Van papierindustrie tot papierkunst300 jaar papierindustrie in twente

Scheppen&Koetsen

3bijbeldrukpapier33blauwpapier33bordpapier33boterpapier33grauwpapier33grijspapier33halfpondspapier33javapak33kardoespapier33munnikegrauw33pergamijn33pondspapier33pro patria33suikerpapier33schrenspapier33tabakspapier33tapijtpapier33twijnderspapier33velijn33verg33viltpapier33vlakpapier33waterpapier3

Scheppen & KoetsenVan papierindustrie tot papierkunst

Colofon

TekstBert-Ren Brinkman (Landschap Overijssel)Met dank aan Ruud LinssenProduktieInge Winter (Winterworks), Hanneke Kleverkamp (Landschap Overijssel)Concept & grafisch ontwerpInge Winter (Winterworks)FotografieInge Winter (Winterworks)Fotos pagina 21, 24, 28: Nederlands Openluchtmuseum, ArnhemFotos pagina 23: Berghuizer Papierfabriek, Papierfabriek De Middelste MolenFilmstillsLilith (www.lilithlove.eu ), Ruud Linssen, Boris Winter

LiteratuurGeschiedenis van de Berghuizer Papierfabriek, van mensen, water en papierIngrid Jacobs en Hans Reichart, Uitgeverij Matrijs, Utrecht, 2008ISBN 978 90 5345 3346

Watermolens TwenteHenk Middag (Het Oversticht), Boekhandel Broekhuis / Uitgeverij, Hengelo, 2007ISBN 978-90-777-8095-4

Zeven dalen, zeven verhalen. Over de bronnen van Twente.Hans Morsinkhof, nieuwewind communicatie reclame pr, Enschede, 2007ISBN 978-90-812249-1-8

Websiteswww.demiddelstemolen.nl/members.chello.nl/~j.nikkels/gen/papier/papier.htmlnl.wikipedia.org/wiki/Papierwww.papiergeschiedenis.nl/index.htmwww.waterradmolens.nl/index.htmlhobby-en-overige.infonu.nl/diversen/12486-ontwikkeling-papier-maken-fabricage.htmlwww.noordoost-twente.nl/virtuele-map/watermolens/http://members.chello.nl/~j.nikkels/gen/papier/terminologie.html

Landschap Overijssel 2011

www.landschapoverijssel.nl

Inhoudsopgave

Inleiding

Waar ben ik?

Leven tussen bronnen en beken

De kracht van water

Papierindustrie in Twente

Zo werkt de papiermolen

Papier, schrijven, lezen, kennis, cultuur

De toekomst van de molen

Schep een band met papier

Wandelen door het dal van de Mosbeek

Met dank aan

5

6

10

14

18

22

28

32

34

42

44

Scheppen&Koetsen

17112011

6

Inleiding

Welkom!

Welkom in het mooie dal van de Mosbeek, welkom in de molen van Frans!Een modern feestje van 300 jaar papierindustrie dat in deze molen begon.Destijds weerklonk het stampen van de hamerbak in deze regio, vandaag heten we uwelkom in een molen waar we met vrijwilligers onze passie met u delen. De passie voordeze molen en voor deze prachtige glooiende landstreek.

Ervaar de wonderlijke natuur van deze streekRuik de geur van houtvuurLuister naar de stilteVoel de molenaarsromantiek

Deel met ons de passie voor de molen, haar geschiedenis en dit bijzonder stukje Twente.

Welkom!

Jessica Winter (hoofd communicatie & vrijwilligerswerk)

Landschap Overijssel

Juli 2011

Scheppen&Koetsen

17112011

8

Scheppen&Koetsen

17112011

9

Waar ben ik?

Waar ben ik?De stuwwallen van Twente zijn het brongebied van tientallen snelstromende beekjes. Dezebeekjes, zoals de Mosbeek bij Vasse, waren ideale plekken om watermolens te bouwen. Alin 1711 bracht de Mosbeek het waterrad van de Molen van Frans in beweging en klopte dehamers lompen tot papierpulp. Later werd de Molen van Frans omgebouwd tot korenmolen.In de molen wordt nog steeds gemalen. Ook doet de molen dienst als natuurinformatie-centrum en startpunt voor excursies, waar Landschap Overijssel jaarlijks vele bezoekersontvangt. De molen wordt omringd door het prachtige landschap van het Dal van deMosbeek. Zoals in veel natuurgebieden in Overijssel speelt de stuwwal hier een grote rol.Het glooiende, kleinschalige landschap met de vele holle weggetjes en grote essen zijntyperend voor dit gebied.

