R u i m t e v o o rs c h o o n w a t e r

V e r s l a g v a n e e n v e l d s y m p o s i u m o v e r

i n t e g r a a l w a t e r b e h e e r a a n d e D i n k e l i n T w e n t e

2 8 s e p t e m b e r 2 0 0 1

st

ic

ht

in

g

na

tu

ur

e

n

mi

li

eu

R u i m t e v o o r

s c h o o n w a t e rVerslag van het veldsymposium over het scheppen van ruimte

voor schoon water in het stroomgebied van de Dinkel, gehouden op het landgoed

Singraven bij Denekamp en op het Lutterzand in Twente.

2 8 s e p t e m b e r 2 0 0 1

December 2001

Stichting Natuur en Milieu

Donkerstraat 17

3511 KB Utrecht

tel.: (030) 233 1328

fax: (030) 233 1311

e-mail: snm@snm.nl

internet: www.snm.nl

Tekst: Marion de Boo, Bleiswijk

Eindredactie: Elke Boesewinkel en Joke ’t Hart,

Stichting Natuur en Milieu

Fotografie: Co de Kruijf, Amsterdam

Vormgeving: Suggestie & Illusie, Utrecht

Dit veldsymposium is georganiseerd in nauwe

samenwerking met Stichting Natuur en Milieu Overijssel

en met Waterschap Regge en Dinkel

Deze publicatie werd mede

mogelijk gemaakt door de

Nationale Postcode Loterij

I n h o u d s o p g a v e

1 Welkom in het koetshuis van Singraven 5

door Bas Sprengers, teammanager van het team

Groene Ruimte van Stichting Natuur en Milieu

2 De Dinkel mag weer kronkelen en overstromen 7

door Harm Meek, lid van het dagelijks bestuur

van Waterschap Regge en Dinkel

3 Vissen en macrofauna in de Dinkel 12

door Bert Knol, Waterschap Regge en Dinkel

4 Natuurontwikkeling langs beken en waterkwaliteit 14

door Menno Huge, Vereniging Natuurmonumenten

en André Jansen, Waterleiding Maatschappij Overijssel

5 Geschiedenis van het Dinkellandschap 17

door Rolf Roos, stichting Natuurmedia

6 Waterberging op 500 hectare boerenland 19

door Jan Reimer, Dinkelboer en Leo Heitbrink,

Waterschap Regge en Dinkel

8 Deelnemerslijst 21

In het oude koetshuis van Huis Singraven bij

Denekamp flakkeren de kaarsen. Vanuit hun ver-

gulde lijsten kijken voorname bewoners– nu eens

streng, dan weer frivool - op het gezelschap neer.

De houten klapstoeltjes in het zaaltje met de zware

plavuizen zijn bezet door een bont gezelschap van

bijna tachtig waterschapsbestuurders, gemeente-

raadsleden, boeren, ambtenaren en milieuactivis-

ten, met als gemeenschappelijke interesse het

waterbeheer.

Waterbeheerders staan de komende jaren voor

grote uitdagingen. Ze moeten werken aan verbete-

ring van de waterkwaliteit, het water meer ruimte

geven en blijven waken over de veiligheid. Overal

zoeken waterschapsbestuurders samen met

gemeente- en provincieambtenaren naar slimme

manieren om meer ruimte te scheppen voor water.

Daarom gaan ze op zoek naar functiecombinaties

van water met natuurbeheer of duurzame land-

bouw. Welke eisen worden dan aan het watersys-

5

W e l k o m

i n h e t D i n k e l d a lWelkomstwoord door Bas Sprengers,

teammanager van het team Groene Ruimte van Stichting Natuur en Milieu

1

6

teem gesteld? En wat zijn de consequenties van het

scheppen van meer ruimte voor schoon water voor

de inrichting van Nederland? In het Dinkeldal in

Overijssel, dat onderdeel is van het Waardevol

Cultuurlandschap Noordoost Twente, worden deze

uitdagingen opgepakt.

Sinds de jaren negentig kampen de Dinkelboeren

met toenemende overstromingen, niet alleen in de

winter, maar steeds vaker ook in het groeiseizoen.

Dat laatste leidt tot forse schades. Door oeverafkal-

vingen en verzandingen is de waterafvoer vermin-

derd, bovenstrooms is het verharde oppervlak toe-

genomen en zijn kanalisatiewerkzaamheden uitge-

voerd die het overstromingsrisico benedenstrooms

doen toenemen. En ’s zomers staat het water soms

zo laag dat je te voet door de rivier kunt waden.

Van de noodzaak om anders om te gaan met water

is zo langzamerhand iedereen overtuigd.

Beleidsnota’s staan bol van dit onderwerp, ver-

schillende waterschappen werken aan plannen.

Waterschap Regge en Dinkel neemt als een van de

eerste in ons land het voortouw om samen met

boeren en andere grondeigenaren ook echt een

ander beleid te gaan voeren.

De Dinkel was dan ook een prima keus voor een

veldsymposium, zoals Stichting Natuur en Milieu

die al sinds jaar en dag organiseert. “Voor ons is

zo’n veldsymposium een uitstekende middel om in

het veld te laten zien waar onze stichting mee bezig

is”, zegt Bas Sprengers, teammanager van het team

Groene Ruimte van Stichting Natuur en Milieu. “Op

zo’n dag willen we laten zien hoe de effecten van

milieuverontreiniging doorwerken op de kwaliteit

van de natuur. En zo langzamerhand kunnen we

ook steeds vaker laten zien hoe het juist weer de

goeie kant op gaat en hoe een beter milieu de

natuur vooruithelpt.”

De afgelopen jaren heeft Stichting Natuur en Milieu

samen met de twaalf provinciale Milieufederaties

actieve verkiezingscampagnes gevoerd om meer

groene bestuurders in de waterschapsbesturen te

krijgen via het project Integraal Waterbeheer. “Dat

begint te lukken”, constateert Sprengers tevreden.

“Inmiddels komt zo’n 20 procent van de water-

schapsbestuurders uit de groene hoek. Samen wer-

ken ze aan nieuwe opties voor een natuur- en

milieuvriendelijk waterbeheer, met toenemend

succes!”

7

Vanouds staat Noordoost-Twente bekend als een

van de mooiste, afwisselendste landschappen van

Nederland. De Nijmeegse hoogleraar Victor

Westhoff wees er in zijn befaamde driedelige serie

‘Wilde Planten’ al op dat de flora en fauna van

Noordoost-Twente qua rijkdom alleen worden geë-

venaard door die van Zuid-Limburg. “Ik put mijn

inspiratie uit dit landschap”, zegt de groene water-

schapsbestuurder Harm Meek. “Er is hier nog veel

om voor te vechten.” Meek is vergenoegd dat juist

zijn waterschap als veelbelovend voorbeeld voor

dit veldsymposium is uitverkoren. Datzelfde water-

schap kwam onlangs, samen met waterschap Rijn

en IJssel, als beste uit de bus bij een landelijk ver-

gelijkend onderzoek naar de vraag wie het hoogste

zuiveringsrendement haalt tegen de laagste kos-

ten. Het Dinkeldal met zijn vruchtbare oevers is al

eeuwenlang bij de boeren in gebruik. Mooie, vette

D e D i n k e l m a g

w e e r k r o n k e l e n e n

o v e r s t r o m e ndoor Harm Meek, l id van het dagelijks bestuur van het Waterschap Regge en Dinkel

2

koeien lopen pootje te baden langs de oevers en

slobberen van het koele, heldere water. De afwis-

seling van bossen, weiden en landgoederen ver-

leent het landschap een grote charme. Recreanten

komen hier naar toe om te wandelen, te kanoën of

om avontuurlijke survivaltochten te beleven.

