Hoge horizon. Bruegelland, vroeg 21ste eeuw

44
HOGE HORI ZON BRUEGEL LAND VROEG 21STE EEUW Voorkamer | kunstenaars— initiatief i.s.m. KMSKA & Stedelijke Musea Lier

description

Een tentoonstellingsproject rond de universele beeldtaal van Bruegel, zijn directe opvolgers en kunstenaars van vandaag als chroniqueurs van hun tijd. Het werk van hedendaagse kunstenaars als Philip Aguirre y Otegui, Kati Heck, Rinus Van de Velde, Ria Pacquée, e.a. activeert en actualiseert de historische taferelen van Bruegel en zijn artistieke erfgenamen.

Transcript of Hoge horizon. Bruegelland, vroeg 21ste eeuw

HOGE HORI ZON BRUEGEL LANDVROEG 21STE EEUW

Voorkamer | kunstenaars—initiatief

i.s.m. KMSKA& Stedelijke Musea Lier

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 1 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 2 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 03

05

Introductie

08

Tentoon-gestelde werken

19

Afbeel-dingen

34

Essay door Dennis Van Mol

42

Colofon

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 3 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 4 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 08

Bruegel-landSinds 2011 is het Ko-

ninklijk Museum voor Schone Kunsten Antwerpen (KMSKA) gesloten voor een ingrijpende verbouwing. Tot de heropening in 2018 initieert het museum diverse tentoonstellingsprojecten, waaronder Bruegelland in Lier. Deze tentoonstellings-cyclus toont de invloed van Pieter Bruegel de Oude op de latere schilderkunst van de Lage Landen aan de hand van werken uit de verzame-lingen van het KMSKA en het Stedelijk Museum Lier. Elk jaar wisselt Bruegelland van opstelling en focus. Voor de periode 2014-2015 werd kunstenaarsinitiatief Voorkamer als gastcurator uitgenodigd om de huidige opstelling te herde�niëren en te complementeren met werk van actuele kunste-naars.

Hoge Horizon‘Hoge Horizon, Bruegel-

land, vroeg 21ste eeuw’ is een tentoonstellingsproject rond de universele beeldtaal van Bruegel, zijn directe op-volgers en kunstenaars van vandaag als chroniqueurs van hun tijd. De hoog ge-plaatste horizon is typisch voor de panoramische landschappen en volkstafe-relen van Bruegel. Door dit bijzonder perspectief ont-staat ruimte voor groteske details, voor architecturale elementen en menselijke �guren die klein worden afgebeeld als een onderdeel van de ‘eeuwige’ natuur. Binnen deze dik bevolkte taferelen beschrijft de oude meester de volheid van het leven op vaak allegorische en tragikomische wijze. ‘Hoge Horizon’ bouwt voort op een kijk- en denkbeeld waarbij de beschrijvende en

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 5 18/04/14 17:05

Hoge Horizon06

moreel kritische visie op de wereld een lijn vormt die de verschillende kunstenaars-generaties met elkaar ver-bindt. Door toevoeging van werk van kunstenaars uit de vroege 21ste eeuw worden de historische taferelen van Bruegel en zijn artistieke erfgenamen geactiveerd en geactualiseerd. Bruegels moraliserende verbeelding, taligheid en gestapelde kijkbeelden zijn belangrijke aspecten in zijn oeuvre. Deze aspecten vormen het uitgangspunt bij de selectie en presentatie van ‘Hoge Horizon’. Door zowel op let-terlijke beelddetails als op maatschappelijke en morele denkkaders in te zoomen, ontwikkelt zich een subjec-tieve lezing van het geheel. Zonder enig chronologisch of hiërarchisch onderscheid te maken tussen de werken van oude meesters en van hedendaagse kunstenaars vormt zich een associatief web van autonome beelden die op een visuele, humoris-

tische of kritische wijze op elkaar inspelen. Het project ‘Hoge Horizon, Bruegelland, vroeg 21ste eeuw’ presen-teert zich als een dynamisch geheel waar, naast de ten-toonstelling, ook ruimte is voor een programma met performances, screenings en lezingen die op verschil-lende tijdstippen gedurende het jaar plaatsvinden.

VoorkamerGehuisvest in de Heilige

Geestsite te Lier is Voorka-mer een kunstenaarsiniti-atief voor en door kunste-naars. Het toont jaarlijks solo- en groepspresentaties van hedendaagse beeldende kunstenaars uit binnen- en buitenland. Het geeft daar-bij een heterogene kijk op hedendaagse beeldende kunst en stimuleert een actieve dialoog tussen kun-stenaar en publiek.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 6 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 7

1. Adriaen van Ostade (NL)Haarlem 1610 - 1684 HaarlemLezende manolieverf op paneel collectie KMSKA

2. Alfred Stevens (BE)Brussel 1823 - 1906 ParijsToegelaten bedelarijolieverf op doek collectie KMSKA

3. Patrick Couder (BE)Ommegang, 2014droge naald, inkt op papier

Patrick Couder hanteert een stilaan in onbruik geraakt medium: de ets. Zonder gebruik te maken van zuren krast hij met droge naald direct in de etsplaat. Dat zorgt voor een uiterst eerlijke lijn.

Naast de techniek trekt ook het grote formaat de aandacht. De kunstenaar maakt gebruik van meerdere bladen om tot een indrukwekkende voorstelling te komen. Het contrast tussen de verbonden massa en de grote witruimte zorgt voor een bevreemdende luchtigheid, voor een onbehaaglijke stilstand.

Couder thematiseert in dit werk het schijnbaar banale van wat een mensen-massa begeestert. De kunstenaar toont de complexiteit van wat zich als normaal voordoet en laat intussen de toeschouwer de vrijheid te interpreteren. Zo ook in deze prent naar Bruegels ‘De Processie’.

Als etser die werkt op grote formaten en zich sterk interesseert voor wat het volk bezielt, schrijft Couder zich in een sterke Vlaamse traditie in: een canon die loopt

van Pieter Bruegel de Oude tot James Ensor, van Jac Boonen tot Fred Bervoets.

4. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenDe Prediking van Johannes de Doper, 1624olieverf op paneelcollectie Stedelijke Musea Lier

‘De Prediking van Johannes de Doper’ geeft een idee van de enorme populari-teit die de Bruegelse iconografie genoot in de 16de en vroege 17de eeuw. Maar liefst 31 versies van dit schilderij worden toegeschreven aan Pieter Bruegel II. Zes daarvan zijn gesigneerd.

Het origineel van Pieter Bruegel de Oude dateert uit 1561 en behoorde tot de kunstverzameling van aartshertogin Isabella. Het wordt nu bewaard in Boeda-pest.

De compositie doet je kijken als een voorbijganger die op een volkse samen-scholing stuit en wiens oog langzaam de diepte in getrokken wordt naar de weinig opvallende persoon die spreekt: Johan-nes de Doper. Het is een op zijn zachtst gezegd atypische voorstelling voor een religieus geïnspireerd werk.

5. Thomas Bogaert (BE)Silver Wings, 2012hars en zilververf op postkaartencourtesy Galerie Albert Baronian

6. Lech Majewski (PL)Bruegel Suite (central panel of triptych), 2011HD Videocourtesy of the artist

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 7 18/04/14 17:05

8 Hoge Horizon

Lech Majewski debuteerde als schilder en dichter, maar kwam tot de vaststelling dat de videokunst dichter aansloot bij zijn verlangen naar poëticale en artistieke verdieping.

De hier getoonde video maakt deel uit van een onderzoeksproject naar de werk-wijze en leefwereld van Pieter Bruegel de Oude in het algemeen en naar ‘De Kruisdraging’ (1564) in het bijzonder. Ma-jewski verdiept zich in Bruegels werkwijze en zijn positionering als kunstenaar in de maatschappij. In deze video laat hij de Vlaamse oude meester zelf rondlopen in zijn eigen voorstellingswereld. Bruegel is hier niet bezig met de regie van de overkoepelende compositie, wel met het aandachtig en gedetailleerd registreren en documenteren van zijn personages.

Op 15 juni 2014 zal ‘The Mill and The Cross’ integraal getoond worden in aanwezigheid van Lech Majewski en met de mogelijkheid om met de kunstenaar in dialoog te gaan.

De kunstenaar begon aan deze video te werken nadat hij het gelijknamige boek cadeau had gekregen van kunstcriticus Michael Francis Gibson. In dit sterk ana-lytische werk neemt hij zijn toeschouwers mee in de picturale rijkdom van Bruegels ‘De Kruisdraging’.

7. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenBruiloftsstoetolieverf op paneelcollectie KMSKA

Volgens de gewoonte trekt de bruilofts-stoet langs de molen om de vruchtbaar-

heid van het jonge gezin te bevorderen. De bruidegom loopt achter de doedel-zakspeler op weg naar de kerk en de vader, schoonvader en de rest van de mannen volgen. Een tweede doedelzak-speler begeleidt de bruid en de vrouwen. Achteraan bij de hoeves wordt het feest voorbereid.

8. Charles Verlat (BE)Antwerpen 1824 – 1890 AntwerpenGulzig en lui, matig en werkzaamolieverf op doek collectie KMKSA

9. Jan Van Beers Lier 1852 – 1927 Fay-aux-LogesDe gevallen ster, 1874olieverf op doek collectie KMSKA

10. Maria Roosen (NL)Zeis, 2010geblazen glascourtesy Fons Welters Gallery

11. Michel van Dam (NL)KinderspelenNederlandse spreekwoorden, De Strijd Tussen Carnaval en Vastenuit de serie ‘Naar Bruegel’, 2012inkjetprint op dibond

Naast kunstenaar is Michel van Dam ook bouwmeester en historicus. Die verschillende interesses lopen – zoals in ‘Ontvolkte Bruegels’ – door elkaar.

Wanneer Michel van Dam de schilderijen van Bruegel ontvolkt, stelt hij zich de bijna bouwkundige vraag of de compositie van het schilderij overeind blijft. Het lijkt op het eerste gezicht een ludiek experiment,

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 8 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 9

maar het roept ook fundamentele vragen op. Deze interventie bevraagt immers ook de verhouding tussen mens en natuur/cultuur. van Dam confronteert de toe-schouwer met ‘wat overblijft’: de eeuwige natuur en de vergankelijke sporen van menselijke beschaving.

Van Dam spreekt een stelling tegen die de Nederlandse historicus Johan Hui-zinga liet optekenen in ‘Herfsttij der Mid-deleeuwen’. Huizinga geloofde namelijk niet dat het mogelijk was zich een beeld te vormen van het leven in een funda-menteel andere tijd. Door alle aandacht te vestigen op het decor suggereert Van Dam het omgekeerde.

12. Marijn van Kreij (NL)Untitled (Breugel), 2010-11potlood en acryl op papierbruikleen collectie Cees van den Burg

Marijn van Kreij is een streng conceptueel kunstenaar die tegelijkertijd een haast maniëristisch belang hecht aan de teken-kunst. Die paradox ligt aan de basis van ‘Untitled (Bruegel)’ en gaat eigenlijk al schuil in de titel. Wat van op afstand een abstract expressionistische compositie lijkt, is in werkelijkheid een soort catalo-gue raisonné van de schilderkunst van Pieter Bruegel de Oude. Het is een spel met oude en nieuwe artistieke tradities, een spel waarin Marijn van Kreij peilt naar de grens tussen abstractie en figuratie. Als een bezetene stort de kunstenaar zich in ‘Untitled (Bruegel)’ op de schilderijen van de Vlaamse oude meester. Beschouw het als een eindeloze droedel van contouren van figuren uit de voorstellingswereld van Bruegel. Doordat de kunstenaar nergens

een binnenvorm tekent, krijgt het geheel een onverwachte lichtheid. Het oeuvre van Marijn van Kreij roept ook vragen op over het artistieke scheppingsproces zelf: wanneer mag een werk als af worden be-schouwd en wanneer komt de leesbaar-heid van het beeld in gevaar?

13. Gustave De Smet (BE)Gent 1877 – 1943 DeurleDe mosseletersolieverf op doekcollectie KMSKA

Vlak voor, tijdens en vooral na de Eerste Wereldoorlog verwierf een tweede Latemse groep grote bekendheid. Frits Van den Berghe, Constant Permeke en Gustave De Smet maakten in de loop van de jaren twintig carrière met hun Vlaamse expressionisme. Vooral De Smet spe-cialiseerde zich in een typisch Vlaamse voorstellingswereld van kermissen, volks-feesten en mosselsoupers.

14. Gustave De Smet (BE)Gent 1877 – 1943 DeurleStilleven met haringen, 1934olieverf op doek collectie KMSKA

15. Navolger van Adriaen BrouwerOudenaarde 1605/1606 - 1638 AntwerpenDorpskermisolieverf op paneel collectie KMSKA

16. Rinus Van de Velde (BE)‘We are thoughtless, egoless objects: Rinus putting his hand automatically in the soft texture of the spaghetti bowl, Fred staring at the big blue

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 9 18/04/14 17:05

10 Hoge Horizon

nothing of his alcoholic melancholia, myself becoming the juice that's drip-ping on my hands, Jim, who never joins us, fingering his telephone. Our only hope is that something actual, real and out worldly will happen, a break in this scene we call reality, a strange and violent entity, some one who comes from another place. We must discover again what we say when we speak those words: art, wri-ting, philosophy, money.’, 2014textielprint op Decodoekmet de steun van Milo Profi

Rinus Van de Velde refereert in zijn werk regelmatig naar de grote artistieke tradi-ties binnen de kunsthistorische canon. Dit werk lijkt bijvoorbeeld wel een genretafe-reel zoals Adriaen Brouwer er geschilderd heeft. Rinus en zijn vrienden poseren er als enigszins van de maatschappelijke nor-men vervreemde individuen. Ook de voor-werpen op tafel roepen herinneringen op aan het 17de-eeuwse genretafereel.

Maar Van de Velde heeft het genre ver-taald naar een hedendaagse context. Zelf verslindt de kunstenaar bijvoorbeeld spa-ghetti. Tegelijkertijd is het een uitgespro-ken maatschappijkritische voorstelling. Het bevat de suggestie dat onbeschaafd-heid kan getuigen van een Dionysische kracht en levensvreugde waarvoor geen plaats is binnen de burgerlijke orde. Op die manier sluit het werk aan bij een an-dere artistieke traditie: één die loopt van het Duitse expressionisme tot de Wiener Aktionismus en de Neue Wilden.

17. Ori Gersht (IS)Falling Bird, 2008HD digital film, 5:53 min

18. Paul Casaer (BE)Wishbones, 2011hout, lak en aluminium

19. Philip Aguirre y Otegui (BE)Exodus, 1998lichtbak

20. Sven ‘t Jolle (BE)Local Empowerment, 2003aluminium en rubbercourtesy Galerie Laurent Godin

Deze sculptuur lijkt te passen in een tradi-tie die loopt van Marcel Duchamp tot de Amerikaanse Pop Art. Een banaal object wordt in een andere context geplaatst en vormt op die manier een op zichzelf staand kunstwerk.

Die ‘esthetisering’ van het banale vormt evenwel niet het uitgangspunt van ’t Jolles werk. De titel van dit beeld (‘Local Empowerment’) suggereert al iets van het concrete engagement waarvan dit oeuvre doordrongen is. Ook in deze sculptuur verweeft ’t Jolle uiteenlo-pende sociale, politieke en culturele achtergronden. De reusachtige katapult blijkt geen betekenisloos speelgoed en is al evenmin een zuiver esthetisch object. Het werk maakt deel uit van een reeks sculpturen waarin de kunstenaar protestobjecten uitvergroot. Zo werd de idee voor ‘Local Empowerment’ ontleend aan een foto van Palestijnen die met een zelfgemaakte, grote katapult hun protest kracht bij zetten.

21. Patrick Vanden Eynde (BE)The Longest Ash Finale, 2014hout en metaal

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 10 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 11

Longest Ash Finalist, 2014olieverf op doek

22. Fabrice Samyn (BE)Horizon, 2009hout, glas, zand

23. Olphaert den Otter (NL)Geen aanbidding van Bosch uit de se-rie Stal- & kluismorfologie, 2004-2007eitempera op papiercourtesy of the artist

In de reeks ‘Stal-& kluismorfologie’ verheft Olphaert den Otter banale architecturale constructies tot onderwerp voor zijn schilderkunst. Hij interesseert zich voor de morfologie van kleine, pretentieloze, volkse architectuurelementen: een vogel-kastje, een hut, een stal, een grot, een dui-ventil, etc. De ondertitel van het schilderij verwijst naar Pieter Bruegel de Oude. In ‘Niet de vuile bruid van Bruegel’ herinter-preteert den Otter een grotesk detail uit Bruegels prent ‘Traagheid’ (1557). Als de zonde in Bruegels prent expliciet wordt verbeeld, blijft de menselijke tragiek in dit schilderij verborgen, toegedekt onder een lappendeken dat op scheuren staat.

