Verslag 3e werksessie 3D-ordening in de Metropoolregio Rotterdam Den Haag

20 november 2018

Huys ten Donck - Ridderkerk

1. Introductie

Huys ten Donck

Jonkvrouw verwelkomt de deelnemers op het buitengoed van Huys ten

Donck. Een unieke plek in de Randstad. Een plek met een eigen identiteit, een locatie met verhalen die

ook naar de toekomst betekenis hebben als het bijvoorbeeld gaat om verdere ontwikkeling van natuur en

recreatie. De ondergrond speelt daarbij een grote rol. Denk aan getijdebeleving mogelijk maken met

bijbehorende unieke flora en fauna. De instandhouding van de buitenplaats is duur. Extra kostendragers

zijn nodig om de buitenplaats van jong tot oud beter beleefbaar te maken als plek om te wonen, werken,

leren, te recreëren en voor elkaar te kunnen zorgen. Dit is van oudsher kenmerkend voor een

buitenplaats. Kernkwaliteiten overeind houden, samenwerken en verbinden zijn niet alleen

sleutelwoorden voor Huys ten Donck, maar ook voor de uitdagingen die vanmiddag aan de orde zijn.

Deze werksessie

In voorgaande werksessies is verkend hoe ondergrond in een project (Schieoevers noord) een rol speelt

(le sessie) en hoe een 3D-ordeningsaanpak er uit ziet met maatschappelijke opgaven als start (2e sessie).

In de 3e werksessie komt zowel het projectniveau als de 3D-ordeningsaanpak terug. We gaan aan de slag

met een aantal casussen. Het zijn casussen die enerzijds een specifieke context kennen en anderzijds

representatief zijn voor opgaven elders in de regio.

De casussen:

- Hofjeswoningen in Schipluiden: een inbreidingsproject met uitdagingen op cultuurhistorisch

gebied waarbij ook duurzame energie en klimaatadaptatie aan de orde zijn.

- Gebiedsvisie oostzijde station Barendrecht: intensivering van ruimtegebruik in een

stationsomgeving.

- Westland — zoetwaterberging: grootschalige opslag van zoet water in de ondergrond (COASTAR

project).

- Pijnacker - Klapwijk: Bestaande woonwijk met een forse bodemdaling waarbij herinrichting

gecombineerd moet worden met klimaatadaptatie en de energietransitie,

- Dorpskern van Zwartewaal met herpositionering van voorzieningen en toevoeging van

woningbouw.

1H2Ruimte

Deze casussen zijn besproken in 5 groepen met als rode draad: hoe helpt een 3D-ordeningsaanpak?

Dit verslag

Deel 1 van het verslag (blz. 3 t/m 5) bevat de lessen/adviezen. Deel 2 van het verslag (blz. 6 t/m 16) legt

de resultaten van de bespreking van de 5 casussen vast.

Vervolg

Er komt een 4e bijeenkomst over ondergrond in het omgevingsplan. Deze wordt georganiseerd insamenwerking met het Programma aan de slag met de Omgevingswet. Planning is januari 2019.

Een 5e bijeenkomst op initiatief van de provincie Zuid-Holland over de doorwerking van

klimaatstresstesten zit in de pijplijn. Planning is maart 2019.

Dank aan de inbrengers van de casussen omdat we deze mochten gebruiken om het gesprek over 3D-ordening te voeren én voor de tijd die in voorbereiding, presentatie en gesprek is geïnvesteerd. We

hopen dat de discussie ook zinvolle adviezen voor hen heeft opgeleverd.

Facilitatie

Deelnemers

H2Ruimte2

Deel 1 Lessen en adviezen

De lessen en adviezen zijn gebaseerd op de bevindingen in de werksessie en geïnspireerd op discussies in

de werksessie en ervaringen die van elders zijn ingebracht.

3D-ordening vanaf de start

Niet tijdig betrokken zijn van 3D-ordeningsdeskundigheid is in projecten een veel gehoorde klacht. Doe er

wat aan! Laat het niet afhangen van de “ander”, maar wees proactief gericht op ontwikkelingen

(beleidsprocessen en projecten) die er toe doen of toe gaan doen. Ga er zelf op af en voorkom dat er ooit

nog een schetsontwerp of eerste ontwikkelscenario zonder aandacht voor de ondergrond in je Organisatie

of in opdracht van je organisatie wordt opgesteld. Voor je het weet kom je er niet meer van een 2D-schets

af en is deze geland en geaccepteerd. Bijsturen kan dan alleen nog met een grote inspanning (tijd, geld en

overtuigingskracht) en levert meer chagrijn in werkrelaties op waar plezier op zijn plek zou zijn.

Samenwerken gaat niet vanzelf. Reserveer veel tijd aan het begin om bij een project binnen te komen en

de samenwerking te organiseren.