Vogelaars speuren er naar zeldzaamheden, zoals

de ijsvogel en de grote gele kwikstaart. Deze lief-

hebbers van stromend water komen allebei voor op

het Landgoed Singraven. Volgens Harm Meek valt

uit het herstel van bijzondere libellensoorten zoals

de weidebeekjuffer en zelfs van de zeer zeldzame

de bosbeekjuffer af te leiden dat het met de water-

kwaliteit èn met de inrichting van de Dinkel steeds

beter gaat. Libellen zijn bij uitstek de ambassa-

deurs van een gezonde rivier. Verder staat het

Landgoed Singraven bekend om zijn prachtige

vloedbossen, die bij hoogwater blank komen te

staan.

Hydrologisch herstel en natuurontwikkeling

Waterschap Regge en Dinkel heeft twee redenen

om zich nauw bij het beheer van de Dinkel betrok-

ken te voelen. Ten eerste betekent waterbeheer in

de 21ste eeuw, bij een veranderend klimaat, een

andere aanpak. Waterstaatkundig gesproken bete-

kent dat “je eigen broek ophouden” en dat is in een

hellend gebied verre van eenvoudig. De uitdaging

is om in het Dinkeldal de hoogwaterpieken die van-

uit Duitsland komen zo op te vangen, dat de men-

sen in Meppel geen natte voeten krijgen. Dat kan

door meer overstromingen te accepteren en door

de aanleg van retentiebekkens. Terwijl de wateraf-

voer toeneemt, is het doorstroomprofiel van de

rivier in de loop der jaren juist kleiner geworden en

dat geeft problemen.

Ten tweede zal de ecologie de komende jaren meer

aandacht vragen. Dat houdt naast een betere

waterkwaliteit ook een andere inrichting van water-

gangen in. Uiteraard heeft de aanpak van het

waterschap grote gevolgen voor landbouw, natuur

en recreatie. De provincie Overijssel heeft voor het

Nederlandse deel van het Dinkeldal aangegeven

dat de hoofddoelstelling van dit gebied ‘natuur’ is,

met als concreet doel het natuurlijke karakter van

het Dinkeldal te versterken. In de beleidsnota

Gebiedsperspectief Noordoost-Twente (1996) werd

vastgesteld dat de mogelijkheden die de Dinkel

biedt, vanuit de visie van natuur en landschap

bezien, onvoldoende worden benut. De dynamiek

wordt te sterk beteugeld ten behoeve van de land-

bouw, die het grootste deel van het Dinkeldal in

beslag neemt. Zo’n 65 tot 70 boeren in de regio

hebben grond in het Dinkeldal. Anderzijds kampt

de landbouw in het Dinkeldal nu al met toenemen-

de problemen door de steeds weer terugkerende

overstromingen. Om de natuur meer kans te geven

zouden rivierprocessen zoals meanderen (kronke-

len), overstromingen en de vorming van oeverwal-

len ruim baan moeten krijgen. Tot nog toe zijn de

oevers te homogeen en in het water bevindt zich te

weinig substraat in de vorm van omgevallen

bomen, takken, bladeren en waterplanten.

Daardoor blijft de soortenrijkdom in en om de rivier

beperkt. Bovendien is de waterkwaliteit niet goed

genoeg voor de gewenste natuurlijke ontwikkelin-

gen.

Om het natuurlijke karakter van de Dinkel te ver-

sterken moeten de tegenstellingen tussen de

belangen van landbouw, natuur en waterbeheer

worden overbrugd.

Het stroomgebied van de Dinkel

De Dinkel is 93 kilometer lang en ontspringt in de

Duitse deelstaat Noordrijn-Westfalen. Bij Glane

komt het riviertje ons land binnen en stroomt door

Twente naar het noorden, om na 46 kilometer op

Nederlands grondgebied bij Lattrop weer de Duitse

grens over te steken en 9 kilometer verderop bij

Neuenhaus uit te monden in de Duitse Vecht.

Het stroomgebied van de Dinkel omvat zo’n 640

8

vierkante kilometer. Een groot deel daarvan

bestaat uit een afwisselend, reliëfrijk, halfnatuur-

lijk landschap, met dekzandruggen die door vele

beekjes worden doorsneden. Het Dinkelsysteem

bestaat uit een netwerk van talloze inzijggebiedjes,

bronnetjes en zijbeekjes.

Op Nederlands grondgebied splitst de Dinkel zich

niet ver van Huis Singraven in twee takken. De ene

tak is het Omleidingskanaal, dat in 1965 werd

gegraven om een deel van de wateroverlast af te

voeren. Sindsdien is de afvoer van de Beneden-

Dinkel veel geringer, omdat het overtollige water

naar het Omleidingskanaal wordt afgevoerd, en

hier doen zich dan ook veel minder overstromingen

voor. Een verdeelwerk zorgt voor de verdeling van

het rivierwater over de beide takken.

Stroomopwaarts van dit verdeelwerk spreken we

van de Boven-Dinkel, waar de afvoer wel 65 kubie-

ke meter per seconde kan bedragen, met alle over-

stromingen van dien.

Toenemende wateroverlast

Het begin van de Dinkel oogt als een miezerig

stroompje. Pas bij de watermolen bij Heek ontstaat

een wat aantrekkelijker riviertje. Hier dichtbij ligt

een retentiegebiedje voor de hoogwateropvang. Bij

Gronau stroomt de Dinkel door stedelijk gebied.

Wat verder stroomafwaarts, en inmiddels op

Nederlands grondgebied, is de rivierbedding geka-

naliseerd zodat het water sneller weg kan, waar-

door de stad Gronau gevrijwaard blijft van water-

overlast.

Door deze ingrepen uit het verleden verplaatst de

wateroverlast zich naar de gebieden verder stroom-

afwaarts. In nauw overleg met de gemeente Losser

zoekt Waterschap Regge en Dinkel nu naar moge-

lijkheden om het riviertje tussen Losser en de

Duitse grens weer meer zijn natuurlijke, vroegere

loop te laten volgen. Om hoogwaterpieken op te

vangen wordt gezocht naar een retentiegebied van

zo’n 50 hectare voor extra hoogwateropvang. Deze

ideeën zijn nog in de planfase.