24. Abel Grimmer (BE)Antwerpen 1555/1575 - 1610/1630 Antwerpen De vier seizoenenolieverf op paneel collectie KMSKA

25. Martin Dege (DE)Four Seasons, 1995/96Super 8 film op dvd

26. Tinus Vermeerschzonder titel (TV23.07), 2007

tempera op geprepareerd papierbruikleen collectie J. Vander-plaetsen

27. Tinus Vermeersch (BE)zonder titel, 2008tempera op geprepareerd papierbruikleen collectie Lambrecht-Grusenmeyer

28. Tinus Vermeersch (BE)zonder titel, 2013tempera op geprepareerd papierbruikleen collectie Etienne Wauty

29. Tinus Vermeersch (BE)zonder titel, 2008 tempera op geprepareerd papierbruikleen collectie Lambrecht-Grusenmeyer

30. Henri De Braekeleer (BE)Antwerpen 1840 - 1888 AntwerpenSchilderijenhertoetser (1876)olieverf op doek collectie KMSKA

31. Philippe De MomperAntwerpen 1598 - 1634 AntwerpenBergachtig landschapolieverf op paneelcollectie Stedelijke Musea Lier

32. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenSpreekwoordenolieverf op paneelcollectie KMSKA

Van het spreekwoordenschilderij van Pieter Bruegel de Oude, één van de allerbekendste 16de-eeuwse Vlaamse kunstwerken, zijn een twintigtal kopieën

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 11 18/04/14 17:05

12 Hoge Horizon

bewaard. Zowel het museum in Lier als het museum in Antwerpen bezit een kopie van de hand van zoon Pieter.

33. Mark Manders (NL)Fragment from selfportrait as a building, 1992acryl, brons, houtbruikleen collectie MV Belgium

34. Andrei Roiter (RU)Kolobok, 2010acryl op doekcourtesy of the artist

35. Ferdinand De Braekeleer I (BE)Antwerpen 1792 - 1883 AntwerpenDe dorpsschool, 1854olieverf op paneel collectie KMSKA

36. Ferdinand De Braekeleer (BE)Antwerpen 1792 - 1883 AntwerpenDe druivendief, 1850olieverf op paneelcollectie Stedelijke Musea Lier

Ferdinand de Braeckeleer is een telg uit een bekende 19de-eeuwse schildersfa-milie. Hij is vooral bekend als een schilder van 19de-eeuwse genrestukken. Daarbij werd de traditie van het 17de-eeuwse genretafereel verder verfijnd en ook geësthetiseerd.

In ‘De druivendief’ wordt een kleine jon-gen betrapt terwijl hij druiven steelt. De diagonale lijnen in de compositie en de gelaatsuitdrukking van zowel de jongen als de oude vrouw, benadrukken de dra-matiek van het moment.

37. Jan Steen (NL)Leiden 1625/26 - 1679 LeidenVechtende boerenolieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier

‘Vechtende boeren’ is een uitstekend voorbeeld van een 17de-eeuws genre-tafereel waarbij de minder verheven as-pecten van het dagelijkse leven verbeeld worden. Hier zijn we bijvoorbeeld getuige van een ontspoord kaartspel. Dronken boeren hebben het kaartspel verruild voor een robbertje vechten. Kaart spelen leidt tot vals spelen. Een razende man heeft zelfs een mes getrokken en houdt de andere bij het haar. De voorstelling is een zinnebeeld van woede (Ira in het Latijn).

38. Paul Casaer (BE)Pretzel, 2010hout, lak en aluminium

39. Johannes Vogl (DE)Das Brot/The Bread, 2007video, 17:59 mincourtesy the artist and Galerie Martin Janda, Vienna

40. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenSpreekwoorden, 1607olieverf op paneelcollectie Stedelijke Musea Lier

Het exemplaar van Lier is het oudst be-kende van de versies van Pieter Brueghel II. Mensen, dieren en voorwerpen illus-treren een honderdtal spreekwoorden in een decor van een dorp aan een rivier. Ze verwijzen naar de dwaasheid en de zinloosheid van menselijke handelingen

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 12 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 13

enerzijds en naar bedrog en huichelarij anderzijds. Spreekwoorden waren een geliefkoosd onderwerp in de literatuur en de kunst van de vijftiende en zestiende eeuw.

41. Jaap Blonk (NL) Baarle Rondomaudio 5:09 uit Jaap Blonk, Klinkt, uitgegeven door het balanseer

42. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenAls de ene blinde de andere leidt vallen beiden in de slootolieverf op paneel collectie KMSKA

Omdat de wereld is zo ongetrouw, daarom ga ik in de rouw, 1594olieverf op paneel collectie KMSKA

Als het kalf verdronken is, dempt men de putolieverf op paneel collectie KMSKA

Vlaams spreekwoordolieverf op paneel collectie KMSKA

Wie weet waer omme de ganzen bervoets gaen?olieverf op paneel collectie KMSKA

43. Henri De Braekeleer (BE)Antwerpen 1840 - 1888 AntwerpenPlaatdrukker, 1875olieverf op paneel collectie KMSKA

44. Joannes en Lucas van Doetecum naar Pieter Bruegel de Oude

Groot Alpenlandschap, ca. 1555-56ets en burijngravurebruikleen privécollectie Antwerpen

45. Jean Brusselmans (BE)Brussel 1883 – 1953 DilbeekZonnig landschap, 1933olieverf op doekcollectie KMSKA

Jean Brusselmans is binnen de traditie van het Vlaamse expressionisme een eigenzinnig schilder. Misschien zelfs een zonderling. Als kunstenaar werkte hij enigszins in de marge. Hij woonde en werkte vanaf 1924 in het gehucht Koude-naerde bij Dilbeek. Daar borstelde hij in zijn kenmerkende heldere kleurenpalet relatief eenvoudige voorstellingen van Vlaamse verkavelingen avant la lettre: huisjes omgeven met kleine lapjes grond.

46. Olphaert den Otter (NL)‘Geen traagheid van Bruegel’ uit de serie Stal- & kluismorfologie, 2004-2007eitempera op papiercourtesy of the artist

In de reeks ‘Stal-& kluismorfologie’ verheft Olphaert den Otter banale architecturale constructies tot onderwerp voor zijn schilderkunst. Hij interesseert zich voor de morfologie van kleine, pretentieloze, volkse architectuurelementen: een vogel-kastje, een hut, een stal, een grot, een dui-ventil, etc. De ondertitel van het schilderij verwijst naar Pieter Bruegel de Oude. In ‘Niet de vuile bruid van Bruegel’ herinter-preteert den Otter een grotesk detail uit

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 13 18/04/14 17:05

14 Hoge Horizon

Bruegels prent ‘Traagheid’ (1557). Als de zonde in Bruegels prent expliciet wordt verbeeld, blijft de menselijke tragiek in dit schilderij verborgen, toegedekt onder een lappendeken dat op scheuren staat.

47. Johan De Wilde (BE)History 070/Recordatio-Breughel, 2014potlood en grafiet op archiefkarton

48. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenDe kindermoord in Betlehemolieverf op paneelcollectie KMSKA

Dit schilderij is een kopie van een kopie. Pieter Brueghel II kopieert een schilderij van Marten van Cleve die op zijn beurt een schilderij van Pieter Bruegel de Oude nabootste.De kindermoord in Betlehem, zoals verteld in het evangelie van Mat-teüs, speelt zich in Bruegels voorstelling van zaken af in een 16de-eeuws Vlaams dorpje. De soldaten van Herodes doden ongenadig alle jongetjes van twee jaar en jonger. Moeders en vaders smeken wanhopig om medelijden. Het evangeli-sche verhaal krijgt op die manier een veel meer universele gelaagdheid.

49. Michel Huisman (NL)nr 70, 1999gemengde techniek, hout, staal, kunststof, electronica, verencourtesy Tim Van Laere Gallery

50. Joe Biel (US)Compound, 2007waterverf, kleurpotlood en grafiet op papierbruikleen Kuckei + Kuckei, Berlin

51. Philip Wiegard (DE)Carnival vs. Lent, 2006stoel (eierman SE18), leer, vilt, linnen, papiercourtesy of the artist

52. Sabine Theuwissen (BE)Naar Breugel 1 gaper, 2010olieverf op houten paneel

53. Sabine Theuwissen (BE)Naar Breugel 2 boerin, 2010olieverf op houten paneel

54. Michaël Borremans (BE)The spirit of modelmaking, 2001potlood, waterverf en witte inkt op karton bruikleen Collectie Caisa & Ăke Skeppnercourtesy Zeno X Gallery

55. Henri Leys (BE)Antwerpen 1815 - 1869 AntwerpenVlaams bruiloftsfeest in de 17de eeuw, 1839olieverf op paneel collectie KMSKA

56. Adriaen van Ostade (NL)Haarlem 1610 - 1684 HaarlemDe roker, 1655olieverf op paneelcollectie KMSKA

Een man zit lui achterover bij het open raam een pijp te roken. Op tafel staat een glas en wat losse tabak in een papier gevouwen met een aansteeklont ernaast. De witte stenen pijpen werden vooral in Gouda gemaakt en waren heel breekbaar. Het is geen realistisch beeld: de man past niet in een interieur met kostbaar glas-in-

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 14 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 15

lood en de breekbare lange pijp werd ook alleen gebruikt door hogere standen. Dit tafereel stelt mogelijk de reukzin voor en de rook laat daarenboven zien hoe ijdel of ijl het bestaan is: alles gaat op in rook.

