Regionale prognose 2009–2040: vergrijzing en omslag van groei naar krimp

Andries de Jong (PBL) en Coen van Duin (CBS)

De regionale prognose 2009–2040 geeft een toekomst-beeld van de ontwikkeling van de bevolking en het aantalhuishoudens per gemeente. Begin oktober 2009 kwam deupdate van de prognose gereed. Het aandeel ouderen zalde komende jaren naar verwachting in alle gemeentensterk stijgen. De regio’s aan de randen van Nederlandzullen in 2040 het hoogste aandeel hebben, net als nu hetgeval is. De nu nog jonge provincie Flevoland zal echterhet snelst vergrijzen. Na 2025 zal de bevolkingskrimp, dienu al aan de randen van Nederland zichtbaar is, zich gaanuitbreiden naar de meer centrale regio’s. De Randstad blijftechter doorgroeien. De komende jaren is de groei van hetaantal huishoudens relatief sterker dan die van het aantalinwoners. Na 2025 zal ook krimp van het aantal huis-houdens een wijdverbreid fenomeen worden.

1. Inleiding

Begin oktober 2009 verscheen voor de derde keer deregionale bevolkings- en huishoudensprognose van hetPlanbureau voor de Leefomgeving en het CBS. Dezeprognose geeft een beeld van de ontwikkeling van deNederlands bevolking per gemeente naar leeftijd, geslachten herkomstgroep. Ook schetst het de toekomstige ontwik-keling van het aantal huishoudens naar type.In dit artikel wordt ingegaan op drie belangrijke ontwikke-lingen in de toekomst: de vergrijzing, de ontwikkeling vande bevolking en de groei van het aantal huishoudens. Hier-bij staat de regionale dimensie centraal.

2. Nationale ontwikkelingen tot 2040

De nieuwe regionale prognose van het PBL en het CBSbeschrijft de periode 2009–2040. Volgens de nationalebevolkingsprognose van het CBS (Van Duin, 2009) wordtdeze periode gekenmerkt door een snelle vergrijzing vande bevolking (grafiek 1). Het aandeel 65-plussers stijgt van15 procent nu tot bijna 26 procent rond 2040. Het aandeeljongeren (0–19 jaar) daalt naar verwachting licht, terwijl hetaandeel 20–64-jarigen aanzienlijk terugloopt.

De vergrijzing leidt tot een groeiend aantal sterftegevallen.Gecombineerd met een min of meer gelijkblijvend aantalgeborenen en een stabiel buitenlands vestigingsoverschot,

Bevolkingstrends, 4e kwartaal 2009 35

De regionale bevolkings- en huishoudensprognose2009–2040 is door samenwerking tussen het Plan-bureau voor de Leefomgeving (PBL) en het CBS totstand gekomen. Deze prognose wordt elke twee jaaruitgebracht en geeft een samenhangend toekomstbeeldvan de ontwikkelingen op het gebied van bevolking enhuishoudens van alle gemeenten, uitgesplitst naar leef-tijd, geslacht, huishoudenstype en herkomst.De prognose is een update van de regionale prognosesdie het PBL en het CBS in 2008 uitbrachten.In deze update is uitgegaan van de nieuwe nationalebevolkings- en huishoudensprognose van het CBS.Voor Nederland verwacht het CBS dat de bevolkingsterker groeit dan in de vorige prognose was voorzien,namelijk naar 17,5 miljoen in 2040 in de nieuwe CBS-prognose tegen 17,0 miljoen in de eerdere CBS-prognose. Hierdoor groeien ook verschillende gemeen-ten in de nieuwe regionale prognose sterker of krimpenze minder dan in de vorige regionale prognose werdverwacht. In de nieuwe prognose zijn de recente regio-nale ontwikkelingen in geboorte, sterfte, verhuizingenen internationale migratie verwerkt. Daarnaast zijn de

veronderstellingen voor de woningbouw bijgewerkt opbasis van de meest recente gegevens. Ook dit leidt totverschillen in de uitkomsten vergeleken met de vorigeprognose.De prognose beoogt de meest waarschijnlijke toekom-stige ontwikkeling te geven. De werkelijke toekomstigeontwikkelingen kunnen hier in meer of mindere matevan afwijken. De omvang en verdeling van de toekom-stige woningbouw is een belangrijke bron van onzeker-heid. Ook de toekomstige economische ontwikkelingenzijn een bron van onzekerheid. Om het effect van dezeonzekerheid op de prognose-uitkomsten te kwantifice-ren, worden door het PBL ook een aantal prognose-varianten doorgerekend. Ook is er een aanzienlijkeonzekerheid in de nationale ontwikkelingen tot 2040.De regionale bevolkings- en huishoudensprognose2009–2040 is te vinden op www.pbl.nl, www.cbs.nl enop www.regionalebevolkingsprognose.nl, De methodiekvan de prognose wordt beschreven in (De Jong et al,2005) en (De Jong et al, 2007).