In 1998 waren de overstromingen in het gebied tus-

sen Oldenzaal en de Duitse grens zo hevig, dat er

één grote watervlakte ontstond, waar zo hier en

daar nog een boom of struik bovenuit stak. Vroeger,

vòòr het graven van het Omleidingskanaal tussen

1957 en 1963, stond het Dinkeldal veel vaker onder

water. De boerderijen staan hier niet voor niets op

verhogingen. Ook het dorp Denekamp raakte regel-

matig overstroomd. Los van een mogelijke kli-

maatsverandering op aarde lijkt de wateroverlast al

enkele decennia toe te nemen. Door een betere

drainage van het boerenland verdwijnt het water

steeds sneller in de Dinkel. Bovendien is er meer

verhard oppervlak gekomen. Daarom werd in 1976

een convenant gesloten tussen het waterschap en

de boeren over het doorstroomprofiel. Het water-

schap verplichtte zich ervoor te zorgen dat de

Dinkel een afvoercapaciteit van minimaal 15 kubie-

ke meter per seconde zou behouden, maar in de

loop van de jaren is dat profiel door verzanding

flink verkleind tot hooguit 9 kubieke meter per

seconde. Vanaf 1976 konden boeren die last had-

den van overstromingen aanspraak maken op een

uitkering via de Bergboerenregeling van de

Europese Unie.

Beek niet in beton gieten

Zelfs 25 jaar geleden werd duidelijk onderkend dat

de Dinkel een bijzondere laaglandbeek is met grote

landschappelijke waarde. “Er is hier nooit gekozen

voor een louter technische oplossing voor de water-

overlast”, zegt waterschapsbestuurder Meek. “In

1976 had men er uiteraard voor kunnen kiezen om

van de Dinkel een grote betonnen afvoerbak te

maken, maar dat is met opzet niet gedaan. En in de

loop der jaren is de druk vanuit de maatschappij

om het waardevolle Dinkellandschap te bescher-

men alleen maar toegenomen. Maar tegelijkertijd

moet je de boeren wèl de kans blijven geven om

een fatsoenlijke boterham te verdienen.”

Mettertijd namen de overstromingen weer toe,

vooral in het begin van de natte jaren negentig.

Zowel de piekafvoeren als de frequentie van de

overstromingen stegen. Meek: “’s Winters is het

voor een boer al niet leuk als de rivier zand en

zwerfvuil op zijn land brengt. Maar ’s zomers, in het

groeiseizoen, is het een regelrechte ramp. Dan gaat

er zomaar een snee gras verloren.” In 1996 werd

dan ook besloten tot een interim-schaderegeling

9

met een looptijd van vijf jaar. Voortaan konden

boeren met grond in het Dinkeldal een jaarlijkse

schadevergoeding krijgen, bovenop de vergoeding

volgens de Bergboerenregeling die al sinds 1976

van kracht was. Ook in de jaren negentig koos het

waterschap dus niet voor puur technische oplossin-

gen. Meek: “We zijn flinke discussies met de land-

bouwvoormannen aangegaan. Zij vonden het heel

moeilijk om te accepteren dat wij als waterschap

niet bereid zijn de Dinkel nog verder uit te bagge-

ren. Wij willen het water niet nog sneller afvoeren,

maar het juist langer in dit gebied vasthouden.” De

rivier verder uitbaggeren was voor het Waterschap

Regge en Dinkel geen optie, maar het kostte de

nodige moeite om de boerenvoormannen en ver-

volgens de rest van de boeren daarvan te overtui-

gen. De Provincie Overijssel en de gemeente Losser

speelden in dit overleg een grote rol. Meek: “Heel

belangrijk in zo’n geval is dat je de betrokkenen

duidelijkheid biedt. Je moet niet de indruk wekken

dat partijen die lang genoeg dwars blijven liggen

uiteindelijk alsnog hun zin zullen krijgen.

Uiteindelijk zijn we het eens geworden over finan-

ciële compensatie voor de landbouw. Een eenmali-

ge afkoopsom is voor alle partijen aantrekkelijker,

en voor ons uiteindelijk ook goedkoper. En nu zijn

we in één klap van het gedoe af.”

Waterspoor en natuurspoor

Eind 2000 werd na lang praten de

Bestuursverklaring Dinkeldal 2000 opgesteld.

Deze bevat een waterspoor en een natuurspoor.

Om extra waterberging langs de rivieroevers te

creëren zal in een gebied van 500 hectare de land-

bouwbestemming voortaan worden gecombineerd

met een nieuwe bestemming ‘incidentele waterop-

vang’. Afgesproken is de boeren hiervoor een finan-

ciële vergoeding aan te bieden als eenmalige

afkoopsom van de overstromingsschade. Door het

Proefstation Rundveehouderij in Lelystad werd een

schatting gemaakt van de gemiddelde jaarlijkse

overstromingsschade, gebaseerd op landbouw-

kundig gebruik van de grond. Hierbij werd onder-

scheid gemaakt tussen hoger gelegen gronden die

10 maal of minder per jaar overstromen, en lager

gelegen land dat 11 maal of vaker overstroomt. Dit

jaarbedrag werd vermenigvuldigd met een factor

20, wordt de boeren aangeboden als eenmalige

afkoopsom, respectievelijk f 8000,- en f 22.000 per

hectare, afhankelijk van de vraag hoe vaak het land

overstroomt. Het is niet de bedoeling dat boeren

straks een advocaat in de arm nemen en alsnog

planschade gaan claimen. Om deze inundatierege-

ling juridisch waterdicht vast te leggen en toekom-

stige schadeclaims te kunnen weerleggen zijn de

legger (het juridische kader) van het waterschap en

het bestemmingsplan van de gemeente Losser aan-

gepast. Het waterschap is nu bezig de betrokken

boeren een aanbod te doen, afhankelijk van de lig-

ging van hun land. Meek: “Zo hopen we voor meer

waterberging in ons gebied te zorgen zonder aan-

tasting van het fraaie karakter van het Dinkeldal.

Elke vijf jaar zal opnieuw worden bezien of de rege-

lingen nog werken en of de frequentie en het opper-

vlak van de overstromingen veranderd zijn.

Zonodig zullen de boeren dan extra compensatie

krijgen of zullen er technische maatregelen worden

getroffen.”

Dit waterspoor is onvrijwillig: de circa 300 grondei-

genaren in het Dinkeldal (waaronder 65-70 boeren)

krijgen hoe dan ook met de overstromingen te

maken, of ze daarvoor nu kiezen of niet. Daarnaast

is er het natuurspoor op vrijwillige basis. Zo’n 650

hectare langs de oevers wordt gereserveerd voor

natuurontwikkeling, reservaatsgebieden en agra-

risch natuurbeheer. Voor het agrarisch natuurbe-

heer kunnen de boeren desgewenst overeenkom-

sten afsluiten, of ze kunnen ze zich vrijwillig laten

uitkopen of meewerken aan particulier reservaat-

beheer, waarbij de boer grondeigenaar blijft, maar

het land voor een periode van 30 jaar een bestem-

ming als natuurgebied krijgt.

