Recente ontwikkelingen in de evolutie van de mens · natuurlijke selectie kunnen ze na verloop van...

Recente ontwikkelingen in de evolutievan de mens

Suzanne HollaBiologie, RuG

Onder begeleiding van Dr. J.A.A.Swart

Groningefl

BtbflOtheek BIOIOQISCh Centrum

Kerka8.fl 30 — PostbuS 1 4

9750 AA HAREN

BIBLIOTHEEK RU GRONINGEN

Voorkan t:Gefossiliseerde voetafdrukken van Australopihecus afarensis (Lucy's soort) in 1976 ontdekt door MaryLeakey en haar team. De voetafdrukken zijn 3.5 miljoen jaar geleden gemaakt toen twee mensachtigenover natte vulcanische as liepen. De natte as is gehard en veivolgens bedekt met meer as.

Recente ontwikkelingen in de evolutie van de mens - Suzanne Holla 2

Inhoud

Inhoud .3

Samenvatting .5

Inleidmg 7

Wat is evolutie7 9

Ontwikkeling 1: Een duizelirLgwekkende toename van het aantal mensen over de laatste10.000jaar 11

Wat zijn we en hoe zijn we zo geworden 13

1.1 Inteffigentie 13

1.2 Werktuiggebruik 14

1.3 Sociale structuur: vergelijkmg met aap 15

1.4Taal 16

Ontwikkeling 2: Een omsiag: Drastische vermindering van het aantal nakomelingen per gezinin ontwikkelde landen, vooral bij rijken 19

Demographic Transition 21

Ontwikkeling 3: Gebruik van genetica voor het oplossen van sociale problemen: Eugenetica23Ontwikkeling 4: Opkomst van de voortplantingstechnologie 27

Invloed van de mens op haar eigen evolutie 29

4.1 Wat zijn de mogelijkheden2 29

4.2 Evolutionair effect van biotechnologie op mensen 32

4.3 Discussie over de toepassing van voortplantingstechnologie bij mensen 34

4.4 Politieke regulatie van voortplantingstechnologie 40

Eigen mening 43

ConclusieDankwoord 49

Referenties 51

Krantenartikelen 52

Mondelinge brorinen 53

Media 53

Bronvermelding plaatjes 53

Recente onftvikkelingen in de evolutie van tie mens - Suzanne Holla 3

SamenvattingIn deze scriptie beschrijf ik vier ontwikkelingen in de evolutie van mensen in een periode van10.000 jaar geleden tot in de toekomst:

• Een duizelingwekkende toename van het aantal mensen over de laatste 10.000 jaar. Hetbegin van de toename van het aantal mensen is verbonden met het ontstaan van delandbouw. Hierdoor kwam er meer voedsel beschikbaar en kon voedsel over langere tijdbewaard worden. Dit heeft er voor gezorgd dat er minder mensen dood gingen doorvoedselgebrek. De sleutel tot het evolutionair succes van de mens ligt echterwaarschijnlijk bij intelligentie. Het uitmuntende vermogen tot leren van mensen was debasis van allerlei nuttige ontwikkelingen zoals werktuiggebruik; een ingewikkeldesociale structuur; taal en mede door taal een bovenindividueel cogmtief netwerk.Zodoende is ook de ontwikkeling van landbouw een voortvloeisel van het vermogen totleren.

• Een omsiag: Drastische vermindering van het aantal nakomelingen per gezin inontwikkelde landen, vooral bij rijken. Hoewel aanvankelijk de bevolking toenam isover de laatste 150 jaar een sterke afname in de Europese bevolkingsgroei waargenomen(Borgerhoff Mulder, 1998). Opvallend is dat vooral de rijke sociale kiassen minderoverlevend nageslacht produceren dan de arme sociale kiassen (Vining, 1986). Dit isvolgens Rogers (1990) echter toch een optimale overlevingsstrategie. De mens heeft deevolutie dus nog met overruled. Kaplan (2002) verklaart de lage vertiliteit aan de handvan een reproductive delay. Deze ontstaat doordat mensen die meer investeren inopleiding en carrière vervolgens selectiever zijn bij het selecteren van een partner.

• Gebruik van genetica voor het oplossen van sociale problemen: Eugenetica. Debevolkingsgroei heeft in het verleden ook al tot zorgen gebaard. Voornamelijk bij de rijkeelite, want de grootste bevolkingsgroei vond met plaats bij de hoogste kiassen van debevolking, maar in de sloppenwijken. In de periode van 1900 tot de jaren '90 heeft mendan ook in verschillende landen geprobeerd de menselijke voortplanting aan banden teleggen vanuit de overheid (Stamhuis, 2002). Een van de kerndoelen van eugenetica-bewegingen is het verbeteren van de mens. Hetzij door 'zwakkeren' uit de gene-pool teverwijderen of door kruisingen tussen individuen met 'goede' genen te stimuleren.

• Opkomst van de voortplantingstechnologie. De biotechnologie en genetica zijn delaatste decennia in een stroomversnelling gekomen. Er is zelfs sprake van een'biotechnologische revolutie' (Heumakers, 2002). Er worden al zoogdieren gekloond engenetisch gemanipuleerd. Kionen van mensen ligt binnen handbereik. Wat is er nog meermogelijk? De mens heeft er zeven miljoen jaar over gedaan om van aap naar mens teevolueren, zei onlangs de Amerikaanse geneticus Lee Silver in het VPRO-programmaTegenlicht (8/12/2002), maar in de komende honderd jaar zal volgens hem een heelnieuwe menssoort ontstaan, dankzij de ontwikkelingen van gentherapie enbiotechnologie. Een genetisch supermens: verrijkt met grote talenten en zonder aanlegvoor ziekten en slechte eigenschappen (Snoeijen, 2002). Moet alles wat kan, ook kunnen?Het beeld wat Silver schetst wordt door sommige afgedaan aLs fictie (Becker, 2002). Maarhet is niet ondenkbaar dat het ooit zover zal komen, en zelfs als maar de heift uitkomtvan wat hij beweert, zal dit ernstige gevolgen hebben voor de mensheid.


InleidingHet genetisch materiaal van onze naaste verwant, de chimpansee, is voor 98,5 procentidentiek aan dat van de mens. Toch ervaren we grote verschillen: mensen componerenmuziek, ontwerpen computers, maken schilderijen en vragen zich af of ze vegetarier moetenworden. Chimpansees doen dat allemaal met (Ritsema, 2002).Over de laatste 10.000 jaar is het aantal mensen grofweg vermiljoenvoudigd. Dit lijkt eengroot evolutionair succes. Wat is de sleutel tot dit succes van de mens? En waarom is er overde laatste 150 jaar juist een teruggang in het aantal nakomelingen waargenomen bij rijkemensen in rijke landen (Vining, 1986)? Het lijkt tegenstrijdig met de evolutietheorie datmensen in een betere omgeving minder kinderen krijgen (Tooby & Cosmides, 1990). Is datnog evolutionair te verkiaren? De ogenschijnlijke evolutionaire tegenstrijdigheid van ditverschijnsel heeft misschien mede tot de Eugenetica beweging geleid. Men heeft in deafgelopen eeuw geprobeerd om eugenetica in te zetten als oplossing voor sociale problemen(Stamhuis, 2002). 1k vraag me af hoe dit ontstaan is en of er een invloed is geweest op demenselijke evolutie, aangezien de selectiecriteria met meer door de natuur, maar door demens bepaald werden. Een moderne versie van dit thema komt terug in de ethiek omtrentkionen en genetische modificatie van mensen. Wederom zijn het de mensen die bepalen watwenselijke eigenschappen zijn, echter waar de eugenetica nog vooral gebaseerd was opnegatieve selectie, zijn de moderne technieken gebaseerd op positieve selectie. Door middelvan het kionen van embryo's zou men de embryo's gemakkelijker genetisch kunnenmodificeren. Vervolgens wordt aileen het embryo dat gezond is of de gewensteeigenschappen heeft, geselecteerd om te volgroeien. Silver beschrijft in zijn boek 'RemakingEden' (1997) hoe de ontwikkeling van de voortplantingstechnologie uiteindelijk zal leiden totkunstmatige soortsplitsing tussen de gemodificeerde en de niet-gemodificeerde mensen.Hoe serieus moeten we dergelijke toekomstmuziek nemen? Lee Silver (1997), FrancisFukuyama (2002) en Gregory Stock (2002) zijn drie gerespecteerde namen die ieder een boekhebben gewijd aan dit betreffende onderwerp. De Volkskrant heeft afgelopen jaar eendiscussierubriek aan het thema 'kionen van mensen' gewijd en tegenlicht besteedde eenuitzending aan 'designerbabies' (VPRO, 8 december, 2002). Als het beeld wat geschetst wordteen reële optie voor de toekomst is, is dat dan een gewenste ontwikkeling? En zo niet, kunnenwe er door middel van bijvoorbeeld regelgeving de spectaculaire ontwikkelingen op hetgebied van de voortplantingstechnologie remmen?

De kernvragen die ik in deze scriptie zal proberen te beantwoorden zijn:1. Wat is de invloed van de mens zeif op haar eigen evolutie geweest?2. In hoeverre kan de mens zich (gaan) bemoeien met haar eigen evolutie?3. In hoeverre mag de mens zich bemoeien met haar eigen evolutie?


Wat is evolutie?Om deze vragen goed te kunnen beantwoorden is het eerst noodzakelijk te weten watevolutie nou precies is. Die vraag is nog met eens zo makkelijk te beantwoorden want hetproces van evolutie is ontzettend complex. Er is een wisseiwerking van omgeving op genenen andersom. Bovendien hebben die genen ook nog eens hele ingewikkelde interacties metelkaar.Evolutie bestaat uit verandering in de erfelijke eigenschappen van groepen organismen overgeneraties. De processen die dit bewerksteffigen zijn mutatie, genetic drift en natuurlijkeselectie. Variatie in de eigenschappen van organismen in een populatie ontstaat door randommutatie van DNA sequenties (genen) die van invloed zijn op deze eigenschappen. "Random"betekent hier dat de mutaties onafhankelijk van hun mogelijke consequenties voor overlevingen reproductie voorkomen. Varianten van een gen die ontstaan zijn door mutatie wordenallelen genoemd. Genetische variatie wordt versterkt door recombinatie gedurende desexuele reproductie, wat leidt tot nieuwe combinaties van genen. Variatie wordt ook versterktdoor gene flow, de input van nieuwe genen uit andere populaties.Evolutionaire verandering binnen een populatie kan beschreven worden als verandering inde verhoudingen van allelen in de populatie. Zo is het bijvoorbeeld mogelijk dat eenzeldzaam allel zo toeneemt dat het voormalige allel vervangen wordt. Veranderingen in deverhoudingen tussen allelen ontstaan doordat sommige individuen meer nakomelingenkrijgen dan anderen en daardoor meer genen doorgeven aan toekomstige generaties.Het eerste proces dat hierbij een rol speelt is genetic drift, dat ontstaat door random variatiein de overleving en reproductie van verschfflende genotypes. Bij genetic drift fluctueren deverhoudingen van allelen door toevaisprocessen. Uiteindelijk kan een allel de anderenvervangen en ze wordt daarmee stabiel binnen de populatie. Genetic drift is vooral belangrijkals allelen van een gen neutraal zijn, d.w.z. als ze met verschilen in invloed op de kans opoverleven en reproductie. In een kleinere populatie is er door het beperkte aanta! individuenminder uitmiddeling van de toevalsverschilen. Hierdoor gaat genetic drift sneller naarmatede populatie kleiner is. Genetic drift leidt dus tot evolutionaire verandering, maar met totadaptatie.Het andere proces dat een grote invloed heeft op de verhoudingen van allelen is natuurlijkeselectie. Bij natuurlijke selectie speelt adaptatie juist we! een grote ro!. Organismen die beterzijn aangepast aan hun omgeving zu!len beter in staat zijn om te overleven en tereproduceren. Dit proces is niet random, maar hangt af van kleine genetische verschillentussen organismen waardoor de een net iets beter functioneert in een bepaalde omgeving dande ander. Welke variant de hoogste fitness heeft, hangt in de meeste gevallen af van deomgeving, maar ook andere soorten en !eden van de eigen soort waarmee het organismeconcurreert, paart of andere sociale interacties heeft.Door adaptatie hebben individuen in een populatie betere mogelijkheden om te overleven ente reproduceren in hun omgeving. Als gevo!g van natuurlijke se!ectie worden allelen eneigenschappen die de fitness ver!agen uit de populatie verwijderd, maar wordt er ook voorgezorgd dat bepaalde succesvolle combinaties van genen en eigenschappen die door alleenkans zeldzaam zouden zijn, toch behouden blijven of zelfs toenemen. Soms leidt se!ectie tottotale vervanging van genen en eigenschappen, maar het is ook moge!ijk dat er eenevenwicht ontstaat, waarbij verschil!ende genetische varianten voor onbepaa!de tijd in eenpopulatie blijven bestaan.Natuurlijke selectie is de oorzaak van aanpassingen aan bijvoorbee!d hormona!e regeling vande ontwikkeling en paringsgedrag om partners te lokken. Er kan echter geen aanpassing zijnals er niet eerst door mutatie of recombinatie gegenereerde genetische variatie ontstaan is.Doordat nieuwe mutaties en recombinaties onderhevig zijn aan genetic drift en aannatuurlijke selectie kunnen ze na verloop van genoeg tijd leiden tot grote veranderingen ineigenschappen, zowel kwalitatief als kwantitatief. Hierdoor is het mogelijk dat de verschilentussen een afstammeling en zijn meer of minder verre voorouders soms zo enorm zijn. (T.R.Meagher & D.J. Futuyama, 2001). Zo lijken bijvoorbeeld een wolf en een tekkel uiterlijk nognauwelijks op elkaar. Toch behoren ze in principe nog tot dezeifde soort.


In dit proces worden ook trade-offs gemaakt. Een organisme kan met alle mogelijkeeigenschappen combmeren, maar moet daar keuzes in maken. Bepaalde combinaties zijn metmogelijk of onwaarschijnlijk gezien de voorgeschiedenis. Zo is het bijvoorbeeld met mogelijkom en armen en vleugels te hebben gegeven dat zij beide uit hetzelfde rudimentaire beginselzijn geevolueerd. Dat zou we! kunnen als ze uit verschil!ende beginselen zouden zijngeevolueerd. Er zit dus een historische component aan. Hetzetfde geldt voor kieuwen en!ongen. Er zijn ook bepaa!de constraints, oftewel beperkingen, wat betekent dat bepaaldegenetische eigenschappen met elkaar verbonden zijn. Zo zal een persoon met blauwe ogen alsbijkomstigheid meestal blond zijn.De derde factor die meespeelt bij evolutie is competitie. Zo kunnen bepaalde eigenschappenheel handig zijn om de concurrentie met een andere soort te winnen, maar als de andere soorteenmaal overwonnen is, zijn die eigenschappen niet meer zo waardevo! en kunnen zeusnadelig werken omdat ze we! onderhouden moeten worden (Louis van de Zande,mondelinge bron).Deze trade-offs vinden we terug in verschillende strategieen om te overleven. Organismenmet een zogenaamde r-strategie grijpen hun kans als de milieufactoren gunstig zijn enkunnen zich in korte tijd enorm uitbreiden. Organismen met een K-strategie passen zichvooral aan op verschillende milieufactoren en proberen het zo lang mogelijk uit te houden opeen en dezelfde plek. Zij planten zich slechts langzaam voort maar investeren we! inkwaliteit.Het evo!utieproces beheist dus aller!ei ingewikkelde factoren en mechanismen. Het resu!taatvan deze complexiteit van de evo!utie is dat er momenteel 4.8 miljoen tot 6 miljoen soorten opde wereld zijn (Weiblen, 2002). Nu ik een bee!d heb geschetst van wat er allemaal bij evolutiekomt kijken, za! ik in het vo!gende hoofdstuk toelichten welke factoren al dan niet een rolhebben gespeeld in de totstandkoming van de mens.


Ontwikkeling 1: Een duizelingwekkende toename van het aantalmensen over de laatste paar duizend jaar

A. africanus

H. - HomoA. - AustralopithacusP. — Paranthropus

A. afarensis

H. erectus

tttp://m.darwin. vs/contrftdictionz


Population Explosion!6000

5Q0O

4000

3000

2000

200

400

/

600

800

1000 1200

1100 1300

Year AD

1400 1600 1800 2000

1500 1700 1900

H. sapiens

—

H.

