Rechtvaardigheid en Regelnaleving

e-mail: Peter.Verboon@ou.nl

Inhoud Presentatie

• Rechtvaardigheid door Autoriteiten

• Vertrouwen in Autoriteiten

• Kirchler’s Belasting Compliance Model

• Bespreking Onderzoeken

• Conclusies

• Overigen: Emoties en Identificatie

• Amerikaanse studie

Rechtvaardigheid

• Distributief

– Rechtvaardige verdeling uitkomst

– inspanning versus resultaat

– “horizontale” versus “verticale” vergelijkingen

• Procedureel

– gelijkheid, ethiek, zorgvuldigheid, inspraak proces

• Interactioneel

– Respectvolle behandeling

Veel onderzoek uit organisatiepsychologie en management

wetenschappen

Effecten van Rechtvaardigheid

(onderzoek van Tyler en andere)

Ervaren rechtvaardige behandeling door een autoriteit is

niet gebaseerd op de uitkomst, maar op het proces dat tot de uitkomst

heeft geleid.

Twee aspecten kunnen worden onderscheiden:

– hoe eerlijk vindt men het proces

– wat zijn de motieven van de bij het proces betrokken handhaver

Een eerlijk proces en een te vertrouwen handhaver bevordert de

legitimiteit van de autoriteit, ongeacht de uitkomst ervan.

Gevolg: bereid om mee te werken met de autoriteit wordt groter.

Pagina 4

Resultaten uit onderzoek “Streng doch

Rechtvaardig?” (Ouwerkerk, Harreveld & vd Pligt, 2008)

Gevonden samenhangen tussen handhaver en burger

Procedurele RV Interactionele RV

• Onmiddellijke Regelnaleving + .29 + .24

• Regelnaleving Autoriteit + .37 + .30

• Perceptie Autoriteit + .48 + .44

• Acceptatie Uitkomst + .51 + .48

• Negatieve Sociale Emoties - .29 - .40

• Neiging om klacht in te dienen - .30 - .42

Onderzoek naar Rechtvaardigheid

• Het belang van rechtvaardigheid bij o.a. handhaving is inmiddels

voldoende aangetoond

• Onderzoeksvragen gaan nu vooral over:

• Waarom hechten mensen aan rechtvaardigheid? Welke

mechanisme zijn er aan het werk?

• Onder welke voorwaarden werkt het wel en onder welke niet (of

minder)

• Voorwaarden in ruime zin: situaties, persoonskenmerken

Belang van Rechtvaardigheid

• Waarom hechten mensen aan (procedurele) rechtvaardigheid ?

• Instrumentele verklaring: controle over het proces dus meer kans op eerlijke uitkomsten (Thibaut & Walker, 1975)

• Relationele verklaring: Het gaat niet (alleen) om gunstige uitkomsten, maar vooral om gewaardeerd worden (Tyler & Lind, 1992)

– Procedurele RV betekent respect, gewaardeerd lid van de groep

– Procedureel onrechtvaardig betekent disrespect, “er niet bij horen”

– Fairness Heuristic Theory (Van den Bos): rechtvaardigheid van belang bij onzekerheid over b.v. betrouwbaarheid van autoriteiten

Vertrouwen in autoriteiten

• Instrumenteel vertrouwen

– “voor wat hoort wat” principe,

– voorspelbaarheid,

– korte termijn

• Relationeel vertrouwen

– “goede bedoelingen”

– lange termijn

Vertrouwen en Regelnaleving

• Relationeel vertrouwen in een autoriteit vrijwillige naleving

regels

• Instrumenteel vertrouwen gedwongen naleving regels

• Geen enkel vertrouwen kans op niet naleving (weerstand,

desinteresse)

• Bij gebrek aan relationeel vertrouwen speelt afschrikking een rol

• Vertrouwen in de autoriteit hangt ook samen met de legitimiteit

van deze autoriteit.