Nog meer ruimte voor de rivier

Naast de extra wateropvang op boerenland worden

ook andere maatregelen getroffen om de rivier

meer ruimte te geven. Inmiddels is er bij het

Lutterzand een nieuw verdeelwerk gekomen, een

technisch hoogstandje van Japanse makelij waar-

10

mee men de afvoer van de Boven-Dinkel beter over

de Beneden-Dinkel en het Omleidingskanaal kan

verdelen. Mochten er in de toekomst stemmen

opgaan om de afvoer van de Beneden-Dinkel te ver-

groten, dan is dat technisch geen probleem.

Waterschap Regge en Dinkel heeft zo’n f 100.000

per jaar beschikbaar gesteld om het puin dat op

veel plaatsen langs de oevers is gestort te verwijde-

ren, als de grondeigenaar daarmee accoord gaat.

Om de oevers natuurlijker te ontwikkelen zal een

verschralend beheer van maaien en afvoeren van

het maaisel worden gevolgd.

Toekomst

Toekomstwensen van het Waterschap Regge en

Dinkel zijn herstel van natuurwaarden, een goede

waterkwaliteit van bron tot monding, voldoende

waterberging en herstel van rivierprocessen en eco-

logische verbindingen. Dit alles in goede samen-

werking tussen de betrokken partners. Tot nog toe

zijn er nog behoorlijke tegenstellingen tussen land-

bouw en natuur.

Als knelpunten ziet Meek onder meer de nog

bestaande kanalisaties van het rivierbed en de

diverse lozingen, ook uit stedelijke gebieden. Tot

de lozingen behoort ook het effluent van rioolwa-

terzuiveringsinstallaties, die weliswaar een

behoorlijk rendement hebben, maar toch nog voor

verbetering vatbaar zijn. Ze halen niet meer dan 70

tot 80 procent van de fosfaten en nitraten uit het

oppervlaktewater. Kenmerkend voor de Dinkel is

ook dat er ’s winters een heel groot wateraanbod

met flinke piekafvoeren is, terwijl ’s zomers het

riviertje bijna droogvalt.

Op stroomgebiedniveau speelt mee, dat er ook

vanuit de zijbeken en van over de grens veel vervui-

ling in de rivier belandt. Bestuurlijk overleg met de

oosterburen is niet eenvoudig, omdat het waterbe-

heer daar niet door waterschappen, maar door de

deelstaten wordt georganiseerd. En in Noordrijn-

Westfalen wordt het waterbeheer weer anders geor-

ganiseerd dan in Nedersaksen. Voordat alles per-

fect geregeld is zal er nog heel wat Dinkelwater

langs Huis Singraven stromen.

11

Een zonnige herfstmiddag, eind september op het

Lutterzand. De ijsvogel, die in de steile oevers

broedt, laat zich niet zien en de grote gele kwik-

staart evenmin, want het is druk vandaag.

Wandelaars lopen af en aan. Groepjes kinderen

klauteren tegen de steiloever op en roetsjen weer

naar beneden. Een rijtje eiken hangt scheef boven

het geelbruine Dinkelwater, dat hier met een flink

vaartje de bocht neemt. In de buitenbocht wordt

door de kracht van het water een steiloever uitge-

schuurd, in de binnenbocht is een zandstrandje

ontstaan, waarop allerlei oeverplanten verschij-

nen. Je kunt je moeilijk voorstellen dat dit vriende-

lijke riviertje ’s winters zoveel wateroverlast kan

bezorgen. Soms staat het water hier tot bovenaan

de steilrand. Een oudere eik houdt zich manmoedig

staande op de oever. Alle grond tussen de wortels

is weggespoeld, al heeft daarbij naast ‘water-ero-

sie’ vermoedelijk ook ‘recreatie-erosie’ een rol

gespeeld. De eik staat nu als een mangroveboom

op steltwortels. “Straks kukelt hij erin”, zegt Bert

Knol van Waterschap Regge en Dinkel. Van Knol zou

dat best mogen. Hij is warm pleitbezorger van meer

dynamiek langs de rivier. In grote glazen bakken

heeft hij een aantal rivierbewoners uitgestald.

Sprieterige jonge visjes met ragfijne rugvinnen

schuilen op de bodem. Waterkevers, vlokreeftjes

12

V i s s e n e n m a c r o f a u n a

i n d e D i n k e ldoor Bert Knol, Waterschap Regge en Dinkel

3

en andere waterbeesten kronkelen door elkaar.

Kokerjuffers verschansen zich in hun zelfgemaakte

huisjes van plantenresten. Dit zijn allemaal liefheb-

bers van schoon water en ze zijn hier zojuist uit de

Dinkel geschept. “Kijk, dit is het bermpje, een

echte beekvis”, wijst Knol, “en hier heb je de larven

van de weidebeekjuffer.”

Meer zuurstof in het water

Dankzij de verbeterde werking van de rioolwater-

zuiveringsinstallaties van Losser en Gronau is het

Dinkelwater volgens Knol een stuk gezonder gewor-

den. “Schoon water is ontzettend belangrijk voor

het waterleven. Dit voorjaar zijn we het hele

Nederlandse deel van de Dinkel afgevaren om vlie-

gende weidebeekjuffers te tellen. We kwamen tot

een schatting van een half miljoen exemplaren van

deze in de periode 1960-1980 zeldzaam geworden

weidebeekjuffer. De weidebeekjuffer blijkt overal

in Twente weer voor te komen en ook de zeldzame

bosbeekjuffer is voor het eerst sinds decennia weer

terug in de Dinkel” Ook de beekrombout, eveneens

een libel, is terug van weggeweest. Zo keert steeds

meer macrofauna terug. Het water is niet in alle

opzichten schoner geworden. De gehalten aan

meststoffen en dan vooral nitraten zijn de laatste

jaren zelfs nog gestegen, al begint deze stijgende

lijn de laatste tijd iets af te toppen. Knol: “Het

belangrijkste is dat de waterhuishouding op orde

is. De stroming is de sturende factor in het sys-

teem. Hoe meer stroming, hoe meer zuurstof en

hoe meer leven in de beek. Dankzij de betere zuive-

ringsinstallaties in het stedelijk gebied zijn er nu

minder dips in de zuurstofhuishouding en daar

profiteren deze dieren van.” Van de weidebeek-

juffer is bekend dat de larven en eieren van deze

soort een periode van 24 uur in zuurstofloos water

kunnen overleven, maar niet langer. Knol kwalifi-

ceert de waterkwaliteit van de Dinkel als

“matig. Dat geldt trouwens voor het water in heel

Twente”, constateert hij. “De echte slechte plekken

zijn inmiddels gesaneerd, maar op de plekken waar

het water vroeger echt schoon was, zoals voedse-

larme vennen, is de waterkwaliteit nu ook matig, dit

als gevolg van toestroom van vervuild grondwater

en atmosferische depositie. Er treedt een nivelle-

ring in waterkwaliteit op: we hebben bijna nergens

meer echt schoon of echt vuil water.”