Je moet het zelf doen als 3D-ordeningsdeskundige; vaak naast je andere werk (bijvoorbeeld als

bodemadviseur) en zonder dat je er tijd voor krijgt. Durven en gewoon doen is de beste strategie, maar

weloverwogen. Pak het informeel aan (koffieautomaat, borrel, etc.). Opereer vraaggericht vanuit de

eenvoudige vraag: hoe kan de “ondergrond” helpen om de uitdagingen en problemen van een ander op

te lossen? Stel vooral vragen om te ontdekken hoe je kunt helpen. Probeer antwoorden op tegenvragen

te vermijden door bijvoorbeeld te zeggen dat je daar op terugkomt (“denktijd kopen” en zo een nieuwe

afspraak regelen).

Basis op orde (informatie, kennis en kennissen)

Een 3D-ordeningsdeskundige moet de informatie-en kennisbasis op orde hebben. Deze vakmatige tools

vormen belangrijk gereedschap om een interessante gesprekspartner te zijn. Een valkuil is om te veel te

investeren in de ontwikkeling van de kennisbasis zonder feeling met de vraagzijde te hebben. Zoek vooral

interactie met mensen die deze kennis moeten toepassen in visies, plannen en projecten. Toepassing is de

beste kennisontwikkelingsaanpak.

In het verlengde van voorgaande twee punten hoort tot die basis ook de kennis over wat relevante

ontwikkelingen, processen en projecten zijn en wie daarin sleutelfiguren (kennissen) zijn.

Deskundigheid ook vroeg in het proces delen is mede een middel om draagvlak te creëren

Vele praktijken laten zien dat bewoners en partners vroeg in een traject worden betrokken. Dit is geheel

in de geest van de Omgevingswet. Bouw participatie op zoals je als projectteam een project vormgeeft.

Het begint bij verkennen: wat is hier aan de hand? Een goede analyse op basis van goed materiaal is

vertrekpunt. Nodig partijen uit om hun kennis in te brengen. Ervaringskennis van bewoners is relevante

kennis! Door het over de (probleem)analyse eens te zijn, creëer je draagvlak voor het vervolg.

Neem ook “aanleg en gebruik” mee vanaf het begin van het proces

Ervaringskennis van bewoners is veelal kennis over het gebruik van het gebied. Bij gebiedsbeheerders en

andere beheerders (water, net, wijk, etc.) zit veel kennis en ervaring. Boor die aan. Het geeft inzicht in wat

in het gebied beter moet en hoe. Besef dat planvorming en ontwikkeling lang duren, maar dat de fase van

gebruik en beheer meestal veel langer is.

3H2Ruimte

Ga de toekomst niet uit de weg

Niet alleen moet een gebied lang mee. Bovendien biedt de toekomst nieuwe uitdagingen waarover we nu

nog hoogst onzeker zijn. Zoek een benadering om kansen in de toekomst niet onmogelijk te maken: laat

letterlijk en figuurlijk ruimte over voor nieuwe ontwikkeling, beslis niet meer dan strikt nodig, maar besef

dat je in een gebied maar eens in de 30 jaar tijd (of nog minder) de kans krijgt om een gebied stevig

onder handen te nemen.

Wees niet bang om vernieuwend te zijn

Bij het verkennen van hedendaagse opgaven zijn traditionele processen en bekende aanpakken niet altijd

het juiste middel. Schuw niet om andere paden te bewandelen, ook al weet je van te voren niet wat de

uitkomst zal zijn. Al doende leert men. Nieuwe aanpakken leren ook waar in het proces/de organisatie

lastige kwesties spelen om anders werken (de cultuurverandering die de Omgevingswet vraagt) voor

elkaar te krijgen. Waar het schuurt, komt energie Vrij voor verbetering. Benut die.

Gebiedsontwikkeling is een kans om ondergrondse (wan)orde te herordenen

De ondergrond is in het verleden niet altijd zorgvuldig geordend (ad hoc, restruimte of letterlijk

dumpruimte wat bovengronds in de weg zat). Door grote opgaven staat de ondergrond nadrukkelijk op de

kaart, omdat deze oplossingsruimte biedt (zie energie). Gebiedsontwikkeling biedt niet alleen

bovengronds de kans voor een herinrichting maar ook ondergronds biedt het kansen om orde in de

mogelijke wanorde te scheppen. Natuurlijk steeds in samenhang met de bovengrond: 3D-ordening!

De ondergrond is een kwetsbaar systeem

Zoals de bovengrond kwetsbare elementen bevat (bijvoorbeeld natuur) geldt dat ook voor de

ondergrond. Daar ga je uiterst zorgvuldig mee om. De ondergrond is een “langzaam” systeem dat

gedurende eeuwen is ontstaan en waar ingrepen, inclusief vormen van “misbruik” (bijvoorbeeld xtc

afval) schade kunnen aanrichten die nagenoeg onomkeerbaar is. Kijk hoe kwetsbaar onze voorraad zoet

(drink)water is. Dat vraagt dat ingrepen goed bestudeerd moeten worden op mogelijke gevolgen. In geval

ingrepen plaats vinden, moeten deze goed gemonitord worden. De organisatie hiervan moet helder en

vroegtijdig geregeld zijn.