I

P. robustus

1,000,000 years

P. boisei

H. rudolfensis

H. he.ue1bergensis

H. ergaster

H. habilis

P. aethiopicus

Figuur la: Populatiegroei vanaf het jaar 0.Figuur ib: Overzicht van de evolutie van verschillende mensensoorten.


I

Wat zijn we en hoe zijn we zo geworden

Het genetisch materiaal van onze naaste verwant, de chimpansee, is voor 98,5 procentidentiek aan dat van de mens. Mensen componeren muziek, ontwerpen computers, makenschilderijen en vragen zich af of ze vegetarier moeten worden. Chimpansees doen datallemaal niet (Ritsema, 2002). Geen wonder dat men in de tijd van Darwin moeffijk kongeloven dat de mens verwant is aan de apen.Een belangrijk inzicht is dat we met van de huidige apen afstammen, maar dat apen enmensen gemeenschappelijke voorouders hebben. Er hebben verschillende soorten mensenbestaan en ook naast elkaar bestaan. In onderstaande figuur is de evolutie van de mensglobaal geschetst.

50 milj.oenjaar geleden Apen34 Mensapen evolueren uit de apen van de Dude Wereld22 Afsplitsing van de gibbons17 Afsplitsing van de orang-oetans10 Afsplitsing van de gorilla's7 Afsplitsing van de chimpansees; Rechtop lopen, kleine hersenen4 Austrolopithecus afarensis in Oost-Afrika2 Homo habilis, ijstijdklimaat; Gereedschap maken, hersenvolume wordt

groter1 750 000 jaar geleden Evolutie van Homo erectus1 700 000 Einde van Homo habilis; Gereedschap maken in de vorm van

aangescherpte steenflinters1 500 000 Homo erectus breidt zich uit over Afrika1 400 000 De Austraopithecinen steroen uit; Homo erectus in Zuidoost-Azie1 000 000 Homo erectus in Europa230 000 Laatste Homo erectus100 000 Neanderthaler en Homo sapiens verschijnen33 000 Neanderthalers steroen uit27000 Grotschilderingen in Europa10 000 Einde van de jongste ijstijd; begin van de akkerbouw6 000 Steden, grootschalige sociale organisatie5 000 Llitvinding van het schrift in Soemerie2 500 Met de Grieksefilosoftn begint de klassieke wetenschapNU Duizendvoudige toename van de menselijke bevolking sinds het begin van

de landbouwTabel Ti: Overzicht van de evolutie van de mens. (Figuur op basis van Calvin, W.H. 1998, p.328-3.31)

Met behuip van moleculaire technieken heeft men vrij recentelijk de migratie van de mens nahaar ontstaan redelijk kunnen nagaan. Doordat mitochondriën in principe alleen via demoeder overerven, kan men de maternale lijn nagaan. Met behuip van het Y-chromosoom,dat alleen via de vader overgeerfd wordt, is men in staat om de paternale lijn na te gaan.Beide onderzoeksstrategieën geven overeenkomstige resultaten. De afstamming van de menskan op basis van deze gegevens teruggevoerd worden op een groepje van vermoedelijkongeveer 2000 individuen dat ongeveer 140.000 jaar geleden in Afrika leefde. Dat zoubetekenen dat alle mensen die nu op de wereld leven tot een en dezelfde soort behoren (vanHooff, mondelinge bron). Dit wordt overigens door anderen betwijfeld (Swart, mondelingebron).

1.1 IntelligentieEen opvallende eigenschap van de mens is haar grote intelligentie. Een van de simpeistemethodes om inteffigentie te meten is om te kijken naar de herseninhoud. Homo erectus hadongeveer 400cc herseninhoud, gedurende de evolutie van mensen is de herseninhoud steeds


1

toegenomen. De modeme mens heeft een hersenvolume van 1345 (Relethford, 1997). Deherseninhoud kan echter niet onbeperkt toenemen. Een hoofd moet namelijk ook nog doorhet geboortekanaal passen. Ook zijn er twijfels of deze methode wel zo nauwkeurig is. Eenman heeft gemiddeld grotere hersenen dan een vrouw, maar dat betekent met dat mannenslimmer zijn (Gould, 1981 in Relethford, 1997). De grootte van de hersens hangt namelijk ookaf van het lichaamsgewicht. De hersenen van walvissen en olifanten zijn we! 4 a 5 keer zogroot als de hersens van mensen, maar toch is de mens slimmer. Mannen zijn gemiddeld ietsgroter dan vrouwen en hebben dientengevolge ook grotere hersenen.Men heeft er ook aan gedacht om inteffigentie a!s een ratio van hersenvolume enlichaamsgewicht te meten, hoe groter de ratio des te groter zijn de hersens ten opzichte van htlichaamsgewicht. De ratio van de mens is 1/49 = 0.020. Dit blijkt echter ook met goed tewerken, want er zijn genoeg apensoorten die een grotere ratio hebben maar waarvan we nietveronderstellen dat ze slimmer zijn. De ratio van het doodshoofdaapje is bijvoorbeeld 1/31 =0.032 (Passingham, 1982 in Relethford, 1997).Er zijn ook studies die kijken naar de relatie tussen hersenvolume, lichaamsgewicht enmetabolisme. Grotere zoogdieren hebben grotere hersenen en produceren meer metaboleenergie. Er is echter een grote variatie in het gebruik van deze energie door de hersenen. Veelzoogdieren zoals honden en katten gebruiken 4 tot 6 procent van hun energie voor dehersenen. Primaten spenderen aanzienlijk meer energie aan de hersenen; de makaak zit op 9

procent en de moderne mens op 20 procent(Armstrong, 1983 in Relethford, 1997).Het menselijke brein is dus niet alleen groot, het heeft ook een andere structuur dan andereprimaten, waarbij de cortex buitenproportioneel groter is (ReletKford, 1997). Dit verschil heeftwaarschijnlijk te maken met het grotere energieverbruik van het menselijk brein. Het komt erdus op neer dat hersenvolume niet het hele verhaal is. De mens heeft met alleen groterehersenen dan de chimpansee; maar ook structureel andere hersenen.

1.2 WerktuiggebruikEen andere manier om inteffigentie te meten, is om te kijken naar wat de voorgangers van dehuidige mensen allemaal konden. Een maat hiervoor is om te kijken naar hetwerktuiggebruik. De Neanderthaler had de grootste herseninhoud van alle mensachtigenmaar bleek toch met in staat om samengeste!de werktuigen te maken. De Homo sapiens sapienswaar de huidige mens uit ontstaan is, had een kleinere herseninhoud maar bleek toch in staatveel ingewikkeldere werktuigen te maken dan de Neanderthaler (Jan van Hooff, mondelingebron). Wellicht is de hersenstructuur van de moderne mens dus ook anders dan bij deNeanderthaler.

Recente onlwikkelingen in de evolutie van de mens - Suzanne Holla 14

Figuur 2: nke1e gereeascflappen aie gevruikt weraen door verscnzuenae mensensoonen

Volgens Kaplan (2002) is het enorme succes van de mens onder andere te wijten aan hogemvestermgen in hersenen en leren. In de jager-verzamelaar periode is de mens overgegaanop een strategie waarbij eerst moeilijke vaardigheden verkregen moesten worden om voedselte vergaren. Een mens moet eerst leren om een speer te maken en te gebruiken, voordat hij opeen bizon kan jagen. Kaplan noemt dit een 'skill-intensive foraging niche'. Het verkrijgen vande nodige vaardigheden neemt jaren in beslag, dus hoe langer iemand leeft, hoe meervaardigheden hij kan hebben verkregen. Doordat de productiviteit van een individutoeneemt met de leeftijd, is er dus bovendien een selectie voor langer leven.

1.3 Sociale structuur: vergelijking met aapDe moderne mens leeft binnen een ingewikkeld sociaal netwerk. Er wonen miljoenen mensenin een enkele stad die allemaal voor hun dagelijkse voedselvoorziening naar de supermarktgaan. Onderwijzers, registeraccountants, schoenenverkopers... De taken zijn tot in de kleinstedetails verdeeld en een mens alleen zou wefficht niet eens meer kunnen overleven. Hetinvesteren in bepaalde vaardigheden heeft geleid tot specialiseren. Een mens kan met allesleren, dus leert het een paar dingen heel goed. Hierdoor zijn we afhankelijk geworden van devaardigheden van andere mensen. Dit heeft tot een ingewikkelde sociale structuur geleid.Om deze sociale structuur beter te bestuderen wit ik onze samenleving vergelijken met onzemeest verwante buren: de apen en dan m.n. de mensapen. Een manier om naar eensamenleving te kijken is om verschilende sociale systemen die samenhangen met seksuelesamenlevingsvormen te bestuderen. Jan van Hooff analyseert in zijn lezing (2003) desamenlevingsvormen van vier verschilende mensapen. Er worden polygyne, monogame enpolygynandrische samenlevingsvormen onderscheiden.

Een voorbeeld van een polygyn systeem vinden we bij de oerang oetang. leder voiwassenindividu heeft een eigen territorium. Hierbij is er overlap van het territoria van verschfflendevrouwtjes met een mannetje. Een mannetje kan hierdoor meerdere vrouwtjes bevruchten.Bij de gorilla's zijn er ook verschillende vrouwtjes voor een mannetje, maar zij delen hunterritorium samen. Gorilla's teven op de grond, waar het relatief gevaarlijker is dan in debomen. Het mannetje is een stuk sterker en beschermt zijn vrouwtjes tegen potentiële gevarenen andere mannetjes.Gibbons leven in monogame famiiegroepjes van een mannetje en een vrouwtje met hetkroost. Zodra de kinderen oud genoeg zijn, worden ze verstoten.Chimpansees leven met meerdere mannetjes en vrouwtjes samen in een groep. De mannetjesdelen de vrouwtjes met z'n allen. Deze vorm van samenleven wordt polygynandrisch


Figuur 3: Skelet van respectievelijk: MensGorilla-Chirnpansee-Oerang Oetang-Gibbon.

genoemd. Er is we! spraken van dominantie, maar dit wordt onderling opgelost waarbij hetdommante mannetje toestemmmg kan geven om te paren. Een mteressante bijkomstigheidvan samenleven met meerdere mannen is, dat de mannetjes niet meer a! hun tijd en energiekwijt zijn met vechten om de vrouwtjes. Deze dieren blijken echter met groepen tegen elkaarte vechten. Jane Goodail heeft dit fenomeen waarbij groepen Chimpansees oorlog voeren omde vrouwtjes beschreven. Hierbij worden doelbewust mannetjes van de andere stam gedooden de vrouwtjes overgenomen. (Goodail, 1990)Het is opvallend dat naarmate het mannetje van een apensoort een grotere harem heeft, deseksuele dimorfie toeneemt. Bij de oerang oetang en de gorilla zijn de mannetjes reuzen invergelijking met de vrouwtjes. Bovendien zijn ze een stuk beter toegerust voor de strijdd.m.v. indrukwekkende slachttanden. Bij een chimpansee is het verschil tussen de seksen veelminder groot, en bij de gibbon moet je echt eerst onder de staart kijken voordat je weet metwelke sekse je te maken hebt.Bij de meas zijn de verschillen tussen man en vrouw relatief klein, maar dat is met altijd zogeweest. De seksuele dimorfie van de mens is gedurende haar evolutie sterk afgenomen. Bijvroegere mensachtigen waren de mannen vermoedelijk veel groter en zwaarder dan devrouwen (Foley, 1999). Het zou dus best kunnen dat in de vroegere mensensoorten anderesamenlevingsvormen voorkwamen die meer doen denken aan het samenlevingspatroon vande gorilla en de oerang oetang.De moderne mens is ook wat samenlevingsvormen betreft een apart geval. Er bestaannamelijk verschillende samenlevingsvormen naast elkaar. Polygyn is de meest voorkomendemenselijke samenlevingsvorm. Monogaam is ook veelvoorkomend en er zijn zelfs menselijkesamen!evingen bekend met een polygynandrische of polyandrische structuur (Murdoch,1967). Deze diversiteit in samen!evingsvormen duidt er op dat de sociale structuur bij demens wefficht niet gehee! erfelijk bepaald is en dat er een zekere vrijheidsgraad is in hetmenselijk sociaal gedrag. De mens is dus een sociaa! plooibaar dier dat zich zelfs op hetgebied van samenlevingsvormen kan aanpassen aan verschillende leefomstandigheden.

1.4 TaalEen eigenschap die door humaan ethologen als typisch menselijk wordt beschouwd is faa!.Hoewel er ook bij dieren jets is aangetoond wat vergelijkbaar is met 'mensentaal', is taal bijde mens vee! beter ontwikkeld dan in welk ander organisme dan ook. Een belangrijkeeigerischap van taal is dat het de mens in staat stelt om informatie door te geven aan devolgende generatie. Hierdoor kunnen met aileen genen, maar ook verworven kennis wordendoorgegeven op een uiterst efficiënte manier. Deze manier van overerven doet denken aan deideeën die Lamarck over evolutie had. Vo!gens Lamarck was evolutie gebaseerd op hetdoorgeven van verworven eigenschappen en niet, zoals wij flu weten, op basis vannatuurlijke selectie van genen.

Taal biedt de mens bijzondere mogelijkheden. Taal kan helpen om gedachten te structurerenen om gedachtes met elkaar te de!en. Een belangrijk aspect van taal is dat het in schrift kanworden omgezet.De uitvinding van het schrift is in feite het resu!taat van een vele millenia durendeontwikkeling die via merktekens op werktuigen, grotschilderingen en pictogrammen rond1000 v.C. !eidde tot het Griekse alfabet.Volgens Jos de Mu! (1996) is de uitvinding van het schrift de oorzaak van de culture!eovergang van de homo sapiens naar de homo sapiens sapiens in de evo!utie van de mens. Dezeverandering is volgens de Mu! even belangrijk geweest a!s de ontwikkeling van eengesproken taal waardoor de homo sapiens zich a! fundamentee! onderscheidde van devoorafgaande homo erect-us.De kracht van de schriftcu!tuur ten opzichte van de voorafgaande orale cultuur zit hem er indat de voor het voortbestaan vita!e kennis niet langer op moeizame wijze moet wordenonthouden en doorgegeven, maar in vrijwel onbeperkte omvang kan worden vastgelegd,vermemgvuldigd en geraadpleegd. Dit leidde volgens de Mu! niet aileen tot een ongehoorde


versnelling van de culturele ontwikkelmg, maar impliceerde ook een fundamenteletransformatie van het gebruik van het menselijk brein.

De Mul (1996) onderscheidt drie aspecten van die transformatie in een vergelijking van degevolgen van de uitvinding van het schrift met de digitale revolutie:In de eerste plaats leidde de uitvinding van het schrift tot de uitbesteding van het geheugenaan een extern en niet-biologisch hulpmiddel. De cognitieve structuur van de mens valt vanafdit moment in de evolutie niet langer meer samen met alleen de hersenen, maar zij omvat ooktechnische hulpmiddelen. Dit verklaart ook waarom deze be!angrijke cognitievetransformatie, anders dan de voorafgaande in de evolutie, met gepaard hoefde te gaan meteen verdere uitbreiding van het hersenvolume zo dat a! had gekund in die korte tijd (dat vande autralopithecus tot de homo sapiens was gegroeid van Ca. 500 tot Ca. 1400 cm3 in Ca. 5 miljoenjaar).In de tweede plaats zou de uitbesteding van het geheugen kunnen betekenen dat er ruimtevrij kwam voor de ontwikkeling van nieuwe cognitieve functies. Volgens de Mu!ontwikkelden zich mede dankzij de grote plasticiteit van de neocortex nieuwe selecterende enanalytische vermogens die noodzakelijk werden voor een adequate omgang met deopgeslagen kennis. Het schrift zou daarbij een belangrijke sturende rot hebben gespee!d. Hetfixeren van de resultaten van het denkproces in een extern medium maakte een ongekendepreclserrng en abstrahering ervan mogelijk. De geboorte van fiosofie en wetenschap in dekiassieke Griekse cu!tuur kan vo!gens hem daarom met worden losgezien van de introductievan het fonetische schrift.In de derde p!aats maakte het schrift dat de cognitieve structuur van het individu dee! ginguitmaken van een bovenindividuee! netwerk. De individuele cognitieve structuur werdonderdeel van een meer omvattende structuur, waardoor de beperkingen van de individuelegeest ten dele konden worden overwonnen. Waar de moeizaam verworven kennis eerstgrotendeets verloren ging met de dood van het individu, daar transformeerde het schrift dezeeindige kennis tot een blijvend dee! van een in omvang vrijwe! ongelimiteerd coltectiefgeheugen. De impact hiervan is vergelijkbaar met het koppelen van een computer aan eenzich steeds uitbreidend netwerk.Gedurende een groot aantal eeuwen is het schrift een elitaire aangelegenheid gebleven endaardoor evolutionair niet erg be!angrijk. De uitvinding van de boekdrukkunst in devijftiende eeuw heeft echter ge!eid tot een ongekende toename van het coltectieve geheugen.500 Jaar is wefficht niet !ang genoeg voor directe zichtbare evotutionaire effecten maar deenorme uitbreiding van het collectief geheugen heeft er we! voor gezorgd dat er meer dingenuitgevonden werden en dat de kennis die er opgedaan werd voor iedereen beschikbaar werd.De inv!oed die kennis op het menselijke evotutieproces zou kunnen hebben wordt in hetlaatste hoofdstuk beschreven. Mede door de meer recente digitale ops!ag is de hoeveelheid entoegankelijkheid van de beschikbare informatie zo groot geworden dat een informationoverload het gevo!g is (Mu!, J. de, 1996).