Beïnvloeden van gedrag

• Directe confrontatie met positieve en/of negatieve gevolgen van gedrag (boetes, beloningen)

• Verstrekken van informatie over positieve en/of negatieve gevolgen van gedrag

• Direct ingrijpen op gedrag

• onmogelijk maken

• Associatie van gedrag met positieve en/of negatieve gevolgen

Slippery Slope Model (Kirchler, Hoelzl, Wahl, 2008)

• Enforced versus voluntary tax compliance

• “Cobs and Robbers” versus “Service and Clients” klimaat

• Autoriteiten moeten het S&C klimaat nastreven

Gedwongen

naleving Power

Trust

Vrijwillige

naleving

Geen

naleving

Kirchler’s model: Determinanten van compliance

afhankelijk van “power of” en “trust in authorities”

Rationeel: afhankelijk van

controles, boetes, inkomen,

belastingdruk

Power of the state Trust in authorities

Voluntary

compliance Enforced

compliance

No

compliance

20%

30%

40%

50%

60%

10%

Not wrong A bit wrong Wrong Seriously wrong

Illustratie

(uit Kirchler, 2007, oorspronkelijk uit Orviska and Hudson , 2002)

Total sample

Sample below 40 years

0%

Taking undue benefits Not declaring income

Morally wrong

(bar charts) Not wrong A bit wrong Wrong Seriously wrong

Very likely Fairly likely Not very

likely Not at all likely Very likely Fairly likely Not very

likely

Not at all likely Would do

(lines)

z

100%

Relatie Vertrouwen en Rechtvaardigheid

Procedureel rechtvaardig handelen door een autoriteit vergroot

het Vertrouwen in de autoriteit

Vertrouwen kan voorwaarde zijn voor het positieve effect van

rechtvaardigheid (inspraak) op regelnaleving

Rechtvaardigheid (behandeling) kan ook van belang zijn juist

als het vertrouwen ontbreekt

Studie naar Vertrouwen , Procedurele Rechtvaardigheid

en Belasting compliance (1)

• Rechtvaardigheid Belasting compliance

• Vertrouwen Belasting compliance

• Wat is het gezamenlijke effect?

– Werkt rechtvaardigheid vooral positief als er veel vertrouwen

is in de autoriteit?

– Werkt rechtvaardigheid vooral positief als er weinig

vertrouwen is in de autoriteit?

– Werkt rechtvaardigheid positief ongeacht of de mate van

vertrouwen is in de autoriteit?

Studie naar Vertrouwen , Procedurele Rechtvaardigheid

en Belasting compliance (2)

• 1ste studie vignette of scenariostudie

• twee onafhankelijke variabelen:

– Vertrouwen in autoriteit (via herinneringstaak)

– Procedurele Rechtvaardigheid (via scenario: informatie,

respect)

• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting

compliance

• 2de studie Survey: alle begrippen via vragen gemeten

• Van Dijke & Verboon (2010)

Studie naar Vertrouwen en Procedurele Rechtvaardigheid

(3)

Compliance

Procedurele Rechtvaardigheid

laag --------------------- hoog

weinig

vertrouwen

veel

vertrouwen

Procedurele Rechtvaardigheid heeft positief effect op

compliance bij weinig vertrouwen in autoriteit

Studie naar Vertrouwen en Procedurele Rechtvaardigheid

(4)

• Ander onderzoek (De Cremer & Tyler, 2007) toonde “omgekeerd”

effect: positief rechtvaardigheidseffect vooral bij veel vertrouwen

Compliance

Vertrouwen in autoriteit

laag --------------------- hoog

Geen

inspraak

Wel

inspraak Effect van

inspraak niet

gelijk aan dat

van consistentie

Het effect van (zwaarder) straffen op regelnaleving

• Rationele (economische) modellen over nalevingsgedrag schieten tekort

• Onderzoek naar effecten van sancties op regelnaleving geven wisselend beeld

• Afschrikking kan zelfs negatieve effecten hebben

• Wat betreft belasting compliance lijkt de pakkans belangrijker dan de hoogte van de straf

• Sanctiezwaarte geeft boodschap: autoriteit vindt het gedrag is (moreel) verwerpelijk

• Kan rechtvaardigheid een deel van die verschillen in resultaten verklaren?