1. Bevolking naar leeftijdsgroep

70

0–19 jaar

%

1980

20–64 jaar 65+ jaar

1990 2000 2010 2020 2030 2040

60

50

40

30

20

10

0

leidt dit tot een gestaag afnemende bevolkingsgroei (gra-fiek 2). Volgens de huidige prognose zal in 2032 het aantalsterfgevallen het aantal geboorten overtreffen. De bevol-king groeit dan alleen nog door immigratie uit het buiten-land. Tegen 2040 is het jaarlijkse aantal sterfgevallen naarverwachting zo hoog opgelopen dat er sprake is van eenkrimpende bevolking.

De huishoudensgroei laat net als de bevolkingsgroei eenlangzaam afnemend verloop zien (Van Duin en Loozen,2009). De komende jaren is er nog een groei met 0,5 tot1 procent per jaar, maar die neemt geleidelijk af tot nultegen 2040 (grafiek 3). In de komende jaren ligt derelatieve groei van het aantal huishoudens ruim twee maalhoger dan die van het aantal inwoners. Doordat er steedsmeer alleenstaanden zijn, neemt de gemiddelde groottevan huishoudens voortdurend af (grafiek 4). Een belang-rijke oorzaak hiervoor is de vergrijzing. Door het verlies

van hun levenspartner zijn ouderen vaker alleenstaanddan personen van middelbare leeftijd. Daarnaast neemtook het aandeel alleenstaanden op middelbare leeftijdenverder toe. Sinds de jaren zeventig kiezen steeds meerstellen ervoor om ongehuwd samen te wonen, in plaatsvan te trouwen of een geregistreerd partnerschap aan tegaan. Deze informalisering van de samenwoonrelatiesgaat gepaard met een toenemende instabiliteit, omdatongehuwde stellen hogere scheidingsrisico’s hebben dangehuwde paren. Rond 2040 is de huishoudensverdunning,die, naast de bevolkingsgroei een tweede motor achter degroei van het aantal huishoudens is, vrijwel uitgewerkt.

Deze drie samenhangende ontwikkelingen, vergrijzing,omslag van bevolkingsgroei naar bevolkingskrimp enafnemende groei van het aantal huishoudens, verschillenper regio voor wat het tempo betreft. In de volgende para-grafen wordt ingegaan op het regionale patroon in dezedrie ontwikkelingen. Voorts wordt gekeken naar samen-hangen tussen deze drie regionale patronen.

3. Vergrijzing

In de periode tussen het einde van de Tweede Wereld-oorlog en het begin van de jaren zeventig lag het aantalgeboorten in Nederland beduidend hoger dan in de jarenervoor en erna. Dit had tot gevolg dat Nederland nu eengrote bevolkingsgroep van 39–63-jarigen heeft. Vanaf2011 begint deze bevolkingsgroep bij de 65-plussers in testromen, waardoor het aantal ouderen snel stijgt. Door destijgende levensverwachting blijven ouderen bovendiensteeds langer in leven. Van de mensen die dit jaar 65werden zal naar verwachting in 2025 ruim 70 procent80 jaar worden. Van de mensen die in 1990 65 jaarwerden, haalde slechts zo'n 60 procent de 80 jaar.

Deze combinatie van bovengenoemde ontwikkelingen tradin alle Nederlandse regio’s op. Vergrijzing is dan ookoveral zichtbaar. Voor alle provincies wordt tot 2040 eenforse toename van het aandeel ouderen verwacht (grafiek

36 Centraal Bureau voor de Statistiek

2. Bevolking per component

250

Overledenen

x 1 000

1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040

GeboortenBevolkingsgroeiMigratiesaldo

200

150

100

50

0

-50

3. Relatieve groei van het aantal huishoudens en inwoners

3,00

Huishoudens

%

1980 1990 2000 2010 2020 2030 2040

Inwoners

2,50

2,00

1,50

1,00

0,50

0,00

-0,50

4. Gemiddelde huishoudensgrootte

3,0

1980 1990 2000 20202010 2030 2040

2,5

2,0

0,0

5). De provincies die nu het laagste aandeel ouderenhebben vergrijzen volgens de prognose het sterkst, zodatin 2040 de verschillen tussen de provincies kleiner zullenzijn geworden. Flevoland, dat nu nog slechts 9 procent65-plussers telt, zal in 2040 naar verwachting 24 procentouderen hebben; evenveel als Utrecht en Zuid-Holland.Zeeland, Limburg en Drenthe zullen in 2040 het hoogstepercentage ouderen hebben (28 procent). Ook in 2009hebben deze provincies al de meeste 65-plussers onderhun inwoners.

Het hoge aandeel ouderen in Zeeland, Limburg, Drentheen Friesland komt mede doordat jongeren wegtrekken uitdeze provincies om elders te gaan werken of studeren.Deze provincies hebben daardoor relatief weinig twintigers,dertigers en jonge kinderen in hun bevolking, en relatiefveel ouderen. Flevoland kent nu nog een zeer jonge bevol-king, omdat de nieuwbouwlocaties in deze provincie metname voor jonge gezinnen aantrekkelijk zijn.

