ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN1

INFORMATIE VOOR DE LEERKRACHT

Samenwerken voor het schooluitjeOp ’t Sterrenpad wil het team de leerlingen voorbereiden op de uitdagingen van de 21ste eeuw

Julia Immenga, leerkracht van groep 5/6: ‘Scholen in de hele wereld zijn zich aan het vernieuwen om de leerlingen vaardigheden aan te bieden die ze over vijftien jaar op de arbeidsmarkt en in hun vrije tijd nodig zullen hebben. Belangrijk daarbij is dat kinderen hun talenten gaan ontdekken. Die talenten zijn op school belangrijk, maar ook straks als de kinderen volwassen zijn. Als Jenaplanschool besteden we altijd al extra aandacht aan de 21ste-eeuwse vaardigheden zoals presenteren, creëren, kritisch denken, in gesprek gaan met elkaar en samenwerken.’In het filmpje zie je hoe vaardig de leerlingen zijn in het gezamenlijk overleg over wat er moet gebeuren om een eigen schooluitje te organiseren, een voor kinderen betekenisvolle uitdaging. Een belangrijk punt van ondernemend leren is de krachtige context

waarin leerlingen kunnen leren. Een voorbeeld van een leerkracht van een andere ondernemende school: ‘Wanneer leerlingen in de reguliere lessen een brief moeten schrijven vanwege een opdracht uit het taalboek, dan wordt dat vaak in één keer in het schrift geschreven, het liefst zo snel mogelijk. Maar moeten de leerlingen een brief schrijven aan de gemeente, omdat er iets geregeld moet worden voor hun eigen activiteit, dan ligt de grond bezaaid met brieven die niet goed genoeg waren en wordt de tekst grondig bekeken en gecheckt op foutjes.’ Een ander belangrijk kenmerk van ondernemend leren zie je ook bij ’t Sterrenpad terug: de kinderen zijn zelfstandig en hebben rollen met eigen verantwoordelijkheden. Zo is er een voorzitter, een notulist en een penningmeester.

Klik hier om het item te bekijken

ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN2

Overleggen, belangrijk en leerzaamOp ’t Sterrenpad leren de kinderen al van jongs af aan te overleggen. De leerkrachten geven steun en structureren het proces van vergaderen. Julia Immenga: ‘We hebben een map bij de vergaderbak van onze groep liggen. De leerlingen kunnen in deze bak de hele week punten inbrengen. We hebben drie soorten briefjes klaarliggen:1. Ik heb een wens (dit kan gaan

over iets waar je last van hebt en wat beter kan in de groep, in je tafelgroepje of op school);

2. Ik heb een idee;3. Ik heb een compliment (op deze

manier kun je een compliment geven aan de groep, je eigen tafelgroepje of een andere leerling).

Wekelijks worden deze ingebrachte punten in de klassenvergadering besproken onder leiding van een voorzitter (leerling) en worden de afspraken genotuleerd door de notulist (leerling).

In het referentiekader ‘Taal en Rekenen’ van het ministerie van OCW staan verschillende doelen geformuleerd met betrekking tot de ontwikkeling van mondelinge vaardigheden bij basisschoolleerlingen. Leren overleggen is een van die mondelinge vaardigheden. Marieke Popma, onderzoeker op het gebied van overleggen in ondernemende scholen: ‘Leerlingen zijn buiten de school prima in staat een gesprek te voeren zonder dat er sprake is van een hiërarchie of een gespreksleider. Echter, in de klas weten leerlingen soms niet hoe ze in groepjes een discussie in stand kunnen houden en snappen ze niet aan welke verwachtingen van de leerkracht zij moeten voldoen.

Notulen apenvergaderingDatum ...........................................................................................................................................

Voorzitter ................................................................................................................................

Notulist ........................................................................................................................................

Afwezig .......................................................................................................................................

INGEBRACHT AFSPRAAK WIE EN VOOR

PUNT WANNEER?

Met dit

formulier kunnen

de notulen

worden

bijgehouden.

ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN3

Dit zie je vooral in groepen waar kinderen gewend zijn dat de leerkracht de gesprekken structureert door beurten te geven. Bij ’t Sterrenpad zie je dat kinderen al ervaren zijn op het terrein van “Exploratory Talk”. Dat is een gesprek tussen kinderen waarbij duidelijk is dat alle gesprekspartners meedoen en meedenken in dat gesprek. De kinderen opperen ideeën en andere kinderen reageren op een constructieve manier. Wanneer ideeën verworpen worden en er nieuwe ideeën beargumenteerd worden, zit er vooruitgang in het gesprek. Alle gesprekspartners hebben bijgedragen aan de kennis die uit een dergelijk gesprek ontstaat. Je ziet in het filmpje ook dat kinderen aansluiten op de ideeën en argumenten van andere kinderen in de groep. Exploratory Talk is niet alleen goed voor het leren argumenteren van leerlingen, maar ook voor de samenwerking en het groepsgevoel in de klas. Omdat in met elkaar opgestelde regels is vastgelegd dat iedereen meedoet aan het gesprek, betrekken leerlingen elkaar daar daadwerkelijk meer bij. In het filmpje zie je de kenmerken van Exploratory Talk terug, en ook dat de kinderen met gemak hun eigen regels hanteren. Opvallend is ook dat kinderen aangeven dat je moet opletten wat anderen te zeggen