Dit verhaal gaat over het landschap. Maar vooral ook over de mens die handig gebruik wistte maken van het snelstromende beekwater om papier te maken.

Dal van de MosbeekU staat op voormalige zeebodem. Dat was het Dal van de Mosbeek ooit. Na de zee kwamenenorme ijsmassas, die de grond omhoog werkten tot stuwwallen. Onder het dikke ijspakwerd de bodem vermalen tot een dichte laag keileem. Na het smelten van het ijs bleef ereen landschap achter met hoge en droge wallen en smeltwaterdalen daartussen. De lageplekken bleven nat, want water zakt niet weg door keileem. In latere tijden kwam hiernog een pak zand overheen. In een koude periode met veel stormen is dat door dewind aangevoerd en hier als dekzand neer gegooid. Geen gemakkelijk gebied om in temoeten leven.Maar toen volgde de wilskracht van de mens. Door gebruik te maken van de natuur be-gonnen mensen in het dal kleine stukken te ontginnen. De boer gebruikt de hogere drogeredelen als bouwland. Dit zijn de bolle, open essen. Alleen langs de randen staan dichtehoutwallen die het vee tegen houden. Op de allerhoogste stukken met de slechtste grond

Scheppen&Koetsen

17112011

10

ligt de heide waar de schapen grazen. In de lage natte delen vindt je de hooilanden.'Maten' noemen ze die hier. De boer hooit n keer per jaar, laat in de zomer, als dematen een beetje opgedroogd zijn. De boerderij met de potstal staat tussen hoog en laagin. Overal makkelijk dichtbij. Vooral dicht bij de essen, want daar heeft de boer hetmeeste werk.Al deze activiteiten, gebaseerd op de natuurlijke mogelijkheden, hebben het gebiedgevormd. Daarom heeft het een kleinschalig patroon van dorpen, landbouwgrond, hout-wallen, heide en nat hooiland. Nu behoort het Dal van de Mosbeek, met verscholen beek-jes, geheim-zinnige bronbossen en historische overblijfselen tot n van de mooiste gebieden vanOverijssel. Dat is ook landelijk erkend. Noordoost Twente is sinds 2006 n van de twintigNationale Landschappen in ons land. Woon-werk Landschappen met een bijzondereuitstraling en uniek in Nederland. Provincie, gemeenten, waterschappen en LandschapOverijssel werken in dit gebied samen om dit landschap te behouden, ontwikkelen voor defuncties van wonen, werken en beleven.

Scheppen&Koetsen

17112011

11

Leventussen

bronnenen beken

Scheppen&Koetsen

17112011

12

Scheppen&Koetsen

17112011

13

Scheppen&Koetsen

17112011

14

Leven tussen bronnen en bekenAnno nu biedt het Dal van de Mosbeek veel. Het belangrijkste is natuurlijk de naamgever,n van de laatste ongeschonden beken van Nederland. Op veel plekken welt water op uitde bodem. Via stroompjes en minibeekjes komt het water in de Mosbeek.Door de manier waarop Twente gevormd is (eerst de zee, toen het ijs en tot slot hetdekzand) zitten er allerlei lagen in de bodem. Sommige van die lagen, met veel zand, latenhet grondwater prima door. Lagen als keileem houden grondwater juist tegen. Het waterzoekt hier zijn weg tussendoor. Op de helling van de stuwwal kan een keileemlaag aan deoppervlakte komen. Dan kan het water niet anders dan naar buiten stromen. Een bron isgeboren!Het is een fascinerend gezicht om het water, langzaam maar constant, zo uit de grond op tezien borrelen. Als een klein stroompje zoekt het langs de helling zijn weg naar beneden.Het komt samen met andere stroompjes en vormt uiteindelijke een beek. De oorsprong vande Mosbeek.In het dal van de Mosbeek bevindt zich een rijke natuur, van de in Nederland zeldzameOrchidee tot het Vliegend hert, een van de grootste kevers in Europa. Scheppen&