Holle oevers en overhangende takken

Naast de waterkwaliteit is de inrichting van de

Dinkel van groot belang om het ecosysteem weer

gezond te krijgen. Hierbij is de stroming de sturen-

de factor in het systeem. Hierdoor ontstaat een

divers milieu. Een gezonde beek heeft snelstro-

mende gedeelten en ondiepe zandstrandjes, kale

grindbanken, diepere poelen en luwten met blad

en takjes. Er horen holle oevers bij, overhangende

takken en boomwortels die in het water hangen. Hij

moet kunnen kronkelen en zijn oevers uitschuren

en het grasland langs de oevers moet kunnen over-

stromen. Knol: “Op dit moment is de waterdyna-

miek veel te groot. Als zo’n beestje zijn eieren op

een zandstrandje afzet, raken die misschien in

korte tijd door een dikke laag zand bedekt en dan

komen ze niet uit of ze spoelen weg.”

Alsof het in scène is gezet tuft juist de maaiboot

van Staatsbosbeheer voorbij, die een blauwe die-

selwalm achterlaat. Knol: “Te intensief onderhoud

is niet bevorderlijk voor het ecosysteem, integen-

deel. In een natuurlijk ecosysteem hoort vrij veel

substraat in het water thuis, bijvoorbeeld in de

vorm van bladeren en takken als voedsel en schuil-

plaats voor macrofauna. Je moet niet alles willen

opruimen en aanharken.” In een natuurlijke beek

hoort de Bovenloop smal en voor 90 procent

beschaduwd te zijn door de beekbegeleidende

beplanting. Naarmate je dichter naar de beneden-

loop toekomt daalt dat naar zo’n 50 procent.

Om het natuurlijke karakter van de Dinkel te ver-

sterken en de rivier meer ruimte te geven worden

de komende jaren allerlei maatregelen uitgevoerd.

Het Dinkeldal is aangemerkt als Waardevol

Cultuurlandschap, waar de natuur op de eerste

plaats moet komen. Er komt extra ruimte voor

waterberging en een deel van de kanalisaties uit de

jaren tachtig wordt ongedaan gemaakt. Het puin

dat als oeverbescherming was aangebracht wordt

weggehaald om de rivier meer ruimte te geven en

een natuurlijke, structuurrijke oeverbegroeiing

mogelijk te maken. Ook mag het rivierbed op som-

mige plaatsen verzanden. Naarmate het riviertje

ondieper wordt, zal het water minder snel wegstro-

men en langer in het natuurgebied blijven. ’s

Zomers moet de rivier juist wat meer water gaan

voeren dan nu.

13

Menno Huge en André Jansen hebben zich samen

opgesteld op een prachtig plekje langs het water,

‘de groene staart’ genaamd’. Deze plek, die elk jaar

blank komt te staan, werd omstreeks 1950 door de

Twentse auteur Dingeldein beschreven. Dingeldein

trof hier toen nog de steenanjer, ook wel Zwolse

anjer genoemd. Daarnaast vermeldt Dingeldein

grasklokje, muurpeper en tripmadam, beemdkroon

en geel walstro en de langbladige ereprijs. Bij

gebrek aan beter hebben de sprekers op het veld-

symposium nu de geplastificeerde afbeeldingen

van deze verdwenen planten in het zachte gras

geprikt. “Dit is milieutechnische natuurbouw”,

grinnikt André Jansen. Boven zijn hoofd kwinkele-

14

N a t u u r o n t w i k k e l i n g

l a n g s b e k e n e n

w a t e r k w a l i t e i tdoor Menno Huge van Natuurmonumenten en

André Jansen van Waterleiding Maatschappij Overijssel

4

ren de bosvogeltjes in het herfstzonnetje.

Menno Huge werpt een misprijzende blik op brand-

netels en bramen die hier langs de oever nog wèl

floreren. “Tja, wat wil je. De huidige waterkwaliteit

met zoveel fosfaat, nitraat, cadmium en PAKs erin,

is voor veel planten funest. Veel meer natuurwaar-

den kun je hier niet verwachten helaas, ook al is dat

geen prettige boodschap”, zegt Huge. “De steenan-

jer wordt niet hoger dan zo’n 20 centimeter”, vult

Jansen aan, “maar de brandnetels staan hier dank-

zij dat goed bemeste Dinkelwater wel een halve

meter hoog. Dat redden die anjers dus nooit.”

Watervervuiling ontstaat niet alleen doordat een

groot deel van het Dinkeldal nog in landbouwkun-

dig gebruik is, maar ook de grote stad Gronau loost

nog op de Dinkel. Er zijn weliswaar zuiveringsin-

stallaties gebouwd, maar hun rendement is bij

lange na geen 100 procent.

Bang voor vuil water

Natuurmonumenten vertaalt ‘ruimte voor water’

daarom als ‘ruimte voor schoon water’. “Je zult echt

schoner water moeten hebben wil je meer van de

natuurontwikkeling verwachten”, stelt Huge. “Zo

niet, dan kun je niet zonder veel schade aan de

natuur het water zijn gang laten gaan en het meer

ruimte geven.” Bij de huidige slechte waterkwali-

teit is Natuurmonumenten er dan ook huiverig voor

om natuurgebieden beschikbaar te stellen voor

extra waterberging. Huge: “In dit land hebben wij

immers als principe dat de vervuiler betaalt.

Bovendien geldt dat we problemen niet op anderen

afwentelen. Natuurbeheerders hebben die hoge

piekafvoeren en de slechte waterkwaliteit niet op

hun geweten. Deze problemen moeten dus opge-

lost worden in de gebieden die ze veroorzaken en

niet in de de natuurgebieden. En als de pijn dan

toch verdeeld moet worden pleit ik voor een even-

redige verdeling. We hebben in het Dinkeldal

zevenmaal zoveel landbouwgrond als natuurge-

bied, dus laat de boeren dan maar zevenmaal

zoveel water bergen.”

Goed nieuws is dat er voor de waterschappen nog

veel leuke kansen liggen. Inmiddels hebben ze zo’n

80 procent van de vervuiling aangepakt, en daarna

stokt het beleid. Die laatste 20 procent van de ver-

vuiling is blijkbaar erg hardnekkig. Huge: “De Unie

van Waterschappen zou die diffuse watervervuiling

in Brussel op de politieke agenda moeten zetten.

Ze moeten bijvoorbeeld vragen om het cadmium uit

de autobanden te halen, daar valt nog veel winst te

halen. Het is toch ook gelukt om cadmium uit plas-

tic kratten te krijgen? En kijk hoeveel winst de

Nitraatrichtlijn en het bestrijdingsmiddelenbeleid

voor de waterkwaliteit hebben opgeleverd!

Bovendien is op deze manier de kwaliteit van water

verbeteren voor de waterschappen bijna gratis. Via

externe beleidsbeïnvloeding kun je de watervervui-

ling bij de bron aanpakken in plaats van via de zui-

veringsinstallatie.”