Kaart 1 en 2 tonen het percentage ouderen per gemeentevoor 2009 en 2040. Alle gemeenten krijgen de komendejaren te maken met een sterke vergrijzing. In het zuidenvan Limburg, Zeeland, Drenthe en het oosten vanGroningen en Gelderland ligt het aandeel ouderen in 2040het hoogst. Ook nu wonen in deze gebieden al relatief veel65-plussers.Er zijn drie typen gemeenten te onderscheiden waar devergrijzing nu opvallend laag is. Ten eerste gaat het om de’Biblebelt’. Deze strook gemeenten, die loopt van Zeelandvia het zuiden van Zuid-Holland en zuidwestelijk Gelder-land naar de Veluwe en het westen van Overijssel, telttraditioneel veel gereformeerde en hervormde inwoners.Urk, Nieuw-Lekkerland en Staphorst zijn bekende gemeen-ten in deze streek. Door het hoge kindertal in dezegemeenten blijft het aandeel ouderen ook in de toekomstvrij laag.Ten tweede vallen gemeenten met veel nieuwbouw-woningen op door een laag aandeel ouderen. Daarbij gaathet bijvoorbeeld om Almere, Lelystad en Pijnacker-

Nootdorp. Volgens de prognose gaan deze gemeentensnel vergrijzen en zal het aandeel ouderen er in 2040 dichtbij het landelijke gemiddelde van 26 procent liggen.

Bevolkingstrends, 4e kwartaal 2009 37

5. Aandeel 65 jaar of ouder naar provincie

0

1988

Flevoland

5 10 15 20 25 30%

Utrecht

Noord-Holland

Zuid-Holland

Overijssel

Noord-Brabant

Gelderland

Groningen

Friesland

Drenthe

Limburg

Zeeland

20092040

1. Aandeel personen 65 jaar of ouder, 2009

Minder dan 10%

10 tot 15%

15 tot 20%

20 tot 25%25 tot 30%

30% of meer

Minder dan 10%

10 tot 15%

15 tot 20%

2. Aandeel personen van 65 jaar of ouder, 2040

20 tot 25%25 tot 30%

30% of meer

Ten derde ligt het aandeel ouderen relatief laag in de grotesteden en studentensteden. Naar verwachting blijven dezesteden ook in de toekomst jonge mensen uit anderegemeenten aantrekken.

Het verschil in vergrijzing tussen 'stad' en 'platteland' komtduidelijk tot uiting indien gekeken wordt naar de verstede-lijkingsgraad. Grafiek 6 laat zien dat niet-stedelijkegemeenten over het algemeen een oudere bevolking heb-ben dan stedelijke gemeenten. Volgens de prognoseneemt dat verschil de komende decennia nog iets toe. Degroep zeer stedelijke gemeenten bevat de vier grotesteden, enkele randgemeenten en een aantal studenten-steden. Vooral Zuid-Holland telt veel zeer stedelijkegemeenten. Friesland is de provincie met het grootste aan-deel niet-stedelijke gemeenten (65 procent).

Naar verwachting zal rond 2035 het aandeel ouderen inNederland boven de 25 procent komen. Er bestaanbelangrijke regionale verschillen in het tempo van de ver-grijzing; kaart 3 geeft op het niveau van COROP-gebiedeneen overzicht van de periode waarin de 25% grens wordtoverschreden. Naar verwachting gebeurt dit het eerst aande randen van Nederland en daarna in meer centraalgelegen regio’s. Zo zal in Zuid- en Midden Limburg,Zeeuws-Vlaanderen en het oosten van Groningen rond2025 al meer dan een kwart van de bevolking 65 jaar ofouder zijn. Tegen 2030 volgen de rest van Limburg enZeeland, Drenthe, de Achterhoek, Zuidoost-Friesland ende kop van Noord-Holland. Ook in de regio’s IJmond en deGooi en Vechtstreek zal naar verwachting in 2030 al meerdan 25 procent van de bevolking tot de ouderen behoren.De laatste regio is nu al erg in trek bij ouderen vanwege delandschappelijke schoonheid. In de regio's Amsterdam,Den Haag, Rotterdam en Utrecht blijft het aandeel ouderentot 2040 lager dan een kwart. In deze regio's zijn de grotesteden economische groeipolen en deze oefenen, gecom-bineerd met een scala aan (onderwijs)faciliteiten, eensterke aantrekkingskracht op jongeren uit. Ook in Flevo-land, Midden-Noord-Brabant en overig Groningen (met de

stad Groningen) laat een sterke vergrijzing nog lang opzich wachten.