Koetsen1711

2011

15

Scheppen&Koetsen

17112011

16

Scheppen&Koetsen

17112011

17

De krachtvan water

De kracht van waterAl heel lang wordt het stromende water van de beek gebruikt om een molen aan te drijven.Een principe dat de Romeinen afkeken van de Grieken. Zij verbeterden het systeem doorhet rad verticaal te plaatsen. Het water als bron van duurzame energie! Van alle tijden enook nu weer actueel.Alle klussen waarvoor kracht nodig is, zoals het malen van graan of het persen van olie uitzaden kunnen in een watermolen gedaan worden. Om papier te kunnen maken moetengrondstoffen als lompen met hamers of maalstenen worden verkleind tot vezels. Ook daar-voor was de kracht van de watermolen zeer geschikt.Het principe is simpel: als je een rad in stromend water hangt gaat het draaien. De as vanhet rad drijft de machines aan. Hiervoor werd een vernuftig systeem van tandraderengebruikt. Daarmee kan de snelheid van draaien veranderd worden. Ook de richting, vanhorizontaal naar verticaal draaiend, is te wisselen. Opa Frans, in 1875 de molenaar van deMolen van Frans, liet zelfs de wasmachine van zijn vrouw er op draaien!

Scheppen&Koetsen

17112011

18

Scheppen&Koetsen

17112011

19

Papierindustriein Twente

Scheppen&Koetsen

17112011

20

Scheppen&Koetsen

17112011

21

Papierindustrie in TwenteWillem Cramer stichtte in 1711 een papierfabriek in de Molen van Frans (die toen nog nietzo heette). De molen zelf is waarschijnlijk al ouder. Een aantal jaren later stonden er driewatermolens langs de Mosbeek, die allen via een ambachtelijk proced papier maakten. Hetbegin van de Twentse papierindustrie. Cramer kocht later nog twee molens op het landgoedSpringendal bij Denekamp. Zijn familie is schatrijk geworden van de honderden kilos papierdie er elke dag geproduceerd werden.Tot aan 1867 is in de Molen van Frans papier gemaakt. Daarna wordt de productie gecon-centreerd op het Springendal. Door toenemende concurrentie uit Duitsland was het nodigom de kosten te verminderen. Tussen 1867 en 1870 maakt de molen van Frans alleen nogpapierpulp in de hamerbakken. Het papierscheppen gebeurt op de grote molen in hetSpringendal. H.G.D. Cramer, de toenmalige directeur, heeft hier veel succes mee. Hij is devijfde generatie papiermakers sinds Willem Cramer begon in de molen. Vooral zijn bord-papier (dik papier van minstens 179 gram per vierkante meter) is bekend en wint veleprijzen. Vanwege zijn brandvastheid wordt het bijvoorbeeld gebruikt voor kanonnenkar-doezen, met kruit gevulde hoezen, voor de Beierse regering.Deze voorspoedige tijd duurt in Twente tot circa 1880. De mechanisering zet door. De water-molen is niet in staat om voldoende en constante energie te leveren voor de machines.De stoommachine doet zijn intrede. De watermolen is daarmee op slag ouderwets gewor-den. Uiteindelijk verkoopt Cramer de watermolens in Mander. De nieuwe eigenaren bouwenze om tot korenmolens. De grote molen Springendal wordt wasserij. Deze blijft tot in 1963in bezit van de nazaten Cramer.H.G.D. Cramer koopt in 1884 de Berghuizer Papierfabriek in Wapenveld. Zij verplaatsten deproductie daarheen. Dat betekende het einde van de papierindustrie in Twente.

De Berghuizer Papierfabriek heeft het lang vol kunnen houden. De achterkleinkinderen vanH.G.D. Cramer fuseerden de fabriek in 1962 met Van Gelder Papier. In de golf faillissementenin de jaren 80 (Fokker, Volvo, NedCar) ging ook Van Gelder ten onder. Het lukt deBerghuizer om een doorstart te maken door te gaan samenwerken met het Finse

Scheppen&Koetsen

17112011

22

staatsbedrijf Enso Gutzeit. In 1994 neemt Enso de Berghuizer in zijn geheel over. Door degrote concurrentie moest de Berghuizer in 2008 uiteindelijk toch haar deuren sluiten.Nadat Willem Cramer in 1711 begon in de Molen van Frans, vijf generaties later H.G.D.Cramer in 1884 in Twente stopt en de Berghuizer Papierfabriek koopt, in 1962 de laatsteCramer afscheid neemt van de fabriek, kon de 300 jaar geschiedenis net niet vol gemaaktworden.

