3 december 2019 - Middelburg

Regiosessie Zeeland en Noordzee

Expeditie RWS2050 Stel, het is 2050. Wat doet en maakt Rijkswaterstaat dan? Met wie? En hoe? Dat zijn de kernvragen van Expeditie RWS2050. Op initiatief van directeur-generaal Michèle Blom heeft het bestuur van Rijkswaterstaat besloten tot een toekomstverkenning die in de zomer van 2019 van start ging.

Tijdens de expeditie trok het expeditieteam het land door om met RWS’ers en partners uit het veld in gesprek te gaan over de toekomst in 2050.

Symbolen van de toekomst

DeelnemersLeo Adriaanse, RWS - Anton van Berchum, RWS Jan Willem Bosch,

Bosch Slabbers Landschapsarchitecten - Simon Brasser, RWS - Tammo Bult, Wageningen Research - Ruben de Cuyper, Zeeuws Planbureau - John Danen,

Zeeland Connect - Ira von Harras, Zeeuwse Milieu Federatie - Caren Hoekstra, RWS -Saskia Huijs, RWS - Bob de Jong, student Hogeschool Zeeland - Titia Kalker, RWS

- Gerdina Krijger, HISWA - Timco Lokerse, Landschapsarchitect - Jan Maljaars, Provincie Zeeland - Sjoerd van der Meulen, student Hogeschool Zeeland - Willem den

Ouden, Hogeschool Zeeland - Coco Smits, Tennet - Floor Spaargaren, MARIN - Kees Storm, RWS - Margo Tempelman, Hogeschool Zeeland - Anouk Verschuur, RWS - Leo de Vrees,

RWS - Thijs de Weerd, student Hogeschool Zeeland - Gilbert Westdorp, RWS

Onder begeleiding van Erna Ovaa en Rebecca Joosten, Expeditie RWS2050

Brug‘Deltadammen hebben gezorgd voor waterveiligheid –beheer en ontsluiting van het gebied. We hebben elkaar steeds meer nodig, we moeten elkaar kunnen vinden.’

– Anton van Berchum

Steen‘De grootste uitdaging is klimaatverandering en biodiversiteit. Een steen staat voor: terug naar de basis gaan. Een steen komt moeilijk in beweging, maar het lukt wel als hij met de flow meegaat. Mooi symbool.’

– Ira von Harras

Een potje zeewater‘De relatie met klimaatverandering ligt voor de hand. Heeft samen met iemand anders de landschapsatlas van de Oosterschelde gemaakt. De kering moest tot 2070 blijven, maar we moeten eerder aan de slag.’ – Jan Willem Bosch

Boot ‘Het is voor ons van belang dat je fijn kunt ondernemen, en dat onze klant zorgeloos kan varen op deltawater. Verruiming van bedieningstijden en bedienen op afstand. Zodat de boot zonder belemmering kan varen.’ – Gerdina Krijger

Plastic rimpelbuis ‘Zeewier is een grote eiwitbron, daarom proeven met zeewier. De flexibele buis staat symbool voor flexibele structuren. Niet alleen structuren moeten flexibel zijn, ook wij als mens moeten een beetje flexibel zijn.’ – Floor Spaargaren

Bloedkoralen halsketting van klederdracht Schokland'Het is moeilijk om vooruit te kijken. Deze bloedkoralen halsketting is van mijn overgrootmoeder van Schokland. Onder gelasting van Rijkswaterstaat moesten de bewoners eind 19e eeuw het eiland in de toenmalige Zuiderzee verlaten. Voor hun eigen veiligheid, hoewel ze zelf niet wilden. Nu ligt het eiland als een veenbult droog in de Noordoostpolder. Anders dan toentertijd werd verwacht. – Caren Hoekstra

Honingraat

‘Bijen werken goed samen en krijgen zo veel voor elkaar. Honingraat staat ook voor multifunctioneel gebruik; bijen worden erin geboren. Zo moeten we ook gaan kijken naar onze dammen en dijken. Die hebben nu een beschermende functie. In de toekomst moeten we meer gaan samenwerken moeten dat soort dingen meerdere functies hebben. – TimcoLokerse

