Realisme  in  film  

 

                     

 Kunstbeschouwelijke  essay      Juul  van  Stokkom  ABV,  VT3  2349876  j.vanstokkom@student.fontys.nl  17  december  2015      

Realisme  in  film  In  hoeverre  is  het  (voor  beeldproducenten)  mogelijk  om  realiteit  weer  te  geven?    Inleiding  In  deze  kunstbeschouwelijke  essay  wordt  realisme  in  film  en  onze  hedendaagse  beeldcultuur  bestudeerd.  Als  beeldtoeschouwers  worden  we  overspoeld  door  beelden  en  dwalen  we  ergens  tussen  realiteit  en  fictie.  We  twijfelen  voortdurend  aan  het  feit  of  hetgeen  waar  we  naar  kijken,  echt  is.  Cinema  staat  centraal  in  de  relatie  tussen  illusie  en  realiteit.    Ten  eerste  zal  ik  het  fenomeen  realisme  (in  film)  beschrijven,  waarna  ik  een  beknopt  beeld  schets  van  filmstromingen  die  realiteit  nastreven.  Vervolgens  beschrijf  ik  verschillende  opvattingen  over  het  begrip  realisme  in  verband  met  film.  Daarna  zoom  ik  in  op  onze  hedendaagse  beeldcultuur  waarin  realiteit  ver  te  zoeken  is.  Tot  slot  onderzoek  ik  de  relatie  tussen  de  toeschouwer  en  de  ervaring  van  realiteit.        Film  als  nabootsing  van  de  werkelijkheid  In  onze  gehele  geschiedenis  bestaat  al  de  drang  om  de  werkelijkheid  na  te  bootsen.  Zowel  in  de  schilderkunst  als  beeldhouwkunst  zijn  realistische  kopieën  gedurende  de  gehele  geschiedenis  tot  op  de  dag  van  vandaag  onophoudelijk  geproduceerd.  In  de  Griekse  kunst  (ongeveer  500  v.Chr.)  schilderde  Zeuxis  al  zo  natuurgetrouw  dat  het  een  precieze  weergave  van  de  werkelijkheid  leek:  vogels  wilden  pikken  van  zijn  geschilderde  druiven.  In  het  realisme  (19de  eeuw)  proberen  schilders  zoals  Gourbet  het  alledaagse  en  de  gewone  mens  af  te  beelden,  in  plaats  van  de  weergave  van  mythologische  en  historische  scenes.  Hij  schetst  op  deze  manier  ook  een  realistische  weergave  van  de  werkelijkheid.                        

       

Met  de  komst  van  fotografie  en  film  opent  zich  een  nieuw  hoofdstuk:  we  zijn  nu  in  staat  om  de  werkelijkheid  letterlijk  te  reproduceren.  Door  technologische  ontwikkelingen  kan  men  met  de  camera  onze  omgeving  rechtstreeks  vastleggen.  Cinema  is  onlosmakelijk  verbonden  met  de  materiële  wereld.  Het  nabootsen  van  de  werkelijkheid  met  de  komst  van  fotografie  en  film  is  radicaal  anders  dan  het  nabootsen  van  de  werkelijkheid  in  de  schilderkunst  of  in  de  literatuur.  Mimesis  (letterlijk:  imitatie,  of  nabootsing)  verwijst  in  de  kunsten  naar  het  vraagstuk  over  de  mogelijkheid  om  de  werkelijkheid  na  te  bootsen.  Dit  is  een  terugkerende  filosofische  en  culturele  discussie  die  teruggaat  tot  Plato  en  Aristotelis.  Er  zijn  verschillende  visies,  maar  een  ding  hebben  ze  gemeen:  mimesis  wordt  tegenover  diegesis  geplaatst.  Mimesis  (nabootsing  van  de  werkelijkheid)  toont  de  realiteit  en  diegesis  (nabootsing  van  de  fictieve  werkelijkheid)  vertelt  de  realiteit.  Film  doet  een  mimetische  belofte,  omdat  film  letterlijk,  in  tegenstelling  tot  bijvoorbeeld  de  