Bewustwording en communicatie

Dat de ondergrond oplossingsruimte biedt voor grote maatschappelijke opgaven, maar bovendien een

kwetsbaar systeem is waar je uiterst voorzichtig mee moet omgaan, staat nog niet bij iedereen op het

netvlies. Communicatie is het middel om te werken aan bewustwording bij betrokkenen in de eigen

organisatie (“vergeet je achterban niet!”), bij partners en bij bewoners. Dit vraagt vanaf het begin veel

aandacht. Vergeet niet in het kennisniveau van bestuurders te investeren: voor hen is de ondergrond vaak

een “black box.

De ondergrond kan veel emotie en commotie veroorzaken. Anticipeer en reageer hierop door vroeg in het

proces “echte” betrokkenheid te organiseren, informatie en kennis te delen, serieus om te gaan met input

vanuit partijen/bewoners en duidelijk te zijn over de wijze van besluitvorming.

Identiteit en kern waarden

In ruimtelijk beleid is de afgelopen jaren steeds meer aandacht voor de kwaliteit van de plek en de

identiteit van een gebied. Adviezen over de opstelling van een omgevingsvisie benadrukken dat de

kernkwaliteiten van een gemeente (lees gebied) de drager zouden moeten vormen. De gebiedsidentiteit

is sterk bepaald door de ontstaansgeschiedenis van het (stads)Iandschap en bijbehorende

bewoningsgeschiedenis. De ondergrond, en water in het bijzonder, heeft daarin, zeker in laag Nederland,

4H2Ruimte

een grote rol gespeeld. Voor een 3D-ordeningsaanpak is dit een mooi aanhakingspunt om op de agenda

te komen via archeologie, aardkundige waarden, landschappelijke diversiteit, uitleg over de

bodemopbouw, etc. Dit kan ingekleurd worden met verhalen over de ontginning, de bescherming tegen

overstroming, grondstofwinning of landgebruik. Wat zijn mogelijkheden om deze kernkwaliteiten te

lezen, te beleven én te verbinden met de nieuwe opgaven? Dat zijn relevant vragen voor de 3D-

ordeningsdeskundige(n). Hoe kun je helpen om die te beantwoorden?

Grondverzet als handig instrument

Grondverzet is bekende thematiek voor iemand die vanuit bodemkwaliteit zich ontwikkelt tot 3D-

ordeningsdeskundige. Grondverzet biedt vele kansen om waarde aan plannen toe te voegen door het als

kans te zien en veel minder als bedreiging: duur en waar blijf je met die grond? Door de aandacht voor

circulariteit wint grondverzet aan belang. Ook biedt het kansen in relatie tot klimaatadaptatie (ophogen,

droge voeten, mogelijkheid om water te sturen, etc. ) of biodiversiteit (hoogteverschillen, meer

gradiënten nat en droog betekent meer soorten). Tevens biedt het kansen om meervoudige

ruimtegebruik te realiseren of slim functies te combineren.

3D-ordening is leuk en interessant

Het stimuleert de samenwerking tussen vele disciplines en levert zo meerwaarde mits je open staat om te

leren en te profiteren van de kennis en ervaring van anderen. Ruimte is schaars en moet in al zijn

dimensies optimaal gebruikt én beschermd worden. Daarin verschilt ondergrond niet van de bovengrond:

het is een geheel dat we vooral leefbaar willen houden voor nu en straks. En dat doe je samen.

5H2Ruimte

Deel 2 Casussen

Hotjeswoningen in SchipluidenDe gemeente Midden-Delfiand werkt met lokale particuliere ontwikkelaars aan de gebiedsontwikkeling

van het Hof Keenenburg in het centrum van Schipluiden. In het plangebied lag het kasteel Keenenburg.

Alleen de fundering van het kasteel is nog ondergronds aanwezig. De belangrijkste twee doelstellingen

van de gebiedsontwikkeling zijn om de historie van het gebied zichtbaarder te maken en het plangebied

te verbinden met het historische centrum van Schipluiden langs de Gaag en de Keenenburgweg.

d

Binnen de gebiedsontwikkeling is sprake van de volgende opgaven:

• Herstel van de oorspronkelijke grenzen van het kasteelterrein.

• Het opnieuw inrichten van het kasteelterrein als aantrekkelijk multifunctioneel dorpspark met

ruimte voor kleinschalige evenementen.

• Het realiseren van aantrekkelijke wandelroutes die het plangebied verbinden met het overig deel

van het historische centrum en de naastgelegen woonwijk.

• Het gasloos bouwen van twee rijen (hofjes)woningen die aansluiten bij het kasteelterrein met

groene en informele buitenruimtes (hofjes).

• Klimaatadaptatie als meekoppelkans bij het opnieuw inrichten van de openbare ruimte, inclusief

het parkeerterrein ten zuiden van het kasteelterrein.

• Toegankelijkheid minder validen, in de toekomst is het wettelijk vastgelegd dat openbare ruimte

toegankelijk moeten zijn voor minder validen.