Meervoudig ruimtegebruik

Ook de Waterleiding Maatschappij Overijssel

(WMO) heeft alle belang bij ruimte voor schoon

water, zegt beleidsmedewerker André Jansen. “De

WMO wil enerzijds haar winningen verduurzamen,

zodat onze omgeving geen last van ons heeft, bij-

voorbeeld in landbouw- of natuurgebieden.

Anderzijds willen wij bij ons werk ook geen overlast

van anderen ondervinden, bijvoorbeeld in de vorm

van landbouwbestrijdingsmiddelen in het water.

Ons bedrijf heeft alle belang bij schoon grond- en

oppervlaktewater.” Jansen ziet drinkwater liever

als een natuurproduct, waaraan het waterleiding-

bedrijf zo min mogelijk hoeft te doen, dan als een

fabrieksproduct waarvoor aan het eind van de pijp

allerlei geavanceerde zuiveringen nodig zijn. Dat

laatste maakt het trouwens ook voor de consument

al gauw 30 tot 50 procent duurder.

De WMO denkt het verduurzamen van haar drink-

waterwinning vorm te kunnen geven door meervou-

dig ruimtegebruik, bijvoorbeeld door drinkwater-

winning te combineren met waterberging en natuur

of landbouw. Jansen: “Als het over waterberging

gaat, kijkt iedereen naar de natuur, terwijl de land-

bouw buiten beeld blijft. Dat verbaast ons als

WMO.”

15

Zelf ziet hij grote voordelen in de combinatie van

waterwinning, waterberging en natuur. De WMO

wordt dan gestimuleerd om het water beneden-

strooms te gaan winnen, op plekken waar de water-

berging van nature plaatsvindt. Dat zijn ook de

plekken waar het grondwater zijn ecologische werk

al heeft gedaan. Waterberging zorgt ook voor meer

infiltratie in de grond, en dat betekent langere

perioden met hoge waterstanden en daardoor

wordt de verdroging tegengegaan. En het belang-

rijkste is dat waterberging ook zorgt dat men

bovenstrooms maatregelen moet gaan nemen om

meer water te bergen en daardoor de piekafvoeren

te dempen. Want op piekafvoeren alleen kan de

waterwinning niet draaien.

Ook de combinatie van waterwinning, waterberging

en landbouw is volgens Jansen aantrekkelijk. Om te

beginnen zijn er nou eenmaal meer landbouwgron-

den dan natuurgebieden. Voor de boer kan de com-

binatie aantrekkelijk zijn omdat hij dan langer kan

profiteren van voldoende water, zodat hij ’s zomers

niet hoeft te beregenen. Voor de boeren op de

droge zandgronden, die nu tobben met de

Nitraatrichtlijn, gloort hier nieuw perspectief.

Bovendien zou waterberging een nieuwe dienst

kunnen zijn die de boer aan de samenleving levert.

En het kan voor de boer een stimulans zijn om

schoner te werken, zodat de drinkwaterwinning

aan het einde van de pijp minder hoeft te zuiveren.

Waterschappen dienen deze oplossingen harder

bij en via de Unie aan te kaarten.”

16

Welke landschapsprocessen hebben zich de afge-

lopen tienduizend jaar afgespeeld aan de steiloe-

ver van het Dinkeldal? “Kijk eens om je heen en

bedenk er tien”, vraagt Rolf Roos van stichting

Natuurmedia aan de deelnemers aan het veldsym-

posium. “Je kunt hier de Laag van Usselo herken-

nen”, luidt het verrassende eerste commentaar van

de heer Koning van de gemeente Losser. Hij wijst

op een donkere band in het profiel van de steil-

rand. Koning: “Na de laatste ijstijd lag hier een

veengebied, zo’n 7.000 tot 10.000 jaar geleden. Die

veenlaag is later ingeklonken en met een laag zand

bedekt, maar bij Usselo, tussen Boekelo en

Hengelo, komt hij nog aan de oppervlakte. Vandaar

de naam.” Andere deelnemers noemen de verstui-

ving, waaraan het Lutterzand zijn ontstaan dankt,

de stroming en het meanderen (kronkelen) van de

rivier. De snelstromende buitenbocht schuurt uit,

17

H e t D i n k e l l a n d s c h a p

i s a l z o ’ n 1 0 0 0 j a a r l a n g

n i e t m e e r o n g e r e p tdoor Rolf Roos, stichting Natuurmedia

5

in de binnenbocht wordt zand afgezet. In een

natuurlijk rivierdal horen dan ook erosieplekken en

hogere oeverwallen thuis. De naakte, steile klif

wordt hier snel en gemakkelijk door het water weg-

gevreten. De afgelopen 150 jaar heeft de Dinkel

haar bocht op deze plek zo’n 170 meter verlegd,

meer dan een meter per jaar. Op die oeverwallen

horen de bijzondere vegetaties van de

Dinkelgraslanden thuis: hoog en droog, maar wèl

riviergebonden. Hier groeien liefhebbers van zan-

derig, matig voedselarm, relatief kalkarm milieu,

zoals de al genoemde Zwolse anjer of steenanjer,

geel walstro en wilde tijm. Ook de invloed van de

mens is in het landschap te zien. Bomen die in het

rivierdal storten, worden door het waterschap weg-

gezaagd. Ook de recreanten, die de oevers kaal-

trappen, hebben hun invloed op het landschap.

Roos: “Moet je altijd maar applaudisseren voor alle

vormen van recreatie? Ik misgun kinderen hun

speelplekken niet, maar op deze steilrand wordt

een mooi geologisch monument vertrapt en de ijs-

vogel kan hier nu ook niet meer broeden, terwijl dit

voor die vogel juist een ideale plek zou zijn.”

Vlakbij het punt waar we staan bevindt zich een

stuwtje, dat hoort bij een kleiner omleidingska-

naaltje, dat hier in 1976 nog werd gegraven, als een

van de laatste ingrepen om de waterkundige situ-

atie voor de boeren te verbeteren. Vanuit het oog-

punt van natuur en landbouw bezien moet die stuw

misschien maar liever weer weg.

Weer een ander proces dat zich hier afspeelt is de

eutrofiëring. Dit fenomeen valt af te leiden uit de

grote hoeveelheden bramen, distels, brandnetels,

haagwinde en andere ruigtekruiden langs de rivier,

die wijzen op verruiging. Nu horen ruigtekruiden

volgens Roos altijd bij de benedenloop van een

rivier thuis, maar de mate waarin verschilt. Hier

staan er wel erg veel. Toch is het Dinkelwater nu

een heel stuk schoner dan 30 jaar geleden, toen

hier nog ongezuiverd rioolwater voorbij stroomde.

Roos: “De grote winst is dat het stedelijk rioolwater

nu wordt voorgezuiverd. Maar het water dat hier

voorbij stroomt voldoet niet aan de normen voor

voedingsstoffen zoals nitraat en fosfaat. Het is een

mengsel van grondwater, regenwater en effluent

van vooral Duitse rioolwaterzuiveringsinstallaties.”