4. Bevolkingsgroei en -krimp

Nederland is al een halve eeuw lang een land met eensterke bevolkingsgroei. Na de Tweede Wereldoorlogkende Nederland in de jaren vijftig en zestig vooral eensterke bevolkingsgroei door een lang aanhoudendegeboortegolf. Nederland kende in vergelijking met deandere landen in Europa een hoge vruchtbaarheid. Toende vruchtbaarheid in de jaren zeventig toch inzakte, dooreen scala van moderne trends als secularisering, eman-cipatie en individualisering, werd de buitenlandse migratiede motor achter de sterke bevolkingsgroei. Nederland ont-ving grote stromen immigranten met een rijke diversiteit:de achtergebleven gezinnen van de arbeidsmigranten uitde jaren zestig en zeventig (gezinshereniging), Surinamersna de onafhankelijkheid van Suriname in 1975 (Creolen envooral Hindoestanen), landgenoten uit de NederlandseAntillen, asielzoekers uit onrustige regio's in de wereld,arbeidsmigranten (tegenwoordig niet alleen uit de ‘oude’lidstaten van de Europese Unie maar ook uit de nieuwe lid-staten in Oost-Europa), studenten (voor een belangrijkdeel uit China), en ten slotte buitenlandse partners die inhet kader van gezinsvorming naar Nederland komen. In de21ste eeuw is hier langzaam maar zeker een kentering ingekomen. In snel tempo daalde de bevolkingsgroei in deeerste helft van dit decennium en bereikte in 2006 eendieptepunt toen de bevolking met slechts 24 duizendpersonen groeide. De motor achter de bevolkingsgroei, de

38 Centraal Bureau voor de Statistiek

6. Aandeel 65 jaar of ouder naar stedelijkheidsgraad van woongemeente1)

Zeer sterkstedelijk

2009

30,0%

2040

Sterkstedelijk

Matigstedelijk

Weinigstedelijk

Nietstedelijk

1) Op basis van indeling 2009

25,0

20,0

15,0

10,0

5,0

0,0

Voor 2025

2025 tot 2030

3. Jaar waarin het aandeel 65 jaar of ouder in COROPgebieden boven een kwart komt

2030 tot 20352035 tot 2040

Nooit meerdan 25%

buitenlandse migratie, ging haperen en voor het eerstsinds lange tijd was er sprake van een vertrekoverschot(van ongeveer 30 duizend in 2006 tegen een vestigings-overschot van 50 duizend enkele jaren daarvoor). In 2007is de trend uit het verleden echter weer opgepakt: deimmigratie trok sterk aan, met een recordaantal van143 duizend in 2008. In de bevolkingsprognose van hetCBS wordt verwacht dat de bevolkingsgroei van Nederlandnog zo’n 30 jaar zal aanhouden. Wel zal het tempo veellager liggen dan in het verleden.

Is krimp op nationaal niveau dus nog niet aan de orde,voor bepaalde regio's en steden ligt de situatie anders.Diverse grote steden hebben, als gevolg van suburbani-satie, in de tweede helft van de vorige eeuw hun inwoner-tal zien afnemen. Deze trend is overigens gekeerd doornieuwe inzichten in het beleid en daarmee samenhangendmeer woningbouw aan de randen van de grote steden.Van de vier grote gemeenten is alleen in Rotterdam debevolkingskrimp in dit decennium nog doorgegaan. Zeerrecent is het inwonertal ook hier weer aan het groeien.Daarnaast zijn er in Nederland enkele regio's die al eenaantal jaren geconfronteerd worden met een bevolkings-krimp: zie kaart 4 met de bevolkingsgroei in de periode1998–2008. Het gaat daarbij vooral om gemeenten inZuid-Limburg en Delfzijl en omgeving. Gemeenten met een(lichte) bevolkingskrimp zijn overigens niet alleen te vindenin de periferie, maar ook in het centrale gedeelte vanNederland. In de Randstad liggen krimpende gemeentenechter vaak naast groeiende gemeenten. Dit heeft temaken met verhuizingen vanuit plattelandsgemeentennaar de grote stad. In de periferie zijn vaak hele gebieden

aan het krimpen: hier is het een echt regionaal verschijn-sel.

In de toekomst zal naar verwachting in bepaalde delen vanNederland, en in het bijzonder de periferie, een omvang-rijke bevolkingskrimp optreden (kaart 5). In ruim een kwartvan de Nederlandse gemeenten daalt het aantal inwonerstot 2040 met meer dan 2,5 procent: in totaal gaat het hier-bij om een kwart miljoen inwoners. Daarentegen groeit hetaantal bewoners in de meer centrale delen van Nederland,vooral in de Randstad, met ruim 1,25 miljoen.

Bevolkingskrimp treedt volgens de prognose vooral op inde randen van Nederland. In het noordoosten vanGroningen, het zuiden van Limburg en het zuiden van Zee-land is nu al sprake van krimp en deze zal de komendedecennia voortzetten. Naar verwachting is rond 2025 in diegebieden de omvang van de krimp al opgelopen tot ruim150 duizend inwoners. Parkstad Limburg telt in 2025 naarverwachting ruim 15 duizend minder inwoners dan nu.Vooral in Heerlen en Kerkrade gaat er krimp optreden.Noordoost-Groningen telt volgens de prognose in 202512 duizend inwoners minder dan nu. Vooral Delfzijl is hiereen voorloper in de krimp. Naar verwachting krijgen ookZeeuws-Vlaanderen en de Achterhoek te maken met eenbevolkingsafname in de komende 15 jaar.Het is vooral de vergrijzing die ten grondslag ligt aan dekrimp in de randen van Nederland: er overlijden meerouderen dan dat er kinderen worden geboren. Bovendientrekken in deze gebieden jongeren vaak weg naar centra-lere delen van Nederland vanwege studie en werk.

