchem 1998).
Hogg, M.A., Self-categorization and subjective uncertainty resolution: cognitive and
motivational facets of social identity and group membership
(www.psy.unsw.edu.au/~joef/conference/HoggSyd99.htm 1999).
Jahoda, G., Images of Savages, ancient roots of modern prejudice in western
culture (1999).
Janssen, L., Nicolaas, de duivel en de doden (Utrecht 1993).
Jong, J., de, Sint of Kerstman, in: De Volkskrant ( 5 december 1997).
Jong, P., H., de, Het nut van Nederland. Opstellen over soevereiniteit en identiteit in:
Het Nederlands Dagblad (www.nd.nl/htm/rech19.htm 1999).
Klein, G., Reading into Racism, (1985) in: T. Dijk, van, Schoolvoorbeelden van
racisme (Amsterdam 1987).
Knippenberg, A., van, Perceptie en evaluatie van verschillen tussen groepen (1979)
in: W.A. Shadid, grondslagen van interculturele communicatie (houten, 1998)
146
Kreuger, M., Liever oplossingen dan taboes, Nederland hoeft geen tolerantieparadijs
te zijn in: Anti Racisme Informatie Centrum (www.aric.nl )
Kruizinga, J. H., Variaties van Ameland tot Vlaanderen op het thema Sinterklaas in:
De Kern (1962).
Krulthof, B., Opvoeden in de Gouden Eeuw, Hollandse elite toegeeflijk en tolerant
voor kinderen in: De Volkskrant (22 mei 1998).
Lans, J., van der en H. Vuijsje, Lage landen, hoge sprongen, Nederland in beweging
1898-1998 (Wormer 1998).
Lievens, R. Sinterklaasfragmenten uit Utenbroekes Spiegel Historia in: Leuvensche bijdragen
op het gebied van de Germaansche Philologie en in ’t bijzonder van de Nederlandsche
dialectkunde, vol 85 (issue 1-2). 1996, 131-146.
Luning, H.M., Sinterklaas in oorlogstijd in: Waardeel: Drents historisch tijdschrift vol.
14 (issue 4) 1994, 8-12.
Meer Nederlanders vieren Sinterklaas, in: Dagblad de Limburger ( 5 december
1996).
Meertens, R.W. en J.von Grumbkow, red., Sociale psychologie (Groningen, tweede
herziende druk 1992, eerste druk 1988)
Meisen, K, Nikolauskult und Nikolausbrauch im Abendlande: eine kultgeographisch-
volkskundliche Untersuchung, (Dusseldorf 1981)
Naerssen,T., van, De gelede ruimte. Inleiding over ongelijke ontwikkeling en
imperialisme, al Cahier, nr. 4, 1979 in: M. Schipper, Homocaudatus (Amsterdam
1995).
Nederveen Pieterse, J., White on Black, images of Africa and Blacks in Western Popular
Culture (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990).
Nederveen Pieterse, J., Mirakels multiculturalisme, Zwarte Piet revisited in: L. Helder
en S. Gravenberch, Sinterklaasje kom maar binnen zonder knecht (Berchem,
1998)
Pennen, W., van der, Van mijter tot koningskroon, de dagen tussen Sinterklaas en
Driekoningen in recente kinderboeken in: Leesgoed vol.21(issue 6) jun-1996, 235-
239.
Racism and Prejudice: Psychological Perspectives, constructions of race, racism and
prejudice gevonden op pagina: http://www.bhs.mg.edu.au
Ramdas, A., De nerveuze samenleving in: De Groene Amsterdammer (10 december
1997).
Redmond, R., Zwarte mensen in kinderboeken (Den Haag 1980).
Renterghem, T., Het geheim van Sinterklaas en de Kerstman (Utrecht 1996)
Robinson, R., The comics: an illustrated history of comic strip art (New York 1974)
in: J. Nederveen Pieterse, White on Black, (Londen 1992, eerste druk: Amsterdam 1990).