De grote steden in Twente wateren overigens af op

de Regge. Roos heeft het water in een flesje

geschept. Als cijfer geeft hij het een vijfje, hij wil er

niet van drinken. Overigens is de Dinkel al zo’n

1000 jaar niet meer natuurlijk. Oorspronkelijk

groeide hier waarschijnlijk bos, een zompig, moe-

rassig bos in het rivierdal met iepen, essen en wil-

gen. Dat rivierbos hield veel water vast. Op de

hogere, drogere gronden groeide eikenbos met

lokaal een nederzetting. Omstreeks het jaar 1000,

toen het Dinkeldal dichter bevolkt raakte, werd het

bos steeds verder uitgekapt en het maakte geleide-

lijk plaats voor heide. Op dat moment begon de

overstromingsdynamiek van het rivierdal al toe te

nemen, zo blijkt uit wetenschappelijke analyses.

De waterafvoer raakte toen al uit zijn natuurlijke

balans. In het Middeleeuwse landbouwsysteem

was het gebruikelijk om de heidevelden te plaggen

en te branden, ten dele ook voor de boekweitcul-

tuur. Door overbegrazing, teveel plaggen en teveel

branden veranderde de heide geleidelijk in stuif-

zand. Nu nog kun je in het profiel van de steiloever

de dikke, donkere band van de Middeleeuwse hei-

devegetatie zien, met daar bovenop zo’n anderhal-

ve meter zand, dat er nog vrij recent overheen is

gestoven. Vanaf de tweede helft van de negentien-

de eeuw werden de nog resterende heiden ontgon-

nen en omgezet in grasland of bos. Ook de stuif-

zanden werden weer grotendeels bebost. Deze ver-

anderingen in het landgebruik hadden grote gevol-

gen voor de waterafvoer. Ze leidden tot grotere

waterafvoeren en meer dynamiek in het landschap.

De laatste vijftig jaar spelen bovendien de verste-

delijking, de verstening en de mogelijke klimaat-

verandering op aarde mee. Roos: “Al met al kun je

stellen dat de overstromingen in het Dinkeldal niet

iets van de laatste jaren zijn. Het veranderingspro-

ces is al zo’n duizend jaar gaande, alleen reikt onze

klachtenhorizon niet verder dan enkele decennia.”

18

Langs de Dinkel wordt hier al sinds mensenheuge-

nis geboerd. “Mijn voorouders zaten hier al in

1400”, vertelt melkveehouder Jan Reimer, wijzend

over zijn weilanden aan de overkant van de rivier.

Juist door die eeuwenlange overstromingen is deze

grond langs de rivier erg vruchtbaar. Vanouds lig-

gen hier veel mooie, grote, goed verkavelde bedrij-

ven. Reimer: “Veel boerderijen liggen dichtbij de

rivier. Vaak staan ze op terpen. Ze hebben niet

alleen marginale gronden, maar ook kostbare huis-

kavels langs de rivier. Dat maakt het oplossen van

deze overstromingsproblematiek juist zo lastig.

Soms staat hun halve land onder water, het hoog-

water komt tot in de stal. En die wateroverlast is

onvrijwillig, je kunt geen eigen dijk om je bedrijf

aanleggen. En toch is het hier heel mooi wonen en

werken. Bovendien is er in de regio haast geen

andere grond te koop en de grondprijzen in Twente

behoren tot de hoogste in Nederland.”

Leven met de vernielzucht van het water

Reimer’s eigen bedrijf met 55 tot 60 melkkoeien op

35 hectare is al acht jaar een voorbeeldbedrijf,

waar een efficiënte, zuinige mineralenhuishouding

19

W a t e r b e r g i n g o p 5 0 0

h e c t a r e b o e r e n l a n ddoor Jan Reimer, Dinkelboer en Leo Heitbrink van Waterschap Regge en Dinkel

6

goed samen blijkt te gaan met gunstige bedrijfs-

economische resultaten. Maar ook in de toekomst

wil hij duurzaam blijven boeren en daarom spreekt

het idee van waterberging Reimer wel aan.

Aanvullende inkomsten zoekt hij in agrarisch

natuurbeheer op een deel van zijn bedrijf. Dat

levert een smakelijk, kruidenrijk hooi, waar de

koeien uitstekend op gedijen. Als jongen maakte

hij mee hoe het vee soms bij hoogwater ’s avonds

laat nog in veiligheid moest worden gebracht. “De

kar dreef achter de wagen weg en je moest prik-

kend met je hooivork de weg zien te zoeken, want

daarbuiten was het water nog dieper. Het water

kwam tot in de koestal en één keer, in de jaren

zestig, stond zelfs de kachel in de keuken onder

water.” Deze overstroming was de aanleiding tot

het convenant dat in 1976 met de Dinkelboeren

werd gesloten. Reimer: “Zomeroverstromingen

komen gelukkig weinig voor, maar we maken

steeds vaker mee dat het land in april nog onder

water staat. Dan worden de wortels van zuurstof

afgesloten. Je zit nog maandenlang met een flinke

laag slib over je land en de beginnende grasgroei

krijgt een enorme terugslag. De beste grassoorten

verdwijnen zelfs uit je land.” Oeverplanten krijgen

geen kans meer om te kiemen en monumentale

eiken sterven af. Op sommige bedrijven treedt een

forse oeverafslag op door wat Reimer de “verniel-

zucht” van het water noemt. Dat gaat zowel de boe-

ren als de natuurliefhebbers aan het hart.

Bestemmingsplan aangepast

De gemeenteraad Losser staat helemaal achter de

plannen van het waterschap Regge en Dinkel en de

gemeente is medeondertekenaar van de

Bestuursverklaring Dinkel die in 2000 is gesloten.

Om tot bindende afspraken te komen is het

bestemmingsplan van de gemeente aangepast.

Gronden langs de rivier hebben naast hun land-

bouwbestemming de nieuwe bestemming ‘inciden-

tele waterberging’ gekregen, tot nog toe uniek in

Nederland. Het waterschap heeft zo’n 6 miljoen

gulden uitgetrokken voor een eenmalige afkoop-

som van de overstromingsschade die de boeren lij-

den. De schadevergoeding wordt niet alleen uitge-

keerd als compensatie voor geleden inkomens-

schade, maar ook als vergoeding voor de waarde-

daling van de grond bij eventuele verkoop, aange-

20

21

zien er nu een beperking op de grond rust volgens

het bestemmingsplan. Je zou het kunnen beschou-

wen als een op voorhand uitgekeerde planschade-

vergoeding wegens wijziging van het bestemmings-

plan. Overigens vertrouwen de boeren op de belof-

te van het waterschap dat de overstromingen de

komende jaren niet zullen toenemen. “De

bestuursverklaring Dinkel is bedoeld om de

bestaande overstromingssituatie te formaliseren”

zegt Leo Heitbrink van Waterschap Regge en Dinkel.

“Het kan best gebeuren dat boeren in andere

regio’s straks ook hun overstromingsschade ver-

goed willen zien”, vervolgt hij. “Tenslotte hebben

ze bij overstromingen te maken met een aanzienlij-

ke schade. Tot nog toe hadden we een interim-rege-

ling waarbij we een gewasschade van 500 gulden

per hectare vergoedden. Nu praat je over substan-

tiële bedragen. Sommige Dinkelboeren kunnen

aanspraak maken op honderdduizenden guldens.