De omvangrijke bevolkingskrimp laat onverlet dat inandere delen van Nederland de bevolking stevig blijft door-groeien. De bevolkingsgroei concentreert zich in de Rand-stad: de vier grote steden en Almere zijn koplopers. Tot2025 zal Amsterdam naar verwachting met 90 duizendmensen groeien, tegen 80 duizend voor Utrecht. VoorAlmere wordt een toename met 60 duizend verwacht. Detwee andere grote gemeenten, Rotterdam en Den Haag,groeien naar verwachting met ongeveer 40 duizendinwoners.Ook buiten de Randstad zijn er gemeenten die waarschijn-lijk de komende 15 jaar stevig zullen groeien. Het gaathier om universiteitssteden of steden die een sterke econo-mische structuur kennen. In Groningen, Nijmegen,Amersfoort, Tilburg en Zwolle zal het inwonertal volgensde prognose toenemen met 20 tot 30 duizend. Daarnaastgroeit ook de bevolking in diverse randgemeenten van degrote steden.De bevolkingsgroei in de grote steden wordt veroorzaaktdoor de buitenlandse migratie en door natuurlijke aanwas(er zijn meer geboortes dan sterfgevallen). Nederland kentvolgens de prognoses van het CBS de komende decenniaeen aanzienlijk vestigingsoverschot uit buitenlandse migra-tie. De immigranten hebben een duidelijke voorkeur voorde Randstad omdat zij hier meer mogelijkheden hebbenvoor werk en omdat veel landgenoten er al wonen. Daar-naast trekken jongeren vanuit de periferie veelal naar degrote stad voor studie en een eerste baan. Grote stedenhebben een relatief jonge bevolking, waardoor er ver-houdingsgewijs veel kinderen worden geboren en weinigouderen overlijden. De randgemeenten van de grote

Bevolkingstrends, 4e kwartaal 2009 39

Minder dan -5%

-5 tot -2,5%

4. Bevolkingsgroei per gemeente, 1998–2008

-2,5 tot 2,5%2,5 tot 5%

5% of meer

steden groeien vaak doordat jonge stellen vanuit de grotestad naar nieuwbouwlocaties verhuizen, met veel een-gezinswoningen en meer ruimte voor kinderen.

Indien naar de periode tot 2040 wordt gekeken, dan blijktdat de bevolkingskrimp en -groei qua patroon niet ver-andert, maar nog meer uitgesproken wordt (kaart 6). Hetverschil tussen groei in de Randstad en krimp in deperiferie wordt nog duidelijker zichtbaar. In de inter-mediaire zone liggen veel gemeenten met een vrijwel gelijkinwonertal in 2040 vergeleken met 2008.In de periode 2008–2040 krimpt de bevolking van ParkstadLimburg met ruim 15 procent. Ook het inwonertal vanNoordoost-Groningen zal tot 2040 met bijna 15 procentafnemen. Naar verwachting ziet Zeeuws-Vlaanderen hetinwonertal tussen nu en 2040 met 10 procent krimpen. DeAchterhoek krijgt te maken met een wat lichtere krimp, vannaar verwachting 5 procent.Duidelijke bevolkingsgroei, met meer dan 5 procent, iszichtbaar in de Noord- en Zuidvleugel van de Randstad(inclusief de provincies Utrecht en Flevoland), de steden-band van Noord-Brabant, het gebied rond Arnhem enNijmegen, westelijk Overijssel (met de economisch sterkegemeente Zwolle) en in en rond de gemeente Groningen.

Hierboven is al aangegeven dat het op nationaal niveaunog tot ongeveer 2040 duurt voordat de bevolking gaatkrimpen. Uit kaart 6 blijkt dat veel gemeenten in 2040 eenkleinere bevolkingsomvang hebben dan nu. Dit wil echterniet zeggen dat hier sprake is van een voortdurende krimp.Er kan sprake zijn van een omslag van groei naar krimp ofeen voortdurende krimp. Daarnaast zijn er gebieden meteen voortdurende groei: een duidelijke omslag van krimpnaar groei wordt in de regionale prognose nergens ver-wacht. Kaart 7 en 8 geven op het niveau van COROP-gebieden inzicht in deze processen, en vooral in deomslag van groei naar krimp De eerste kaart laat zien

40 Centraal Bureau voor de Statistiek

Minder dan -5%

-5 tot -2,5%

5. Bevolkingsgroei per gemeente, 2008–2025

-2,5 tot 2,5%2,5 tot 5%

5% of meer

Minder dan -5%

-5 tot -2,5%

6. Bevolkingsgroei per gemeente, 2008–2040

-2,5 tot 2,5%2,5 tot 5%

5% of meer

Vaste krimp

Rond nul

7. Bevolkingsontwikkeling per COROPgebied, 2008–2025

Omslag krimpVaste groei

welke regio's volgens de prognose al snel met krimpworden geconfronteerd en de tweede kaart toont de regio’sdie pas op de lange termijn de omslag van groei naarkrimp zullen doormaken. Alleen de vier eerder genoemdekrimpregio’s zullen tot 2025 voortdurend blijven krimpen. Inde overige COROP-gebieden is er over deze periodesprake van voortdurende groei van het inwonertal.