Schipper, M., Het probleem van Zelf en Ander in: M.Schipper, De boomstam en de
krokodil. Kwesties van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995).
Schipper, M., Homocaudatus in: M. Schipper De boomstam en de krokodil. Kwesties
van ras, cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995).
Shadid, W.A., Grondslagen van interculturele communicatie, studieveld en
werkterrein (Houten 1998).
Sint Nicolaas van A tot Z, Sichting Nationale Sint Nicolaas Comité (Rotterdam 1997).
Stokvis, P.R.D., Nationale identiteit, beeldvorming, stereotypen en karakteristieken
in: Theoretische geschiedenis vol. 24 (issue 3) 1997, 279-287.
Tabet, P., De juiste huid in: De Volkskrant (23 september 1997).
Timman, Y., Beeldvorming bij kinderen in: Samenwijs: informatieblad opleiding,
onderwijs en vorming minderheden en het onderzoek dat daarmee verband houdt,
vol. 13 (issue 1), 1992, 4-6 (3).
Vries, J., de, De wetenschap der volkenkunde, (Amsterdam 1941) in: R. Ghesquiere, Van
147
Nicolaas van Myra tot Sinterklaas, de kracht van een verhaal
(Leuven 1989).
Westerloo, G., van, Wit vel, zwarte ziel in: De Groene Amsterdammer (24 juni 1998).
Wij zijn geen zielepoten in: Bijeen: maandblad over internationale samenwerking op
het terrein van missionering, zending en ontwikkelingswerk, vol. 20 (issue 1), 1988.
Yagcioglu, D., Psychological Explanations of Conflicts between Ethnocultural
Minorities and Majorities (www.geocities.com/Athens/8945/sycho.html)
Zavalloni, M., Ego-Ecology: The study of the Interaction between Social and
Personal Identities in: M. Schipper, De boomstam en de krokodil. Kwesties van ras,
cultuur en wetenschap (Amsterdam 1995).
Zwier, G.J., De verschrikkelijke goedheiligman (NRC Handelsblad, 4 december
1982).
Zwarte Piet wordt feestelijk gekleurd in: De Volkskrant (19 november 1993).
Zonder Zwarte Piet is het geen sinterklaasfeest meer in: Het parool (28 november
1997).
148
Literatuurlijst sinterklaasverhalen
Abraham, Mee in de zak: de ernstige lotgevallen van stoute kinderen Koster
(Amsterdam 1915)
Abramsz, S., e.a., Sinterklaasvertellingen Van Belkum (Zutphen 1919)
Balje, J., Flipje en Sint Nicolaas 1946
Battum, A., De drie domme Pietjes in O, die Zwarte Pieten Holland (Haarlem 1967)
Beek, C., Sinterklaas was er ook nog (Tijdschrift De Spiegel 1961)
Been, J.H., Sint Nicolaas vertellingen Gebroeders Kluitman (Alkmaar 1913)
Bellaart, Hoe het kwam dat Sinterklaas Pieterbaas in dienst nam in: Het
Sinterklaasboek voor broer en zus Meulenhof (Amsterdam 1922)
Blaauw, H., Sint-Nicolaasavond Gebr. Kluitman (Alkmaar 191X)
Bouhuys, M., De trouwe schimmel Holland (Haarlem 1977)
Bouhuys, M., Pieterbazen zijn nooit moe in: Een huis in een schoen (1972)
Bruijn, M, Sinterklaas en de hulppieten De Fontein (Amsterdam 1975)
Bruijn, M., Sinterklaas zet zijn schoen (Den Haag 1965)
Bruin, C., Van Spanje naar ons land: reisbeschrijvingen 1920