57. Joos van Craesbeeck (BE)Neerlinter 1595/1615 - 1654/1661 BrusselDe vijf zintuigenolieverf op paneel collectie KMSKA

58. Hendrick Martensz. Sorgh (NL)Rotterdam ca. 1610 - 1670 RotterdamDe drinkerolieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier

59. David Teniers II (BE)Antwerpen 1610 - 1690 BrusselDe jaloerse vrouwolieverf op paneelcollectie Stedelijke Musea Lier

60. Kopie naar Frans van Mieris ILeiden 1635 - 1681 LeidenDe drinkerolieverf op doek collectie Stedelijke Musea Lier

61. Kati Heck (DE/BE)Unrasiert und fern der Heimat- Ein Randgruppenstammtisch, 2009 hout, verfcourtesy Tim Van Laere Gallery

62. Ign. Jos. Van Regemorter (BE)Antwerpen 1785 - 1873 AntwerpenPhilips Wouwerman verbrandt zijn werken, 1833olieverf op doekcollectie Stedelijk Museum Lier

Dit schilderij vormt een mooi voorbeeld van de zogenaamde historieschilderkunst. In dit typisch 19de-eeuwse genre wordt telkens een leerrijk verhaal uit het glorie-rijke nationale verleden verbeeld.

Hier gaat het om een 17de-eeuws fami-liedrama met een universeel menselijke betekenis. Het schilderij verhaalt over de Haarlemse schilder Philips Wouwerman (1619 - 1668) die zijn zoon, die ook artistieke aspiraties had, zijn erfenis wilde ontzeggen. Net voor zijn overlijden liet hij zijn schetsen en tekeningen verbranden. Hij wilde dat zijn zoon zelf zijn weg zou zoeken.

63. Koen Theys (BE)The Vanitas Record, 2005HDV ‘color - stereo’, 33.37 min. (loop)

Het genre van de Vanitas schilderkunst ontwikkelde zich pas echt na Bruegels dood en zou een hoogtepunt kennen in de Nederlandse schilderkunst van de 17de eeuw. Deze stillevens herinneren de toeschouwer aan de relativiteit van het menselijke bestaan en de ijdel-heid van de menselijke geneugten of het menselijke streven. Schilders als Frans Hals, Willem van Aelst of Harmen Steenwijck gebruikten terugkerende symbolen (schedels, kaarsen, uurwerken, omgevallen kruiken, boeken en (ver-welkte) bloemen of (rottend) fruit) om de onvermijdelijke dood en de menselijke ijdelheid te evoceren.

‘The Vanitas Record’ is opgevat als een driedimensionaal stilleven van 15 bij 20 meter. Op die compositie van schedels, boeken, wekkers en kaarsen liet Theys vervolgens 20000 levende slakken los.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 15 18/04/14 17:05

16 Hoge Horizon

In het eerste deel van de gelijknamige vi-deo glijdt de camera over de compositie van boeken, kruipende slakken, afgaande wekkers en uitdovende kaarsen. Maar al snel voegt Theys hier een tweede beteke-nislaag aan toe waarin (zelf)relativering en (zelf)ironie centraal staan. De kunstenaar doet dit door fragmenten van interviews te integreren in de video, meer bepaald radio- en televisie-interviews naar aan-leiding van het sensationele karakter van de ‘record’-installatie. In het tweede deel van ‘The Vanitas Record’ groeit dat uit tot een soort ‘Grand Guignol’ voorstelling waarbij Theys de grote persaandacht voor zijn installatie uitvergroot tot een massa-event waar bezoekers en pers zich laten verleiden tot luid applaus en bedolven worden onder een bombardement van licht en kleur.

64. Pieter Laurens Mol (NL)Het Grauwe Gelag, 2011inkjet photoprint, gemonteerd in passe-partout

Met minimale transformaties en/of ma-nipulaties prikkelt Pieter Laurens Mol in zijn werk de elementaire verwondering van de toeschouwer. Door in te grijpen in het alledaagse slaat hij de brug naar de grote artistieke tradities en de hoge cultuur.

Zo ligt een door assen ondergesneeuwde voorstelling op de bodem van een asbak aan de basis van de foto ‘Het Grauwe Gelag’. Dat de genretaferelen van Adriaen Brouwer en David Teniers in de tweede helft van de 20ste eeuw verworden zijn tot reclameproducten is op zich al bete-kenisvol, maar wordt door de kunstenaar beklemtoond door de scène in grijze as

te hullen. Door zijn gebruik in een nieuwe maatschappelijke context is de voorstel-ling vervreemd geraakt van het originele schilderij. Het is een eigen leven gaan leiden in de populaire cultuur. Alle kleur is weg. ‘Willowman’ is het portret van een man in een landschap met wilgen. De tot wilg getransformeerde man neemt op de foto de plaats in van een wilg die uit de bomenrij werd verwijderd. Het is een kleine ingreep die herinneringen oproept aan de surrealistische traditie, maar die in zijn bijna kinderlijke eenvoud ook ap-pelleert aan de menselijke verbeeldings-kracht (of het gebrek daaraan in onze maatschappij).

65. Friederike von Rauch (DE)Untitled (KMSKA 11, Antwerp), 2011 uit de serie Sleeping BeautyArchiefpigment, print op aluminiumcourtesy Gallery FIFTY ONE Fine Art Photography

66. Henri De Braekeleer Antwerpen 1840 - 1888 AntwerpenDe man in de stoel, 1875olieverf op doekcollectie KMSKA

In de 19de-eeuwse schilderkunst was artistieke verfijning en metier van het allergrootste belang. Met zijn gedetail-leerde marmervloer en zijn grote ramen was het Brouwershuis in Antwerpen een dankbaar decor waarmee de fijnschil-der zich kon onderscheiden. Naar het voorbeeld van zijn oom Henri Leys trok ook De Braekeleer voor het decor van dit werk naar het Brouwershuis. Dit schil-derij werd door baron Georges Caroly gekocht en in 1920 aan het Antwerpse museum geschonken.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 16 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 17

67. Teun Hocks (NL)zonder titel, 1996olieverf op toned gelatine silverprintbruikleen Torch Gallery

Sinds 1973 schildert Teun Hocks met olieverf op fotopapier. De kunstenaar vertrekt van een zwart-wit opname van een desolaat natuurlandschap. Daarin brengt hij kleur aan en, belangrijker nog, portretteert hij zichzelf. De fotografie is voor Hocks het decor voor een schil-derkunst waarin zijn zelfportret centraal staat. De sfeer die op die manier ontstaat, balanceert tussen een afgrondelijke 19de-eeuwse romantiek en een bijna absurde 20ste-eeuwse zelfrelativering. In dit werk plaatst Hocks zich in een weinig inspirerend landschap. Alleen de restanten van stro op de voorgrond zijn in detail uitgewerkt. Verder zijn er de pano-ramische velden met een donkere lucht waarin een aantal zwevende vogels iets suggereren van een immanente dreiging. De onbenullige omgeving botst in zekere zin met Hocks’ zelfportret, doorgaans een genre waarin de kunstenaar zich met enige sérieux aan de wereld toont. De omgeving versterkt het banale karakter van de absurde handeling: een man die een tak voor zich houdt.

68. Dirk Zoete (BE)Flemish Voodoo I, 2008schedel

69. Dirk Zoete (BE)Flemish Voodoo 2, 2008boom en nagelshoutskool en drukinkt op papier

70. Walter Swennen (BE)Jef Patat, 1986

olieverf op doekbruikleen Foundation de 11 lijnen

Walter Swennen is geen estheet, geen fijnschilder. Integendeel. Dat verraadt onder meer de ondergrond waarop hij schildert: achtergelaten objecten en her-kenbare voorwerpen die de kunstenaar van de straat plukt. In zijn eigengereide, pseudo-naïeve stijl beschildert hij restan-ten van dingen die onherroepelijk voorbij zijn. Die vorm wordt versterkt door de inhoud. Swennen vindt inspiratie in de populaire cultuur, in alledaagse dingen: stripverhalen, woordenboeken, kinderte-keningen, etc.