hebben, ook al zijn dat opmerkingen van kinderen waar je niet vaak mee samenwerkt of speelt’ (zie: Ondernemend leren overleggen, masterscriptie Communicatie en Educatie van M. Popma en F. Ausma, 2013, RUG).

• Leerlingen opperen ideeën;

• Leerlingen geven argumenten voor deze ideeën;

• Leerlingen reageren op elkaars ideeën op een respectvolle, constructieve manier;

• Een leerling vraagt iets aan een andere leerling;

• Iedereen doet mee aan het gesprek.

SAMEN MET DE KINDEREN GEFORMULEERDE GRONDREGELS:• Leerlingen laten elkaar uitpraten;

• Naar ieders mening wordt geluisterd;

• Iedereen komt aan de beurt om te spreken;

• Iedereen praat op normale toon tegen elkaar;

• De leerlingen eindigen het overleg met overeenstemming;

• De leerlingen vergaderen over het onderwerp van de vergadering en weiden niet te veel uit over andere onderwerpen;

• Er is een voorzitter gekozen;

• Er is een notulist gekozen.

LEREN ARGUMENTEREN KENMERKEN UIT EXPLORATORY TALK EN THINKING TOGETHER (MERCER, 1999; MERCER & DAWES, 2000):

Hoeveel geld is er al verdiend?

Meer weten? Klik voor meer praktijk­voorbeeldenop dit dossier vanDe Dag Vandaag.

ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN4

Talenten en ondernemend lerenJulia Immenga: ‘Elke week werken de leerlingen in onze Talentenateliers. Het doel van deze ateliers is onze sterren te laten stralen en groeien in hun talent en het vinden van antwoorden op hun eigen leervragen. We hebben ateliers die deels zijn gebaseerd op de meervoudige intelligenties van Gardner op de volgende talentgebieden: muziek, koken, ICT, taal, rekenen, beweging, filosofie, techniek, spel en spelen, natuur, zorgen voor elkaar, kunst en studie. Het kan dus zijn dat een kind een talent voor techniek aan het ontwikkelen is, zich afvraagt hoe een brug wordt gebouwd en dat gaat onderzoeken in het Techniekatelier. Ook kan een kind moeite hebben met de tafel van 4, deze kiest ervoor om dat in het Rekenatelier te gaan leren met bijvoorbeeld speelgoedauto’s, gezien hun vier wielen.’

‘De Talentenateliers zijn altijd in ontwikkeling. We willen de kinderen niet aan de ateliers aanpassen, maar de ateliers aan de kinderen. De kinderen proeven

van de verschillende intelligenties en komen zo met steeds meer leer-/ontdekvragen, waarop een talentenatelier kan veranderen of uitgebreid kan worden. Het vergt tijd om zo zelfstandig te kunnen leren. We zijn daarom begonnen in de stamgroepen met het oefenen van het stellen van goede vragen. Elke week maakt de stamgroep een vraag van de week en gaat dan bekijken en uitzoeken hoe je met zo’n vraag aan de slag gaat in een van de ateliers.’

‘Nu de ateliers lopen en de leerlingen gewend zijn om eigenaar te zijn van hun eigen leren, zijn we de volgende stap aan het maken naar ondernemend leren. Hier komen de 21ste-eeuwse vaardigheden, het eigenaarschap van leren en de belevingswereld nog meer aan de orde in combinatie met onze ateliers. De leerlingen hebben in hun klas een klassenkas waar ze eigenaar van zijn. Ze krijgen aan het begin van het jaar 2 euro per leerling in de kas. Samen gaan ze vergaderen en bespreken ze wat ze met het geld gaan doen: gaan ze het gelijk uitgeven of proberen ze er meer van te maken?’

GELD VERDIENENLege flessen verzamelen, heitje voor een karweitje, lichtjes ontwerpen en verkopen, een maaltijd verzorgen voor leerkrachten die een activiteit op ’t Sterrenpad bezoeken, bakken en verkopen zodat de ouders iets lekkers bij de koffie hebben op ouderavonden: kinderen van ’t Sterrenpad bedenken het allemaal. Oud ijzer inzamelen is ook een opvallend initiatief. Een van de ouders heeft een vergunning om dat te mogen doen, zo kwamen de kinderen op het idee om ook dit op te pakken om geld binnen te krijgen voor hun uitje.

ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN5

‘De ervaring met de klassenkas zien we terugkomen in de ateliers. Onze houding is daarbij belangrijk, we vragen ze wat ze nodig hebben voor bepaalde activiteiten en vragen ze daarna hoe ze dat gaan betalen. We merken steeds meer dat we dit niet meer hoeven te vragen en dat de leerlingen als ondernemers denken tijdens het uitwerken van hun ideeën in de ateliers!’

Ondernemende leerlingen over hun ervaringen de ateliersNerena en Marit vertellen: ‘In het kookatelier wilden de meeste kinderen taarten bakken. We hebben gevraagd of de vader van Ilse, die kok is, ons wilde helpen hoe dat moest. Na een workshop koos iedereen een taart uit om zelf te maken en zijn we met z’n allen naar de supermarkt gefietst. Wij hebben in het kookatelier taarten gemaakt. De vader van Ilse hielp met decoreren en daarna hebben we de taarten beneden verkocht. Ze verkochten als een speer! Van tevoren hadden we briefjes uitgedeeld, zodat alle ouders wisten dat er taarten te koop waren. De volgende keer maken we meer. Van het geld dat we overhouden, kunnen we nu nieuwe dingen kopen die we in de keuken kunnen gebruiken. We moeten ook nog aan de juf het geld teruggeven dat ze had betaald voor de boodschappen.’

De meiden van het toneelatelier vertellen: ‘Wij hadden gekozen voor het toneelatelier om beter te worden in toneel. Ons leerdoel was een kleine voorstelling maken. We hebben gekozen om dat te doen voor de peuters van de kinderopvang. Eerst gingen we bedenken wat ze leuk zouden vinden en toen zijn we ons gaan verkleden en filmpjes gaan opnemen. We gingen steeds iets uitbeelden en vertellen wat we deden, met een paar grapjes. Zo konden de kleine kinderen ook wat leren. We hebben ze een uitnodiging gestuurd en hebben ons toen ook weer verkleed. We maakten een kleine bioscoop en toen gingen we kijken naar onze film!’

Uitwerken van de ideeën in de ateliers

ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN6

Tips voor de leerkracht bij het werken met ondernemend lerenJulia Immenga geeft de volgende tips:

1 Geef kinderen vertrouwen. Daar gaan ze van groeien.

2 Geef kinderen de kans om te ontdekken wat de beste ideeën zijn.

Dat kan ook door te ontdekken dat het anders moet dan dat je had bedacht.

3 Geef kinderen niet zoveel richt­lijnen, dat ze geen fouten meer kun-

nen maken. Dat is minder leerzaam dan kinderen kansen geven om te ont dekken en door te zetten, ook al gaat het fout.

4 Feedback geven is belangrijk. Als kinderen een product maken om

te verkopen om geld voor het uitje bij elkaar te sparen, dan moet dat product wel kwaliteit hebben. Wij gaan geen dingen kopen omdat het anders zo zielig voor ze is. Dat hoort ook bij het leren. Als je als kind iets ontwerpt, dan moet het waarde hebben voor een ander. Wat kan een kind allemaal doen om die waarde eraan te geven? Dat is een belangrijke standaard die we van hen verwachten.

Het helpt leerlingen om te ontdekken waar hun talenten liggen en een ondernemende houding te ontwikkelen. Bovendien gaan ze zich betrokken voelen bij de wereld om zich heen. Betrokken zijn bij leven, werken en levenslang leren in een maatschappij die steeds verandert.

De manier waarop ondernemend leren in het onderwijs wordt ingevuld, kan variëren. Dat is afhankelijk van de speerpunten van een school, die door ondernemend leren kunnen worden versterkt. Op ’t Sterrenpad zijn de initiatieven van de kinderen zelf heel belangrijk. Door de talentenateliers krijgen kinderen kansen om verschillende interesses en talenten te ontdekken en te ontwikkelen. Door een koppeling met ondernemend leren kunnen kinderen hun verworven kennis en hun ontdekt talent betekenisvol maken voor andere kinderen of voor mensen in hun omgeving. De volgende kenmerken van ondernemend leren zijn in de voorbeelden van het dossier Ondernemend leren en bij de aanpak van het ’t Sterrenpad te herkennen:Uitdagend. De leerlingen worden uitgedaagd om in actie te komen. Ze leren door te doen.

Het runnen van een eigen onderneming of een ondernemend project, en de feedback daarop zorgen voor ervaringen die beklijven.Talentgericht. De leerlingen worden uitgenodigd hun talenten te laten zien en deze te benutten door samen te werken. Ze ervaren dat ze ertoe doen.

Wat is ondernemend leren eigenlijk?Op ’t Sterrenpad krijgen leerlingen de kans om te oefenen met zogenoemde 21ste­eeuwse ondernemende vaardigheden, zoals kansen zien, lef hebben, creativiteit ontwikkelen, samenwerken en doorzetten in een betekenisvolle context.