Welke mogelijkheden zijn er om de ambities over behoud van archeologische waarden, zichtbaar maken

van de cultuurhistorie van het kasteel, klimaatadaptatie in de buitenruimte, toegankelijkheid minder

validen en duurzaam / gasloos bouwen te combineren? Op welke manier kunnen bestaande en nieuwe

hoogteverschillen worden ingezet als oplossingsrichting?

Verbinding met de ondergrond

• Draagkracht om te bouwen. Kreekrug, geen veen.

• Archeologische waarden zijn aanwezig dieper dan 1 meter in de gracht

6H2Ruimte

• Waterbergende bodem : een voorbeeld hiervan is binnenhof Barendrecht met een “opvangbak”

voor wateropvang/berging

• Kabels, leidingen en riolering: max diepte 1 tot 1,20 meter. Controle op aanwezigheid van oude

riolering kassen

• Ecologische diversiteit: wadi — vochtig, park — droger, Kostenpost voor specifieke begroeiing?

• WKO: conflict met archeologische waarden. All electric woningen realiseren, zonnepanelen met

groene daken

• Wortelruimte/levende bodem

Kansen die de ondergrond kan bieden

• Klimaatadaptatie — waterberging/buffer, collectief groen als tuin rondom hofjes. Groene daken

extra buffer van water.

• Cultuurhistorische beleving — gebruik contouren kasteelmuren, waterput met kijkvenster, inrichting

van kasteelterrein met verhaal van kasteelmuseum, begraafplaats kasteelheer ondersteunen.

Toekomstig wandelpad langs interessante plekken.

• Gasloos: wko als optie. Is dit wel te combineren met archeologische waarden?

Specifieke opgaven in de ondergrond

• Kabels en leidingen: oude wel aanwezig. Maar die zijn vermoedelijk niet doorslaggevend voor

inrichting.

• Proberen zoveel mogelijk grond op de locatie te hergebruiken. Is dit toepasbaar als ophoogzand bij

de woningen?

• Geen zwaar transport over kasteelterrein.

Wat zijn acties die moeten gebeuren?

• Operationeel maken van archeologische waarden: wel/niet heien, snel inrichtingstekeningen

krijgen

• Inventariseren van aanwezige wko-systemen met oog op mogelijke interferentie

• Voorzet voor peilhoogte van de woningen

• Gesprek met kabelbeheerders over aanlegdiepte van de leidingen

• Inzicht in grondsoort (zand/klei) en bodemkwaliteit

3D-ordeningsadviezen

• Ophoging van het terrein: niet meer dan nodig. 0,5 meter ophogen. Huizen op hoger niveau dan

omgeving, levert ook als voordeel meer privacy voor bewoners op.

• Gebruik archeologische waarden bij inrichting en bij aanvoer naar het terrein

• Gebruik draagkracht van de bodem: hoe stabiel is de bodem?

Les

Inventariseer archeologische waarden en gebruik deze bij de ontwikkeling

Generieke lessen voor 3D-ordening

Basis op orde. Zorg dat informatie op orde is over o.a.:

• Archeologische waarden

• Waterbergingsmogelijkheden

• Draagkracht en stabiliteit van de bodem

7H2Ruimte

Lessen casushouder

• Kijk naar gesloten grondbalans: wat zijn hergebruiksmogelijkheden

• Denk ook na over aanleg en uitvoering naast het ontwerp voor de inrichting (aanvoerroute,

geschiktheid grond)

• Besef de impact van ondergrondse leidingen op de planontwikkeling.

Gebiedsvisie oostzijde station BarendrechtHet stationsgebied van Barendrecht biedt meer potentie dan de huidige rol die het nu vervult. Voor de

oostzijde van het station stelt de gemeente Barendrecht een gebiedsvisie op. De visie heeft betrekking op

het gebied rondom het Zuideinde en langs de spooroverkapping. De contouren van het plangebied zijn

flexibel. De gebiedsvisie biedt inspiratie aan grondeigenaren om kwalitatieve ontwikkelingen op gang te

brengen en is voor de gemeente een aanjaag- en toetsingskader. Het doel is een levendig stationsgebied

welke recht doet aan zijn functie als regionaal vervoersknooppunt. Het proces om tot een vastgestelde

gebiedsvisie te komen loopt tot half 2019.

Opgaven die spelen

• Energietransitie

• Upgraden van het imago van het gebied: visitekaartje voor Barendrecht

• Verkenning mogelijkheden voor woningbouw (opgaven voor sociale woningbouw)

• Wateropgave

• Hittestress

• Externe veiligheid

8H2Ruimte

Relevante ondergrondthema’s

• Kabels, leidingen en riolering

• Wortelruimte (inclusief vergroening)

• Warmtekoude opslag

• Geothermie (warmtenet)

• Schone en veilige bodem

• Waterbergende bodem

Geef voldoende aandacht aan de verschillende ondergrondthema’s bij de start. Bijvoorbeeld

(buis)leidingen. Leg contact met de bronhouders

Betrek vanaf de start verschillende partijen die eigenaar zijn van het ondergronds

Specifieke ambities

• Verkeer (ontsluiting en parkeren): is ondergronds bouwen een oplossing?