Onderzoek Sancties, Procedurele Rechtvaardigheid en

compliance (1)

• Rechtvaardigheid compliance (belastingen, plagiaat)

• sanctiezwaarte compliance

(door Belastingdienst, c.q. universiteit)

• Wat is het gezamenlijke effect?

– Werken strengere sancties vooral positief bij hoge

rechtvaardigheidsbeleving is in de autoriteit?

– Werken strengere sancties vooral positief bij lage

rechtvaardigheidsbeleving is in de autoriteit?

– Werken strengere sancties positief ongeacht de mate van

rechtvaardigheidsbeleving?

Onderzoek Sancties , Procedurele Rechtvaardigheid en

compliance (2)

• 1ste studie Survey: alle begrippen via vragen gemeten

– Tax compliance, sanctiezwaarte, rechtvaardigheidsbeleving, morele

afkeuring autoriteit

• 2de studie vignette of scenariostudie over plagiaat

• twee onafhankelijke variabelen:

– Sanctiezwaarte (mild versus streng)

– Rechtvaardigheid (gelijke versus ongelijke behandeling)

• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting compliance of intentie tot plagiëren en morele afkeuring

• Verboon & van Dijke (2011)

Onderzoek Sancties en Rechtvaardigheid (3)

Compliance

Sanctiezwaarte

mild --------------------- streng

Hoge

rechtvaardigheid

Sancties hebben vooral een positief effect op compliance

als de autoriteit rechtvaardig is

Lage

rechtvaardigheid

Onderzoek Sancties en Rechtvaardigheid (4)

Morele

Afkeuring

Autoriteit

Sanctiezwaarte

mild --------------------- streng

Hoge

rechtvaardigheid

Strengere sancties leiden tot meer morele afkeuring van de

autoriteit als de autoriteit onrechtvaardig is

Lage

rechtvaardigheid Effect van strenge

sancties op

compliance wordt bij

onrechtvaardigheid

teniet gedaan door

morele afkeuring

Onderzoek Pakkans en Rechtvaardigheid (1)

• 1ste studie Survey Financiële Crisis: alle begrippen via vragen gemeten

– Tax compliance, sanctiezwaarte, rechtvaardigheidsbeleving

• 2de studie vignette of scenariostudie over belasting compliance

• twee onafhankelijke variabelen:

– Pakkans (laag versus hoog)

– Rechtvaardigheid (eerlijke versus oneerlijke behandeling)

• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting compliance

• Verboon & van Dijke (2012)

Pagina 24

Onderzoek Pakkans en Rechtvaardigheid (2)

Compliance

Pakkans

laag -------------------------- hoog

Hoge

rechtvaardigheid

Pakkans heeft vooral een positief effect op compliance als de

autoriteit rechtvaardig is

Lage

rechtvaardigheid

Onderzoek Sancties, Vertrouwen en Morele

Afkeuring (1)

• Wat is de rol van vertrouwen in autoriteiten op het effect van sancties

op de morele afkeuring van het gesanctioneerde gedrag?

• Strengere sancties meer morele afkeuring gesanctioneerd gedrag

• Dit geldt alleen voor mensen die de autoriteit vertrouwen

• Zonder vertrouwen werken sancties niet of zelfs negatief

Onderzoek Sancties, Vertrouwen en Morele

Afkeuring (2)

• 3 studies: Experimenten en scenario’s studies

• Sanctiezwaarte werd gemanipuleerd in alle studies

• Algemeen Vertrouwen in autoriteiten werd gemeten via vragenlijst

• Afhankelijke variabelen:

– Moreel oordeel niet opvolgen verzoek experimentleider (tickets)

– Moreel oordeel over afkijken in de klas (doelgroep relevant)

– Morele en sociale afkeuring (d.m.v. toewijzing geld aan overtreder) van (on)eerlijk verdelen van tickets

• Mulder, Verboon & de Cremer (2009)

Onderzoek Sancties, Vertrouwen en Morele

Afkeuring (3)

• Vertrouwen bepaalt of strengere sancties afkeuring versterken

Morele

Afkeuring

Gedrag

Sanctiezwaarte

mild --------------------- streng

Veel Vertrouwen

Weinig

Vertrouwen

Onderzoek Normen, Distributieve Rechtvaardigheid en

Belasting compliance (1)

• Rechtvaardigheid belasting compliance

• Normen belasting compliance

• morele verplichting

• Wat is het gezamenlijke effect?