Wordt de prognosehorizon verlegd naar 2040, dan blijktbovenstaand beeld sterk te zijn veranderd. Opnieuwspringen de vier 'top'-krimpgebieden er duidelijk uit: devoortdurende krimp gaat in de gehele periode tot 2040door. Maar nu blijkt dat naar verwachting in grote delenvan Nederland na 2025 een omslag gaat plaatsvinden vangroei naar krimp. Desondanks zijn er nog wel regio's dievoortdurend groeien, zoals de Noord- en Zuidvleugel vande Randstad, de regio Midden-Noord-Brabant en de regiooverig Groningen en Noord-Drenthe.

5. Huishoudensgroei en -krimp

In beleidskringen heeft de discussie over groei en krimpmeestal betrekking op het aantal personen. Voor dewoningbouw is het echter veel belangrijker hoe de ontwik-keling van het aantal huishoudens verloopt. Tussen 1998en 2008 is het aantal huishoudens in Nederland gegroeidvan 6,7 miljoen naar 7,2 miljoen. De bevolking is in dieperiode toegenomen van 15,7 naar 16,4 miljoen.De bevolkingskrimp die de afgelopen 10 jaar in verschil-lende gemeenten in Nederland is opgetreden, is maar

zelden gepaard gegaan met een krimp in het aantal huis-houdens (kaart 9). Tussen 1998 en 2008 nam in40 gemeenten de bevolking met meer dan 2,5 % af , terwijlin maar vier gemeenten het aantal huishoudens met meerdan 2,5 % kromp. De bevolkingskrimp trad veelal op in demeer vergrijsde gemeenten. Hier verloren veel bejaardestellen hun levenspartner. Dit betekende eerder een ver-andering van het type huishouden (van paar naar een-persoonshuishouden) dan een daling van het aantal huis-houdens. Ook ging het uit elkaar vallen van (al dan nietgehuwde) stellen in dit tijdvak nog door. Dit ging gepaardmet een toename van het aantal huishoudens omdat eenvan de ex-partners op zichzelf ging wonen.Vooral in de perifere gemeenten in Nederland, zoalsDelfzijl en Vaals, heeft zich huishoudenskrimp voorgedaan.Het wegtrekken van jongeren is hier een belangrijke ver-klaring voor de afname van het aantal huishoudens. VoorZuid-Limburg geldt dat de buurlanden aantrekkelijk zijn omte gaan wonen: de woningprijzen liggen hier beduidendlager dan in Nederland. Vaak gaat men over de grenswonen en blijft men werken in Nederland zodat mengebruik kan blijven maken van de hypotheekrenteaftrek.Ook in een aantal gemeenten in de regio Rotterdam kromphet aantal huishoudens, zoals in Rotterdam, Vlaardingenen Maassluis. Een onaantrekkelijke woningmarkt lijkt hier-bij een rol te spelen. Het Gooi, een regio die sterk vergrijsdis, kende eveneens enkele gemeenten (Laren en Muiden)waar huishoudenskrimp optrad.In de overige gemeenten van Nederland was sprake vaneen gematigde tot sterke groei van het aantal huis-houdens.

Bevolkingstrends, 4e kwartaal 2009 41

Vaste krimp

Rond nul

8. Bevolkingsontwikkeling per COROPgebied, 2008–2040

Omslag krimpVaste groei

Minder dan -10%

-10 tot -2,5%

9. Huishoudensgroei per gemeente, 1998–2008

-2,5 tot 2,5%

2,5 tot 10%10% of meer

Voor de periode 2008–2025 wordt verwacht dat de groeivan het aantal huishoudens nog zal doorgaan van 7,2 mil-joen in 2008 naar 8,1 miljoen in 2025, terwijl de bevolkingin die periode groeit van 16,4 naar 17,2 miljoen. Ditbetekent dat in het komende anderhalf decennium de huis-houdensgroei en de bevolkingsgroei met beide 0,8 miljoenin absolute aantallen ongeveer even groot zijn.