Candotti, D., Sinterklaas liedjesboek 1984
Coppens, R., Helversteijn, W., red., De sinassappelpiet in: De kleine Margriet De
geïllustreerde Pers (Amsterdam 1980)
Dam, A., Het Pietenboek 1989
De Ballon, De ring van Sinterklaas in: Sinterklaasspeelboek (1988)
De Ballon, Een gulzige Zwarte Piet in: Sinterklaas kom maar vlug (1988)
De Bel, M., Het dagboek van Zwarte Piet, (Infodok1989)
Dick, P., Sinterklaas, kerstmis en nieuwjaa Van Goor (Amsterdam 1941)
Dros, I., Juf in de zak in Sinterklaas is Jarig , Holkema en Warendorf (Houten 1990)
Enlsengen, J., Sneeuw in: Sinterklaas in Jarig Van Holkema en Warendorf (Houten
1990)
Eyk, H., Sinterklaas blijft een zomer over (Hoorn 1940)
Figee, H., De straf in Nieuwegein in: De reis van Sinterklaas (Van Goor1991)
Figee, H., De val van Sinterklaas 1994
Fiks, E., Sinterklaas gefopt 1955
Franke, S., Sinterklaas kapoentje, Kluitman (Alkmaar 1952)
Gelder, J., Sinterklaasverhalen: over mijtertrekjes, voetbals..1998
Geron, J., Een Zwarte Piet met rode stippen in: Sitnerklaas Speelboek Zuidned.
Uitgeverij (Aartselaar 1984)
Hallemans, I., Een geheim in: Een zak vol verhaaltjes (Leuven 1987)
Heinen, J., Het geblokte hondje (Tijdschrift de Spiegel 1961)
Het boek van Sinterklaas is zoek, Delta uitgeverij1989
Heuvel, H., Sinterklaas heeft problemen Zuidned. Uitgeverij (Aartselaar 1979)
Hooft, M., Zwarte Piet…kiekeboe, Bruijn (Haarlem 1992)
Horst, v.d., De Sint zoekt een knecht 1945
Huisman, G., Stiekeme Sint Nicolaas (Deventer Dagblad 1991)
Hulst, W.G., Het verhaal van Sinterklaas die zijn muts verloren had, Callenbach
(Nijkerk 1981)
Jitta, C., Smits, M., Sinterklaas, Kimio (Blaricum 1986)
Labberton, M., Sinterklaas goed heilig man (Tijdschrift Het Kind 1930)
Laurey, H., Het rode jeepje kan niet verder in: Sinterklaas en de struikrovers Holland
149
(Amsterdam 1958)
Leeuwen, N., Het nieuwe knechtje van Sinterklaas in: Sinterklaas: versjes en
verhalen, Mulder (Amsterdam 1950)
Maathuis, Ilcken, S., Het boek van St. Nicolaas: verhalen en versjes... 1920
Meiden-Coolsma, D., Bij Sinterklaas in Spanje in: Zeven verhalen uit de zak van
Sinterklaas ,Van Gorcum (Assen 1960)
Meyler, H., Het Zwarte Pieten Boek 1962
Mooy, A.C., de, Sint Nicolaas te Zierikzee 1925
Resa. T, Manneke, een St. Nicolaasverhaal (De Katholieke Illustratie1919)
Sand, v.d., H.B., De plaatsvervanger van Sint Nicolaas (De Katholieke Illustratie
1928)
Schenkman, J., Sint Nicolaas en zijn knecht, J.Vlieger (Amsterdam 1870, eerste
uitgave 1850)
Schermelé, W., Sint Nicolaasboek verhaaltjes en versjes 1959
Schermelé, W., Sinterklaasavond 1955
Sint en Piet op zee in: Dat lees ik (1982)
Smulders, L., Pietje Prik in pyama: een Sinterklaas-vertelling (Den Bosch 1975)
Snapper, R., St. Nicolaas 1940
Soeters, A., Daar is Sinterklaas in: Sinterklaas vertelt Deltas (Aartselaar 1985)
Soeters, A., Een grappige Zwarte Piet in: Een grappige Zwarte Piet Deltas (Aartelaar