7

Flesje water en zakje zand‘Zoetwateropgave en zeespiegelstijging: wat gaat dat voor ons betekenen? Zand is een oplossing (voor kustverdediging en bouwmateriaal). Komende 10-20 jaar moeten we aan de slag om samen te kijken hoe we dat gaan doen.’ – Simon Brasser

Parelkant van de oesterschelp‘Ik ben bezig in Vlissingen om samen met kennisinstellingen en overheden te werken aan nieuwe samenwerkingsverbanden om onderzoek te doen en kennis te delen. ’ – Thijs de Weerd

Lampje & parkeerschijf‘De energietransitie is heel bepalend voor de zee en voor Zeeland.’ Ik denk dat we een beetje teveel in de wachtstand staan.’ – Titia Kalker

Multifunctioneel dak (poster)‘Brengt innovatie, multifunctioneel ruimtegebruik, wateropvang en groen bijeen. In het duurzame dak komt een heel systeem samen. Dat is inspirerend.’ – Bob de Jong

Blauwe meter‘Het staat symbool voor zeespiegelstijging. De klimaatverandering heeft impact op het peil van de Noordzee maar ook op de verzuring op de Noordzee.’ – Anouk Verschuur

Mobiele telefoon‘Een sociale en functionele symboliek, scannen eigen lichaam, Internet of Things, communicatiemiddel, interdisciplinair naar vraagstukken kijken. Tegelijk is het een sociaal symbool. Op die manier heeft hij contact met zijn jonge zoon. Die generatie is echt met milieu bezig. Deze mensen gaan in een organisatie werken en ons meenemen naar een andere tijd. Er is een verandering van tijdperk.’ – John Danen

Usb stick‘Er zijn zoveel data beschikbaar die we niet delen en niet gebruiken. Zowel voor logistiek, productie, noem maar op.’ – Gilbert Westdorp

Blikje Rinse appelstroop‘Je moet anticiperen op klimaat. Een derde van Zeeland wordt brak. Zeeland kan hier het verschil maken en als proeftuin dienen. Dat is echt een kans voor Zeeland.’ – TammoBult

Speelgoedpoppetje van een klein meisje‘Het staat symbool voor demografische ontwikkeling in Zeeland. De opgave voor Zeeland is (dubbele) vergrijzing en ontgroening.’ – Ruben de Cuyper

Museum jaarkaart‘Er zijn wereldwijd vier dingen van belang: genoeg water, energie (anders dan olie en gas), voedsel en goed onderwijs. Alles komt nauw samen in Zeeland. Er zijn veel mogelijkheden voor de eiwittransitie, we zijn sterk in energie en van oudsher bezig met water.’ ‘. Je moet een museum bezoeken om weer onzeker te kunnen zijn. Wij begrijpen heel veel dingen niet. Het is goed ons dat te realiseren. Kunst leert ons dat. Een kunstenaar kan over de horizon kijken. Omarm de onzekerheid. Durf anderen erbij te halen in de opgave waar we voor staan.’ – Willem den Ouden

Purpose enconomy‘We moeten nieuwe waarden creëren met de economie. Van de traditionele groei-economie moeten we het niet hebben, dan krijgen we grote opgaven niet gefinancierd. Er is een purpose economy nodig. We moeten naar de mens kijken.’ – Margot Tempelman

Flesje water

‘Water symboliseert klimaat. De afgelopen periode leek besturen ‘u vraagt, wij draaien’. Maar we kunnen niet alles overal realiseren. Het risico is te groot dat we ‘ja’ zeggen en het niet kunnen realiseren. We moeten weer ergens voor staan. Dat vergt moed. Aanpassingen aan de Zeeuwse kust hebben een lange doorlooptijd. We moeten nu gaan opschieten als het klimaat in 2050 anders is.’ – Jan Maljaars