Auto/fiets/alternatieven. Let op de relatie met grondwater (hoogte en stroming)

• Afstemming aanwezige leidingen — wko — geothermie en warmtenet: let op ordening in de

ondergrond. Herpositionering?

Wat is nodig?

• Nu; overleg met stakeholders

• Ken je gebied, denk aan de dingen die je niet ziet

• Haal de kennis op de juiste plek

• Blijf vasthouden (totdat je antwoord hebt)

Actie gemeente 1

In het algemeen geldt dat een initiatiefnemer actiehouder is waar het gaat om het bij elkaar brengen van

partijen.

Top 3 adviezen

• Ken je gebied. Ga TIJDIG op onderzoek uit, ook voor dat wat je NIET ziet.

• Gebruik herinrichting als kans om ook ondergronds te herstructurering

• Gebruik herinrichting als kans om een gebied te vergroenen (inclusief waterberging)

Les voor Barendrecht

Vroegtijdig inzicht is nodig in de ondergrondse “lijnen” die er nu al liggen en de mogelijkheden om tot een

eventuele betere ordening hiervan te komen in samenhang met de bovengrond.

COASTAR’ — Westiand — zoetwateropslag in diepere ondergrondHet COASTAR-project heeft als motto: zout op afstand, zoet op voorraad. Het gaat om

zoetwatervoorziening door slim gebruik te maken van de ondergrond. Dat is nodig omdat zoet water

steeds schaarser wordt. Er kan wel geprofiteerd worden van regenwater, maar opvang van regenwater

bovengronds vraagt ruimte, die schaars en daardoor duur is. Gevolg is dat een deel van een tijdelijk

wateroverschot onbenut wegspoelt en niet beschikbaar is als je het nodig hebt.

1 COastal Aquifer STorage and Recovery

9H2Ruimte

De COASTAR-aanpak voorziet in een robuuste grootschalige zoetwatervoorziening in de lage delen van

Nederland. Tevens vangt COASTAR verdere verzilting door brak water af te vangen en in te zetten voor de

productie van zoet water.

De opgave

Zoetwateropslag met tegengaan van verzilting, vervuiling en verdroging, met zorg voor de juiste

temperatuur en mogelijkheden voor natuurontwikkeling.

Relatie met de ondergrond

• Regendruk

• Grondwaterstroming

• Temperatuur

• Zoek/brak/zout

• Bodemdaling (buy. De Lier)

• Bodemkwaliteit — zuivering regen- en oppervlaktewater

Ondergrond helpt om kansen te benutten

• Én.. én klimaatadaptatie en energietransitie

o 1e watervoerende pakket: klimaatadaptatie

o 2e watervoerende pakket energietransitie

• Pas op met pesticiden, etc. in eerste deel van de bodem

• Zuivering regen- en oppervlaktewater met hulp van helofytenfilters passend in de groenblauwe

structuur van het Westland.

• Thermische energie uit afvalwater ((TEA)/thermische energie uit oppervlaktewater (TEO)

Ambities voor duurzame omgang met de ondergrond

• Grondsanering

• Waterbank (=voorziening die regelt dat regionale watergebruikers -glastuinbouw- die meer

water onttrekken dan ze terug leveren moeten betalen en wie meer levert dan gebruikt krijgt een

beloning) die moet zorgen voor droge voeten en voldoende gietwater.

• Tegengaan verdamping — zoetwaterbeheer

• Groenblauwe dooradering

• Meer in dan uit!

• Circulair water

Vergrotenzoetwatervoorraden Tegengaan

brakke kwel

Tegengaanvan verzilting

Brakwaterwinning Optimalisatie

zoetwa te rw inn ingTijdelijke opslagvan zoet water

4

Zoet

Brak

Zout

H2Ruimte

10

Gintuinbouw OWgherIt*Stê

+ OptlerrairiatE tetteatevoxvtlenirgXv alitetjkvanttet

4 teborionidi Cedeetd behngPgedeeld trianslerne

Lessen voor 3D-ordening

We weten steeds meer maar (nog) niet alles

- Hapklaar

oven• l nwp alleen voor eaatscnappelljke toqttnaterionnnns• Sanve,t,,erkng een regle’ol clan de ovetioeden Kennis

en ersarog rnt.reegen• Onderotenong donor teg-elgevng

0)

Proetngte Zuidiiolaed i’hemnet. Wq.dtaed

ttt-Ordern.ng o?0 • woede oanrernw,erkcog

IECt4StAR ,. s°° • 8etuvgeo besartieen• ee:a EO genoeg InvOer

tDeiftand 0

0maken en beschermen Wit: Mtt1d veddoende zoet water, geen water

wkoenee nervuilirg • 10e: indiatie’.en oottertdennen, die Oriera,n -

karNootdetpbijdragen jkrni. nerbeterir€ keiorreoirrg) mit U

ctrnge periode’ en perioden net vee neerslagindattenen geen enowkeerbare mmcde F

le water en nest dekraikaanr,otrten (t

;arrevweeh.omg .o do te-ge, 000ergood nok• Üelarg-ijk: keren van toet systeem. hoge oj