1985)
Spectrum, Groot Sinterklaasboek 1977
Speijk, S., De echte Sinterklaas vertelt 1998
Spierenburg, C., De witte piet 1990
St. Nicolaas 1929
Stiemens-Hopman, M.M., Sinterklaas komt bij Spits Van Gorcum (Assen 1934)
Stijger-Kropholler, T., Feestdagen: versjes en verhaaltjes voor.. 1930
Stroman, B., Waarom Sint-Nicolaas in 1944 niet bij... 1945
Takens, A., Dat kind moet in de Zak in: Het grote boek van SinterklaasVan Holkema
en Warendorf (Houten 1993)
Terlouw, P., Hoe Sinterklaas een zwarte knecht kreeg (Tijdschrift De Spiegel 1960)
Tienhoven., A.B., Sinterklaas kapoentje Kluitman (Alkmaar 1928)
Timmersmans, F., De nood van Sinterklaas (Tijdschrift Het Kind 1936)
Verroen, D., Geen schoorsteen in: 1997
Vogt, G. De dichtpiet kan het niet in: Het boek van Sinterklaas Van Reemst (Houten
1988)
Vriens, J., Sinterklaas komt op school in: Dag Sinterklaasje Holkema en Warendorf
(Bussum 1983)
Winkel, M., Waar is Sinterklaas Van Reemst (Weert 1995)
150
Literatuurlijst onderzoek krantenartikelen
Allochtonen gekwetst door rol hulpje Sint ‘Zwarte Piet uiting alledaags racisme’ in: De
Telegraaf (17
november 1998).
Baeten, M., De stoomboot uit Italië is logischer in: Nrc Handelsblad (5 december 1988).
Baeten, M., Warptol stilt d’angst niet meer in: de Volkskrant (18 november 1989).
Berg, A., van den, De Zwarte Piet in: Nrc Handelsblad ( 5 december 1987).
Bijlmer wil verbod op Zwarte Piet in: De Telegraaf (28 november 1998).
Bijscholing voor Sinterklaas en Zwarte Piet in: Dagblad de Limburger (22 november
1993).
Bovenkerk, F., Vrolijke Schoorsteenvegers in: de Volkskrant ( 5 december 1990).
Brusse, P., En strooi ons wat lekkers in: de Volkskrant (1 december 1997).
Dalfsen, J., van, Keurmerk voor ‘betere’ Sinterklaas in: Zwolse Courant (28 oktober
1994).
Doesborgh, W., Hoe fout is Zwarte Piet? in: Het Brabants Dagblad ( 4 december
1998).
Doesborgh, W., Leukste liedjes over Sint Nicolaas en Zwarte Piet in: Dagblad de
Limburger (1 december 1996).
Doesborgh, W., Op zoek naar de echte Sinterklaas in: Het Brabants Dagblad (4
december 1998).
Floris, R., Honderd jaar Sint in Hoorns museum in: Deventer Dagblad (20 oktober
1995).
Geel, R., Sinterklaas en armoede, maar o wee, o bittere smart in: Nrc Handelsblad (
4 december 1985).
Gessel, H., van, Zestiende-eeuw Venetië bracht Sinterklaas en Zwarte Piet samen
in: de Volkskrant (26 november 1994).
Giesen, P., Sinterklaas blijft favoriet boven zijn collega Kerstman in: de Volkskrant (4
december 1995).
Gortzak, R., Gewoon een gezellige oude man die kadootjes uitdeelt in: de Volkskrant
(28 november 1995).
Huygen, M., Knecht van Sint: zwart gemaakte balnke ‘travestie’ in: Nrc Handelsblad
(5 december 1988).
Jong, J., de, Sint of Kerstman in: de Volkskrant (5 december 1997).
Kagie, R., Hoogtepunt in: NRC Handelsblad (5 december 1980).
Kapitein, T., Groeten, Piet in: de Volkskrant (1 december 1995).