Woensdag 1 januari 2020 Titel van de presentatie 10

Koffiekopje

‘Er komen hele grote uitdagingen aan. De overheid gaat daarbij niet meer het gesprek met de burger aan, gewoon met een kopje koffie. We zijn veel te efficiënt geworden. Laten we als overheden weer wat steviger en groter worden, anders gaan we het niet redden.’ – Leo Adriaanse

Bril‘Iedereen heeft een eigen bril en kijkt naar een centrale opgave. Het is steeds meer nodig om met elkaar in gesprek te gaan. Je moet elkaar goed in de ogen kijken en beseffen dat iedereen door de eigen ogen kijkt, vanuit verschillende perspectieven.’ –Saskia Huijs

Telefoon‘Ik houd me bezig met het uitrusten van windparken met sensoren. Dit is tegenwoordig ook een sensor. De telefoon biedt kansen. Ligplaatsen zijn goed bezet, je kan zien waar gebruikers zijn: daardoor kan je hun veiligheid borgen. Voor de overheid is het van belang om sensoren op verantwoorde manier te gebruiken: privacy, veiligheid. De infrastructuur van RWS in 2050 (inclusief informatietechnologie/sensoren) zal voor Nederland essentieel zijn.’ – Kees Storm

Oesterschelp‘Symbool voor trend in de omgeving. Wat zijn de kansen voor aquacultuur?’ – Sjoerd van der Meulen

Stekker

‘De stekker staat symbool voor de elektriciteitsvraag. Tennet ziet dat bedrijven meer elektriciteit nodig hebben in de toekomst. Daar ligt een opgave voor Tennet. Er zit een grote uitdaging in ruimtegebruik. Windparken op zee worden belangrijk.’ - CocoSmits

Overhemd‘Speciaal aangetrokken voor vandaag: beeldt een gezond zee-ecosysteem uit. Met de energietransitie, klimaat, voedselproductie op zee en windturbines is het een hele uitdaging om dat systeem gezond te houden.’ – Leo de Vrees

13

Quotes‘De overheid moet nu al grond kopen. Je moet straks de dijk verleggen. De overheid moet veel meer anticiperend acteren. We wachten nu helemaal totdat we een visie hebben, maar we zouden nu al in actie moeten komen.’

‘We willen vaak naar perfecte plan, oplossing, bewijs. Maar je moet gewoon wat doen. Er is nu overregulering. Er is angst. Je moet nu geld regelen voordat je het plan gaat maken.’

‘Het politieke bestel werkt niet meer. De slagkracht ontbreekt, terwijl er wel actie nodig is.‘

‘Toename minder tolerantie (gele hesjes, boeren). De overheid heeft proces juist andersom.‘

‘Nu vluchten mensen voor oorlog, maar straks komt klimaatmigratie op gang, als de Sahara leegloopt. Je ziet het nu al in Zuid-Spanje, meer zanderige gebieden. Boko Haram is destijds voortgekomen uit de droogte, verdreven boeren.’

‘Het grootste deel van Nederland komt onder water te staan. We steken onze kop in het zand. Amersfoort aan zee.’

‘Hoogte van dijken wordt nu bepaald op basis van hoeveel mensen erachter wonen.’

Vrijdag 13 december 2019 RWS Expeditie 2050 15

Quotes

‘Jakarta zinkt. De hoofdstad wordt verplaatst. Daar zie je al dat mensen andere keuzes gaan maken. Je ziet het ook in Mexico.’

‘Vergrijst het wel, of komt er door immigratie juist een verjonging? In Zeeland gaat het wel vergrijzen, maar verwacht wordt dat er door immigratie ook verjonging plaatsvindt.’

‘De loodgieter gaan we nodig hebben. Herwaardering van vakmanschap. Als je kijkt naar vernieuwingen en mogelijkheden, trekt men naar de steden.’

‘Als je kijkt naar het vliegen: grote steden worden aan elkaar gekoppeld. Terwijl de trein naar Zeeland: dan doe je er nu een kwartier langer over dan 10 jaar geleden.’