‘eeie te weren as genre ore nemEn,,tenrojo geelgen, mnniro.rimg rnpact, mle zit eb.!) te

md.ogsendekr.nnpen duidelijke ingrijpnnestmta’oen.

bgmef op nmb lageo Boei sanleos ,g5° rçrijpreaatregeie,n tijdig kunnen nemen.

energie tegenp$St Ç4$ ,

‘te’ %

-s èf’ Gemeente

o, oj50P • Wat syttee,mm ian,lteteo bete’,noon- en ieei,r,,neo, natnurtpeer sy;teenc

• Hoe Rnlrr,te tn-mmimdbnar stellen en mmi,,’vreoPegev,:

• geiarwnb, oan-,eonangende visie, daags-lak, schoem om’ eemoeg water,Itu kraan open te d’aaen en dat cvi Ik oogt 50 sam nov

o Strategieën

o Stappenplannen

o Handreikingen

- Alle deskundigen aan de voorkant en alle gedeelde belangen aan de achterkant

- 3D-ordening is leuk en interessant: “handen uit de mouwen en gewoon doent’

11

Acties

• Onderzoeken:

o Stroming

o Behapbare eenheden/gebieden

o Temperatuurverschil tea/teo

o Pesticides en koelvloeistoffen 4 vervuiling

o Hoe optimaal geschikt voor zoetwaterberging

o Putten en pompen C02-neutraal

30-ordeningsodviezen

• Gemeenschappelijke belangen creëren; meekoppelkansen voor de triple helix

• Beleidsregels: wat? Waar? Wel/niet? Waterschappen, provincie Zuid-Holland en gemeenten

• Communicatiestrategie gericht op bewustwording 4 Eigen maken van sluipmoordenaars in de

ondergrond.

• Proces en monitoring in gemeenschappelijke hand4 organiseren. Inspectie regelen inclusief de

“stopknop”

Uitvoering COASTAR In vloed

+

Inide,belang Wat is rol? water

Ceergiebedrijf4 D,-’ta,me energesoommvsmg+ 0ev/ten lewyp• WeOpe,eçp

• tteetlser,r,e 300,50

• Relangmijk? Betrokkenheid

Gamegente PijeBalans tuste’altild uOld,oOB,:mÇkvr: ,to,nest eo-net

aan loemvuton

5-oot en cce t k

ltot.claneer nee t

SorgeeInnke.nunti

0

- rollen/verantwoordelijkheden- connecties— risico’s

H2Ruimte

Klapwijk — Pij nackerDe openbare ruimte in de wijk Klapwijk in Pijnacker is ernstig verzakt, op sommige plekken zelfs 70 cm.

Hierdoor werkt de riolering minder goed. Daarom wil de gemeente in 2020 starten met de

rioolvervanging, ophoging en herinrichting van de openbare ruimte. Tegelijkertijd willen we Klapwijk

klimaatbestendig maken: voorbereid op een klimaat met meer en heviger regenbuien en lange droge

periodes. Samenwerking met bewoners en andere organisaties, zoals het Hoogheemraadschap van

Delfland en drinkwaterbedrijf Dunea, vindt de gemeente belangrijk. Door het samenvoegen van wensen,

kennis en innovaties zijn er kansen om samen te bouwen aan een wijk van de toekomst.

De gemeente wil naast de herinrichting de wijkbewoners ook bewust(er) maken van het veranderende

klimaat en bereiken dat ze hierop voorbereid zijn.

KLIMAATBESTENDIG KLAPWIJK

HOE MAKEN WE SAMEN KLAPWIJK KLAAR VOOR DE TOEKOMST?(bron: zie filmpje).

Opgaven

• Klimaatbestendige wijk

• Verdere zetting tegengaan

• Bewustwording vergroten klimaatadaptatie en locatie woonwijk

Ambities

• Hemelwater bovengronds -> stedelijke hemelwater buffering is genoemd

• Samen: overheid, markt, bewoners en lokale partijen

• inbrengen van hemelwater in het 1e watervoerend pakket (gekoppeld aan de buffer)

Relevante ondergrondthema’s:

Belangrijkste:

• Draagkracht om te bouwen

• Kabels, leidingen en riolering

• Voorraad grondwater

• Stabiele bodem

• Waterbergende bodem

Tevens:

• Wortelruimte

12H2Ruimte

• Warmtekoude-opslag

• Schone en veilige bodem

• Aardkundige waarden

Kansen die ondergrond biedt

• Krapte ondergronds profiel: warmte, all electric,

wko lokaal - kans voor bundeling k&l en vrij

spelen van ruimte voor andere functies

• Waar is Stedin? Trafohuisjes en netten van de

toekomst betekenen iets voor je ondergrondse

netwerk. Wat willen zij en wat kan er nu?

o Randvoorwaarden vanuit de wijk zijn bekend - met net/nuts spreken

• Infiltratiecapaciteit 0-10 m matig

o Kans: huidig dubbel rioolstelsel gebruiken voor hwa richting waterbuffer

o Kans: huidig reliëf in de wijk inzetten voor sturing en verzameling water

• water op straat, hoe erg is het? Dit ligt er erg aan hoe lang er water staat en of er direct overlast

is (water in woningen...)