Dubbel vangen

“De boeren worden er heus niet slechter van”, stelt

Bas Sprengers, teammanager Groene Ruimte van

Stichting Natuur en Milieu. “Ze kunnen nu dubbel

vangen. Eerst pakken ze een eenmalige schadever-

goeding van het waterschap aan die gebaseerd is

op landbouwkundig gebruik van de grond.

Vervolgens kunnen ze gronden die regelmatig over-

stromen aanmelden voor agrarisch natuurbeheer

met subsidies van het ministerie van natuurbeheer.

Wat je noemt boerenslimheid!”

“Eigenlijk vind ik het principieel onjuist dat boeren

nu uit gemeenschapsgelden schadevergoeding

krijgen voor een overstromingsprobleem dat al

jarenlang bestond”, zegt Jan van Bodegraven van

de directie Natuurbeheer van het ministerie van

LNV. “Mijns inziens zijn die overstromingen inhe-

rent aan het wonen en werken in dit gebied. Deze

aanpak bevestigt nog eens dat men er per definitie

vanuit gaat dat de waterbeheersing optimaal op de

landbouw zou moeten worden afgestemd. Maar het

waterschap moet toch ook andere belangen die-

nen? Op de langere termijn moet de groene taak-

stelling van de waterschappen grondig worden her-

zien. Maar voorlopig vind ik dit een sympathieke

aanpak, want je kunt nou eenmaal niet alleen met

principiële oplossingen vooruit.”

22

dhr. W.F. Alleijn Landschapsbeheer Nederland

dhr. J. van Bodegraven Ministerie van LNV, Directie Natuurbeheer

dhr. J. Boelen Dienst Landelijk Gebied

mw. E. Boesewinkel Stichting Natuur en Milieu

mw. M. de Boo Journalist

dhr. J. Busger op Vollenbroek St. Natuur in de Graafschap

mw. P. van Campen Brabantse Milieufederatie

dhr. E. Claessens Waterschap Regge en Dinkel

dhr. T. van Dortmont Grontmij Advies en Techniek

dhr. G. van Ee Tauw

dhr. Geertsema Waterschap Reest en Wieden

mw. J.J. ‘t Hart Stichting Natuur en Milieu

dhr. J.A. van Heek Waterschap Regge en Dinkel

dhr. L.Heitbrink Waterschap Regge en Dinkel

dhr. B.Hermans Stichting Natuur en Milieu

dhr. M. Huge Vereniging Natuurmonumenten

dhr. B.H.H. Hulsman Wetterskip Lauwerswâlden

dhr. W. Husslage Stichting Reinwater

D e e l n e m e r s l i j s t

8

23

dhr. A.J.M. Jansen Waterleiding Maatschappij Overijssel

mw. T. Jeniskens Waterschap de Dommel

dhr. G.J.M. Karnebeek Heemraadschap Groot Maas Waal

mw. R.M. Kiès Provincie Overijssel

dhr. B. Knol Waterschap Regge en Dinkel

dhr. H. Koning Gemeente Losser

mw. P.I.D. Koopmans Stichting Natuur en Milieu

dhr. H. Kroes Wetterskip Fryslân

dhr. C. de Kruijf Fotograaf

dhr. J.B.V. Kuks GLTO Overijssel

dhr. H.A. Meek Waterschap Regge en Dinkel

dhr. Z. Naber Waterschap Regge en Dinkel

mw. N.A. van den Nieuwboer-Langenkamp Gemeente Losser

dhr. J. Nijhuis Gemeente Losser

dhr. A.J.G. Nijland Gemeente Tubbergen

dhr. J. Nijland Waterschap Regge en Dinkel

dhr. M. Nolten DLG/ Provincie Overijssel

mw. C. Oosterhoff Waterschap Rijn en IJssel

dhr. A. de Raad Polderdistrict Tieler- en Culemborgse Waarden

mw. D. de Raad Polderdistrict Tieler- en Culemborgse Waarden

dhr. J. Reimer Waterschap Regge en Dinkel

dhr. F. Ringenaldus Dienst Landelijk Gebied

dhr. de Rooij Hoogheemraadschap Schieland

dhr. R. Roos Stichting Natuurmedia

dhr. van Santen Stichting Stimuland Overijssel

dhr. H.G.M. Schulten Gemeente Losser

dhr. H.T.M. Schutte Gemeente Losser

dhr. S.A. Sprengers Stichting Natuur en Milieu

mw. M.H. Spreuwenberg Inspectie Milieuhygiëne Oost

dhr. J.T. Starkenburg Waterschap Regge en Dinkel

dhr. N. Straathof Vereniging Natuurmonumenten

mw. G.F.J. Sukkar Provincie Overijssel

dhr. M.J. Tennekes Ministerie van VROM, IMH-Oost

mw. M. Thijssen Stichting Natuur en Milieu

dhr. F. van de Ven Stichting Natuur en Milieu

mw. A. Vermeer Stichting Natuur en Milieu

mw. M.C. Vesseur Stichtse Milieu Federatie

mw. C. Voogt Natuur en Milieu Overijssel

mw. L. Vossers Ministerie van LNV, Directie Oost

dhr. J. de Vrieze Natuur en Milieu Overijssel

mw. J.G.A. de Weijs-Krol Waterschap Rijn en IJssel

dhr. van der Werf Waterleiding Maatschappij Overijssel

mw. F. van de Woord-van der Heijden Waterschap Regge en Dinkel

dhr. A.A. Zandstra Waterschap Regge en Dinkel

24

st

ic

ht

in

gn

at

uu

re

nm

il

ie

u

Stichting Natuur en Milieu organiseert

jaarlijks een aantal veldsymposia,

bijeenkomsten in de vrije natuur.

Biologen maken hier de effecten van

milieuaantasting op de natuur

aanschouwelijk. Steeds gaat het om

zichtbare effecten, waarbij de aanwezig

planten- en diersoorten de gidsen zijn

voor milieukwaliteit. Deelnemers zijn

meestal beleidsmakers en

–beïnvloeders, die we laten zien wat in

het beleid gedaan kan worden voor een

gezonde natuur.

Donkerstraat 17

3511 KB Utrecht

Tel: 030 - 233 13 28

Fax: 030 - 233 13 11

E-mail: snm@snm.nl

Internet: www.snm.nl

Stichting Natuur en Milieu is een onafhankelijke

organisatie. Zij werkt aan een schoon milieu en een

rijke natuur via dialoog, lobby, juridische actie en

publicitaire druk. Overheid en politiek zijn belangrijke

gesprekspartners, maar ook bedrijfsleven,

wetenschap en andere maatschappelijke organisaties,

nationaal en internationaal. U kunt het werk van

Stichting Natuur en Milieu steunen als donateur en

met giften. Wilt u meer informatie ontvangen dan kunt

u bellen of mailen naar Stichting Natuur en Milieu.