‘Platteland in de Randstad heeft nog wel potentie. Jongeren vertrekken meer naar de steden. Heeft ook te maken met opleiding. Lager opgeleiden blijven vaak achter en hebben iets tegen de stad. Daar is wat weerstand.’

‘We gaan veel en andere vrije tijd hebben. De recreatiesector zal veranderen – ook in Zeeland.’

‘Autonoom varen: het komt er aan.’

‘Vaarroutes gaan veranderen, denk alleen al aan de vrijkomende route ten noorden van Siberië.’

‘We gaan van visserij naar kweekvis.’

Quotes

‘We zien nu allemaal protectionisme. Maar ook dat kan omslaan. Wat als we in een hightech-tijdperk komen, waar just-in-time halffabrikaten de wereld over flitsen?’

‘We denken te veel in oude transportsystemen. Van sluis naar buis, why not? Er gaat iets veranderen door 3D-printing.’

‘Zeeland en de Noordzee worden een energiecentrale: getijden-energie, drijvende zonneparken, windparken….’

‘Het milieubewustzijn van de jongeren: dat is de bron van

verandering.’

18Woensdag 1 januari 2020 Titel van de presentatie

Woensdag 1 januari 2020 Titel van de presentatie

19

Groep 1

Groep 1

20

Trends die zeker doorzetten en grote impact hebben op de Zeeuwse delta zijn volgens groep 1 de klimaatverandering, de grote transities en ICT-ontwikkelingen. Ook het eigen handelen wordt als een belangrijke factor gezien: is het denkbaar dat we een meer holistische benadering ontwikkelen? Het milieubewustzijn van de jeugd is volgens de groep een belangrijke factor. Onzekere impactvolle trends liggen met name op het gebied van de economie: zal er nog groei zijn, wordt de economie circulair? Hoe ontwikkelt de 3D printer zich? Gaat de logistiek in de toekomst meer via de ondergrond?

Als assen voor het gesprek over toekomstscenario’s worden gekozen: 1) de mate van zeespiegelstijging en 2) de mate van economische groei

Bij sterke zeespiegelstijging en economische voorspoed kan Zeeland in de toekomst de vorm aannemen van een eilandenrijk, een soort Dubai, met opgespoten eilanden. Het scenario roept wel vragen op. Als er veel geld is kun je veel doen, maar waar wordt het geld verdiend? Het is niet waarschijnlijk dat dat in de regio zelf is. Wel als je op afstand werkt. Er kan ongelijkheid ontstaan: rijke mensen bouwen hun eigen ecosysteem. Als de zeespiegel stijgt wordt het voor de landbouw lastig. En hoe gaat het met de lange termijn (huis bouwen/ kopen) investeringen? Eigenlijk speelt dit nu al, zo wordt geconstateerd.

Bij sterke zeespiegelstijging en economische krimp is het de vraag of Zeeland nog uit land bestaat. Mensen trekken weg als er onvoldoende geld is om de zeeweringen te verhogen en versterken. Dit is een ingrijpend scenario. Als je daar naartoe redeneert, dan moet je nu al keuzes maken.

20

21Woensdag 1 januari 2020 Titel van de presentatie

22

Groep 2

Zekere ontwikkelingen met grote impact zijn volgens groep 2 vooral de grote transities op het gebied van klimaat en energie, voedsel en circulaire economie. Daarnaast is het gebrek aan visie en sturing en het afgenomen kennisniveau nadrukkelijk aanwezig in de discussie. Gebeurt er wel wat – of moet er eerst een ramp gebeuren?

Ontwikkelingen die onzeker zijn, maar wel grote impact kunnen krijgen op de regio, liggen volgens de groep op het vlak van de economie en de geopolitieke situatie: ontstaat er oorlog? Hoe staat het met de migratie?

Als assen voor het gesprek over toekomstscenario’s worden gekozen: 1) de mate waarin we erin slagen een integrale aanpak van de noodzakelijke transities uit te voeren (ontwikkelen is niet het punt: het gaat om het doen) 2) de mate van ruimtedruk op land en zee

Op het moment dat er veel ruimtedruk is, kunnen we wel degelijk een vitale levende delta krijgen – maar dan moet er wel integrale plannen worden ontwikkeld, prioriteiten gesteld én uitgevoerd.