Molen met drie levensRond 1875 verkoopt Cramer de molen voor 3.600 gulden aan landbouwer Bernhard Frans.Het is zijn naam die nu nog steeds met de molen is verbonden. Frans bouwt de molen omtot korenmolen. Hij moet wel, want in het verkoopcontract staat dat hij 99 jaar lang geenpapier mag maken op de molen.Hij vermaalt de rogge die de boeren in de omgeving verbouwen. In zijn oven bakt hij ergrote roggebroden van. De naam van de boer die de rogge leverde krast hij in het brood.De boer krijgt zijn eigen rogge terug als een dik brood.Later raakt de molen in onbruik, maar Landschap Overijssel restaureerde de geschiedenis.De laatste twintig jaar is de molen weer regelmatig aan het werk. Een nazaat van Opa Fransis vandaag de dag een van de vrijwillige molenaars.

Scheppen&Koetsen

17112011

23

Scheppen&Koetsen

17112011

24

Zo werkt depapiermolen

Scheppen&Koetsen

17112011

25

Zo werkt de papiermolenPapier maken is eigenlijk heel eenvoudig. Je hebt vezels nodig, bijvoorbeeld van oudelappen. Linnen voor schrijf- en drukpapier; katoen voor pakpapier.De lappen maak je fijn. Je lost de vezels op in water tot een pap ontstaat. Deze pap giet jeover een zeef. Het water loopt er uit en een dunne papierlaag blijft achter. Dan nog eentijdje drogen en in makkelijke stukken snijden. Klaar!Zo ging het 300 jaar geleden en zo gaat het nu nog. Natuurlijk is er veel veranderd. De ma-chines zijn veel groter geworden. De productie is enorm opgeschroefd. De grondstoffen zijnveranderd. Maar in de basis gaat het nog steeds op precies dezelfde manier.

In de beginjaren van de Twentse papierindustrie was het zwaar en vies werk. Het papiermaakten ze vooral van oude lompen. Eerst scheur je de versleten kleding in kleine stukken.De knopen haal je er uit. Handwerk, vaak gedaan door vrouwen en kinderen. En dat metalle ziekten in die tijd, waarvan de sporen in de kleding zaten. Echt een luizenbaan

De lompen kook je in een ketel met water en een beetje loog, net zolang tot ze zacht zijn.Vanuit de kookketel gaat de brij in de hamerbak die de lompen verpulverd.Scheppen&

Koetsen1711

201126

Hamerbakken in de nachtMidden 19e eeuw sloegen de hamerbakken van de molens dag en nacht het ritme van depapierproductie. Als een hamerbak even stopte, schrokken buurtbewoners wakker van destilte. Een hamerbak is een stevige eikenhouten trog met een ijzeren plaat op de bodem.Zware houten hamers met wiggen er aan vallen neer op de lompen. Ze slaan ze stuk op deijzeren plaat, zodat er een pap gevormd wordt. Omdat de hamers nooit gelijk neer vallen,maken ze een zwaar roffelend geluid. Een nokkenas op het waterrad drijft de hamers aan.De hamers staan uren te slaan voordat de vezels klein genoeg zijn.

Tegelijk met het fijnstampen van de vezels wordt in de hamerbak nieuw water toegevoegden vuil water afgevoerd. Zo wordt de stof langzaam schoongewassen. Voor een kilo papierwas wel 200 liter water nodig.In droge jaargetijden werd het water bovenstrooms opgestuwd. Door het water tegen tehouden stroomden de laagste delen onder. Er was dan altijd voldoende water om temalen. De boeren in de buurt waren daar niet blij mee. De boeren benedenstrooms (voorbijde molen) zaten dan zonder water voor de gewassen en het vee. De boeren voor de molenhadden juist last van het opgestuwde water, waardoor het veel te nat bleef. De rechtermoest er regelmatig aan te pas komen.Het totale proced van wassen en stampen duurt maar liefst twaalf uur; dag en nacht wordt

Scheppen&Koetsen

17112011

27

een hamerbak op een amsterdamse gevelsteen uit 1649

Scheppen&Koetsen

17112011

28

er doorgewerkt. Zonder de molens had het enorm veel menskracht gekost om papier temaken. Papiermolens hadden drie tot zes hamerbakken, afhankelijk van de kracht van dewaterstroming. Uit het aantal bakken kon je afleiden welk soort papier in een molen werdgemaakt. Zes bakken voor schrijfpapier; vijf bakken voor drukpapier en drie of vier bakkenvoor pakpapier.