Leve

n –

bet

rokk

en

Werken – ondernemend Leren – nieuw

sgie

rig

Kernvakken

Taal &Rekenen

Ondernemend leren

Samenwerken

Focus

Doorzetten

Daadkracht

Mediawijsheid

Creativiteit

Denken in kansen/durf

Communiceren

Iets voor een ander

willen doen

ONDERNEMEND LEREN • SAMENWERKEN7

Starten met ondernemend leren?Let op signalen van kinderen zelf, bijvoorbeeld tijdens het kringgesprek, een gesprek over een leestekst, een opdracht in de methode of in de leerlingenraad.

Welke problemen signaleren ze en welke oplossingen hebben ze voor ogen? Of maak eens gebruik van de briefjes die Julia inzet, bijvoorbeeld: ‘Ik heb een idee’. Dat kan gaan om het herinrichten van een schoolplein, willen helpen bij het maken van een hok voor de konijnen in de kinderboerderij, iets doen voor vluchtelingenkinderen of een app maken. Ook het instellen van een klassenkas zoals ’t Sterrenpad doet, is een mooie vorm om met ondernemend leren te starten. Dit zijn vaak de stappen bij ondernemend leren:

1 Het idee. Vanuit een maatschappelijk probleem,

een signaal van de kinderen zelf of betekenisvolle opdrachten van binnenuit of van buiten de school.

2 Het probleem onderzoeken. Als er

energie vrijkomt bij het spreken over het probleem en de ideeën, besluit dan met elkaar het probleem goed te verkennen. Haal mensen naar binnen die er meer over weten. Verken met elkaar of het idee om het probleem op te lossen uitvoerbaar is. Zorg dat kinderen een startbudget krijgen. Dat kan 25 euro zijn of 2 euro per leerling zoals ‘t Sterrenpad dat doet. De afspraak kan ook zijn dat de directeur van de school het bedrag leent aan de kinderen, die ervoor gaan zorgen dat het geld terugverdiend wordt, zodat een volgende groep ook weer verder kan. Kies met elkaar de oplossing.

3 De actie/het product. Nu gaat het om ontwerpen.

En het bedenken hoe je de oplossing, het product of de

dienst wilt aanbieden, zoals een verpakking ontwerpen, een prototype maken of een dienst uitproberen (onderzoeken en ontwerpen).

4 Doen/ondernemen. De kinderen bieden het

product of de dienst aan. Werkt het? Dan verder gaan. Werkt het niet? Onderzoeken wat er anders moet en kan.

5 Terugkijken/succes vieren. Hebben we het goed

gedaan? Of niet? Wat kunnen we nu doen? Succes vieren? Bijvoorbeeld het konijnenhok feestelijk aanbieden, geld van een actie overhandigen aan het goede doel, het verzamelde geld voor het schooluitje naar de bank brengen of de kinderen een tekst laten schrijven voor de plaatselijke krant of voor de ouders, dat hun uitje doorgaat!

Ervaringsgericht. Het opdoen van ervaringen, het reflecteren op die ervaringen en het kunnen analyseren en abstraheren daarvan, zodat de ervaringen gekoppeld kunnen worden aan theoretische inzichten of de leerinhoud.Zelfsturend. De leerling leert zelfstandig, oefent invloed uit op de eigen ontwikkeling en neemt verantwoordelijkheid voor zijn of haar eigen gekozen doelen. Dat zorgt voor een gevoel van eigenaarschap.Contextrijk. Veelal zijn ondernemers of andere buitenschoolse partners betrokken en zorgen voor een betekenisvolle en levensechte leeromgeving. De opdrachtgever is bijvoorbeeld ‘echt’ of er wordt met ‘echte’ producten gewerkt.Werelds/actief burgerschap. In onder-nemend onderwijs is een substantieel deel

opgenomen voor burgerschap, wereldoriëntatie en sociale oriëntatie. Dit zijn richtingen die bijdragen aan een duidelijker beeld van de maatschappij en de eigen rol van de leerling daarin.Multidisciplinair. Een opdracht wordt bij voorkeur vanuit verschillende gezichtspunten benaderd; zo wordt rondom een thema als ‘water’ of ‘gezondheid’ kennis uit verschillende vakken benut.Risicovol. Het ondernemen gaat ook om risico’s durven nemen en de ervaring van ‘falen’. En dan nog een keer. Fouten maken mag, en bij tegenslag weer opkrabbelen is een ijzersterke vaardigheid. Wel binnen een veilige context die de leraar bewaakt (uit: Ondernemend onderwijs, uitgangspunt voor het onderwijs van de toekomst, 2015, Jong Ondernemen en Raad voor Ondernemend Nederland).