Op het moment dat er wel ruimtedruk is, maar geen visie, ontstaat er van alles door elkaar: van datagedreven innovaties en robotica, tot ontwikkelingen op het gebied van waterstof, tot initiatieven voor een waardegedreven circulaire economie.

Groep 2Wanneer de druk op de ruimte laag is, verwacht de groep dat dit slecht is voor de economie en de leefbaarheid van de regio. En als hierbij ook nog eens geen integrale visie wordt ontwikkeld, valt de toekomst samen te vatten met de woorden ‘pappen en nathouden’.

24

25

Groep 3

Groep 3 richt zich specifiek op de Noordzee. Hier is een veelheid aan ontwikkelingen gaande die zeker doorzetten en grote impact hebben op de toekomst van de Noordzee. Bovenaan staat de duurzame energieopwekking, met name door windturbines, maar ook de energieopslag en het transport; daarnaast klimaatverandering en de gevolgen voor de kustverdediging en de natuur. Andere trends met grote impact gaan over de veranderingen in de visserij, innovatie in de scheepvaart, en internationalisering van bedrijven. Daarbij verwacht de groep ook dat er minder economische groei gaat optreden en dat er polarisatie tussen groepen ontstaat.

Ontwikkelingen die onzeker zijn maar veel impact kunnen hebben, gaan onder meer over de natuur van de Noordzee en over verantwoord ruimtegebruik. Hoe reageert de natuur van de Noordzee op klimaatverandering? Zetten initiatieven voor natuurversterking door? Zullen gebruikers zich meer rekenschap geven van de effecten van hun keuzes op de Noordzee? Hoe gaat het verder met zeewierproductie en met drijvende infrastructuren? Komen we tot vormen van meervoudig ruimtegebruik?

Als assen voor het gesprek over toekomstscenario’s worden gekozen:

Groep 31) de mate waarin internationaal wordt samengewerkt, 2) de mate waarin er alternatieven voor windenenergie gevonden zullen worden

Linksboven ontstaat een wereld waarin ieder land zijn eigen windparken gaat aanleggen, zo veel mogelijk voor de kust. In deze gebieden is er weinig ruimte voor andere functies. Er zijn veel kabels. De impact op de natuur is aanzienlijk.

Bij weinig internationale samenwerking en alternatieve energieopwekking (het kwadrant linksonder) is het ruimtebeslag minder voorspelbaar. Bij de scheepvaart zal er behoefte zijn aan internationale afspraken over de scheepvaartroutes, maar deze komen niet tot stand. De verduurzaming van de scheepvaart vertraagt.

Bij beide scenario’s aan het linker spectrum (weinig internationale samenwerking) krijgt de natuur het zwaar: ieder land maakt eigen keuzes en er komt geen samenhangend netwerk.

27

Groep 3Bij een sterke inzet op windenergie betekent dat afhankelijkheid van één bron; en dus meer ruimte nodig voor opslag. In combinatie met internationale samenwerking wordt verwacht dat er een gezamenlijk grid komt, gezamenlijke opslag en/of gezamenlijke waterstofproductie, grote (drijvende) eilanden voor deze functies, en een gezamenlijk ruimtelijk plan met aandacht voor functiecombinaties.

Wanneer energieopwekking op verschillende wijzen plaatsvindt en de landen om de Noordzee daarbij internationaal goed samenwerken, kunnen allerlei gezamenlijke initiatieven ontstaan, van efficiënt gebruik van infrastructuur en opslagruimte tot bijvoorbeeld gezamenlijke synthetische brandstofproductie. Omdat de energiewinning minder afhankelijk is van één bron is er meer ruimte voor natuur en voor duurzame voedselproductie.