Het scheppenAls de brij uiteindelijk fijn gemalen is, haalt de schepper met een koperen zeef de papier-pap uit de bak. Met voorzichtig schudden vervilt hij de vezels. Het water vloeit weg door dezeef waarna een dunne laag papier overblijft. Door dit te herhalen maakt hij het papierdikker. Als je een zeef met een afbeelding er in gebruikt, krijg je een watermerk in het pa-pier.In 1867 ging het zo goed met de verkoop van handgeschept papier dat men besloot eenmachine aan te schaffen. Na eerst een rondzeefmachine gekocht te hebben, kwam er eenpaar jaar later een nog efficintere langzeefmachine. Deze bestaat uit een oneindige rond-lopende zeef, net als een rupsband. Hier kan een constante stroom papierpulp op gegotenworden. Het papier gaat dan door een wals om te persen en later over droogrollen om snelte drogen. Het kan dan als een baan opgerold worden.De modernste machines anno nu zijn doorontwikkelde langzeefmachines. Ze draaien tegen-woordig een baan papier van 10 meter breed met een snelheid van 2.000 meter per minuut.Daarmee vergeleken stond de machine van Cramer bijna stil

Het drogenAls de schepper tevreden is, geeft hij de zeef door aan de koetser. Deze legt het nattepapier tussen twee lagen vilt. De term koetsen komt van het Franse woord coucher, watneerleggen betekent. Een stapel van 125 vellen gaat onder de pers. Deze perst het meestewater eruit. De bladen worden voorzichtig van het vilt losgehaald. Op lijnen hangt hetpapier te drogen. Tenslotte wordt het papier gedoopt in een lijmmengsel. Zo is het eindelijkbeschrijfbaar.

Scheppen&Koetsen

17112011

29

PapierSchrijven

LezenKennisCultuur

Scheppen&Koetsen

17112011

30

Scheppen&Koetsen

17112011

31

Scheppen&Koetsen

17112011

32

Papier, schrijven, lezen, kennis, cultuurVoordat er papier was, kenden we alleen papyrus en perkament om op te schrijven. Boekenwaren toen unieke exemplaren, handgeschreven en zeer kostbaar. Ze stonden opgeslagenin oude bibliotheken en werden nauwelijks gelezen. Kennis werd vooral overgebracht doorverhalen te vertellen of via schilderijen zoals in kerken. Na de middeleeuwen ontdektenmensen het boek als een van de mooiste vensters op de wereld. Het lezen nam zon vluchtdat een papierindustrie nodig was. Papier is daarmee een belangrijk middel om kennis teverspreiden. Hoewel de computer tegenwoordig ook erg belangrijk is, is papier nog steedseen drager van onze cultuur. Brieven, posters, kranten, tijdschriften, boeken, kunstwerken,zonder papier is er geen cultuur.

Scheppen&Koetsen

17112011

33

De toekomstvan de molenLandschap Overijssel waakt met zorg over de molen van Frans. Als een vande pronkstukken in het Dal van de Mosbeek. De molen heeft de status vanbeschermd monument. Op deze en andere plekken beleven bezoekers watHet Dal van de Mosbeek betekent: vroeger, nu en ook in de toekomst. Demolen blijft een belangrijke rol spelen in de publieksactiviteiten van Land-schap Overijssel. Bovenaan het wensenlijstje voor de molen staat een hamer-bak. Het indrukwekkende gereedschap om papier mee te maken.Landschap Overijssel wil graag een hamerbak terugplaatsen. Dat kan alleenmet giften.

Scheppen&Koetsen

17112011

34

Scheppen&Koetsen

17112011

35

3333FFIILLMMLilith (beeldend kunstenaar)

Ruud Linssen (schrijver/dichter) en Boris Winter (scholier)

hebben zich, ieder op geheel eigen wijze,laten inspireren door papier en

maakten daar een korte film van een paar minuten over.