De banaliteit van het formele en inhou-delijke staat in het teken van iets heel an-ders: Swennens haast ontologische twijfel over de status van de kunstenaar in het algemeen en de schilderkunst in het bij-zonder. Zijn schilderijen ontmaskeren de sérieux van het medium en confronteren de toeschouwer met een gapende leegte. Swennen laat de kijker de keuze om in deze leegte schoonheid te ontdekken.

71. André-Joseph Minguet (BE)Antwerpen 1818 – 1860 AntwerpenDe sacristie, 1857olieverf op paneel

72. Jakob Smits (BE)Rotterdam 1855 - 1928 AchterbosDe put, 1920olieverf op doek collectie KMSKA

73. August Sander (DE)Handlager (metselaar), 1928Gelatin Silver Print, Jean-Luc Differdange, 1992

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 17 18/04/14 17:05

18 Hoge Horizon

Konditor (patissier), 1928Gelatin Silver Print, Jean-Luc Differdange, 1991

Firnissen (vernisser), 1930Gelatin Silver Print, Jean-Luc Differdange, 1997courtesy Die Photographische Sammlung/SK Stiftung Kultur - August Sander Archiv, Köln

74. Frans Van Kuyck (BE)Antwerpen 1852 - 1915 AntwerpenEen familie Kempense houthakkers, 1888olieverf op doek collectie KMSKA

75. Ria Pacquée (BE)Madame visiting the open air museum in Bokrijk, 19896 fotoprints op canvas

Ria Pacquée fotografeert, maakt video’s en engageert zich in performances. ‘Madame visiting the open-air museum Bokrijk’ (1989) maakt deel uit van ‘The story of Madame and It’, een reeks performances uit de periode 1981-1995. ‘Madame’ personifieert de benepen leefwereld van een goegemeente die zichzelf als welden-kend beschouwt, maar zichzelf precies daardoor niet autonoom kan ontplooien. Doordat ‘Madame’ zich wentelt in de veiligheid van haar kleinburgerlijke cocon lukt het haar niet in contact te komen met andere omgangsvormen of wereld-beelden. Ze verlangt naar een huwelijk of alleszins naar ‘waarachtig’ menselijk con-tact, maar komt niet verder dan de ‘valse’ geborgenheid van het dorpscafé. Haar zoektocht naar zingeving eindigt met de gebruikelijke busreis naar Lourdes. Ook

Madame’s verlangen om zich te verdiepen ‘in eigen aard en geschiedenis’ is snel be-vredigd met een reis naar het openlucht museum van Bokrijk. De fotografische souvenirs van deze excursie getuigen van een beperkte interesse voor het museum zelf, maar afficheren ‘Madame’ als iemand die aan haar directe omgeving wil laten zien in Bokrijk geweest te zijn. ‘The story of Madame and It’ thematiseert het on-vermogen van de mens om los te breken uit een bepaalde sociale context om autonoom betekenis te kunnen geven aan het eigen vergankelijke bestaan.

76. Pieter Laurens Mol (NL)Study for ‘Willowman’, 2010pen en inkt op inkjet photoprint, gemonteerd in passe-partout

Met minimale transformaties en/of mani-pulaties prikkelt Pieter Laurens Mol in zijn werk de elementaire verwondering van de toeschouwer. Door in te grijpen in het alledaagse slaat hij de brug naar de grote artistieke tradities en de hoge cultuur.Zo ligt een door assen ondergesneeuwde voorstelling op de bodem van een asbak aan de basis van de foto ‘Het Grauwe Gelag’. Dat de genretaferelen van Adriaen Brouwer en David Teniers in de tweede helft van de 20ste eeuw verworden zijn tot reclameproducten is op zich al bete-kenisvol, maar wordt door de kunstenaar beklemtoond door de scène in grijze as te hullen. Door zijn gebruik in een nieuwe maatschappelijke context is de voorstel-ling vervreemd geraakt van het originele schilderij. Het is een eigen leven gaan leiden in de populaire cultuur. Alle kleur is weg. ‘Willowman’ is het portret van een man in een landschap met wilgen. De tot wilg getransformeerde man neemt op de

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 18 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 19 18/04/14 17:05

03 04

11 12

20 23

4037

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 20 18/04/14 17:05

36

06 07

13 16

32

45 46

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 21 18/04/14 17:05

48

64

76

75

83

66

84

56

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 22 18/04/14 17:05

63

67

70

8082

88

62

89

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 23 18/04/14 17:05

103

92

93 94

90

97

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 24 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 25 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 26 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 27

foto de plaats in van een wilg die uit de bomenrij werd verwijderd. Het is een klei-ne ingreep die herinneringen oproept aan de surrealistische traditie, maar die in zijn bijna kinderlijke eenvoud ook appelleert aan de menselijke verbeeldingskracht (of het gebrek daaraan in onze maatschappij).

77. Jozef Laurent Dyckmans (BE)Lier 1811 - 1888 AntwerpenDe blinde bedelaar, 1852olieverf op paneel collectie KMSKA

78. Javier Téllez (VZ)Letter on the Blind, For the Use of Those Who See, 2007Super 16mm film transferred op HDV, black and white, 5.1 digital dolby sur-round, 27’36’’commissioned by Creative time as part of Six Actions for New York Cityco-produced by Galerie Peter Kilch-manncourtesy the artist and Galerie Peter Kilchmann, Zurichmet dank aan SMAK, Gent

79. Frits Van den Berghe (BE)Gent 1883 - 1939 GentHet leven, 1924olieverf op doek collectie KMSKA

80. David Haines (UK)Baroque Semiotics (triptych), 2012potlood op papierbruikleen Upstream Gallery, Amsterdam

In ‘Baroque Semiotics’ vertaalt David Haines het functioneren van de barokke beeldtaal naar onze tijd. Zoals de ka-

tholieke kerk destijds het volk bij de les wilde houden met imposante beelden, zo confronteert Haines de toeschouwers in dit drieluik met maatschappelijke uitspat-tingen anno 2014.

Haines neemt in zijn oeuvre kenmerken van de barokke schilderkunst over, maar hij past de dramatiek en het ‘extatische’ pathos toe op minder verheven thema’s ontleend aan stedelijke of suburbane (sub)culturen. Zijn schilderijen lezen als moderne genrescènes waarin jongeren, die zich aan de zelfkant van de maat-schappij bevinden, experimenteren met geweld, drank, drugs en seksualiteit.

81. Johan De Wit (BE)Grote kuis, 2014na ‘De Triomf van de dood’ van Pieter Bruegel de Oudegeëxtrudeerd polystyreen en lijm

82. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenDe volkstelling in Betlehemolieverf op paneelcollectie KMSKA

‘De volkstelling in Betlehem’ is één van de meer dan twintig versies van deze kopie naar het origineel van Pieter Bruegel de Oude.

Bruegel verplaatst het verhaal uit het Nieuwe Testament naar zijn eigen omgeving: een winters dorp in Brabant. De schilder vertaalt het verhaal niet alleen naar zijn eigen context, hij kiest ook voor een compositie waarin de hoofdrolspelers (Jozef en Maria) weinig of geen aandacht trekken. In de drukke compositie is het waarlijk zoeken naar het

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 27 18/04/14 17:05

28 Hoge Horizon

centrale thema: de timmerman die met zijn zwangere vrouw onderweg is naar Betlehem. Het leven gaat immers zijn gewone gang. Mensen drummen samen aan de herberg waar pacht of belasting moet betaald worden; vooraan wordt een varken geslacht; in de achtergrond wordt een huis gebouwd en intussen gooien de kinderen sneeuwballen.

83. Rob Johannesma (NL)In Dark Trees, 2009-2014inkjetprint op Hahnemühle 308grDigital source: 49961 x 37795 pixelsdank aan Vleeshal, Middelburg en Museum voor Hedendaagse Kunst Antwerpenmet de steun van Milo Profi

Deze grote collage is opgebouwd uit twee grote beelden en een reeks knipsels uit de geschreven pers. De gesugge-reerde lichtinval zorgt ervoor dat – hoe uiteenlopend de bouwstenen van de collage ook zijn – de toeschouwer aanvan-kelijk de indruk krijgt van een coherent geheel. Pas wanneer je dichtbij komt, valt de chaos op. Op die manier krijgt de waan van de dag – het vluchtige van media en pers, van woord en beeld – een universeel karakter. De tijd wordt als het ware stil gezet.

Dat proces wordt versterkt door de twee beelden. Johannesma plaatst een bewerkte prent naar een oude meester naast een beeld dat dezelfde klassieke esthetiek ademt, maar een foto blijkt van Palestijnse vluchtelingen. De bomen uit de Italiaanse renaissance vormen anno 2014 het decor voor mensen op de vlucht. De statige esthetiek van het portret en de tragiek van het oorlogsconflict wor-

den op die manier boven tijd en ruimte verheven.