In relatieve zin is de groei van het aantal huishoudens inde periode 2008–2025 echter veel sterker dan de bevol-kingsgroei, te weten 11% tegen 5%. Wat dit voor huis-houdens op regionaal niveau betekent laat kaart 10 zien.In vrijwel elke gemeente zal het aantal huishoudens in hetkomende anderhalf decennium nog groeien. In 45 procentvan de gemeenten is er zelfs sprake van een sterke huis-houdensgroei van meer dan 10 procent. In slechts7 gemeenten treedt er een huishoudenskrimp op van2,5 procent of meer. Deze krimpgemeenten wordenaangetroffen in de bekende drie krimpregio's Noordoost-Groningen, Parkstad Limburg en Zeeus-Vlaanderen. Opregio-niveau laat echter alleen Parkstad Limburg een huis-houdenskrimp zien, hoewel dit naar verwachting beperktblijft tot 2 procent; in de andere twee krimpregio's blijft hetaantal huishoudens vrijwel gelijk. De lichte huishoudens-krimp in Parkstad Limburg hangt samen met ontwikkelingdie deze regio ook bij de bevolkingskrimp parten speelt:jongeren die voor studie of werk wegtrekken (vooralrichting Randstad, Maastricht en de stedenband vanNoord-Brabant) en jonge gezinnen die over de grens ver-huizen vanwege de gunstige woningmarkt aldaar. Deouderen blijven achter en zorgen voor de sterke vergrij-zing, waar al eerder in dit artikel op gewezen is. Overigensgeldt dat ook in de andere twee krimpregio's het vooral dejongeren zijn die wegtrekken, maar op regio- niveau is datdoor het effect van de gezinsverdunning niet goedzichtbaar.Een sterke krimp van meer dan 10% komt alleen maarvoor in enkele gemeenten in Noordoost-Groningen, zoalsDelfzijl en Bellingwedde.

De huishoudensgroei concentreert zich in de Randstad; devier grote steden en Almere zijn koplopers. Tussen 2008en 2025 zullen Amsterdam en Utrecht naar verwachtingrond 40 duizend meer huishoudens tellen. Voor Almerewordt een toename van ongeveer 35 duizend huishoudensverwacht. Dit betekent een groei van 45 procent, tegen25 procent voor Utrecht en 10 procent voor Amsterdam.Dit uitzonderlijk hoge groeicijfer komt vooral door de ver-wachte 'schaalsprong' van Almere. De twee andere grotegemeenten, Rotterdam en Den Haag, groeien naar ver-wachting met rond 20 en 25 duizend huishoudens.Ook buiten de Randstad zijn er diverse gemeenten die dekomende 15 jaar waarschijnlijk stevig zullen groeien. Hetgaat hier om universiteitssteden of steden die een sterkeeconomische structuur kennen. In Groningen, Nijmegen,Amersfoort, Tilburg, Breda en Zwolle zal het aantal huis-houdens naar verwachting toenemen met 10 tot 15 dui-zend. Daarnaast kennen ook diverse randgemeenten vande grote steden, zoals Haarlemmermeer, Lansingerland enPijnacker-Nootdorp, een groei van ongeveer 10 duizendhuishoudens. In deze gemeenten wordt veel gebouwd,vanuit de overweging de bevolkingsgroei van de grotegemeenten op te vangen. Het beleid hanteerde namelijk

tot voor kort de filosofie dat de bevolkingsgroei in de zoge-noemde groeikernen plaats diende te vinden. Dit werd ookwel aangeduid met de term 'gebundelde deconcentratie'om aan te geven dat het karakter van het platteland nietzou worden aangetast. Voor de grote gemeenten leidde ditechter tot een vertrek van jonge gezinnen, die in de fasevan gezinsvorming op zoek waren naar eengezins-woningen in een kindvriendelijk leefmilieu. Dit werd dan inde groeikernen gevonden, en mede hierdoor groeiden inhet verleden kernen als Zoetermeer, Houten, Capelle aande IJssel, Barendrecht, Nieuwegein, Amstelveen (naastAlmere en Haarlemmermeer) in een snel tempo. De grotegemeenten zagen echter met lede ogen aan dat dezejonge paren met een sterk economisch potentieel, na hetvoltooien van hun opleiding voor hen verloren gingen. Ditleidde tot een roep om hen te behouden voor de stad endit mondde uit in een beleid om aan de randen van degrote steden woonwijken te bouwen die aantrekkelijk zijnvoor jonge gezinnen. Zo verrezen wijken als IJburg bijAmsterdam, Leidsche Rijn (en in de toekomst Rijnenburg)bij Utrecht, Wateringse Veld, Leidschenveen en Ypenburgbij Den Haag en Nesselande bij Rotterdam. Carnisselandeligt op het grondgebied van de gemeente Barendrechthoewel deze wijk ook voor de opvang van inwoners uitRotterdam zorgt). In de nabije toekomst willen de grotesteden hun woningvoorraad verder uitbreiden, hoewel hetaccent verschuift in de richting van 'verdichting', ofwelbouwen binnen het stedelijk gebied in plaats van uitleg-locaties.