I

I

I

Netherlands

Bulgaria

Russia

Ontwikkeling 2: Een omslag Drastische vermindering van hetaantal nakomelingen per gezin in ontwikkelde landen, vooralbij rijken.

0.9

0.8

0.7

0.6

0.5

0.4

0.3

0.2

0.1

Ireland

1860 1880 1900 1920 1940 1960 1980

Date


Figuur 4: Afhame van defertiliteit in Europa (BorgerhoffMulder, 1998)


.1

Demographic TransitionHoewel aanvankelijk de bevolkmg enorm is gestegen, is over de laatste 150 jaar een sterkeafname in de Europese bevolkingsgroei waargenomen (Borgerhoff-Mulder, 1998). Binnen 30jaar is het gemiddelde aantal kinderen per famiie gehalveerd. In sommige landen, zoalsDuitsiand, heeft dit geleid tot een negatieve bevolkingsgroei waarbij de groei afhankelijk isvan immigratie (Borgerhoff-Mulder, 1998). Dit fenomeen staat beter bekend als 'theDemographic Transition'. Er hebben ook demographic transitions, oftewel groteveranderingen in demografie, plaatsgevonden in andere gebieden, ik zal me nu echterconcentreren op de Demographic Transition in Europa.Opvallend is dat binnen de Europese populatie de rijke sociale kiassen minder overlevendnageslacht produceerden dan de lage sociale kiassen (Vimng, 1986). Het vermoeden bestaatdat dit samenhangt met de industriële revolutie die in deze periode plaatsvond in Europa(Harpending & Rogers, 1990).

_______________________________________

Het lijkt tegenstrijdig met de evolutie-theorie dat mensen in een betereomgeving minder kinderen krijgen. Bijdieren is dit immers precies andersom(Krebs & Davies, 1997). Er zijn dan ookmensen die bet bestaan van deDemographic Transition zien als het

________________________________________

bewijs dat de mens niet meer evolueert(Tooby & Cosmides, 1990). Dit komtechter voort uit bet misverstand dat veelnakomelingen gelijk staat aan een hogefitness (Barrett et a!., 2002). Dat hoeft metaltijd zo te zijn. In een slechte omgeving is

bet juist een evolutionair goede strategie om weinig kinderen te hebben en daar dan veel in teinvesteren. Sterker nog, het bestaan van de Demographic Transition is zelfs het bewijs datmensen nog steeds evolueren. Als de evolutie immers gestopt is in de jager-verzamelaarperiode, zouden we nog steeds reageren als normale dieren: veel nakomelingen producerenin een rijke omgeving (Serge Daan, mondelinge bron).

Social class Surviving children per married couple

Professional 2.94Lower white collar 3.38Skilled manual 3.82Semiskilled manual 3.79Unskilled 3.88Textiles 3.31Coal mining 4.45Agricultural labourers 4.57

Figuur 5: Aantal overlevende kinderen pergetrouwd stel ingedeeld op sociale status; 1911,Engeland en Wales (Vining, 1986).

Rogers (1990) heeft een evolutionair model gemaakt dat bezit incorporeert als factor in deevolutie. De relatie tussen bezit en lange termijn fitness blijkt sterker dan de relatie tussen betaantal nakomelingen en lange termijn fitness. In een arme omgeving is deze relatie bet sterksten is het gunstig om te investeren in bezit ten koste van bet aantal nakomelingen.Met zijn model heeft bij bovendien aangetoond dat het onder bepaalde omstandigheden voorrijken een evolutionair gunstige strategie kan zijn om te investeren in bezit, terwijl armen indie omgeving juist beter kunnen investeren in bet aantal nakomelingen. Dit biedt dus eenverklaring voor bet feit dat de rijken minder kinderen krijgen dan de arme mensen.

Harpending en Rogers (1990) denken dat de Europese bevolking gedurende de industriëlerevolutie door een bottleneck is gegaan. In deze periode van armoede heeft een groot dee!van de armere bevolking geen of nauwelijks overlevend nageslacht geproduceerd.Harpending en Rogers noemen deze groep de 'destitute class'. Zij hebben bet model vanRogers (1990) gebruikt in een sociaal systeem met drie kiassen. De 'upper class', de 'lowerclass' en de 'destitute class'. Het bestaan van een destitute class, zorgde ervoor dat m.n. delower class er goed aan deed om meer te investeren in bezit om zo te voorkomen dat hunnageslacht zou afglijden naar de destitute class, wat een enorme verspilling vanreproductieve energie zou betekenen. Uiteindelijk worden alleen de mensen die genoeg inbezit hebben geInvesteerd om hun nageslacht uit de destitute class te houden,vertegenwoordigd door nageslacht in de volgende generatie. Dat betekent dat er in eenrelatief korte periode een bottleneck geweest is met een positieve selecitie voor investeren inbezit.


De 'embodied capital theory' van Kaplan (2002) biedt ook een evolutionaire uitleg voor deafname van het aantal kinderen. In tegenstelling tot bezit in de vorm van geld, kamelen ofland wordt met embodied capital het 'kapitaal' bedoeld wat een mens heeft opgeslagen inzijn lichaam. In absolute zin zijn dat spieren, organen en bij de mens vooral hersenen.Belangrijker is echter embodied capital in functionele zin, dan betekent het de kennis envaardigheden die een persoon heeft opgedaan. Kaplan vermoedt, dat het lagere aantalkinderen veroorzaakt wordt door veranderingen in de opbrengst van investering inembodied capital. Door een verandering in de economie gedurende de industriële revolutiewerd de vraag naar goed opgeleide mensen omhoog en gingen zodoende de lonen voor dezegroep omhoog. Hierdoor loonde het om veel te investeren in de opleiding van kinderen. Diteffect werd versterkt door betere gezondheidszorg. Doordat veel ziektes genezen kondenworden, ging de mortaliteit omlaag. Hierdoor wordt de kans sterk verkleind dat een kindvoortijdig sterft, waardoor de kans dat je in de opleiding van een kind investeert dat tochdoodgaat ook afneemt. Een ander effect van een lage mortaliteit is dat het voor oudersmakkelijker wordt om te plarmen hoevel kinderen ze grootbrengen. Het aantal dat op dewereld gezet wordt, is bijna even hoog als het aantal kinderen dat opgroeit tot voiwassene.Plannen van het aantal nakomenlingen wordt nog versterkt door het gebruik van de pil.Pérusse (1993) suggereert dat het gebruik van de pil zelfs de reden is voor een lagerefertiliteit. In zijn onderzoek toont hij aan dat succesvolle mannen meer paren en zodoende inpotentieel meer kinderen zouden kunnen verwekken. Het verklaard echter nog met waarommensen met een hoog inkomen of een hoge opleiding er voor kiezen om weinig kinderen tehebben. Bovendien begon de Demographic Transition in Europa al voordat de pil gebruiktwerd.

Kaplan (2002) toont in zijn onderzoek aan Amerikaanse huishoudens dat hoge investeringenin zowel het eigen embodied capital als het embodied capital van kinderen een vertraging inde voortplanting tot gevoig heeft. Waarschijnlijk is dit het gevolg van een hogere selectiviteitin de partnerkeuze. Mensen die hoog opgeleid zijn hebben minder en later kinderen dan laagopgeleide mensen (Kaplan, 2002). Bovendien verhoogt een vertraging in reproductie de kansdat mensen uiteindelijk geen kinderen krijgen aanzienlijk. Echter, Kaplan (2002) toont ookaan dat hoger opgeleide mensen 5 maal zo weinig echtscheidingen hebben dan lageropgeleide mensen.Het zou dus toch wel een goede reproductieve strategie kunnen zijn om selectief te zijn enveel te investeren in embodied capital. Als de resultaten van Kaplan op deze maniergeinterpreteerd worden, ondersteunt het de resultaten en ideeën van Rogers en Harpending(1990)

c 026 H.S.= High schoolB.A.= Bacchelor degree

0.20 / - M.A.= Master degree0.18 •....• .° - >HS.

•-u-H.S.

I iiMA+

0. <1950 1950-59 1960-69 1970-79 1980-89

Child's birth cohortFiguur 6: Effect van educatie op de kans op een scheiding weergegeven als de kans dat de vader nietmeer samenleeft met zijn kind voordat het 6 jaar is (Kaplan, 2002).


Ontwikkeling 3: Gebruik van genetica voor het oplossen vansociale problemen: Eugenetica


Fignur 7: Een groep anne mannen houden borden omhoog die ze van de eugenetica beweging hebbengekregen op Walistreet, New York (State Historical Society of Wisconsin, 1997).


Eugenetica:

Door een mgewikkelde sociale structuur is het mogelijk geworden om met beleid op groteschaal mvloed uit te oefenen op bijvoorbeeld reproductie. Het verschil in het aantal kinderenvan arme en rijke families, zal er misschien mede de oorzaak van zijn geweest dat beleidgebruikt werd om de uitwassen in de sloppenwijken van grote industriesteden te remmen.Deze mensen werden, evenals zwakzinnigen en gehandicapten gezien als een zware last voorde samenleving.

Evolutie leek met meer op mensen van toepassing. Als de zwakken niet langeruitgeselecteerd werden door natuurlijke competitie, moest hun voortplanting beperktworden, zo dachten verschillende groeperingen (Bowler, 1990). In dit hoofdstuk zal ik eenkort overzicht geven van wat Eugenetica de afgelopen eeuw heeft betekend, en wat degevolgen zijn geweest van deze mamer van denken.

'Eugenics' was Francis Galton's naam voor een programma van door de staat gecontroleerdereproductie waarbij mannen en vrouwen met positieve kwaliteiten werden gestimuleerd omte trouwen en kinderen te krijgen. De zwakkeren werden juist belemmerd om huneigenschappen door te geven aan volgende generaties door ze te steriliseren of van demaatschappij te isoleren (Bowler, 1990).

Dit programma had grote gevolgen in het begin van de twintigste eeuw. In zowel Duitslandals Amerika werden geestelijk gehandicapten gesteriliseerd terwiji deze mensen in Groot-Brittannië in instituten werden opgesloten en afgescheiden van de samenleving om tevoorkomen dat ze zich zouden voortplanten (Bowler, 1990).Biologen rechtvaardigden het idee dat inferieure eigenschappen erfelijk bepaald waren enmet konden worden veranderd door opleiding of een verandering van omgeving. Het ideedat menselijke eigenschappen direct werden bepaald door overerving heeft volgens Bowler(1990) ook geleid tot een bloei in de wetenschap omtrent dit gebied. De genetica zou nooit zosnel ontwikkeld zijn ware het met voor de sociale belangen die met erfelijkheid gepaardgingen (Bowler, 1990).

Biologie heeft een aanzienlijke sociale en politieke impact gehad, waar het praktizeren vaneugenetica (1900-1940) een onderdeel van was. Eugenetica was een beweging die biologie enmet name genetica als de oplossing van sociale problemen zag. Deze beweging was actief inde eerste helft van de twintigste eeuw in de Verenigde Staten, Engeland, Duitsland,Scandinavië, Frankrijk, verschillende Latijns Amerikaanse landen, Italië en Rusland(Stamhuis, 2002). Het doe! van Eugenetica was om de verscheidene groepen zwakkeren teelimineren door ze met te laten voortplanten en hun 'slechte' genen zodoende met in devolgende generatie terecht kwamen. Volgens Stamhuis (2002) is deze visie gebaseerd op eennaIeve interpretatie van de Mendelse genetica, waardoor men er van overtuigd was, dat eenindividu bepaald werd door zijn genen en dat de omgeving nauwelijks invloed had. Laterwerd deze visie 'genetisch determinisme' genoemd (Stamhuis, 2002).

De grootste Eugenetica-bewegingen waren te vinden in de VS. Groot Brittame en Duitsland.Maar er werden congressen gehouden waar Eugenetica bewegingen uit de hele wereld bijeenkwamen. De drie grootste waren in Londen (1912 en 1921) en in New York (1932) (Stamhuis,2002). Hoewel de verschilende Eugenetica bewegingen dezelfde ideeën hadden, waren erwe! locale nuances. De Britten hielden zich bezig met de hoge vruchtbaarheid en de erfelijkementa!e ontaarding van de arbeidersklasse in de grote steden. De Amerikanenconcentreerden zich op de zwakzinnigen die de uit hun voegen barstende gekkenhuizen engevangenissen bevolkten, en na de eerste wereldoorlog op de vermeende genetischegebrekken van immigranten die met grote getalen Amerika birinen wilden. In Duitsiandmaakte men zich zorgen om de psychische patienten in het algemeen en de aangeboren


doven, blinden en zwakzinnigen. Rassen werden pas belangrijk na de overname door deNationaal Socialisten in 1933 (Stamhuis, 2002).

Voor 1933 waren de Amerikanen het meest actief op het gebied van eugenetische wetgeving.De eerste onvrijwillige sterilisatie vond plaats in 1907 in Indiana. Tegen 1935 hadden meerdan 30 staten dergelijke wetten en tegen de jaren '60 waren er 60.000 mensen onvrijwilliggesteriliseerd in de VS. Hetzeffde resultaat werd behaald in Zweden, waar een sterilisatiewetin 1934 er toe leidde dat er ook 60.000 mensen gesteriiseerd werden, alleen betreft het hiereen veel groter aandeel van de bevolking (Stamhuis, 2002).

In andere landen werd deze ontwikkeling emgzins geremd door het katholicisme. Zaken alsabortus, steniisatie en geboortebeperking kwamen met overeen met de christelijke moraal(Stamhuis, 2002). De invloed van religie op geboorteregulatie zal uitgebreider in hoofdstukvier aan bod komen.

Na de overname door nazi's in Duitsiand in 1933 werd ook een 'Wet ter preventie vangenetisch ziek nageslacht' ingevoerd. Deze wet leidde tot 400.000 onvrijwiffige sterilisatiesvan mensen zowel binnen als buiten instituten voor 1940. De Duitse wet was gebaseerd op deAmerikaanse wet die a! in 24 Amerikaanse staten geldig was (Stamhuis, 2002). Verdereslachtoffers van de Tweede Wereldoorlog werden ook grotendeels selectief gekozen: 6miljoen Joden en duizenden zigeuners en homosexuelen werden omgebracht (Bartlett, 1997).

Mede ten gevolge van de tweede wereldoorlog is 'eugenetica' een zwaar beladen begripgeworden, dat negatieve associaties oproept. Eugenetica behoort echter nog met tot een grijsverleden. In Zweden werd eugenetica nog tot 1976 toegepast (Bartlett, 1997). In Amerikabestaan er nog steeds Eugenetica organisaties, alleen werken ze vaak onder een jetsneutralere naam. De 'American Eugenics Society' heeft sinds 1973 haar naam veranderd in'Society for the Study of Social Biology' maar daarmee blijven de doelstellingen hetzeffde(Eugenics Watch).