Kerkvoorde, J.C., Sinterklaasfeest heel vroeger alleen voor de welgestelden in:
Deventer Dagblad (18 november 1996)
Kuipers, W., Sinterklaas is heilig in: Dagblad de Limburger (27 november 1991).
Lange, Y., De Sint kiest altijd voor ’t kind in: NRC Handelsblad (5 december 1998).
Luymes, A., Discussie over zwartepiet als uiting van racisme laait weer op.
Sinterklaas kan best alleen op pad gaan, in: De Zwolse Courant (17 november
1998).
Matsier, N., Niets minder dan het laatste oordeel in: Nrc Handelsblad (30 november
1994).
Matsier, N., Patroon van zeelui, veerlui, vissers, bakkers, slagers, bankiers, kinderen
en dieven in: de Volkskrant (26 november 1993).
Matsier, N., Van groot heilige tot volksfeest in: NRC Handelsblad (23 november
151
1995).
Meer Nederlanders vieren Sinterklaas in: Dagblad de Limburger ( 5 december 1996).
Nederland viert massaal sinterklaas in: De Telegraaf (3 december 1998).
Nuis, M., De sociaal-pedagogische rol van Sinterklaas in: Het Deventer Dagblad (5
december 1990).
Paans, B., Een koninklijke klaas in: de Volkskrant (30 november 1985).
Peters, B., Legendeliederen over Sint Nicolaas galmen loepzuiver door de Oude
Kerk in: de Volkskrant ( 16 november 1991).
Piet (Oel) is zwart van roet in: de Volkskrant ( 4 december 1986).
Pleij, H., Sinterklaas moet met hand en tand verdedigd worden in: NRC Handelsblad
(5 december 1998).
Pleij, H., Zacht geklopt, hard geklopt in: de Volkskrant (30 november 1996).
Scheer, W., Sint ‘leende’ de schimmel van god Wodan in: Deventer Dagblad (18
november 1988).
Schöttelndreier, M., Dikke kabouter kan Sinterklaas niet vervangen in: de Volkskrant
(4 december 1993).
Schouten, D., De ontwmanteling van Sinterklaas door Nederlanse schrijvers, een
tentoonstelling in het Letterkundig Museum in: Vrij Nederland (2 december 1989).
Schuyt, K., Haalt Sinterklaas het jaar 2000? in: de Volkskrant ( 6 december 1993).
Sint en piet en apartheid in: de Volkskrant (19 november 1985).
Sint en Zwarte Piet zijn niet welkom op alle scholen in: de Volkskrant (27 november
1996).
Stuart, T., Zwarte Piet, symbool van racisme of alleen van macht in: NRC
Handelsblad (5 december 1984).
Surinaamse en Antilliaanse kinderen willen niet voor Zwarte Piet worden
uitgescholden in: Het Brabants Dagblad (18 november 1998).
Vlugt, B., van der, Cadeaus maken het feest stomvervelend in: Het Brabants
Dagblad ( 5 december 1998).
Wie als Zwarte Piet geboren wordt in: de Volkskrant (23 november 1982).
Wodan heeft minder met Sinterklaas te maken dan men denkt in: Deventer Dagblad
(15 november 1991).
Wolf, A., van der, Goedheiligman wil niet langer boeman zijn: ‘Sinterklaas en zijn
Pieten zijn stuk milder geworden’ in: Deventer Dagblad (30 november 1988).
Wortel, Th., Zwartepiet heeft niks met racisme te maken in: Deventer Dagblad ( 4
december 1993).
Zuthem, C., De Sint als beunhaas, genootschap ten strijde tegen amateur
Sinterklazen en Zwarte Pieten in: Deventer Dagblad (5 december 1992).
Zwarte Piet wordt feestelijk gekleurd in: de Volkskrant (17 november 1993).
Zwier, G.J., Hoe het beeld van Sinterklaas door de eeuwen heen werd aangepast, de
verschikkelijke goedheiligman in: NRC Handelsblad (4 december 1982).
152