– Heeft distributieve rechtvaardigheid vooral een positief effect bij hoge normen?

– Heeft distributieve rechtvaardigheid vooral een positief effect bij lage normen?

– Heeft distributieve rechtvaardigheid een positief effect ongeacht de normen die men hanteert?

Onderzoek Normen en Distributieve Rechtvaardigheid (2)

• Survey: alle begrippen via vragen gemeten

– Tax compliance (houding en intentie), normen, rechtvaardigheidsbeleving

• afhankelijke variabele: zelf-rapportage intentie tot belasting compliance en houding t.o.v. belasting betalen

• Onderzoek bij Nederlands ondernemers

• Verboon & Goslinga (2009)

Onderzoek Normen en Rechtvaardigheid (3)

Compliance

Distributieve Rechtvaardigheid

laag --------------------- hoog

Lage Normen

Positieve effect van Rechtvaardigheid op compliance is

sterker bij mensen met lage normen

Hoge Normen

Conclusies

• Rechtvaardigheid door autoriteit draagt bij aan compliance, maar

niet bij iedereen in gelijke mate

• Consistentie en gelijke behandeling kunnen gebrek aan

vertrouwen in de autoriteit (deels) compenseren

• Inspraakmogelijkheden kunnen compliance verbeteren mits er

voldoende vertrouwen aanwezig is

• Consistentie van maatregelen en gelijke behandeling zijn

belangrijk voor de effectiviteit van sancties

• Als de autoriteit wordt vertrouwd kunnen strengere sancties ertoe

leiden dat het regel overtredend gedrag sterker (moreel) wordt

afgekeurd

De rol van emoties

Rechtvaardigheid gevoelens van blijheid, geluk, trots

Onrechtvaardigheid boosheid, schuld, frustratie, ontevredenheid, teleurstelling

Deze emoties kunnen bepaald gedrag tot gevolg hebben, b.v.

negatieve emoties (boosheid) neiging tot niet-leven van regels

positieve emoties (blijheid) compliance

(Murphy & Tyler, 2008: “…regulating is not just about formal law, but also involves the generation, expression and management of emotions”)

Identificatie met de groep of natie

• Identificatie met de groep waartoe men behoort, speelt

belangrijke rol bij vrijwillige naleving regels

• Rechtvaardigheid bevordert identificatie met de groep

• Tyler & Blader (2003): Group Engagement Model

Amerikaanse studie naar “traffic stops” (1999)

• N = 7.034 (gestopte chauffeurs)

• Menig gevraagd (achteraf) naar:

– Distributieve rechtvaardigheid (stop was niet legitiem)

– Procedurele/Interactionele rechtvaardigheid (gedrag politie was

niet correct)

Resultaten:

Meer onrechtvaardigheid ervaren (beide vormen) door:

– Zwarte chauffeurs (t.o.v. blanke chauffeurs)

– Mensen die al vaker gestopt zijn

– Mensen die een bekeuring kregen

Amerikaanse studie naar “traffic stops” (vervolg)

Resultaten:

Meer specifiek “gebrek aan legitimiteit” ervaren door:

– Reden van de stop (tov snelheidsovertreding)

– Mensen die al vaker gestopt zijn

– Mensen die een bekeuring kregen

Meer specifiek “niet correct gedrag” ervaren door:

– Als met geweld werd gedreigd (of gebruikt) door de politie

– Als de auto of persoon onderzocht werd

– “Spaanstaligen (Hispanic)” maar alleen met laag inkomen

Verschil in etniciteit politie vs chauffeur leidt niet tot ervaren

onrechtvaardigheid !