Het politieke gevaar van eugenetica is dat het met alleen gebruikt wordt om de fysiekecondities van de mens te verbeteren, maar ook als een instrument om sociale controle uit teoefenen. Aldous Huxley schreef in zijn utopische horror-scenario 'Brave New World' dateugenetica gebruikt kan worden om "dangerous thoughts about the social system" who"infect others with their discontents" te controleren. Ouders geven ten slotte met afleen hungenen door aan hun kinderen, maar ook hun kennis, normen, waarden en meningen. Daaromgaan volgens Bartlett (1997) eugenetica en totalitarisme hand in hand.

In de huidige samenleving werpen moderne technieken een nieuw licht op eugenetica. In hetvolgende hoofdstuk zal ik ingaan op de mogelijkheden van deze technieken en de daareventueel mee gepaard gaande consequenties voor de toekomst van de mensheid.

Recente ontzvikkelingen in de evolutie van de mens - Suzanne Holla 26

Ontwikkeling 4: Opkomst van de voortplantingstechnologie

Recente oniwikkelingen in de evolutie van de mens - Suzanne Holla 27

An Americcin cou pie, Liso and Jack Nash, were the firstto conceive a decigner babe, in August 2000.

Figuur 8: Een amerikaans stel, Lisa en Jack Nash, waren de eersten met een 'designer baby' inaugustus 2000. Onderzoekers van het Monash Institute of Reproduction and Development willen drie'designer babies' maken om stervende zuigelingen te redden. Nadat de babies geboren zijn, wordt watvan hun weefsel gebuikt om kinderen te behandelen die leiden aan Fanconi's anaemia, een zeldzamebloedziekte. De procedure houdt in dat er embryo's gemaakt worden met IVF, waarna de embryo's diehet gen voor de ziekte dragen en de embryo's die geen perfecte match zijn voor het zieke kind, wordenvernietigd. (Australasian Bioethics Information, Friday, 28 December 2001)


I

Invloed van de mens op haar eigen evolutieDe mens is dus binnen een paar duizend jaar toegenomen van vermoedelijk een paar duizendmensen in Afrika tot de 6 miljard mensen die de wereld vandaag de dag bevolken. Over delaatste 150 jaar lijkt die explosieve bevolldnsgroei te temperen in rijke landen doordat menseno. a. later kinderen krijgen (Kaplan, 2002). De mens heeft in de afgelopen eeuw geprobeerdhaar eigen evolutie te sturen door het verwijderen van de 'zwakkeren' uit de gene pooi. Maarde grootste ontwikkeling in de evolutie van de mens staat mogelijkerwijs nog voor de deur.

Lee Silver (1997) voorspelde in een uitzending van het VPRO-programma Tegenlicht (8december, 2002) dat biotechnologie de meuwe sleutel tot evolutie wordt. De mens is namelijkin staat om aan het DNA, de basis van het leven en de evolutie, te knutselen. Hierdoor kan defactor mutatie worden vervangen door genetische modificatie. De factor natuurlzjke selectie kanworden vervangen door selectie door de mens op basis van screening van gewensteeigenschappen. Als deze technieken op grote schaal zullen worden toegepast, kan er zekersprake zijn van 'veranderen van de evolutie'. 1k zal proberen in te schatten wat we van dezetechnologie kunnen verwachten en wat de beperkingen zullen zijn.

4.1 Wat zijn de mogelijkheden?Hoe kunnen genen coderen voor eiwitten en hoe kunnen eiwitten zich vouwen in structurendie ceilen nodig hebben en hoe kunnen deze moleculen ontwikkelen in weefsels, organen enmensen? Het begrijpen van deze processen hangt samen met ontwikkeling van computers diedeze data kunnen verwerken (Fukuyama, 2002, p.74)Identificatie van genen betekent nog niet dat we ook weten wat die genen doen. In de laatstetwintig jaar is er veel vooruitgang geboekt betreft genen die betrokken zijn bij taaislijmziekte,sikkelcel anemia en ziektes als het chorea van Huntington. Maar dit zijn allemaal relatiefsimpel te achterhalen genetische foutjes die te herleiden zijn tot een verkeerd allel ofsequentie in een enkel gen. Andere ziektes worden veroorzaakt door meerdere genen diecomplexe interacties hebben: sommige genen controleren de expressie van andere genen.Anderen hebben op een complexe manier interactie met de omgeving, sommigen hebbentwee of meerdere effecten, en sommige genen hebben effecten die niet zichtbaar zijn tot oplatere leeftijd (Fukuyama, 2002, p.7'4).

Hoe ingewikkeld het ook allemaal mag lijken, de mogelijkheid bestaat dat klonen engenetische manipulatie van mensen ooit tot de werkelijkheid gaan behoren. Er zijn genoegmensen die zich daadwerkelijk zorgen maken. Lee Silver (1997), Francis Fukuyama (2002) enGregory Stock (2002) zijn drie gerespecteerde namen die ieder een boek hebben gewijd aandit betreffende onderwerp. De Volkskrant heeft afgelopen jaar een discussierubriek aan hetthema 'kionen van mensen' gewijd en tegenlicht besteedde er een uitzending aan (VPRO, 8december, 2002). Is het slechts de controversialiteit van het onderwerp die dit tot zo'n vaakbesproken thema maakt dat zoveel mensen aanspreekt? Of moeten we serieus rekening gaanhouden met de mogelijkheden van deze technieken?

In dit hoofdstuk zal ik een korte beschrijving geven over de eventuele mogelijkheden vanbiotechnologie toegepast op mensen. Vervolgens zal ik een samenvatting geven van deethische discussie die ondermeer in de Nederlandse kranten is gevoerd het afgelopen jaar.Ten slotte zal ik me buigen over de wenselijkheid van preventieve wetgeving omtrent ditonderwerp.

De eerste stap op weg om ouders een grotere controle over het genetisch ontwerp van hunkind te geven, zal volgens Fukuyama (2002) niet van genetische modificatie komen, maar vanpreimplantaire genetische diagnose en screening. In de toekomst zou het mogelijk wordenvoor ouders om hun embryo's automatisch te laten screenen op een grote variëteit aan


genetische afwijkingen en alleen het embryo dat goedgekeurd is te implanteren (Fukuyama,2002, p. 75)

Een andere technologie die een rol zou kunnen gaan spelen is het kionen van mensen.Volgens Lee Silver zet kionen de evolutie stil (inteview met Wassink, 2002). Dat is misschienwat overtrokken aangezien het mutatieproces gewoon door gaat, maar het zou we! degelijkeen drastische vertragmg van de ontwikkeling van het genenpakket betekenen doordatkruising en recombinatie niet meer mogelijk is.

Ian Wilmut's succes bij het k!onen van schaap Dolly in 1997(Kolata, 1998) heeft geleid tot een wereldwijde discussie over hetkionen van mensen. Het verzoek van de toenmalige presidentClinton aan de National Bioethics Advisory Commission omadvies heeft in de Verenigde Staten geleid tot een aanbevelingom geen federale subsidies te verlenen aan projecten die zichbezig houden met het klonen van mensen. Het is echter nogsteeds mogelijk om onderzoek te doen naar het k!onen vanmensen door organisaties die niet door de staat gesubsidieerdworden. Dr. Alan Colman, directeur van het bedrijf PPLTherapeutics dat hie!p bij het k!onen van Dolly, vreest het ergste.Hij denkt dat pogingen om een mens te kionen zullen fa!en, en

omdat er in het geheim gewerkt wordt, is hij bang dat we van alle mislukkingen mets tehoren krijgen (geciteerd in Becker, 2001).

Er zijn verschilende partijen in de race omde eerste menselijke k!oon te maken.De embryologist Severino Antinori isbekend geworden door bij een 63-jarigevrouw een bevrucht donorei teimplanteren, waardoor ze de oudste vrouwooit is die een baby kreeg. Inmiddels is hijvoornamelijk in de publiciteit doordat hijheeft aangekondigt dat hij van plan is eenmens te kionen.Dr. Antinori heeft een vruchtbaarheids-kliniek in Rome en wil zijn methode vanhet klonen van mensen beschikbaar maken voor koppels die zeif op geen enkele mamerkinderen kunnen krijgen, bijvoorbeeld als de man geen sperma produceert. Genetischmateriaal van de vader zou gemjecteerd worden in de eicel, dat in de baarmoedergeimplanteerd wordt. Het resultaat is een kind dat in theorie dezelfde fysieke eigenschappenheeft als de vader. Antinori heeft aan een Italiaanse krant laten weten dat zich a! 1.500koppels hebben aangemeld voor zijn onderzoeksprogramma (BBC news, 2001).Antinori werkt in nauwe samenwerking met Dr. Panos Zavos, een Amerikaanse ivf-deskundige. Zavos opereert binnen het bedrijf 'Clonaid', dat is opgericht door de religieuezeRaëliaanse sekte, die ervan uitgaat dat mensen als kionen van buitenaardse wezens zijnontstaan (Becker, 2001). De religieuze sekte zegt inmiddels vijftig vrouwelijke leden bereid tehebben gevonden om de gok te wagen. Volgens Gregory Stock (2002), geneeskundigdirecteur aan de Universiteit van Californie, hebben ze voldoende in huis voor een gedegenpoging. Maar als zij niet slagen, is er volgens hem binnen vijf jaar een ander die hetklaarspeelt.De technische obstakels zijn volgens Fukuyama (2002, p.7'6) kleiner dan bij preImplantatiediagnostiek of genetische modificatie en eventuele bezwaren hebben meer te maken metveiligheid en ethiek betreft het experimenteren met mensen. Volgens Jos Wassink (2002) geefthet heersende taboe op de gekloonde mens excentriekelingen een uitgelezen kans omgeschiedenis te maken. Nu er verschilende partijen in de race zijn om de eerste gekloondemens daadwerkelijk geboren te laten worden, zou het aldus Wassink (2002) inderdaad we!


Figuur 9: Dolly.

Figuur 10: Antinori (1) en Zavos (r).

eens snel kunnen gebeuren. Kermelijk zijn er vrouwen bereid gevonden tot ingrijpendehormoonkuren met superovulaties als gevoig, want kionen is bij andere diersoorten bovenaleen kwestie geweest van grote aantallen en lage scores. Van de experimenten die met dierenzijn uitgevoerd weten we dat het kionen niet zonder gevaar is: overgewicht, miskramen envroeggeboorten komen veel meer voor dan bij normale zwangerschappen (Wassink, 2002).Zo waren er om Dolly te maken honderden eicellen, een tiental draagmoeders en velemiskramen 'nodig'. Desondanks zijn er rnmiddels ook kloonrunderen, -geiten, -varkens en -muizen op vergelijkbare wijze op de wereld gezet (Nijiand, 2000). Kionen lijkt dus vooraisnogonvoldoende veiig, maar de kloontechmek zou in de toekomst best sterk verbeterd kunnenworden.De doorbraak van de eerste reageerbuisbaby werd ook voorafgegaan door tallozeopgeofferde eicellen en teloor gegane embryo's. In 1978 kwam de eerste reageerbuisbaby,Louise Brown, ter wereld. Zij kreeg een warm welkom, zij het dat er naderhand nog watethisch geknokt werd over de toelaatbaarheid van de gemanipuleerde menselijkevoortplanting. Dat was echter bedaard toen in 1983 in het Dijkzigt-ziekenhuis in Rotterdamde eerste Nederlandse ivf-baby ter wereld kwam.Als er vraag is, zal er ook geleverd worden, aldus Silver (1997). Door de enorme drang bij demens naar eigen nageslacht en met te vergeten de enorme bedragen die daarbij om gaan — bijeen Amerikaanse ivf-kliniek is een echtpaar tussen de 75 duizend en 380 duizend guldenkwijt, citeert Silver - zullen zelfs moreel verwerpelijke of gevaarlijke techmeken wordentoegepast (Nijiand, 1998).Inmiddels is IVF een geaccepteerde en veel gebruikte methode om kinderen te verwekken,hoewel we nog altijd weinig weten over potentiele gevolgen voor bijvoorbeeld de kinderenvan reageerbuisbaby's en hun kansen op nageslacht. Het zou best kunnen dat de afkeer vankionen vanzelf bijdraait als het eenmaal zo ver is. En zeffs als het met de publieke opiniemeekrijgt, zal het volgens Silver een onvermijdelijke ontwikkeling zijn. De lokkende krachtvan het geld in de vrije markteconomie van de VS, of anders we! in Azië of Zuid-Amerika, isgroot en de emotionele druk van echtparen die op geen enke!e wijze een eigen kind kunnenkrijgen is intens. Silver concludeert hieruit dat wanhopige koppels zich zullen wifien en ookkunnen laten kionen. Zelfs a! kost een dergelijke conceptie een waanzinnig bedrag, ook a!worden enkele ondernemers er steenrijk van, en ook al is de hele we!denkende wereld tegen.En waarom ook met, vraagt Silver zich af.

Klonen hebben een slecht imago, waar mensen negatieve associaties bij hebben. Kionen is eendankbaar onderwerp voor romanciers. Aldous Huxley zette met Brave New World desombere toon waarmee het onderwerp doorgaans wordt behandeld. Maar 'The Boys fromBrazil, waarin Ira Levin het kionen van Hitler beschrijft, is waarschijnlijk het meestaangehaalde boek in de kloon-hype.Dat aanvankelijke afgrijzen is inmiddels wat verstild. Zo laten veel overheden inmiddels hetzogeheten 'therapeutisch kionen' mondjesmaat toe. Daarbij proberen onderzoekers weefsels,en misschien ooit organen te vormen, vanuit losse cellen. Het gebruik van de kloontechmek isslechs een hulpmiddel om voor de patient paskiare weefsels te maken die met wordenafgestoten (Nijiand, 2000).

Volgens Jos Wassink (2002) is kionen een overschatte techniek. Bestaande individuen klonenheeft zeer beperkte toepassingen en de kionen zeif zullen niet meer of minder bijzonder zijndan gewone mensen. Maar volgens Silver (1997) gaat de werkelijke betekenis van dekloontechniek een stap verder: het is de opstap naar de genetisch gemodificeerde mens.

Fukuyama (2002) ziet het als de ultieme uitdaging voor genetische technologie om 'designerbabies' te maken. Dat wil zeggen dat genetici genen hebben geIdentificeerd die coderen vooreigenschappen als intelligentie, lengte, haarkleur, agressie, zeffvertrouwen etc. en deze kennisgebruiken om een 'betere' versie van het kind te maken. Het betreffende gen zou theoretischmet eens afkomstig hoeven zijn van een mens. Ouders kunnen zeif het ideale kind ontwerpenen erfelijke ziektes zullen tot het verleden behoren.

Recente ontwikkelingen in de evolutie van de mens - Suzanne Hofla 31

Volkskrant-columnist Ronald Plasterk en NRC-columnist Piet Borst waarschuwen voor a! tehooggespannen verwachtingen. Borst (2000) wees erop dat de functies van de meeste genenvan de fruitvlieg inmiddels we! bekend zijn, een stap die bij de mens nog lang met is gezet,maar dat het voor ons nog een raadse! is hoe nu een verbeterde versie van dit simpele diertjete maken. En Plasterk, die naam maakte met het genetisch in kaart brengen van een wormpjemet 959 lichaamscellen, mengde zich onlangs in het kind-op-bestelling-debat met deuitspraak dat over 25 jaar nog altijd meer dan 95 procent van de kinderen gewoon in bedwordt verwekt. Gaat u rustig slapen, luidt de impliciete suggestie.Die houding is volgens Obbema (2001) ongepast, want de genetische revolutie is tebelangrijk om aan de wetenschap alleen over te laten. Niet alleen heeft het verleden onsgeleerd dat wetenschappers met de beste bedoelingen de meest dodelijke wapens kunnenuitvinden, maar bovendien toont datzelfde ver!eden aan hoe snel de ontwikkelingen opDNA-v!ak gaan. Wie het vijfentwintig jaar geleden had over gekloonde schapen, transgeneapen, gemanipuleerde soja en genetische screening bij prenataal onderzoek zou voor eenfantast zijn uitgemaakt. Inmiddels zijn a! die verschijnselen werkelijkheid geworden en valteen versnelling van de ontwikkelingen te voorspellen. De genetische revolutie krijgt steunvan de digitale; de computerkrachten die het Human Genome Project aanzienlijk hebbenversne!d, worden ook losgelaten op allerlei andere DNA-projecten (Obbema, 2001). DeAmerikaanse computerexpert Ray Kurzweil heeft om die reden de verwachting uitgesprokendat we de komende twintig jaar meer veranderingen zu!len ervaren dan in de geheletwintigste eeuw (geciteerd in Obbema, 2001).Of dat waar is staat te bezien, maar de versnelling die door de combinatie van informatica engentechnologie plaatsvindt, is een voor iedereen onbekende grootheid. De positie vanvoorzichtige wetenschappers die beweren dat het allemaal zo'n vaart met zal lopen, wordtdaardoor verzwakt. Zij lijken wel een aantrekkelijke middenpositie tussen zwartgaffigen enoptimisten in te nemen, maar ook zij weten het met (Obbema, 2001).