• Zetting zorgt voor instabiele huisaansluiting

• Riool moet wel, maar hele infra hoeft niet per se! Leg deze vraag bij net- en nutsbedrijven neer.

• Lokaal aanpakken: hwa hoeft niet het tracé van dwa te volgen en zou ook in kleine decentrale

systemen kunnen werken.

Opgave vanuit ondergrond aanvullend op gebiedsopgaven

• Wat is de opgave voor net/nuts?

• Ophoging! hoogteverschillen gebruiken voor hemelwater verzameling

De volgende stap

• Extra onderzoek toekomst kabel coax - Welke koers wilt Stedin varen naar de toekomst en kan

dat nu al mee genomen worden?

• Onzeker: welke partij heeft waar een opgave?

• Onzeker: helemaal ophogen/strategische ophogen? Als het niet nodig is, is het zonde om het hele

gebied op te hogen (tijd en geld).

• Randvoorwaarden moeten duidelijk zijn. Dit is de basis voor gesprekken - het is niet blanco! Ook

niet naar bewoners toe.

Advies 3D-ardening

• Volgorde moet helder zijn, partijen kunnen aanhaken als ze wat toevoegen (kennis + project).Wel

informeren maar zelf laten bepalen wanneer ze aanhaken.

• Je moet het energiebesluit meenemen! Anders ben je ten tijden van realisatie ingehaald door

transitie en kennis van vandaag.

• Planning, gefaseerd wat waar. Wat betekent dit voor de infrastructuur?

Casus Klapwijk is zeer herkenbaar voor andere praktijken. Hedendaagse opgaven moeten integraal met

een toe komstbril met het vizier op 30 jaar verder.

13H2Ruimte

Lessen voor 3D-ordening

• De discussie hoe samen een plan of project beter te maken is nog niet zo simpel. Wat is samen,

wat is beter? Deze vragen sluiten direct aan bij de kern van de omgevingswet; werken aan

verbeterde leefomgeving. Hier zullen uitspraken over gedaan moeten worden om een stip aan de

horizon! onderwerp voor discussie te kunnen zijn.

• Energietransitie is onderdeel van wat kan in de wijk. Gemeente neem een positie in!

• Wat vragen klimaatambities aan ruimtebeslag? Denk ook verticaal!

Wat neemt Pijnacker mee?

Inzichten van vandaag, zeker op gebied van energietransitie, moeten nu mee genomen worden. Anders is

het voor de komende jaren verkeken. Energietransitie, en dan met name wat dat voor deze wijk zou

kunnen betekenen, is nog niet duidelijk. Daarnaast nemen wij mee dat het van belang is om de opgaven

van anderen ook te bekijken en om, waar van toepassing, mee te nemen. Als laatste nemen wij mee dat

bij nieuwe processen of innovatieve aanpak het aan de voorkant niet bekend is hoe bepaalde onderdelen

uit gaan pakken, maar dat betekent niet dat je geen andere wegen moet bewandelen.

Dorpshart ZwartewaalDe gemeente Brielle trekt 5 miljoen euro uit om Zwartewaal aan te pakken. Het dorp moet hiermee een

dorpshart krijgen. Het huidige dorpshuis aan de Christianalaan en de enige basisschool in het dorp gaan in

de komende jaren tegen de vlakte. Er komen tientallen nieuwe woningen in het dorp. Tevens wordt er

een multifunctioneel gebouw gerealiseerd. In het gebouw komen de school, een sporthal en het

dorpshuis. Er is een schetsontwerp voor het plan. Wat betekent dit vanuit het perspectief van 3D-

Ordening?

De opgave

• Vernieuwing van het dorpshart

• Voldoen aan woningbouwtaakstelling afgesproken in regionaal verband

• Ligging in geluidscontour van de industrie vraagt toepassing van Stad&milieu-benadering

(compensatie leefomgevingskwaliteit)

• Gasloos bouwen

• Instabiele bodem

14

— ._,

do rncd wo,Jt eo, eci,, dcpsjaddec,eeJ HdekIoe,ede,1,oa,w op r,ee odo bdongrIote tuoCOeS a g,H2ecTe,e,d ggen ze 000 hel opae

: d’dech douwe dekwceer.gen 001 dopoka..eS zellec do ole v00 de heo

duw Do Notoosche kpan ndobng do keek1 oofrec behoe.dee, Do cNteclwa past bt

rec sceozeocce Zwaeiow,aI cacc ec

H2Ruimte

• Ruimte nodig voor watercompensatie

• Diepste putje bij dijkdoorbraak (waterveiligheid)

Ambitie

• Stevige kwaliteitsimpuls Zwartewaal waar afgelopen jaren weinig geïnvesteerd is

• Leefbaarheid van het gebied veiligstellen door goede omgang met geluidsbelasting en

wateropgave

Relevante ondergrondthema’s

• Draagkracht om te bouwen/zettingsgevoeligheid:

• Kabels, leidingen en riolering: lijkt smal straatprofiel in het schetsontwerp (voetpad)

• Warmtekoudeopslag

• Gezonde en schone bodem: betreft een voormalig glastuinbouwgebied met mogelijk

verontreinigingsresten. Mogelijk ook asbestresten op opritten.