84. Valerius De Saedeleer (BE)Aalst 1867 – 1941 LeupegemVoor de lenteolieverf op papier op doekcollectie KMSKA

Op zoek naar een alternatief voor de de-cadente stadscultuur en verlangend naar hernieuwde artistieke zuiverheid vestigde Valerius de Saedeleer zich omstreeks 1900 in het landelijke Sint-Martens-Latem. Hij zou er deel gaan uitmaken van de zogenaamde eerste Latemse groep. De schilderkunst van de Vlaamse primitieven en van Pieter Bruegel de Oude was een inspiratiebron voor deze jongeren die zich wilde losrukken uit de bestaande ar-tistieke context. Vooral de stilistische ver-wantschap met Bruegel is opvallend. Het gehanteerde perspectief, het glooiende landschap en de typische bomenrijen herinneren aan de schilderkunst van de oude meester.

85. Arjen de Leeuw (NL)Drifting Mind, 2003video DV, 1:54 min

86. Constant Permeke (BE)Antwerpen 1886 - 1952 OostendeWinterlandschap, 1912olieverf op doek collectie KMSKA

87. Johan De Wilde (BE)Recordatio-Breughel, 2007potlood en grafiet op archiefkarton

88. Eugène Laermans (BE)Sint-Jans-Molenbeek 1864 - 1940

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 28 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 29

BrusselDe blinde, 1898olieverf op doekcollectie KMSKA

Het oeuvre van Eugène Laermans speelt een belangrijke rol in de overgang van het 19de-eeuwse realisme naar de mo-derne schilderkunst van de 20ste eeuw. In zijn vaak sombere doeken krijgen de misdeelden in de samenleving een belangrijke plaats. Hier leidt een klein meisje een blinde man langs een lange, schemerige weg. Het werk van Pieter Bruegel de Oude was zowel stilistisch als thematisch een belangrijke inspiratiebron voor Laermans.

89. Krištof Kintera (CZ)Private Planet, 2011teer, schoenenbruikleen D+T Project Gallery Brussels

‘De wereld ligt aan zijn voeten’. Dit spreekwoord, samen met vele anderen verbeeld in de bekende ‘Spreekwoorden’ van Pieter Bruegel de Oude, lijkt toepas-selijk voor de sculptuur ‘Private Planet’ van Krištof Kintera. De planeet wordt hier verbeeld als een bol die zijn natuurlijke schoonheid kwijt is geraakt. Een en ander is verworden tot een industrieel aandoen-de, grijze massa. De menselijke voeten zijn disproportioneel groot. Ze lijken de aardbol als het ware veroverd te hebben. Misschien simpelweg verwoest.

90. Olphaert den Otter (NL)‘Bas Jan is er niet’ uit de serie Stal- & kluismorfologie, 2004-2007eitempera op papiercourtesy of the artist

In de reeks ‘Stal-& kluismorfologie’ verheft Olphaert den Otter banale architecturale constructies tot onderwerp voor zijn schilderkunst. Hij interesseert zich voor de morfologie van kleine, pretentieloze, volkse architectuurelementen: een vogel-kastje, een hut, een stal, een grot, een dui-ventil, etc. De ondertitel van het schilderij verwijst naar Pieter Bruegel de Oude. In ‘Niet de vuile bruid van Bruegel’ herinter-preteert den Otter een grotesk detail uit Bruegels prent ‘Traagheid’ (1557). Als de zonde in Bruegels prent expliciet wordt verbeeld, blijft de menselijke tragiek in dit schilderij verborgen, toegedekt onder een lappendeken dat op scheuren staat.

91. Jan Steen (NL)Leiden 1626 - 1679 LeidenHuwelijksfeestolieverf op paneel collectie KMSKA

92. Oude kopie naar Pieter Bruegel IBreda 1526/1530 – 1569 Brussel De dans der bruidolieverf op paneelcollectie KMSKA

Dit paneel is waarschijnlijk een eigen-tijdse kopie van een schilderij van Pieter Bruegel de Oude dat bewaard wordt in het Detroit Institute of Arts. Het bovenste paneel werd in de 19de eeuw vervangen en volgt het origineel niet.

Meer dan gewoon ‘De dans der bruid’ geeft dit schilderij de indruk van een volksfeest, een dansuitspatting van boeren die letterlijk ‘zot’ draaien op doe-delzakmuziek. Het is zelfs zoeken naar de bruid. Ze is te herkennen aan haar losse haren en donkere jurk.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 29 18/04/14 17:05

30 Hoge Horizon

Het verbeelde feest is een toonbeeld van hoe men in de 16de eeuw niet geacht werd te feesten. De mensen zwieren en zwaaien met hun armen en benen in het rond dat het een lust is. Dat werd des-tijds als boertig beschouwd. De deftige burgers in de stad dansten zoals het hoorde: met de armen tegen het lichaam gedrukt.

93. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenSint-Joriskermisolieverf op paneelcollectie KMSKA

Zoals wel vaker in het werk van Brueghel wordt de toeschouwer in deze voorstel-ling van een ‘Sint-Joriskermis’ gecon-fronteerd met wanorde en chaos. Op 23 april organiseren de schutters van Sint Joris een wedstrijd waarbij ze een nieuwe koning aanduiden. De processie gaat net de kerk weer in, maar iedereen is al wild aan het feesten. Er wordt gedanst, de herbergen zitten vol en de eerste ruzies barsten los. De toeschouwer wordt als het ware midden in deze chaos losgelaten. In dit werk worden verschillende momenten simultaan afgebeeld terwijl ze in realiteit achtereenvolgens plaatsvonden. Bruegel stapelt al deze elementen in één compo-sitie.

94. Kent Iwemyr (SE)Ladies Invitation, 2007acryl op doekbruikleen Salvatore e Carolina Ala, Private Collection Milano

In zijn eenvoud pretendeert het werk van Kent Iwemyr niet veel meer dan wat de titel en het werk zelf suggereren. Zoals

vaker in het oeuvre van Iwemyr vond de kunstenaar voor ‘Ladies Invitation’ inspira-tie in zijn onmiddellijke leefomgeving. Het verbeeldt de typisch Zweedse traditie van een publiek dansfeest – een traditie die vooral in het Noorden van het land erg populair blijft. Meestal vinden derge-lijke feesten plaats in een oude schuur, soms ook in een zogenaamd Folkets Park waar duizenden mensen verzamelen. De danspartij die het onderwerp vormt van deze voorstelling vond plaats op amper vijftig meter van waar de kunstenaar woont. Bij zo een volksfeest speelt er een kleine band muziek en mogen de vrouwen twee tot drie keer een man ten dans te vragen.

95. Joseph Lies (BE)Antwerpen 1821 - 1865 AntwerpenMinnepraatje bij het waterolieverf op paneel collectie Stedelijke Musea Lier

96. Constant Permeke (BE)Antwerpen 1886 - 1952 OostendeHet gebakkraam, 1922olieverf op doek collectie KMSKA

97. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenBezoek aan de hoeveolieverf op paneelcollectie KMSKA

Het KMSKA bezit twee kopieën van het verloren origineel Bezoek aan de hoeve van Pieter Bruegel de Oude: een versie in grisaille van Jan Bruegel I en deze versie in kleur van Pieter Brueghel II. De titel van het schilderij verwijst naar de scène die rechts in beeld is gebracht:

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 30 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 31

een welgesteld echtpaar op bezoek bij een boerenfamilie, mogelijk op kraam-bezoek.

98. Thomas Bogaert (BE)Lunch at chez Vrony, 2012hars en zilververf op postkaarten

99. Thomas Bogaert (BE)for Bruegel, 2013 filmstill en hars op doekcourtesy Galerie Albert Baronian

100. Andrei Roiter (RU)Russian Boomerang, 2010baksteen, hout, metalen draad, doek

101. Bart Baele (BE)Lépreux, 2001mixed media

102. Bart Baele (BE)Galg, 2012mixed media

103. Pieter Brueghel II (BE)Brussel 1564 - 1638 AntwerpenAanbidding door de koningen in de sneeuwolieverf op paneelcollectie KMSKA

In 1567 schildert Pieter Bruegel de Oude de aanbidding door de koningen op een geheel nieuwe en gedurfde manier. Hij laat het Bijbelse tafereel plaatsvinden in een hevige sneeuwbui. In deze kopie van Pieter Brueghel II zijn de dikke neerdwar-relende sneeuwvlokken weggelaten. Het bonte gevolg van de koningen en het Vlaamse dorpsleven krijgen opnieuw alle aandacht.