4.2 Evolutionair effect van biotechnologie op mensenAfgezien van de vraag of dit allemaal kan; om van enige evolutionaire betekenis te zijn, moeteen meuwe techniek op grote schaal aanslaan. Dat het zover za! komen wat betreft hetmodificeren van inteffigentie, verwerpt Ritsema (2002) in het NRC Handeisbiad. Ten eersteomdat deze eigenschap ongelooffijk ingewikkeld traceerbaar is - waarschijnlijk zijn erhonderden genen bij betrokken. De ingewikkelde oorsprong van inteffigentie betekent dat zeniet eenvoudig genetisch mampuleerbaar zal zijn. De andere reden is dat volgens haar bijnaiedereen tevreden is met zn eigen intelligentiemveau. Mensen willen altijd we! graag mooierof rijker zijn, maar ze zeggen zelden van zichzelf dat ze eigenlijk te dom zijn, zo redeneerdRitsema. A!s mensen tevreden zijn met hun eigen inteffigentie, dan zullen ze zich ook geenzorgen maken over de s!imheid van hun kinderen, want die wordt toch door de oudersbepaald, zowel direct via de genen a!s indirect via het opvoedingsmilieu (Ritsema, 2002).

Een technische beperking van de mogelijkheid tot het modificeren van mensen heeft temaken met populaties. Zelfs als het lukt om een geslaagde designer baby te maken, zal de'menselijke aard' met veranderen tenzij die veranderingen plaatsvinden op een statistischsignificante manier voor de populatie als geheel.Fred Iklé (in Fukuyama, 2002) beweert dat elke toekomstige poging om het menselijk rasgenetisch te verbeteren bedolven zal worden door de natuurlijke popu!atie groei.(Fukuyama, 2002, p.7'9) Betekenen al deze beperkingen van genetische technologieen dan dathet geschetste beeld van designer babies met realistisch is? Er zijn verschil!ende redenen ommeuwe technologien met te snel naar het rijk der fabelen te verbannen. Ten eerste gaantechnologische ontwikkelingen soms sneller dan verwacht. Eind jaren '80 was de consensusvan genetici dat het onmogelijk zou zijn om een zoogdier te klonen uit voiwassen somatischecellen (Fukuyama, 2002). Met Dolly werd in 1997 het tegendeel bewezen.Van het Human Genome Project voorspelde men in de jaren '90 dat het project tussen 2010 en2020 afgerond zou worden. Uiteindelijk was het werk al in juli 2000 voltooid(Fukuyama,


2002, p.79). Bovendien zijn er we! degelijk voorbeelden te noemen waarbij nieuwe medischetechnologien een effect hadden op popu!atie-niveau ten gevolge van keuzes van miljoenenindividuen. In Korea bijvoorbee!d, werden er 122 jongens geboren in begin jaren '90 op 100meisjes. Normaal is dat 105 op 100. In China ligt het jets minder extreem: 117 jongens op 100meisjes. Dit heeft volgeris schattingen van de econoom Amartya Sen (in Fukuyama, 2002)geleid tot een absoluut tekort van 100 miljoen meisjes. In deze landen is abortus als midde!voor sexe-selectie verboden, maar ondanks druk van de regering heeft het verlangen vanouders om een mannelijke erfgenaam te hebben de sex ratio's aardig verschoven (Fukuyama,2002, p.80).

In hoeverre nieuwe technologien aan zullen slaan bij het grote publiek, hangt voor een grootdeel samen met de publieke opinie omtrent dit onderwerp. De Volkskrant heeft een enquetelaten uitvoeren over de meningen over genetische modificatie waaruit blijkt dat naar deopvattingen van Nederlanders de huiver groot is. Genetische modificatie wordt met zondermeer van de hand gewezen, maar de afkeer ervan is virulent en neemt toe naarmate de!evensvorm hoger wordt. Stoeien met het erfelijk materiaal van p!anten kan voor ve!en nogwe! door de beugel, maar dieren moeten we als het even kan met rust !aten en de mens maga! helemaal met genetisch worden bijgeschaafd. A!s het tenminste aan de gemiddeldeNederlander zou !iggen (Obbema, 2001).Die negatieve houding tegenover een techno!ogische revo!utie is volgens Obbema allereerstterug te voeren op een gebrek aan kennis. In Neder!and is s!echts een handjevo! specialistenecht ingevoerd in DNA-onderzoek, op de voet gevo!gd door een a! even klein aanta!wetenschapsjournahsten. Hun wetenschappelijke nuanceringen bereiken het publiek niet ofnauwelijks (Obbema, 2001). Maar dit kan ook een kwestie van wennen zijn. Het gebruik vananti-conceptiemiddelen was aanvankelijk ook omstreden, maar wordt nu a!gemeen toegepastdoor de meeste neder!andse vrouwen.


4.3 Discussie over de toepassing van voortplantingstechnologie bij mensenAangenomen dat er een kans bestaat dat kionen en genetische modificatie van menselijkeembryo's tot de mogelijkheden gaan behoren in de toekomst, is dat gewenst? Die discussiekan op twee niveaus gevoerd worden, ik zal hierbij dan ook gebruik maken van zowelutulistische als principiele argumenten. 1k zal de term voortplantingstechnologie in dit stukgebruiken om alles aan te duiden wat met kionen of genetische modificatie van mensen ofembryo's te maken heeft. Voor een kosten/baten-analyse van voortplantingstechnologie zalik een aantal argumenten geven per belangengroep. Dit is opgedeeld in: kind, ouder,wetenschapper en maatschappij.

KindTransacties tussen genen zitten zo ingewikkeld in elkaar, dat de uitkomst vaak met volledigte voorspellen is. Gegeven het feit dat genen in verschillende levensfasen tot expressiekomen, kan het bovendien jaren duren voordat de volledige consequenties van een bepaaldegenetische manipulatie aan het licht komen. Hoewel ouders wellicht voor het belang van hetkind handelen, heeft het kind er geen stem in of het a! dan niet gemampuleerd is. Het kind isechter we! het slachtoffer als er negatieve bijwerkingen blijken te zijn.

De keuzes van ouders in de eigenschappen die ze hun kinderen zouden willen meegeven zijnook bepa!end voor het welzijn van het kind. Ouders zullen hun kinderen zo goed mogelijkwillen toerusten met goede eigenschappen. Maar 'goed' blijkt niet zo'n duidelijk afgebakendbegrip als je misschien zou verwachten. Ouders worden in hun keuze beInvloed doorculturele invloeden of wellicht de wens om 'politiek correct' te zijn, maar juist deze normenzijn onderhevig aan verandering. De ene generatie vindt ultradunne meisjes mooi of kinderenmet rood haar, dingen die makkelijk kunnen veranderen over een generatie.Je zou kunnen zeggen dat ouders d.m.v. opvoeding ook een duidelijk stempel op hunkinderen drukken door kinderen hun eigen normen en waarden op te leggen. Dit is echterwe! jets waar een kind later eventueel tegen in opstand kan komen en niet jets dat het kind derest van zijn of haar !even met zich mee zal dragen als een ongewilde tattoo en bovendiengedoemd is aan het eigen nageslacht door te geven.

Een van de nieuwe technologien die momenteel bestudeerd worden is het implanteren vankunstmatige chromosomen. Dit zou betekenen dat er een extra chromosoom bij de 46natuurlijke chromosomen wordt geplaatst. Dit kunstmatige chromosoom zou aangezetkunnen worden als de persoon in kwestie de leeftijd heeft bereikt om zijn of haar 'informedconsent' te geven en wordt bovendien met overgeerfd naar de nakomelingen. Kunstmatigechromosomen zouden op deze manier een brug kunnen vormen tussen preimp!antairediagnostiek en permanente modificatie van de afstammingslijn (Stock & Campbell, 2000).Hoewel het een originele manier is om de keuze voor genetische manipulatie bij het kind zeifneer te leggen, lijkt het me een dubieus of een dergelijke techniek ooit mogelijk wordt. Hetlukt ook met om het ethische dilemma met deze techniek te omzeilen want de implantatievan het chromosoom is zonder toestemming van het kind gebeurd. Bovendien zadel je eenkind op met een loodzware keuze waar het zeif grotendeels de verantwoordelijkheid voordraagt, waar het anders met over na had hoeven denken.

Wat kioneren betreft hoeven k!oons hoeven zich volgens Nij!and (2000) geen zorgen te makendat een gedeelde identiteit tot een geestelijke scheuring van de psyche leidt. Onderzoek vande Vrije Universiteit heeft uitgewezen dat aithans eeneiige tweelingen niet vaker lijden aandepressies of angststoornissen dan een!ingen of tweeeiige tweelingen (Nijiand 2000).Onderzoekers wijzen er bovendien op dat kionen genetisch met 100 procent identiek zijn,maar dat in de eicel waarin het erfelijk materiaal wordt ingebracht ook specifiekmitochondriaa! DNA aanwezig is dat elke kloon toch in zekere zin uniek zal maken. ZetfseeneiIge tweelingen, we! perfecte genetische kopien van elkaar, zijn toch nog steeds unieke


.1

individuen. De waardigheid van de ene heift van een tweeling wordt ook niet aangetast doorhet bestaan van de andere heift (De Lange, 1999).Het Rathenau instituut in Den Haag heeft een proefproces georganiseerd, waarin eenkloonkind twintig jaar nadat hij werd geproduceerd uit een lichaamscel van zijnonvruchtbare vader, zijn ouders en de medici aanklaagt die hem op de wereld zetten. Hij zougeboren zijn uit ambitie, niet uit liefde. Bovendien is zijn recht op authenticiteit geschondenen daarmee, als jongere tweelingbroer van zijn vader, ook zijn open toekomst, aldus deaanklacht (Nijiand, 2003). De uitkomst van het proces heb ik niet weten te achterhalen. Maarhet bezwaar dat 'het recht op een open toekomst' van het kind geschonden wordt, lijkt mezwaar meewegen. Bij eeneiIge tweelingen speelt dit vanzelfsprekend geen rol omdat eentweeling altijd even oud is.Kionen brengt volgens de Lange (1999) vooralsnog onverantwoord hoge sociale, fysieke enpsychische risico's voor het gekloonde kind met zich mee. Voor de eerste menselijke kloonszal wefficht gelden dat ze dezelfde gebreken zullen vertonen als kloons van anderediersoorten: overgewicht, miskramen en vroeggeboorten komen veel meer voor dan bijnormale zwangerschappen. Zeffs als de technologie uiteindelijk geheel veilig zou zijn, bestaater nog steeds de kans op psychisch leed. Maar als je aan een toekomstig kloonkind zouvragen of het blij is met zijn bestaan, vermoed ik dat het zal reageren als ieder ander kind. 1kacht het dan ook met waarschijnlijk dat er kloonkinderen zullen zijn die hun ouders gaanaanklagen. Als de hype van het produceren van de eerste kloon er af is, zal duidelijk wordendat kionen vooral een techmek is die toegepast kan worden ten behoeve van koppels diezielsgraag een eigen kindje wilen. Voor een kind lijkt het me heel belangrijk om zo gewenstte zijn. 1k zie dan uiteindelijk ook geen grote bezwaren om met aan die wens tegemoet tekomen.

OuderEen ouder wil over het algemeen het beste voor het zijn/haar kinderen. De belangen zijn dusnooit helemaal te scheiden. Toch zal ik enkele argumenten noemen die voornamelijkbetrekking hebben op de ouders. De kloontechniek zou bijvoorbeeld een uitkomst kunnenzijn voor kinderloze echtparen met een vurige kinderwens, zoals IVF dat nu a! is, maarvolgeris De Lange blijft dit een lijdensweg die niemand zal verkiezen als het ook anders kan.(De Lange, 1999)

Het kinderwens argument ligt in het verlengde van de discussie rond IVF. Bestaat er een'recht' op het krijgen van biologisch verwante kinderen? En zo ja, moet dat dan per se viaklonen gerealiseerd worden en eventueel op kosten van de gemeenschp net als IVF nu,mogelijk worden? Volgens Schuyt (2003) is het common sense antwoord op deze vraagsimpeiweg flee.

Maar er schuilt ook een gevaar in het algemeen toepassen van biotechnologie op mensen. Methet beschikbaar worden van een techniek, kan er een keuze gemaakt worden om die techniekte gebruiken of met. Kijken we straks even fronsend naar de ouders die hun ongeborenvrucht niet genetisch hebben laten onderzoeken, als naar de ouders uit Staphorst dieweigeren hun kinderen tegen polio in te enten? Dat klinkt misschien vergezocht, maar nu a!is er het geval van een zwaar gehandicapt Frans jongetje dat zijn ouders een proces heeftaangedaan, omdat zij geen DNA-tests hebben uitgevoerd (Obbema, 2001).

WetenschapperEen andere factor die een rol kan spelen bij de keuzes van ouders, is de behandelend arts ofbetrokken wetenschapper. Ouders kunnen met het belang van hun kind in het hoofd zichsterk laten bemnvloeden door iemand die er klaarblijkelijk verstand van heeft. Dat dezepersonen zich ook vaak laten leiden door wetenschappelijke ambities en idealen magduidelijk zijn. Een schrijnend voorbeeld hiervan is het jongetje dat een meisje werd. De heiftvan een mannelijke eeneiIge tweeling werd naar aanleiding van een medische fout opgevoedals meisje. Uit wetenschappelijke ambitie werd volgehouden dat het experiment ges!aagdwas, toegejuicht door de feministische beweging. Het jongetje in kwestie was echter


doodongelukkig en heeft zich op latere leeftijd aisnog laten ombouwen tot man (Colapmto, inFukuyama, 2000, p.95). Zo kan ik me ook voorstellen dat de motivatie van Zavos en Antinorimeer ambitieus is en dat de prioriteit niet ligt bij het welzijn van hun kianten. Mocht kionenof GM echter uiteindelijk een veelgebruikte standaard techniek worden, dan zou ditargument minder zwaar gaan wegen.

MaatschappijDe wetenschapsfiosoof en natuurkundige Joost Poort (1998) pleit ervoor vooruit te kijken alshet morele vraagstukken over nieuwe technieken betreft. Einstein, die Roosevelt wees op demogelijkheid een atoombom te bouwen, had zich moeten bedenken dat hij met het Iaatstewoord zou krijgen over het gebruik van zijn geesteskind. En het is a! te gemakkelijk jeachteraf te verweren met 'zo had ik het met bedoeld'.