• Voorraad grondwater en grondwaterstroming: mogelijk kwelstromen door uitbaggeren Nieuwe

Waterweg die verzilting tot gevolg kunnen hebben. Let ook op bij bemaling van bouwput op

mogelijk effect op woningen gelegen op dijk.

• Waterberging

• Waterveiligheid: diepste putje in de omgeving

• Waterkwaliteit: veel kroos op de sloten!

• Wortelruimte

• Archeologie: verwachtingskaart geeft geen beperking aan. Echter kerkje op term dateert uit 12e

eeuw. Kan voor “verrassingen” zorgen (oude begraafplaats?).

Kansen die de ondergrond biedt

• Wateroverlast: waterpartij in combinatie met natuurspeelplaats aan de oostzijde inrichten

• Breedte straatprofiel: voorzijde huizen is voetpad voor de ontsluiting. Dit profiel is te smal voor

alle kabels en leidingen als niet het gras kan worden benut. Dus bomen op voldoende afstand

plaatsen.

Wat allemaal in het profiel moet bepaalt de breedte: minimaal 1,80, met riool minimaal 3 meter

en indien ook nog warmte (2 leidingen) dan moet ook daarvoor nog ruimt worden gereserveerd.

• WKO: Twee mogelijkheden: een centraal open systeem of gesloten systemen per kavel.

Een centraal open systeem vraagt ruimte voor infrastructuur in de openbare ruimte. Bij

afzonderlijke losse systemen moet dit op private grond worden opgelost.

School, sporthal en dorpshuis bieden veel dakoppervlakte voor zonnepanelen.

• Bodemdaling: nagaan of op de locatie van de school de fundering is te benutten voor

woningbouw (meestal lastig). Goed voorbelasten is nodig om restzetting te voorkomen. Gebied

wordt gefaseerd ontwikkeld: eerst voorzieningen en dan woningbouw. Dit biedt de mogelijkheid

om grond, die vrijkomt bij de bouw op plek A te benutten als voorbelasting op plek B. laten

circuleren. Aan het eind van de cirkel kan het benut worden om waterstromen richting te geven

dan wel lagere delen op te hogen. Wat is de kwaliteit van de grond is relevant gegeven het

eerdere gebruik van het gebied (glastuinbouw).

• Dorpshart/kerk: maak het ook zichtbaar: zichtlijnen. Deze ook benutten voor vergroening. Benut

zo mogelijk bestaand groen. Ook goed voor biodiversiteit. Let ook op nestmogelijkheden

vleermuizen en zwaluwen!

15H2Ruimte

Wat moet er nu gebeuren?

• Bodemkwaliteitsonderzoek

• Geohydrologische verkenning met ook aandacht voor waterkwaliteit, effect van langdurige

droogte op bomen, grondwaterstroming ook bij bemaling bouwputten (effect op hogere delen

dorpskern

• WKO nader verkennen: geschiktheid, opties voor open systeem en gesloten systeem. Ook in

combinatie bezien met energietransitie (gasloos, ruimte voor veel zonnepanelen op daken

voorzieningen)

• Flora en fauna onderzoek: mogelijkheden voor inpassing van bestaand groen

• Inventariseren bestaande (infra)structuren, zeker die onder de grond

• Check op juistheid van archeologische verwachtingskaart gezien de kerk op de terp die uit de 12

eeuw dateert

• Benutten cultuurhistorie (kerk en terp): welke verhaal wil je vertellen (identiteit) en hoe maak je

dat zichtbaar. Zijn er verbindingen met andere (verhaal)”lijnen” mogelijk evenals met andere

ontwikkelingen binnen Zwartewaal? Identiteit betreft niet alleen het plangebied maar vooral ook

het dorp in zijn context.

Adviezen 3D-ordening

• Diverse onderzoeken opstarten en mensen in gesprek met elkaar brengen. Dit is input voor het

ontwerp. Nu is voor het schetsontwerp omgekeerd gewerkt: eerst een (bovengronds)

schetsontwerp zonder echt rekening te houden met de ondergrond.

• Er spelen veel kleine zaken (water, energie, bodemkwaliteit) in de ondergrond, die ieder op zich

niet zo veel implicaties hebben. Ze zijn veelal wel met elkaar verbonden (en met de bovengrond).

Vele kleine dingen maken zo toch de ondergrond tot iets dat van importantie is en een stevige

plek moet hebben in het planvormingsproces.

• Let op voldoende ruimte voor kabels & leidingen ook met het oog op wat de toekomst vraagt

(o.a. energietransitie). Vooral afstand ten opzichte van boomwortels is relevant.

Les voor gemeente Brielle

• Belangrijk om met collega’s gesprek aan te gaan over de 3D-ordeningszaken die aan de orde zijn

geweest en de benodigde onderzoeken tijdig in gang te zetten.

16H2Ruirnte