104. Johan De Wilde (BE)Icarus III, 2002potlood en grafiet op archiefkarton

105. Messieurs Delmotte (BE)12 X Bottles of Red Wine, 2003-2014During : variable +/- 15 to 20 min.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 31 18/04/14 17:05

32 Hoge Horizon

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 32 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 33

EssayDe schilderkunst van

Pieter Bruegel de Oude is werelderfgoed. Maar de oude meester heeft ook zijn stempel gedrukt op de schilderkunst uit onze contreien en op die manier mee vorm gegeven aan bepaalde aspecten van de zogenaamde ‘Vlaamse identiteit’. Centraal in dit essay staat de vraag of er zoiets bestaat als ‘onze Bruegel’?

Die discussie werd fel gevoerd tijdens het eer-ste kwart van de 20ste eeuw toen een generatie Vlaamse schrijvers en kunstcritici debatteerden over de Vlaamse eigenheid in een snel veranderend Europa. Door in te zoomen op die discussie wil ik een perspectief aanreiken op de receptiegeschiedenis van de Vlaamse oude meester om vervolgens na te gaan

in welke mate die nog bruikbaar is als ijkpunt voor Bruegels artistieke Nach-leben in onze tijd.

Bruegel en de mo-derniteit, 1900-1930De vroege 20ste eeuw

was een tijd van radicale maatschappelijke en artis-tieke omwentelingen, een tijd waarin de brave 19de-eeuwse schilderkunst werd verruild voor een ‘nieuwe kunst’ die ambieerde ‘dich-ter bij het leven’ te staan. Ergens in dat proces werd ook de receptie van Pieter Bruegel de Oude radicaal bijgestuurd. Hij werd voort-aan minder geroemd als de voorvader van het genre-stuk en andere facetten van zijn werk kwamen in het daglicht te staan.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 33 18/04/14 17:05

34 Hoge Horizon

Het verhaal van de ‘her-opwaardering’ van Pieter Bruegel de Oude begint in Sint-Martens-Latem, een dorpje langs de Leie-oevers op enkele luttele kilometers van de stad Gent. Op het einde van de 19de en aan het begin van de 20ste eeuw groeide het boeren-dorpje uit tot een echte trekpleister voor artistieke zielen die zich daar terug-trokken om zich te bezinnen op de wild om zich heen grijpende moderne wereld. De schilder Valerius De Saedeleer bijvoorbeeld zou, na in de jaren 1893-1895 deel te hebben uitgemaakt van het Gentse anarchisme en vervolgens enkele jaren ‘koortsig’ te hebben rond-gedoold, in Latem opnieuw ‘tot rust’ gekomen zijn.1 Tegenover de schijn en de poseurskunst die het decadente stedelijke leven (of zeg maar de moderne tijd) typeerden, kwam de ‘eeuwigheidswaarde’ van de natuurlijke schoonheid

te staan. Het Leiedorp gold voor Valerius De Saedeleer en de andere kunstenaars van de eerste Latemse groep als een heus kuuroord in nerveuze tijden, een plek waar de ‘kapotte zinnen’ van ‘decadente zielen’ ge-heeld konden worden.

Het is in die context dat ‘moderne’ Vlaamse kunste-naars het ietwat stof�g ge-worden blazoen van Pieter Bruegel de Oude opnieuw oppoetsten. Het herop-waarderen van het oeuvre van de oude meester werd wat Vlaanderen betreft in 1902 ingeluid door een ten-toonstelling in het Brugse raadhuis waar Vlaamsche primitieven en oude kunst getoond werden.2

De Brugse tentoonstel-ling zorgde ervoor dat een Bruegeliaans ‘primitivisme’ wortel schoot in de land-schapschilderkunst van Va-lerius De Saedeleer evenals in de (boeren)portretten van

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 34 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 35

Gustave Van De Woestyne. Zo werd bijvoorbeeld de karakteristieke sterke com-positie – met het vogelper-spectief en de hoge horizon – ingezet om het Latemse landschap te verheffen tot een soort ‘oer-Vlaamse’ mi-crokosmos. Ook Karel Van de Woestyne, de bekende dichter-criticus en broer van schilder Gustave, oor-deelde dat Bruegel en de primitieven iets reveleerden over zijn eigen identiteit als Vlaming: “Het was de ‘joy for ever’, de lang nadien ge-koesterde weelde; ’t gevoel haast van gierigheid om iets dat men voor zichzelf had willen behouden, juist daarom misschien, omdat men er zichzelf zoo goed in erkende als land- en aardge-noot van schilders, die dit hadden geschapen.”.3

In zijn �ctionele biogra�e van de oude meester zou de Lierse schrijver Felix Tim-mermans in 1928 Bruegel nog veel nadrukkelijker

bestempelen als een ‘rasre-presentant’. In Timmermans’ voorstelling van zaken zou Pieter Bruegel de Oude zich dapper verzet hebben tegen het zogenaamde ‘ita-lianiseren’, tegen ‘de mode van de tijd’ waaraan vele van zijn Vlaamse tijdgenoten tijdens de renaissance ten prooi waren gevallen. In woelige tijden was Bruegel met andere woorden trouw gebleven aan zijn Vlaamse ‘aard’. Hij had het ‘typisch Vlaamse’ realisme uit de gotiek niet verruild voor de Italiaanse mode en het klassieke Latijnse ideaal: “Pieter zuchtte maar. Wat waren de Gothiekers schoon tegenover deze vermosse-ling van de menschen: Alle dijen even lang, elke neus gekocht, elk oog gekopi-eerd van ’t ander, allemaal even groot; geenen enkele gemankeerde, geenen en-kele verlegen! Ze komen bejaard, zonder geboren te zijn, uit een doozeke, niet gebutst, niet gedragen of

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 35 18/04/14 17:05

36 Hoge Horizon

gevormd door de natuur en het leven!”.4

Zoals wel vaker bij schrijvers-critici paste deze visie op Bruegel uitstekend in Timmermans’ eigen referentiekader betref-fende de moderniteit en de door de moderne tijden veroorzaakte artistieke, li-teraire en maatschappelijke veranderingen. Impliciet stelde Timmermans met zijn Bruegelbiogra�e immers de vraag waarom de Vlaming anno 1928 niet trouw zou blijven aan zijn zinnelijk-idyllische natuur.

Intussen had ook dichter-criticus Paul van Ostaijen een poging ondernomen om zijn visie op Bruegel te kaderen binnen zijn poëtica. Waar de Bruegeliaanse rijstevlaaien voor de Lierse auteur van Pallieter een we-zenlijk deel waren van een landelijk-idyllische volks-cultuur, waren diezelfde vlaaien voor van Ostaijen

volstrekt zonder belang. De Antwerpse avant-gardist schrijft: Breugel hoort zelf niet thuis in zijn schilderijen. Timmermans staat middenin de handel van zijn Pallieter. Breugel eet niet mee van de rijstevlaaien, maar Tim-mermans doet waarachtig zijn uiterste best door overdreven meezwelgen zich populair te maken. Tim-mermans aanvaardt de we-reld van Pallieter. Breugel verwerpt zijn wereld niet, noch aanvaardt hij ze; hij noteert ze.5

Kortom: voor van Os-taijen lag de prioriteit niet bij de rassige eigenheid of de rijstevlaaien, maar bij Bruegel als een kosmisch schouwer van de univer-seel menselijke tragedie. De Antwerpse modernist herkende in Bruegel een “platoniese pessimist” 6 die, zoals hijzelf, geheel en al vervuld was van “de maan-roep van het eeuwige” 7. Zoals in van Ostaijens late

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 36 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 37

gedichten situeerde die con-frontatie tussen menselijke vergankelijkheid enerzijds en ‘het eeuwige’ anderzijds zich ook in Bruegels oeuvre hoofdzakelijk in ‘het rijk der natuur’. Uit zijn confrontatie met het moderne stede-lijke leven had van Ostaijen vooral onthouden dat er een onoverbrugbare kloof gaap-te tussen mens en natuur, of om uit het Breugel essay te citeren: tussen “de anor-ganiek van het menselike poppespel” 8 in de stad en “de kosmiese samenhang” 9 in de natuur. Van Ostaijen begreep niet hoe men in Vlaanderen voor die lezing van Bruegels schilderijen blind kon blijven:

Angstig vraagt men zich af of het mogelik is b.v. een zwelgpartij-schilderij als Het Luilekkerland zo inzichtloos voorbij te gaan, zonder op de samenhang van het ge-heel te letten, zonder naar de formele beelding te zoe-ken, die ons in werkelikheid

deze zatgegeten boeren toont als blote ballast op de aarde, op de draaiende schijf, die overigens in haar eeuwige rotatiebeweging deze belachelik-tijdelike ballast, al schijnt hij nog zo zwaar, weldra zal hebben afgeschoven, zodat alleen nog zelfheerlik haar eigen rotatie overblijft? 10

Van Ostaijen herkende in Bruegel een pionier van de groteske traditie. Andere interpretaties van Vlaamse tijdgenoten, zoals Felix Timmermans en Jozef Muls, wees hij radicaal af want die waren “pragmaties af-gestemd op een verbinden van onze traditie met onze wil tot het bijdragen aan een vlaamse herleving” en deden geen recht aan “datgene waarop Breugel onder alle vlaamse schilders de grootste is”. Van Os-taijen preciseerde die grote kwaliteit vervolgens als een “kosmies, buitenmenselik schouwen”.11

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 37 18/04/14 17:05

38 Hoge Horizon

Bruegel nuMaar is die discussie

uit het interbellum nog relevant voor het artistieke Nachleben van Bruegel in de hedendaagse kunst? Het antwoord op die vraag is verre van eenduidig. Het is ja en neen. Dat wil ik laten zien door even in te zoomen op het werk van Sven ’t Jolle en Rob Johannesma.