Culturele normen kunnen ouders ook verleiden tot het maken van verkeerde keuzes die hunkinderen uiteindelijk schaden. In veel Aziatische culturen is het voordelig voor de ouders omeen zoon te hebben omdat ze dan hoger in aanzien staan en omdat hij voor hen kan zorgenals ze later oud zijn. Als door middel van prenatale diagnostiek de keuze voor een jongen ofmeisje bij de ouders komt te liggen, wordt de natuurlijke ratio door culturele normenbemnvloed. Je zou je kunnen voorstellen dat dit de meisjes schaadt die met geboren worden.Naarnaast heeft een verschoven sex-ratio een negatief effect voor de jongens als groep, omdatzij later meer moeite zullen hebben om een partner te vinden. Als de mannen die geen vrouwhebben kunnen krijgen, zich ontwikkelen tot een groep waarin relatief meer geweld encriminaliteit voorkomt, zal dit de maatschappij als geheel treffen. (Fukuyama, 2000, p.96).Sommige voordelen die mensen hun kind eventueel zouden willen meegeven zijn bovendienrelatief. Een bovengemiddelde lengte kan voordelig zijn in de zin van sexuele aantrekking,sociale status, athletische kansen, enz. Dit is echter relatief. Als veel ouders ervoor kiezen omhun kind langer te laten zijn zodat het mee kan spelen in het nationale basketbalteam, leidtdit slechts tot een wapenwedloop waarbij er geen absoluut voordeel is. Hetzelfde zou kunnengelden voor inteffigentie. Een maatschappij met veel intelligente mensen zou misschienwelvarender kunnen zijn voor zover dat met elkaar te maken heeft. Voor de ouders zou hetwe! eens een illusie kunnen zijn dat hun kind er voordeel bij heeft om intelligent te zijn. Alsde beste banen naar de inteffigente mensen gaan, neemt het aantal banen nog met toe met hetaantal slimme mensen. Het betekent we! dat mensen die om religieuze of andere redenen hunkind niet genetisch veranderen er nadeel bij kunnen hebben. Dit kan die ouders onder zwaredruk zetten om hun kinderen toch te laten modificeren uit angst hun eigen kinderen achter testellen (Fukuyama, 2000, p.97) Als een keuze dus door een individu wordt gemaakt i.p.v.door de staat, betekent dat met direct dat die keuzes zonder nadelige consequenties zijn(Fukuyama, 2000, p.100). We weten met wat er gaat gebeuren, dus laten we het maar metdoen, is dan het bekende argument wat ook wel het 'voorzorgprincipe' wordt genoemd. Erzijn vele aspecten van de menselijke aard waarvan we denken dat we het begrijpen en die weeventueel zouden willen veranderen. Deze veranderingen hoeven echter met positief uit tepakken. Evolutie is een blind proces en volgt de medegenloze logica van het overleven vande individuen die zich het best hebben aangepast op hun omgeving.Het is vandaag de dag politiek correct om de menselijke eigenschappen als 'vijandigheid' en'aggressiviteit' te betreuren of zelfs af te keuren. Er zijn echter evolutionaire redenen datzulke eigenschappen bestaan. Als iedereen lief is voor elkaar is het evolutionair voordelig omdat met te zijn. Als er iemand in een populatie van lieve mensen alleen aan zichzelf denkt,krijgt die persoon meer toegang tot resources. Het is dus een onstabiele situatie om eenpopu!atie met alleen maar lieve mensen te hebben. Dat is volgens het 'Hawk/Dove' principe,wat ik hier met verder zal uitleggen. 1k wil hier alleen mee benadrukken dat onderscheidmaken in 'goede' en 'slechte' eigenschappen heel complex is, zo met onmogelijk.

Een ander probleem wat hierbij optreed is dat de techmek om mensen te modificeren duur isen daardoor met voor iedereen beschikbaar. Op deze manier kan er een tweedeling in demaatschappij ontstaan tussen mensen die het zich kunnen veroor!oven om hun nageslachtgenetisch te modificeren en mensen die dat met wil!en of er te arm voor zijn. Deze tweedeling


zou op persoonsniveau kunnen plaatsvinden, maar het kan ook zo zijn dat de rijke westerselanden het kunnen betalen en de armere landen met. Met genetische modificatie zou hetmogelijk kunnen worden om de evolutie spectaculair te laten versneilen. En aangezien bet desuccesvolle groep mensen blijft die genetische modificatie kan blijven toepassen en de armegroep mensen hier relatief nog armer bij afsteekt, omdat zij we! te kampen hebben metziektes en dergelijke, kan dit leiden tot een tweedeling. Deze tweedeling zou volgens Silver(1997) zelfs brnnen een relatief klein aantal generaties in een soortsplitsing kunnenuitmonden doordat mensen die genetisch gemodificeerd zijn, te sterk afwijken van denatuurlijke mensen waardoor ze samen geen nageslacht meer kunnen voortbrengen (Silver,1997).

Hoe zou de wereld eruit zien als er ten gevolge van genetische modificatie twee soortenmensen op moeten wonen? Het normen- en waardenpakket wat we als mensen hebbenopgebouwd za! volgens Silver wefficht niet langer betrekking hebben op mensen van eenandere soort (Silver, 1997). Dat blijkt we! uit hoe moeizaam mensen van verschillende rassenelkaar soms kunnen accepteren.In bet maatschappelijk debat is zu!k abstract onbehagen doorgaans kansloos tegen depraktische voordelen op korte termijn, meent Swierstra (geciteerd in Giesen, 2003). Stel dathet kionen van mensen zal uitgroeien tot een probleemloze techniek. Dan za! er ongetwijfeldeen beweging ontstaan van mensen die er belang bij hebben, bijvoorbeeld van homo's enlesbiënnes die een kind met eigen DNA willen, of mensen bij wie een ivf-behandeling metsuccesvol is.Zoa!s bij de meeste ethische kwesties laat zo'n beweging zich met bestrijden met abstracte enuiteindelijk onbewijsbare cultuurkritiek. De criticus staat meteen te boek als een moralist dieanderen hun recht op ge!uk ontneemt, met paternalistische argumenten: u denkt dat u erge!ukkig van wordt, maar ik, de filosoof, weet we! beter!De tegenstanders van prenata!e diagnostiek hebben altijd aangevoerd dat de tolerantie tenopzichte van mongooltjes en andere gehandicapten zal afnemen als bet gemeengoed wordtom kinderen vooraf te screenen. Mogelijk hebben zij daar gelijk in, maar ze kunnen het metbewijzen. De praktische voordelen - de bijna-garantie van een gezond kind - wegen dan ookzwaarder. Waarschijnlijk is ook kionen - ooit, in een verre toekomst - met tegen te houden.De meeste mensen kunnen met aanzienlijk meer p!ezier en tegen lagere kosten een babylangs natuurlijke weg concipiëren. Waarschijnlijk zullen de meeste ouders ook de voorkeurgeven aan een kind met eigen DNA dan aan een kind dat langs genetische weg is 'opgevoerd'tot een modelmens.Swierstra, techniekfiosoof aan de Umversiteit Twente zegt (geciteerd in Giesen, 2003) 'Wiewil er kionen? Je hebt mensen die een k!oon van zichzeif willen. Dat is een we! heel narevorm van ijdelheid, die met zo veel voor zal komen. Dan heb je mensen die een overledenkind willen reproduceren. Volgens mij zal dan blijken dat zo'n kind toch heel anders wordtdan het kind dat je verloren hebt.' Verder zijn er nog homo's en lesbiennes die een genetisch'eigen' kind wilen. Voor beide groepen geldt overigens dat bet gemakkelijker is om eendonorvader of draagmoeder te vinden. In dit geval is bet kind in elk geva! voor de heift'eigen'.Is Swierstra met a! te luchtig? Kionen kan toch vervelend zijn voor bet gekloonde kind? Vande kloon van een muzikant wordt van jongs af aan verwacht dat hij hits gaat scoren. Dat kaninderdaad buitengewoon vervelend zijn. Zo zijn er meer scenario's denkbaar. Een k!oon dieziet dat de vrouw waaruit zij gekloond is op haar 45-ste aan borstkanker overlijdt. Een kindheeft recht op een open toekomst, vind ik. Als ouder moet je je ook willen laten verrassen. 1kben er dus niet voor. Maar vergeleken met aile leed in de wereld vind ik bet ook weer met zoschokkend a!s er ooit een handjevol mensen is dat een gekloond kind wil. (Giesen, 2003)

In het debat over de concrete vraag 'a! dan met biotechnologie van mensen' is er volgensSwierstra (2000) met altijd plaats voor morele intuIties. Hij waarschuwt voor regelethiek diemensen ertoe dwingt om hun irrationele, want met in de regelethiek passende argumenten telaten varen. Het probleem hierbij is dat we na het inventariseren van de geldige argumentenwe! zijn uitgepraat, maar nog lang niet zijn uitgetwijfeld.


—

GelijkwaardigheidEn hoe maatschappelijk aanvaardbaar is sociale ongelijkheid op genetisch viak: krijgen rijkenstraks niet alleen het privilege van grotere huizen en auto's, maar ook van genetischeverbetermg? Of moet dat worden voorkomen en moeten we ervoor pleiten genetischemanipulatie in het ziekenfonds te stoppen? En wanneer mogen we tot dit soort ingrepenovergaan: heipt wellicht het criterium van de Amerikaanse fiosoof Allen Buchanan(aangehaald in Obbema, 2001), die stelt dat genetische modificatie met mag worden gebruiktvoor verbeteringen (intelligenter, muzikaler, mooier), maar wel voor behandelingen die eropgericht zijn te voorkomen dat iemand onder de grens van 'normaal menselijk functioneren'terechtkomt?Of zijn ook die laatste ingrepen discutabel, omdat we dan een wereld zouden kunnen krijgenwaarin afwijkingen als blindheid en doofheid met langer worden getolereerd, want zekunnen immers worden vermeden? De Amerikaanse filosofe Martha Nussbaum (aangehaaldin Obbema, 2001) waarschuwde in dit verband tegen de dwang die voor ouders uitgaat vaneen genetische 'fix' en wees daarbij op haar eigen gehandicapte dochter. Juist alle pesterijenover haar handicap maakten haar dochter tot een volkomen onafhankelijke persoonlijkheid.Mensen worden denkers, omdat ze geen cheerleaders kunnen worden, merkt Nussbaum op.A!s de medische stand a! zo ver was geweest, dan zouden artsen bij haar dochter zekerhebben vastgesteld dat zij beneden de grens van 'normaa! menselijk functioneren' terecht zoukomen - en is het zelfs de vraag of ze we! ter were!d zou zijn gekomen. Nussbaum verzet zichdaartegen en waarschuwt tegen het tot norm verheffen van wat als normaa! wordtbeschouwd (Obbema, 2001).Aan de hele onderneming van het mensklonen en genetische modificatie ligt de stilzwijgendeveronderstelling ten grondsiag dat men zou kunnen weten welk menstype beter zou zijn daneen ander en dat de designers precies die afwegingen kunnen maken. Zijn mensen met eenlager IQ minder wenselijk dan die met een hoger? Moeten we allemaal Mozartjes worden?Wie beslist daarover? In de wens tot wenskinderen ligt de hoogmoed verborgen dat toch,lekker alle mensen met gelijkwaardig zijn. Kionen van mensen om deze reden gaat erbovendien vanuit dat de genen allesbepalend zijn voor het latere gedrag van mensen.Bovendien betekent het k!onen van mensen een radicale breuk van miljoenen jaren evo!utie(Schuyt, 2003).

Menselijke waardigheidDe Franse president Chirac veroordeelde het klonen van mensen met, zoals zijnAmerikaanseambtgenoot, uit naam van de menselijke umciteit, maar omdat hier 'dewaardigheid van mensen wordt ondermijnd door het scheppen van een verlangen om aan dedood te kunnen ontkomen'(geciteerd in de Lange, 1999) Loze politieke retoriek? De Lange(1999) denkt dat de ophef over gentechnologie in het a!gemeen met !osstaat van de menselijkezoektocht naar onsterfelijkheid. Het kionen be!ooft ons een zekere onvergankelijkheid. Genenzijn 'overlevingsmachines', a!dus Richard Dawkins in The Selfish Gene (1976, aangehaald inde Lange, 1999). Zij zijn evolutionair toegerust om eeuwig te leven. Individuen zijn detoevaffige verblijfplaats van genen, de biologische niche waar zij zicKzelf kunnen kopieren.We vermengen ons umeke genetische combinatie pakket door sexue!e voortplanting, enleveren s!echts de heift van de genetische code van onze kinderen. Ons individue!egenenpakket van 46 chromosomen zou echter met kloontechniek voor honderd procent doorde eeuwen heen kunnen worden gekopieerd. Ook het gekloonde individu zal verouderen ensterven, maar het heeft een kopie van zichzelf achter de hand. Het individu za! de tijdweliswaar met overwinnen maar, mits hij tijdig zorgt voor een lege eice! en een gastvrijebaarmoeder, hem toch te slim af zijn (De Lange, 1999).Het gebruik van stamcellen voor therapieen is in een aanta! Westerse landen inmiddels bijnaaanvaard, maar de grote vraag is of je mensen mag maken uitsluitend ten behoeve vanandere mensen. Dit komt in strijd met ons beginse! van gelijke waardigheid. Bovendienkomen er wellicht spoedig betere therapieen dan kionen (Schuyt, 2003). Voor de potentie!edoe!groep voor kionen - ouders die geen kinderen kunnen krijgen - zullen dus misschienbinnenkort betere technieken bestaan die te verkiezen zijn boven kionen.


.1

Swierstra stelt het volgende: 'Een ding produceer je, een kind ontvang je. Dat is een sterkeovertuiging van veel mensen. Maar het is moeilijk om die met zwart-wit argumenten teonderbouwen' (geciteerd in Giesen, 2003). Veel ethici wantrouwen die morele intuItie. In degeschiedenis hebben nieuwe ideeëen altijd weerstand opgeroepen. Ook het feminisme enanticonceptie werden ooit beschouwd als een inbreuk op de 'natuurlijke orde'. Morele intuItiekan ook een vorm van weinig beredeneerd conversatisme zijn, zegt bijvoorbeeld Inez deBeaufort in de bundel Allemaal kionen van het Rathenau Instituut (aangehaald in Giesen,2003). De weerzin tegen kionen kan echter met worden afgedaan als louter behoudzucht,meent de Amerikaanse rechtsfilosoof Ronald Dworkin (geciteerd in Giesen, 2003). Geneticaraakt de basis van het menselijk bestaan. De menslijke ervaring is gebaseerd op het verschiltussen alles wat we 'van nature' hebben meegekregen en alles waar we zeif over kunnenbeslissen, aldus Dworkin. We kunnen iemand verantwoordelijk stellen voor wat hij doet(liegen, stelen), maar met voor wat hij is (dom, lelijk) Deze grens is de ruggengraat van onzemoraal in onze manier van denken over het leven, zegt Dworkin (geciteerd in Giesen, 2003).

Religieuze bezwaren:Volgens de overlevering van zowel Joden, Christenen en Moslims, is de mens naar God'sbeeltenis geschapen. Volgens Fukuyama (2002) heeft dit vooral gevolgen voor de manierwaarop Christenen tegen menselijke waarde aankijken. Zij maken een scherp onderscheidtussen mensen en de rest van God's creaties; alleen mensen zijn in staat tot het maken vanmorele keuzes, vrije wil en geloof. Vooral die laatste geeft de mens in Christelijk oogpunt eenhogere morele status dan de rest van de dieren. De katholieke kerk en conservatieveProtestantse groeperingen hebben zich sterk verzet tegen biomedische technologien.Geboortebeperking, 1VF, abortus, stamcelonderzoek, kionen, en genetische modificatie. Aldeze technologien zijn verkeerd omdat het de mens voor God laat spelen wat betreft hetcreëren van menselijk leven (of bet te vernietigen in geval van abortus). Genetischemampulatie ziet mensen niet als miraculeus product van de schepping, maar als som van eenaantal materiële processen die de mens kan begrijpen en manipuleren. Dit gaat in tegen deempirische waarde van de mens en dus tegen God's wil.Sommige mensen vinden dat religieuze overtuigingen een soort irrationeel vooroordeel zijndat in de weg staat van wetenschappelijke vooruitgang. Sommigen denken dat geloof enwetenschap flu eenmaal onveremgbaar zijn, terwijl anderen hopen dat educatie er uiteindelijkvoor zal zorgen dat de op religie gebaseerde argumenten tegen technologischeontwikkelingen vanzelf zullen verdwijnen.Daarbij wordt wellicht over bet hoofd gezien dat religies vaak voortkomen uit morelenormen en waarden die gedeeld worden door mensen zonder vast gedefinieerd geloof.Fukuyama (2002) noemt bet daarbij bovendien naIef om te denken dat geloof vanzelfverdwijnt. Hoewel er in West-Europa we! een trend is geweest van bet afnemen van hetaantal gelovigen met de modernisering, speelt geloof in Noord Amerika en Azië een grote rolhoewel bet onderwijs of de wetenschappelijke ontwikkelmg daar met minder zijn dan bier(Fukuyama, 2002 p. 88-91).