Indien de prognosehorizon nog verder in de toekomstwordt verlengd, namelijk tot 2040, dan verandert het beeldaanzienlijk (kaart 11). De huishoudenskrimp aan de randen

42 Centraal Bureau voor de Statistiek

Minder dan -10%

-10 tot -2,5%

10. Huishoudensgroei per gemeente, 2008–2025

-2,5 tot 2,5%2,5 tot 10%

10% of meer

van Nederland is veel beter zichtbaar geworden. Warenhet in de vorige kaart nog incidentele haarden van krimp,in deze kaart zijn ze uitgegroeid tot duidelijk aaneen-gesloten gebieden. Dit komt ook terug in de cijfers. Tussen2008 en 2040 neemt het aantal huishoudens in ParkstadLimburg af met bijna 15 duizend, ofwel een relatieve krimpvan ruim 10%. Ook in de twee andere krimpregio's Noord-oost-Groningen en Zeeuws-Vlaanderen loopt het aantalhuishoudens terug, hoewel de verwachte krimp met 3 dui-zend nog beperkt valt te noemen.Toch wordt het kaartbeeld nog steeds gedomineerd doorhuishoudensgroei. Als we deze kaart vergelijken met dievan de bevolkingsgroei tot 2040 (kaart 6), dan blijkt datbevolkingskrimp in veel gevallen niet samengaat met huis-houdenskrimp. Dit betekent dat het proces van gezins-verdunning compenserend inwerkt op de bevolkingskrimp.In sterk vergrijsde gemeenten vallen veel levenspartnersweliswaar door sterfte weg, maar het huishouden blijft nogwel bestaan (hoewel het nu veranderd is in een eenper-soonshuishouden). Daarnaast leidt de instabiliteit vansamenwoonrelaties tot breuken die gepaard gaan metextra huishoudens (vanwege de ex-partners die beidendan zelfstandig gaan wonen). Dit betekent dat het beleideerder rekening moet houden met een anders getintewoningbehoefte (geschikt voor middelbare en ouderealleenstaanden, met mogelijk een gebrekkige gezondheid)dan met een sterk teruglopende woningbehoefte.

Op nationaal niveau zal pas tegen 2040 sprake zijn vanhuishoudenskrimp. Ook uit het hierboven getoonde kaart-beeld lijkt krimp nog een beperkt fenomeen te zijn. Tochdoet dit beeld de waarheid wat geweld aan. De vergelijkingvan aantallen huishoudens op twee tijdstippen kan name-

lijk verhullen dat er sprake kan zijn van een omslag vangroei naar krimp. Op basis van COROP-gebieden wordt inkaart 12 gekeken of er sprake is van een dergelijke omslagin de periode tot 2025. Hieruit blijkt dat voor bijna alleregio's in de komende 15 jaar nog sprake is van eencontinue huishoudensgroei. Slecht voor de regio Noord-oost-Groningen wordt een continue krimp verwacht. Voorde twee andere voorlopers in de bevolkingskrimp, Zuid- enMidden-Limburg en Zeeuws-Vlaanderen wordt een omslagvan groei naar krimp verwacht.

Op de korte termijn hoeft het merendeel van deCOROP-gebieden nog geen rekening te houden met eenomslag in de groei van het aantal huishoudens. Maar geldtdit ook als nog verder in de toekomst wordt gekeken? Uitkaart 13, die de mogelijke omslag in de periode tot 2040weergeeft, komt opeens een heel ander beeld naar voren.In het merendeel van de COROP-gebieden zal de groeivan het aantal huishoudens omslaan in een krimp. Vooreen aantal regio's geldt dat het aantal huishoudens voort-durend blijft groeien. Het gaat hierbij niet alleen om deRandstad maar ook om delen van Gelderland (de regiorond Arnhem en Nijmegen), Noord-Brabant en Overijssel.In het noorden blijven Overig Groningen en Noord-Drenthevoortdurend groeien. In de provincie Groningen is sprakevan twee sporen: voortdurende krimp in Noordoost-Groningen tegen voortdurende groei in Overig Groningen.Omdat de stad Groningen voortdurend jongeren uit hetommeland 'aanzuigt', lijkt het erop dat de groei van OverigGroningen ten koste gaat van die in Noordoost-Groningen.

Bevolkingstrends, 4e kwartaal 2009 43

Minder dan -10%

-10 tot -2,5%

11. Huishoudensgroei per gemeente, 2008–2040

-2,5 tot 2,5%2,5 tot 10%

10% of meer

Vaste krimp

Rond nul

12. Huishoudensontwikkeling per COROPgebied, 2008–2025

Omslag krimpVaste groei

Literatuur

Jong, A. de, M. Alders, P. Feijten, P. Visser, I. Deerenberg,M. van Huis, D. Leering (2005), Achtergronden en ver-onderstellingen bij het model PEARL, NAI Uitgevers,Rotterdam.

Jong, A. de, Feijten, P., De Groot, C., Harmsen, C., VanHuis, M., Vernooij, F. (2007), Regionale Huishoudens-dynamiek, NAi Uitgevers, Rotterdam.

Duin, C. van (2009), Bevolkingsprognose 2008–2050: naar17,5 miljoen inwoners, Bevolkingstrends 57(1) blz. 15–22.

Duin, C. van, en S. Loozen (2009), Huishoudensprognose2008–2050: uitkomsten. Bevolkingstrends 57(3), blz. 14–19.

44 Centraal Bureau voor de Statistiek

Vaste krimp

Rond nul

13. Huishoudensontwikkeling per COROPgebied, 2008–2040

Omslag krimpVaste groei