Ja, want het oeuvre van beide kunstenaars raakt aan iets wat Paul van Ostaijen omschreef als ‘kosmisch schouwen’.

Johannesma en ‘t Jolle nemen maatschappijkriti-sche standpunten in, maar ze situeren de waan van de eigen tijd – denk aan de door hen gethematiseerde problematiek van Palestijnse vluchtelingen – in een boven tijd en ruimte verheven

context. Noem het een kos-misch perspectief. Daardoor krijgt hun werk een meer universele waarde en reve-leren ze, naast de concrete problemen van een niet erkende natie/ volk, ook iets over de schijnbaar onveran-derlijke menselijke conditie door de tijden heen.

Toch is deze interpretatie van het werk van Johannes-ma en ’t Jolle al te beperkt. Neen is dan ook een even valabel antwoord op de vraag of het Bruegel debat uit het interbellum vandaag nog relevant is voor een goed begrip van het oeuvre van deze twee kunstenaars.

Zowel Johannesma als ’t Jolle verwijzen in hun werk ook naar artistieke re-ferentiekaders die zich pas na de Tweede Wereldoorlog ontwikkelden. De grote sculptuur van ’t Jolle voegt bijvoorbeeld iets nieuws toe aan artistieke traditie uit de jaren 1960 en 1970, met

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 38 18/04/14 17:05

Hoge Horizon 39

name dan de Pop Art en het Nieuw realisme. Ook de installatie van Johannesma bevat op zijn beurt referen-ties naar een naoorlogse context. Met zijn verknipte dagbladfragmenten kan ‘In Dark Trees’ ook gelezen worden als een postmodern kunstwerk dat invloed en functioneren van de media thematiseert.

Ten slotte schuilt er in veel van de op deze expo getoonde hedendaagse kunstwerken een plastisch spel met een artistieke tra-ditie. Vaak gaat het om een zuiver visueel en associatief spel dat moeilijk in woorden te vatten is. Bruegel wordt op die manier herontdekt, vertaald naar een eigentijdse context, soms eenvoudig-weg heruitgevonden. Opval-lend is wel dat elke verwij-zing naar de traditie van het genretafereel steeds met een vette knipoog gepaard gaat. Als de genretaferelen in de hedendaagse werken

al aan bod komen, is het altijd met een mild satirische ondertoon. In Walter Swen-nens ‘Jef Patat’ bijvoor-beeld parodieert de humor meteen ook de idee dat de voorstellingswereld in deze genretaferelen wezenlijk deel uitmaken van Bruegels bijdrage aan de constructie van een Vlaamse identiteit. Die zelfspot en kritische om-gang met de traditie van de genreschilderkunst treffen we ook bij Paul van Ostaijen aan. In die zin markeert het Bruegel debat uit het inter-bellum een eerste aanzet om het verlangen de Vlaamse oude meester op te eisen als ‘Onze Bruegel’ los te laten en plaats te maken voor een veel rijker perspectief op het oeuvre van Pieter Bruegel de Oude. Die rijkdom aan interpretatiemogelijkheden staat centraal in het artis-tieke Nachleben van de oude meester in de hedendaagse kunst.

Dennis Van Mol

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 39 18/04/14 17:05

40 Hoge Horizon

1. Piet Boyens, Valerius De Saedeleer: De tuin der afwezigen. Tielt: Lannoo, 2006. p.17.

2. Over het grote belang van deze ten-toonstelling voor de kunstenaars van de eerste Latemse groep schreef Piet Boyens: “Daarnaast heeft in 1902 te Brugge een gebeurtenis plaats met nogal vérstrekkende gevolgen. In het raadhuis aldaar heeft heel de zomer lang de tentoonstelling Vlaamsche primitieven en oude kunst plaats. Het werk van Jan van Eyck, Petrus Christus, Rogier van der Weyden, Memling, Gerard David, Quentin Metsys en Pieter Bruegel wordt met geestdrift ontvangen. (…) Met name de wijze waarop het landschap wordt gezien

3. Uit een brief aan De Nieuwe Rot-terdamsche Courant. 06/071907 door de Vlaamse en Nederlandse primitieven oogst veel bewondering. (…) De ongewone manifestatie maakt in het bijzonder indruk op Valerius De Saedeleer en Gustave van de Woestyne. In elk geval draagt hun werk duidelijk de sporen van deze bezielende ontmoeting.” [Piet Boyens, Valerius De Saedeleer: De tuin der afwezigen. Tielt: Lannoo, 2006. p.37.]

4. Timmermans, Pieter Bruegel: zoo heb ik u uit uwe werken geroken. Amster-dam: P.N. Van Kampen & Zoon, 1928, p.178.

5. van Ostaijen, Verzameld Werk IV. Am-sterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p. 343

6. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Am-sterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.345.

7. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Am-sterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.341.

8. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Am-sterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.345.

9. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Am-sterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.345.

10. van Ostaijen, Verzameld werk IV. Am-sterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.342-343.

11. van Ostaijen, Paul. Verzameld Werk IV. Amsterdam: Uitgeverij Bert Bakker, 1979, p.343.

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 40 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 41 18/04/14 17:05

Initiatiefnemers: Koninklijk Museum voor Schone Kun-sten Antwerpen, Stedelijke Musea Lier en Voorkamer vzw

Coördinatie: Siska Beele (voor Koninklijk Museum voor Schone Kunsten) en Griet Van Opstal (voor Stedelijke Musea Lier)

Curatoren: Rik De Boe en Peter Morrens van Voorkamer

Artistieke assistentie en organisatie: Josine De Roover en Glenn Geerinck van Voorkamer

Tekst: Dennis Van Mol

Ontwerp: ontwerperscollectief Indianen

Technische coördinatie: Glenn Geerinck, Joris Ribbens en medewerkers stad Lier

Met dank aan:alle kunstenaars, medewerkers van KMSKA en Stad Lier, de vrienden van Voorkamer, Leen Huet

Bijzondere dank aan alle galerieën en bruikleengevers: Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed en Van Abbemuseum, Galerie Laurent Godin, collectie Cees van den Burg, Kuckei + Kuckei, D+T Project Gallery, Galerie Martin Janda, collectie de 11 lijnen, Hopstreet Gallery, Die Photogra-phische Sammlung/SK Stiftung Kultur - August Sander Archiv, Köln, Upstream Gallery, Collectie MV Belgium, Galerie Peter Kilchmann, Tim Van Laere Gal-lery, collectie Van Hout, SMAK, Galleria Ala, Milano, Gallery FIFTY ONE Fine Art Photography, Verzameling Museum van Hedendaagse Kunst Antwerpen (M HKA), Vleeshal, Middelburg, Galerie Albert Baronian, collectie Lambrecht-Grusenmeyer, collectie Etienne Wauty, collectie J. Vanderplaetsen, Collectie Caisa & Ăke Skeppner

Onze speciale dank gaat uit naar Griet Van Opstal, deskundige musea en erfgoed Stedelijke Musea Lier, voor de niet aflatende inzet.

Hoge Horizon, Bruegelland, vroeg 21ste eeuw26.04.14 t/m 19.03.15

Stedelijk Museum Wuyts-Van Campen en baron Caroly, Florent Van Cauwenbergstraat 14, Lier

Colofon

www.voorkamer.be | www.bruegelland.be | www.kmska.be

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 42 18/04/14 17:05

hogehorizon_bezoekersgids_GVD.indd 43 18/04/14 17:05