Het scenario waar de groep het meest voor vreest is het scenario linksboven, waarin windenergie sterk uitbreidt en er internationaal weinig wordt samengewerkt. Voor RWS betekent dit scenario volgens de groep het veel extremer aanwijzen van energiegebieden, discussies over natuurbehoud en over gezamenlijk verkeersmanagement. En een zoektocht welke functies gecombineerd kunnen worden. Er is discussie in welke mate vissen gehinderd worden door windturbines.

Ook mogen schepen er nu niet tussendoor varen. Een deel van de oplossing kan liggen in de (reeds in gang gezette) ontwikkeling naar steeds grotere windturbines. Dat betekent namelijk ook dat er steeds meer ruimte tussen turbines komt. Met meer mogelijkheden voor functiecombinaties.

28Woensdag 1 januari 2020 Titel van de presentatie

29

Groep 4

Groep 4Te midden van de ontwikkelingen die zich zeker gaan voordoen en een grote impact hebben op de Zeeuwse Delta, verwacht groep 4 dat met name IT-ontwikkelingen grote invloed hebben: zowel op het gebied van sociale media als de digitalisering van allerlei diensten – en de daarbij behorende maatschappelijke vraagstukken – zoals de risico’s van populisme en ethische vraagstukken. Daarnaast worden ook de grote transities gerelateerd aan zeespiegelstijging en zoetwaterbeschikbaarheid, duurzame energiewinning en de voedseltransities gezien als zekere ontwikkelingen met grote impact.

Ontwikkelingen die volgens de groep onzeker zijn, maar wel grote impact hebben, gaan onder meer over de sociaal-maatschappelijke en economische ontwikkeling van Zeeland. De bevolking vergrijst. Wie investeert nog in de lange termijn?

Als assen voor het gesprek over toekomstscenario’s worden gekozen: 1) ‘reuring’ versus ‘rust’: veel versus weinig initiatieven en activiteiten in de regio 2) de mate waarin klimaatverandering impact heeft op de regio

Op het moment dat de klimaatverandering doorzet en veel impact heet, en de Zeeuwen zetten daarbij in op rust, dan verwacht de groep een leegloop van de provincie: mensen en bedrijven trekken weg, er is verzilting en verdroging, en er wordt weinig geïnvesteerd.

Het meest interessante scenario doet zich voor, aldus de groep, wanneer klimaatverandering veel impact heeft maar daarbij ook wordt ingezet op reuring. De groep ziet dan een toekomst voor zich met meer toerisme, mensen die komen overwinteren in Zeeland, meer tweede woningen.

In beide rechter scenario’s, ongeacht of er gekozen wordt voor rust of reuring, verwacht de groep dat er maatregelen in de sfeer van ‘building with nature’ aan de orde zullen zijn.

In Zeeland gaat het natuurlijk over zeespiegelstijging. Opvallend is daarbij vooral de ‘hands on’ mentaliteit. Laten we niet in paniek raken, maar ook niet de kop in het zand steken. Er komen ontwikkelingen aan die nu al hun schaduw vooruit werpen. Laten we actie ondernemen.

Stagnatie in de besluitvorming, veel visie - weinig actie: het wordt in meer regio’s geconstateerd, maar er zijn weinig regio’s waar dit thema zo nadrukkelijk naar voren komt als in de Zeeuwse Delta. Men mist actie.

Een interessante lijn van betoog: er komen mondiaal grote opgaven aan op het gebied van voedsel, water en energie. Laat op al die terreinen in de regio Zee en Delta nu een uitgelezen traditie zijn van problemsolving.

Belangrijk onderwerp van gesprek is ook de toekomst van de zee. Eén overtuiging is daarbij dominant: het wordt er druk – heel druk. Er wordt een grote noodzaak gevoeld om als landen aan de Noordzee tot een gezamenlijke visie te komen over energie, vaarroutes, natuur en andere functies in de Noordzee.

Impressie bijzondere kenmerken van het gesprek in de regio Zee en Delta

Meer weten over Expeditie RWS2050?

Ga naar www.expeditieRWS2050.nl

of mail expeditieRWS2050@rws.nl