4.4 Politieke regulatie van voortplantingstechnologie:Het is gemakkelijk om tegen voortplantingstechnologie te zijn, als deze ontwikkelmg leidt toteen verknoeit clinisch experiment of een dodelijke allergische reactie op genetischgemodificeerd voedsel. Vaak zijn de gevaren van een nieuwe technologie echter helemaalmet zo duidelijk en moeilijk te wegen in een kosten-baten analyse. Fukuyama (2002) beveeltdan ook aan om een instituut op te richten wat uiteindelijk internationaal zou moeten gaanopereren dat zich met vraagstukken omtrent de gevaren en mogelijkheden vanvootplantingstechnologie bezighoudt (Fukuyama, 2002, p. 181-184). Dit instituut zou volgenshem moeten bestaan uit democratisch gekozen soevereine volksvertegenwoordigers die deautoriteit hebben om de voortgang en de vrijheid van biotechnologische ontwikkelingen tereguleren (Fukuyama, 2002, p.186-187) Maar is het we! realistisch om te denken dat deontwikkeling van technologie zich laat sturen door politiek? In het onderstaande stuk zal ikde situatie proberen in te schatten voor de regulatie van genetische modificatie en kionen enik zal hiervoor wederom het woord voortp!antingstechnologie gebruiken.

Kan biotechnologie gereguleerd worden?Er wordt beweerd dat geen enkel land de technologische ontwikkelingen kan reguleren ofverbieden, doordat het onderzoek en de ontwikkeling dan simpeiweg verhuizen naar eenander land. De enige mamer waarop voortplantingstechnologie aan banden gelegd zoukunnen worden, is door internationale regels, maar dat is vaak buitengewoon moeiijkonderhandelen, om nog maar met te spreken van de naleving ervan. Echter nu er geeninternationale regels zijn, is het voor ieder afzonderlijk land nadelig om zulke regels in testellen omdat iedere beperking die wordt opgelegd, een stap achteruit is t.o.v. alle anderelanden (Fukuyama, 2002, p. 188).Als dit pessimisme betekent dat er ook geen pogingen tot regulatie worden ondernomen, zoudit we! eens een 'self-fulfilling prophecy' kunnen worden. Het hoeft namelijk met onmogelijkte zijn. Er zijn vele gevaarlijke of ethisch controversiële technologien die effectief gereguleerdworden door de politick. Voorbeelden zijn kernwapens en -energie; biologische en chemischewapens; handel in lichaamsdelen; neuropharmacologische drugs; etc. De Internationalegemeenschap heeft experimenten op mensen in de hand gehouden. De bloei van genetischgemodificeerde organismen in het voedsel is geremd in Europa waardoor flu ook eerder nogenthousiaste Amerikaanse boeren terugkrabbelen. Men kan er over discussiëren of dezebeslissingen juist zijn geweest op wetenschappeijke gronden, maar hiermee is aangetoonddat technologische ontwikkelingen we! degeijk gestuurd kunnen worden.Critici zullen zeggen dat uiteindeijk geen enkele poging om technologie te regulerengeslaagd is omdat er altijd mensen zullen zijn die het toch doen. Op zich is dit waar. Geenenkel regime is volledig waterdicht en als je dingen op lange termijn bekijkt, zullen veeltechnologien uiteindelijk toch ontwikkeld worden. Dit hoeft echter geen reden te zijn omgeen wetten te maken. In ieder land is moord verboden en staat er een straf op. Dit betekentnog met dat er nooit moorden gepleegd worden. Dat is echter geen reden om moord danmaar te legaliseren.In het geval van kernwapens is de internationale gemeenschap vrij succesvol geweest in hetvertragen van de verspreidmg en ze weg te houden bij landen die er eventueel gebruik vanzouden willen maken. Het handjevol landen dat momenteel kernwapens bezit is relatief eenklein aantal als je bedenkt hoe veel landen het hadden kunnen zijn als er geen enkele restrictiezou zijn geweest.Nucleaire wapens zijn echter beter in de hand te houden dan voortp!antingstechnologie omtwee redenen. Ten eerste is het ontwikkelen van nucleaire wapens erg duur en vereist grotezichtbare instituten die particuliere ontwikkeling onwaarschijnlijk maken. Ten tweede is hetzo overduideijk dat kernwapens gevaarlijk zijn, dat er vrij snel wereldwijde consensus overwas dat deze technologie onder streng toezicht moest komen te staan.Voortplantingstechnologie kan daarentegen in kleinere laboratoria met minder geld wordengepractiseerd en bovendien is er geen vergeijkbare consensus over de gevaren vanvoortplantingstechnologie voor de mensheid.


I

Op zich is een kernbom in handen van terroristen ook een vee! directer gevaar dan datbijvoorbeeld Saddam Hussein gekloond zou worden. Het verbieden van dit soort technologiein Amerika zou we! een sterk remmend effect hebben. Ook als dat betekent dat andere !andenhet we! zouden toestaan of als er Amerikanen naar deze !anden op vakantie zouden gaan omzich daar te laten kionen.Het zou dus geen argument hoeven zijn dat regu!atie alleen werkt in internationaal verbandin deze geglobaliseerde wereld. Bovendien begint regulatie zelden op internationaal niveau.Landen moeten in veel gevallen eerst zeif regels maken voordat er internationa!e afsprakengemaakt worden (Fukuyama, 2002, p. 190).

Hoe wordt voortplantingstechnologie vandaag gereguleerd?Een voorbeeld van het succesvol reguleren van biotechno!ogie is het kionen van mensen metreproductieve doe!einden. In november 2001 waren 24 landen die reproductief k!onerenverboden. In 1998 heeft de Europese Raad een protoco! goedgekeurd dat werd toegevoegdaan de 'Convention of Human Rights and Dignity with Regard to Biomedicine", waarinreproductief kionen van mensen verboden wordt. Dit document werd goedgekeurd door 24van de 43 lidstaten. De Franse en Duitse regering hebben een voorste! gedaan bij de VN omreproductief k!onen van mensen wereldwijd te verbieden. (Fukuyama, 2002, p.191)De wereld is verdeeld over bet a! dan niet toestaan van voortplantingstechnologie. Aan hetene uiterste staat Duits!and en andere Europese landen die door hun oorlogsverleden noga!huiverig zijn voor alles wat aan eugenetica doet denken. Aan het andere uiterste staan enkeleAziatische !anden die om historische redenen nauwelijks zorgen maken om de ethischedimensie van voortplantingstechnologie.Het dominante ethische systeem in China, Confucianisme, kent geen concept van "God".Volksreligies zoals Taoisme en Shinto kennen zowel dieren a!s metlevende objecten eenspirituele dimensie toe. Boedisme zet zowel mensen als natuur in deze!fde kosmos. DezeAziatische godsdiensten hebben niet zo'n duidelijk onderscheid tussen de mens en de restvan de natuur a!s het Christendom (De Waa! in Fukuyama, 2002, p. 192). Dit heeft alsbijkomstigheid dat er wat meer respect is voor dieren maar ook relatief wat minder waardewordt toegekend aan een mensenleven. Mede om die reden zijn abortus en infanticide(vooral van meisjes) veelvoorkomende praktijken in vee! delen van Azië. De Chinese regeringstaat dingen toe die volgens Westerse maatstaven gruwelijk zijn, zoals bet oogsten vanorganen van geexecuteerde gevangenen. De Verenigde Staten staan van oudsher positieftegenover technologische innovatie en door de technologische evolutie van de laatste 20 jaarzijn ze deze over het a!gemeen als bevrijdend en verrijkend gaan beschouwen. Hiertegenoverstaat de kracht van de conservatieve religieuze grouperingen in de Verenigde Staten.Protestanten, Katholieken en in toenemende mate Moslims, hebben een rem gezet opongecontroleerde technologische vooruitgang.

De regels voor genetische modificatie van mensen zijn vee! minder ver gevorderd dan deregels op het gebied van k!onen. Dit komt volgens Fukuyama voornamelijk doordatgenetische modificatie van mensen nog met gebeurt. De bestaande wetten voor GMO's zullengedeeltelijk van toepassing kunnen zijn, maar het grootste dee! van de regels omtrent ditonderwerp zal nog vastgeste!d moeten worden.Bestaande wetten op het gebied van experimenten met mensen zijn gedeeltelijk ookbruikbaar voor genetische modificatie van mensen. De basis van de wetgeving op dat gebiedis de 'Neurenberg code' die naar aanleiding van de gruwelen van de Tweede Were!doorlogvastgesteld werd (Mifier, in Fukuyama, 2002). Deze werd later grotendeels vervangen doorde 'Helsinki Declaration' die wereldwijd aangenomen is door de 'World Medical Association'in 1964 (McNeil, in Fukuyama, 2002). Om deze wetten toepasbaar te maken voorvoortplantingstechnologie zouden er volgens Fukuyama vragen beantwoord moeten wordenals 'Gelden wetten voor experimenten met mensen ook voor embryo's buiten debaarmoeder?' Bij het beantwoorden van zu!ke vragen kunnen ethische commissies eenuitkomst zijn. Het inste!len van ethische commissies is echter met altijd een garantie datnormen en waarden gerespecteerd worden. Fukuyama waarschuwt ervoor dat het gevaarbestaat dat zulke commissies gaan optreden als 'advocaat van de duive!', waarbij er juist veel


geld en kennis gepompt wordt in het omzeilen van ethische normen en het op eenprofessionele manier goedpraten van het onderzoek. Het Human Genome Project bestede 3%van het budget aan het bestuderen van ethische, sociale en gerechtelijke implicaties vangenetisch onderzoek. Dit kan je beschouwen als een bewonderenswaardige betrokkenheid bijde ethische dimensies van wetenschappelijk onderzoek. Aan de andere kant kan je het ookzien als 'bescherm-geld' dat de wetenschappers moeten betalen om tegen de 'echte ethici'opgewassen te zijn (Fukuyama, 2002, p.204).

Fukuyama zegt in een interview (Calmhout, 2002) dat de geschiedems wordt voortgedrevendoor weterischap en technologie. De gevolgen van voortplantingstechnologie zijn volgensFukuyama gevaarlijk omdat hiermee de mens controle kan uitoefenen op sociaal gedrag.Fukuyama is pessimistisch over levensverlengende technieken omdat hij denkt dat geenenkele regering dit zal verbieden, ongeacht de gevolgen. Hij pleit voor, het liefst,internationale wetgeving om de biotechnologie waar nodig in te dammen (geciteerd inCalmhout, 2002).


Eigen mening:De medische wetenschap heeft grote vooruitgang geboekt de afgelopen eeuw. Kionen en GMzou je kunnen beschouwen als een volgende stap. Het is moeiijk om de grens te bepalen totwaar de medische wetenschap zich nog mag bemoeien met het leven. Naarmate de tijdvordert en de wetenschap zich verder ontwikkelt, komen er telkens nieuwe mogelijkheden,die ook zullen worden toegepast. Als een nieuwe technologie mensen kan helpen, kan je dateigenlijk met verbieden. Je kunt met meer stellen dat we de geneeskunde maar overboordmoeten zetten zodat de natuurlijke selectie weer zijn werk kan doen. Ondertussen heeftnamelijk een groot dee! van de bevotking zijn leven te danken aan de geneeskunde.Deze logica zou je ook toe kunnen passen op kionen. Zodra er een kloonkind geboren is, is dediscussie of het mag a! achterhaald. Je kunt een kloonkind net zo mm zijn recht op bestaanontzeggen als iemand die een harttransplantatie heeft gehad. De discussie is in dat opzichtwe! jets anders aangezien de kloontechniek wordt toegepast voordat we van een menskunnen spreken. Het dilemma is vergelijkbaar met de discussie omtrent IVF. Daar is geblekendat met de geboorte van het eerste IVF-kind de aversie tegen de techmek redelijk gesust is. InNederland zuilen veel mensen ondertussen zelfs we! iemand kennen die met P/F bezig is, omtoch nog een kind te kunnen krijgen.Aanvankelijk za! de k!oontechniek nog geoptimaliseerd worden. Dit proces kan eigenlijk nietdoor de beugel omdat het experimenteren met mensen betreft. 1k denk echter dat rege!s enwetgeving met kunnen tegenhouden dat er ergens op de wereld mensen gekloond gaanworden, zij het op k!eine schaal. Dat hoeft op zich met eens zo'n ramp te zijn: de ouders doenvrijwillig mee en ik kan me moeilijk voorstellen dat het kind dat hieruit komt, ondankswe!licht enkele 'kloonkwaaltjes', ondraaglijk za! lijden. Het zal een gewoon kind zijn datwellicht erg veel op een van de ouders lijkt. Als de kloontechniek uiteindelijk goed werkt ener geen risico's zijn voor ouders en kind, zie ik al minder bezwaren. 1k zou me zeffs kunnenvoorsteilen dat k!onen een gangbare techniek wordt met een vergelijkbare status als P/F nu inNederland heeft. 1k denk dat we het we! aan de toekomstige generaties over kunnen laten ofk!onen uiteinde!ijk a! dan met een geaccepteerde medische techmek wordt voor kinderlozeechtparen.Het gevaar van k!onen schuilt volgens mij dan ook met in het k!onen op zich, maar in detechniek die er voor gebruikt wordt. Technisch gezien is de stap van met k!onen naar wetkionen groter dan van kionen naar gemodiuiceerd kionen. Als kionen wordt toegestaanverlaagd dat de drempel om embryo's te kionen en genetisch te modificeren. 1k kan metinschatten of dat genoeg reden is om dan uit voorzorg ook maar het kionen te verbieden.Waarschijn!ijk heeft dit eerder een vertragend effect.

Genetische modificatie van mensen is wat mij betreft we! een serieus gevaar. In tegenstellingtot kionen zijn hier we! verregaande consequenties voor de mensheid denkbaar. Lee Silvernoemde a! soortsplitsing en een 'wapenwedloop' om de beste genen. Hier geldt hetvoorzorgprincipe dan ook zwaarder dan bij k!onen omdat het gevaar groter is. We weten metwat voor nood!ot we over onszelf afroepen als we op deze manier met onze genen omgaan.

Dat er een markt is voor kunstmatige reproductieve techmeken, is met zo vreemd. Nuvrouwen ook aan de arbeidsmarkt willen deelnemen ontstaat er vaak een conflict tussen hethebben van een kind of een carrière. Dit is mede de oorzaak van de 'reproductive delay' dieKap!an (2002) heeft waargenomen bij hoogopgeleide mensen. Tegen de tijd dat vrouwen indeze situatie aan een kind toe zijn, is het met meer zo makkelijk via de natuurlijke weg.Bovendien is de kans op een gehandicapt kind groter. Een oplossing kan zijn om via modemetechnieken dan toch te bewerkstelligen dat de vrouw zwanger wordt van een gezond kind. 1kzou echter liever zien dat het in deze were!d zo goed gerege!d werd dat een vrouw niet hoeftte kiezen. Betere kinderopvang kan een ingang zijn in deze prob!ematiek, maar het gaat hierook om een verandering in de mentaliteit. De arbeidsmarkt is hard en de concurrentie isgroot. Voor topfuncties is part-time werken vaak nog steeds niet realistisch. Bovendien is hetvoor een beginnende carrière vaak desastreus om er een paar jaar uit te zijn om kinderen op


te voeden. Dat is jammer, want zo werken we zelf mee aan het probleem van uitgesteldereproductie met alle gevolgen van dien. Op het gebied van de arbeidsmarkt zou regelgevmgwe! als instrument van de overheid kunnen dienen om hier een sturende ro! in te hebben.Positieve discriminatie van vrouwen; langer ouderschapsverlof, ook voor vaders; subsidiesvoor crèches op het werk; etcetera.

Als blijkt dat we met maatschappelijke op!ossingen de wens tot designer babies met kunnenremmen, is een verbod het laatste redmiddel. Voor de vraag of genetische manipu!atie vanembryo's verboden moet worden, zou ik de tweedeling aan when halen die Buchanan (inObbema, 2001) maakt in het gebruik van GM voor enerzijds 'verbeteringen' (inteffigenter,muzikaler, mooier), en anderzijds voor behandelingen die erop gericht zijn te voorkomen datiemand onder de grens van 'normaal menselijk functioneren' terechtkomt.GM ten behoeve van verbeteringen lijkt me met wenselijk om de redenen die ik reedsgenoemd heb. Het is misschien nog te vroeg om a! tot verboden in te gaan aangezien detechniek nog in de kinderschoenen staat, maar het gevaar zou we! reëel kunnen zijn. Er zounatuurlijk een ethische commissie aangesteld kunnen worden die de ontwikkelingen op hetgebied van GM in de gaten houdt, maar de media heeft daar flu al een rol in, doortoekomstprofeten als Silver en Fukuyama aan het woord te laten.GM gebruiken om erfelijke ziektes te voorkomen valt vo!gens mij eerder onder de categorievan moderne geneeskunde. Dat va!t haast met te verbieden, omdat er altijd mensen zullenzijn die hiermee geholpen kunnen worden. Je kunt naar mijn inzien met verbieden datmensen een gezond kind ter wereld brengen. Dat betekent met dat ik het een wenselijkeontwikkeling vind om ziektes en afwijkingen bij voorbaat op kunstmatige wijze genetisch uitte sluiten. Mensen die met helemaal gezond zijn, hebben volgens mij we! degelijkmeerwaarde voor de maatschappij. 1k sluit me dan ook aan bij het betoog van Nussbaum(p.38) die stelt: mensen worden denkers omdat ze geen chearleaders kunnen worden.