Op de volgende paginas wordt een selectie stills uit hun films afgebeeld.

De films zijn te zien tijdens de expositie Scheppen & Koetsen in de

Molen van Frans in Vasse. Scheppen & Koetsen1711

201136

SSCCHHEEPPEEEENN BBAANNDDMMEETT PPAAPPIIEERR3333

Scheppen & Koetsen1711

2011

37

Scheppen & Koetsen1711

201138

33

33

Scheppen & Koetsen1711

2011

39

3333LLIILLIITTHH

3 33

3 33

Scheppen & Koetsen1711

201140

33

33

Scheppen & Koetsen1711

2011

41

3333RRUUUUDD LLIINNSSSSEENN

33

33

Scheppen & Koetsen1711

201142

33

33

Scheppen & Koetsen1711

2011

43

3333BBOORRIISS WWIINNTTEERR

33

33

Wandelen door het Dal van de Mosbeek13 kmStartpunt: Molen van Frans

Wie hier rond loopt kan genieten van het klaterende water, verscholen beekjes, schitterendevergezichten en een rijke flora en fauna. Op de heide kunt u met een beetje geluk reen zien. Buizerds scheren over de akkers op zoek naar voedsel. In de zomer staan de Orchidee en Beenbreek uitbundig te bloeien in het brongebied.

b Vanaf de Molen van Frans linksafb De eerste afslag linksaf (Oosteriksweg 4-6-8).b Op de kruising rechtdoor.b Bij de volgende kruising weer rechtdoor, asfaltweg oversteken.b Het zandpad volgen (Braambergweg) en links aanhouden.b Eerste weg linksaf.b Op splitsing rechts aanhouden.b Eerste weg linksaf (Mosbeekweg).b Bij de kruising linksaf (Brandtorenweg).b Asfaltweg oversteken en pad achter Twents landhek ingaan.b Pad volgen langs de heide.b Bij de splitsing bij paal E40 linksaf.b Pad volgen langs de grote steen.b Aan het einde van dit pad asfaltweg op.b Aan het einde van deze weg (Hesinger Strasse) oversteken (LET OP DRUKKE WEG!!) en

direct linksaf (Zum lnsberg).b Tweede weg rechtsaf, zandweg in (Karkweg).b Pad volgen tot aan verharde weg, hier linksaf.b Aan het eind van de verharde weg linksaf (Hcklenkamper Strasse).b Na de bocht naar links eerste weg rechtsaf (Am Krsenberg)b Blijf dit pad volgen tot aan de kruising Haller Strasse/ Hesinger Strasse. Ga hier rechtsaf.b Na ongeveer 150 meter linksaf het bos in.b Bij Y splitsing links aanhouden.b Volgende Y splitsing weer links aanhouden.b Pad vervolgen tot aan grenspaal. Hier linksaf.b Dit pad blijven volgen.b Ga door het klaphekje.b Bij de splitsing gaat u linksaf.b Pad rechts aanhouden, langs bankje en informatiebord Galgenberg'b Loop door het klaphekje en ga rechtsaf.b Aan het eind van de weg linksaf tot aan het beginpunt van de wandeling.

Scheppen & Koetsen1711

201144

Scheppen & Koetsen1711

2011

45

Deze uitgave is mede mogelijk gemaakt door:

Nederlands Openluchtmuseum, Arnhem

Papierfabriek De Middelste Molen, LoenenDe bijgevoegde bladwijzer is gemaakt van papier van Papierfabriek De Middelste Molen

Deze uitgave is gedrukt op papier Revive, 100% recycled

3bijbeldrukpapier33blauwpapier33bordpapier3

3boterpapier33grauwpapier33grijspapier3

3halfpondspapier33javapak3

3kardoespapier33munnikegrauw3

3pergamijn33pondspapier33pro patria3

3suikerpapier33schrenspapier33tabakspapier33tapijtpapier3

3twijnderspapier33velijn33verg3

3viltpapier33vlakpapier3

3waterpapier33witpapier3

Landschap OverijsselPoppenallee 397722 KW Dalfsen0529-401371www.landschapoverijssel.nl

Scheppen & Koetsen1711

2011