De snelle ontwikkeling van de wetenschap heeft de ifiusie doen ontstaan dat overal eenmidde!tje tegen is en dat alles met de juiste techniek verholpen kan worden. Dat dit somsleidt tot eindeloze procedures in ziekenhuizen realiseren mensen zich niet altijd. 1k denk datwesterse mensen zich te snel overgeven aan de dokter die het allemaal dient te weten.Ditzelfde geldt wat mij betreft voor kionen. 1k kan me met druk maken om een handjevolmensen dat zichzelf wil !aten kionen omdat ze geen kind kunnen verwekken via denatuurlijke weg. Het lijkt me al!een nog mooier als deze mensen zich bij hun lot neerleggenen accepteren dat een genetisch verwant kind er voor hen met in zit, en kijken naar dealternatieven; bijvoorbeeld een adoptiekind nemen.

De Westerse mens is in zoverre aan de evolutie ontsnapt, dat de omgeving geen grotebeperking vormt om te overleven. Des te harder schijnt de mens zich te ergeren aan haareigen imperfecties. Ondanks alle goede omstandigheden, gaan er nog steeds mensen doodaan kanker; bestaan er nog erfelijke ziektes; hebben we tehuizen vo! gehandicapten; zijn er inelke stud dieven en zwervers; en voor de mensen die het tot op hoge leeftijd presteren om teoverleven, komt de ouderdom met gebreken. Hoe verleidelijk is het om niet met dezeproblemen om te hoeven gaan maar het probleem aan de wortel aan te pakken: de mens zeffte veranderen. In de realiteit blijkt het echter complex in elkaar te zitten, en de effectenmoeiijk te voorspellen.

1k ben niet in staat een afweging te maken tussen het individueel belang en het belang voorde mensheid. Je mag zieke of gehandicapte mensen geen technologie onthouden die hen zoukunnen he!pen. Aan de andere kant mag het ook met zo zijn dat de wens om te helpen en tevoorkomen zo doorgedreven wordt, dat het de mensheid in gevaar brengt.

Lastige ethische vraagstukken kunnen denk ik alleen worden beantwoord als zo veelmogelijk mensen zich er over uitlaten. De meerderheid bepaalt. 1k ben het we! eens metObbema (2001) die zegt dat als het maatschappelijk relevante vragen betreft, het niet vereist isom diepgaande kennis van DNA-technieken te hebben, om tech tot een oordeel te komen.


Onderzoekers op dit viak zien met altijd meer dat het bij de maatschappelijke toepassmgvooral draait om principes als rechtvaardigheid en gelijkheid, begrippen waarover a!eeuwenlang wordt gedebatteerd en waarover hun mening, ondanks a! hun specialistischekennis, even interessant is als die van iedere burger. Naast wetenschappers en bio-ethici,zouden ook burgers en politici zich moeten bemoeien met het debat. Over veelwetenschappelijke controverses hoor je het grote publiek en de politiek niet. Misschien in hetlaatste stadium als de gekloonde mens a! bijna voor de deur staat. Meer betrokkenheid zoumooi zijn. 1k besef echer dat dit moeilijk te realiseren is. Het brede publiek laat zich niet altijdeven gemakkelijk interesseren. Dat blijkt we! uit het recente debat 'eten en genen' overbiotechnologie en voedsel. De belangstelling was laag. Toch moeten wetenschappers hetblijven proberen.


Conclusie1. De mens heeft door een uitmuntend vermogen tot leren aapassingen gemaakt en

uitvindmgen gedaan die het steeds makkelijker maakten om te overleven in verschillendehabitats. Dit heeft tot een vermiljoenvoudiging van de wereldbevolking geleid. De mensis echter nog steeds aan evolutie onderhevig. Met de ingewikkelde sociale structuur vande moderne mens is het mogelijk gebleken om een paar mensen aan de top te latenbepalen wat de selectiecriteria zijn om te kunnen voortplanten voor een grote groepmensen. Hoe dramatisch de gevolgen emotioneel gezien ook zijn, vanuit evolutionairoogpunt is het bijna een verwaarloosbaar aandeel op de wereldbevolking. In dat opzichtis er dus met echt van een invloed te spreken. Wat verder de invloed van de mens isgeweest op de evolutie is moeffijk te zeggen. Wat precies de impact van menselijkhandelen op de evolutie door de eeuwen heen is geweest, is moeilijk te onderscheidenvan natuurlijke evolutie en deze heb 1k met kunnen achterhalen.

2. De bemoeienis van de mens met de evolutie zou in de toekomst we! eens drastischevormen aan kunnen nemen. De eerste gekloonde mens staat waarschijnlijk binnenkortvoor de deur. 1k verwacht niet dat het effect van kionen op zich erg groot is op deevolutie van mensen, zij het op kleine schaal toegepast wordt. Het gros van dewereldbevolking kan op de normale mamer kmderen krijgen en zal vermoedelijk nietvoor een kloonkind kiezen. Het gevaar van bet ontwikkelen van de kloontechmek schuiltin de vergemakkelijking van genetische modificatie van embryo's. Er bestaat een reëlekans dat de wetenschap in enkele tientallen jaren in staat is om mensen genetisch temodificeren en van bijzondere eigenschappen te voorzien. Als deze technologie met aanbanden wordt gelegd, kan bet zo zijn dat de wereld birmen een paar eeuwen door tweesoorten mensen wordt bevolkt: gemodificeerde en met gemodificeerde mensen.

3. De grens tot waar de medische wetenschap zich met bet leven mag bemoeien verschuiftnaarmate er meer mogelijk wordt. 1k ben met in staat een afweging te maken tussen betindividueel belang en bet belang voor de mensheid. Je mag zieke of gehandicaptemensen geen technologie onthouden die hen zou kunnen helpen. Aan de andere kantmag bet ook met zo zijn dat de wens om te helpen en te voorkomen zo doorgedrevenwordt, dat bet de mensheid in gevaar brengt. De risico's voor de mensheid blijven bijkionen op zich beperkt. Genetische modificatie van mensen zou veel grotere gevolgenkunnen hebben. Dat zou een argument kunnen zijn om kionen we! toe te staan engenetische manipulatie met. 1k denk echter dat technieken die mensen kunnen helpen omgezonde kinderen ter wereld te brengen, met verboden kunnen worden. Genetischemodificatie om ziektes te voorkomen zou om die reden misscbien toch moeten kunnen.Hoe meer mensen bij dergelijke beslissingen betrokken worden, hoe breder betmaatschappelijk draagvlak. Regelgeving kan helpen bij bet tegenhouden van genetischemodificatie van mensen. Het beleid zou zich echter voora! op maatschappelijkeoplossingen moeten richten.


DankwoordBij deze wil ik Louis van de Zande en Bert Boekschoten bedanken voor de enerverendegesprekken en de tijd. Tevens Sjaak Swart bedankt voor het geduld en de motiverendewoorden.


Ref erenties

1. Barrett, L., Dunbar, R., Lycett, J. (2002) Human evolutionary psychology. Palgrave2. Bartlett, B. (1997) National Center for Policy Analysis, 3 September

(www.ncpa.org/ —ncpa/pi/internat/pdinter/pdintl78.html)3. BBC news (2001) (news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/1477698.stm)4. Borgerhoff Mulder, M. (1998). The Demographic Transition: are we any closesr to an

evolutionary explanation? Trends in ecology & evolution, 13 (7), 266-2705. Bowler, J.P. 1990. The role of the history of science in the understanding of social

Darwinism and eugenics, Impact of science on society, 159, 273-2786. Boyd, R. Richardson, P.J.(1985) Culture and the Evolutionary Process. University of

Chicago Press7. Buss, D. M., Schmitt, D. P. (1993). Sexual strategies theory: An evolutionary perspective

on human mating. Psychological Review, 100, 204-232.8. Calvin, W.H. The River that Flows Uphill: A Journey from the Big Bang to the Big

Brain. (1998; p.328-331) first print: 19869. Chai Bin Park; Nam-Hoon Cho. Consequences of a son preference in a low-fertility

society: imbalance of the sex ratio at birth in Korea. Population and Development Review,March 1995 v21 ni p59(26)

10. Darwin, C. (1979) The origin of species. London: Dent. Oorspr. uitg.: Everyman's library:1928

11. Deacon, Terrence. The symbolic species; the co-evolution of language and the humanbrain. 1997

12. Eugenics Watch (www.africa2000.com/ENDX/aepage.htm)13. Focher, F. The control of cultural evolution has been tried, what's next? BioEssays 23: 76114. Foley RA (1999) The evolutionary geography of Pliocene hominids. In T Bromage and F

Schrenk (eds.): African Biogeography, Climatic Change, and Hominid Evolution. Oxford:Oxford University Press, pp. 328-348

15. Fukuyama, Francis. Our Posthuman Future: consequences of the biotechnologyrevolution (2002) Farrar, Straus and Giroux, New York

16. Gangestad SW, Simpson JA (2000). The evolution of human mating: Trade-offs andstrategic pluralism. Behavioral and Brain Sciences, 23, 573-644.

17. Goodall, J. (1990) Through a Window: My Thirty Years with the Chimpanzees of Gombe.Boston : Houghton Mifflin

18. Harpending H, Rogers A (1990) Fitness in stratified societies. Ethol. Sociobiol. 11:497-50919. Josephson, S.C. (1993) Status, reproductive success, and marrying polygynously. Ethology

and sociobiology. 14(6), 391-396.20. Kaplan H, Lancaster JB, Tucker WT, Anderson KG (2002). Evolutionary approach to

below replacement fertility. American Journal of Human Biology, 14, 233-256.21. Kolata, G. (1998). Clone: The road to Dolly, and the path ahead. New York: William

Morrow and Company.22. Krebs, J.R., Davies, N.B. (1997) Behavioural Ecology; an evolutionary approach. Blackwell

science.23. Kubiak JZ, Johnson M. H. Human infertility, reproductive cloning and nuclear transfer: a

confusion of meaning. BioEssays 2001; 23; 359-36424. Low BS, Simon CP, Anderson KG (2002): An evolutionary ecological perspective on

demographic transitions: Modeling multiple currencies. Amer. J. Human Biol. 14, 149-167.25. Lycett JE, Dunbar RIM, Voland E (2000) Longevity and the costs of reproduction in a

historical human population. Proc. Roy. Soc. Lond. B. 267:31-3526. Maynard Smith, J. & Szathmary, E. (1995) The major transitions in evolution.27. Meagher, T.R. & Futuyama, D.J. (2001) Evolution in the century of biology; Evolution

science & society, The American naturalist. Vol.158 suppl. 600A


28. Mu!, J. de. 1996. Homo Sapiens cyberneticus. In J.J.W.Lisman, G.Goris & J.G.van Soest(Eds), Van kennis naar informatie: van informatie naar kennis (pp. 163-171) Leiden:Boerhave Instituut

29. Murdoch, G.P. (1967) Ethnographic atlas. Pittsburgh: University of Pittsburgh Press30. Pearson, R. (1996) Heredity and Humanity: Race, Eugenics and Modern Science.31. Pérusse, D. (1993) Cultural and reproductive success in industrial societies: testing the

relationship at the proximate and ultimate levels. Behavioral and Brain Sciences 16: 267-32232. Relethford, J.H. 1996 The human species: an introduction to biological antropology - 3rd

ed. Mayfield Publishing Company33. Rogers AR (1990) Evolutionary economics of human reproduction. Ethol. Sociobiol. 11:479-

49534. Silver, Lee M. Sleutelen aan de schepping; het ontwerpen van menselijk leven in het

nieuwe millennium (Oorspronkelijke titel: Remaking Eden. C!oning and Beyond in aBrave New World). 1997

35. Stamhuis, Ida H. The changing image of the sciences. (p.72-83) Kluwer. 200236. Stearns SC (1992). The evolution of itfe histories. New York: Oxford University Press.37. Stock, Gregory. Redesigning humans; our inevitable future. 200238. Symons D (1989) A critique of Darwinian anthropology. Ethol. Sociobiol. 10: 131-14439. Tooby, J., Cosmides L. (1990) The past explains the present. Ethol. Sociobiol. 11: 375-42440. Vining, D.R. (1986) Social versus reproductive success: The central theoretical problem of

human sociobiology. Behavioral and brain sciences. 9: 167-21641. Weiblen, G. (2002) Tropical scientists find fewer species than expected. 24 april, Nature

(wwwl.umn.edu/urelate/newsservice/newsre!eases/02_O4weiblen.html)42. Wilkins A.S. O'Brave New World that has such technologies in it! BioEssays 2001; 23:301-

303

Krantenartikelen:1. Achterhuis, H. Het hedendaagse heilige. Volkskrant. 19942. Becker, S. Bang voor de verbeterde versie. Trouw. 20023. Becker, S. Zet die sciencefictionplaat nou eens af! Trouw. 20024. Becker, S. Die kloon, die komt er. Trouw. 20015. Bleich, A. Slechts in een opzicht optimist. Volkskrant. 19996. Calmthout, M. van., Renssen, H.van. De gevaren van biotechnologie zie je met meteen.

De Volkskrant. 20027. Heumakers, A. Na de mens. NRC. 20028. Giesen, P. De moraal van het klonen. Vo!kskrant. 20039. Kiever, W. Na de mens. NRC. 200210. Lange, F. de. Been van mijn gebeente en vlees van mijn vlees. Trouw. 199911. Nijiand, R. Kloonklachten. Volkskrant. 200312. Nijiand, R. Hoe de kindertjes zullen komen. Volkskrant. 199813. Nijiand, R. Kloon mij. Volkskrant. 200014. Obbema, F. DNA-debat zonder angst. Volkskrant. 200115. Poort, J. Kloonverbod duldt geen uitstel. Volkskrant. 199816. Ritsema, B. Vruchtoptimalisatie. NRC. 200217. Schuyt, K. Het kloontjesvolk. Volkskrant. 200318. Snoeijen, M. De vrouw over honderd jaar. NRC. 200219. Swierstra, T. & Hilhorst, P. Het onbeholpen verlangen naar morele regels. Volkskrant.

200020. Wassink, J. Een gekloond kind is eigenlijk heel gewoon. Trouw. 2002


Mondelinge bronnen:Prof. B. Boekschoten, UvA, Humane evolutieProf. S. Daan, RuG, Biologie, DiergedragProf. J.A.R.A.M. van Hooff, Universiteit Utrecht, Paradisolezing 'vergezichten in dewetenschap' dee! 1. 22 februari 2003Dr. J.A.A. Swart, RuG, Biologie, Wetenschap en SamenlevingDr. L.P.W.G.M. van de Zande, RuG, Biologie, Evolutionaire Ecologie

Media:Interview met Lee Silver. VPRO, Tegenlicht, 8 december 2002Radiointerview met Jan van Hooff, 17 februari 2003

Bronvermelding plaatjes:Voorkant: www.pbs.org/wgbh/aso/tryit/evo!ution/images/footprints.jpegFiguur Ia: www.darwin.ws/contradictions/ htree.jpgFiguur Ib: www.fsec.ucf.edu/ed/EIE/images/popexp!osion.gifFiguur 2: www.ecotao.com/ho!ism/n_tools.jpgFiguur 3: www.whyevo!ution.com/ chimps.htm!Figuur 7: us.history.wisc.edu/histlO2/photos/assets/photos/1150.jpgFiguur 8: www.australasianbioethics.org/News!etters/019-n2001-12-28.htmlFiguur 9: www.schoo!science.co.uk/ .../mrc/ cloning/images/dolly.jpgFiguur 10: news.bbc.co.uk/1/hi/sci/tech/1209716.stm


Recente ontwikkelingen in de evolutie van de mens · natuurlijke selectie kunnen ze na verloop van...

Documents

Transcript of Recente ontwikkelingen in de evolutie van de mens · natuurlijke selectie kunnen ze na verloop van...