Gustave  Courbet,  De  Steenkloppers,  1849,  olieverf  op  doek,  160  x  259  cm,  voormalige  Gemäldegalerie  Dresden  

schilderkunst,  in  staat  is  de  werkelijkheid  te  tonen.  Daarnaast  heeft  het  medium  film  de  mogelijkheid  tot  vertellen.1    Realisme  is  een  ingewikkeld  begrip;  er  is  niet  één  waarheid,  één  realiteit  of  één  ‘realisme’.  De  term  realisme  kan  naar  meerdere  dingen  verwijzen.  Realisme  kan  gaan  over  de  reële  actualiteit,  reële  sociaal-­‐  maatschappelijke  thematieken,  maar  ook  over  bepaalde  reële  vormkenmerken  of  reële  uitvoeringen.  Realisme  kan  daarnaast  verwijzen  naar  een  perceptie  of  een  bepaalde  ideologische  constructie.1  Het  nabootsen  van  de  realiteit  in  film  kan  bovendien  resulteren  in  twee  afwijkende  benaderingen.  Ten  eerste  kan  realisme  in  de  cinema  verwijzen  naar  de  geloofwaardigheid  van  acteurs  of  gebeurtenissen.  Deze  manier  van  realiteit  (geloofwaardigheid)  is  vooral  terug  te  zien  in  de  klassieke  Hollywood  cinema.  In  het  andere  geval  verwijst  realisme  in  de  cinema  naar  zijn  mechanisme  om  de  werkelijkheid  te  reproduceren.  Dit  resulteert  vaak  in  het  bevragen  van  en  afzetten  tegen  bestaande  conventies  in  de  Hollywood  cinema.2  De  mogelijkheid  om  de  werkelijkheid  vast  te  leggen  wordt  bediscussieerd  en  onderzocht.      Realisme  in  film  Aristotelis  zette  in  Poetics  regels  op  waaraan  drama  moest  voldoen  waarbij  geloofwaardigheid  van  belang  was.  De  meeste  plots  uit  Hollywood  films  staan  nog  steeds  zeer  dichtbij  Aristotelis’  opvattingen  over  geloofwaardigheid.  Doordat  Hollywood  cinema  gestandaardiseerd  is,  weten  toeschouwers  wat  ze  kunnen  verwachten.  Ook  herkennen  we  vaste  rollen:  de  held,  de  schurk,  femme  fatale  etc.  Er  worden  allerlei  technologische  hulpmiddelen  ingezet  om  fictie  geloofwaardiger  te  maken  en  het  melodrama  oneindig  in  stand  te  houden.2  Hollywoodfilms  zijn  al  jaren  populair  onder  de  massa,  die  vooral  vermaakt  wil  worden.  Door  de  jaren  heen  is  kunstmatigheid  en  illusies  als  fictieve  werkelijkheid  binnen  films  gaan  gelden.  Gecompliceerde  lichteffecten,  gestileerde  objecten,  make-­‐up  en  schoonheid  is  de  nieuwe  fictieve  werkelijkheid  binnen  films.  In  het  filmproces  vindt  daarbij  een  eindeloze  herhaling  plaats  van  een  en  dezelfde  scene  om  een  overvloed  aan  filmmateriaal  te  hebben.  Je  kunt  je  dan  afvragen  of  een  expressie  zijn  intensiteit  (en  realiteit)  verliest.  Filmtechniek,  montage  en  filmproces  staan  in  het  teken  van  geloofwaardig  spektakel  en  manipuleren  de  werkelijkheid.      Realisme  in  film  is  geen  genre  en  ook  geen  stroming.  Er  zijn  geen  regels  en  er  ligt  geen  vast  onderwerp  aan  ter  grondslag.  Tendensen  uit  realisme  in  film  definiëren    zichzelf  vaak  als  een  tegenreactie  op  de  bestaande  conventies  uit  de  Hollywood  films.  Ze  zagen  de  werkelijkheid  vervagen  en  wilden  terug  naar  een  realistische  weergave  van  de  werkelijkheid.1  Realisme  in  film  is  daarnaast  ontstaan  als  een  concept  dat  de  herkomst  van  cinematografische  beelden  en  de  relatie  tussen  film  en  realiteit,  onderzoekt.  In  dit  onderzoek  bestuderen  ze  tevens  de  rol  van  film  in  betrekking  tot  het  begrijpen  van  de  wereld  waarin  we  leven.      Stijlen  binnen  realisme  in  film  Er  zijn  een  aantal  stijlen/tendensen  waarbij  de  term  realisme  terug  komt.  Het  poëtisch  realisme  in  Frankrijk,  het  Neorealisme  in  Italië,  Nouvelle  Vague  in  Frankrijk  en,  een  nog  niet  zo  lang  geleden  tendens  in  Denemarken,  Dogme  95,  zijn  daar  een  van  de  bekendste  van.  In  elke  stijl  zijn  er  andere  kenmerken  van  de  manier  waarop  zij  omgaan  met  realisme  in  cinema.    Vaak  laten  films  uit  verschillende  stijlen  personen  of  situaties  zien  die  in  de  heersende  (Hollywood)  cinema  en  samenleving  amper  aan  het  licht  komen.  Lokale  verhalen  en  

                                                                                                               1  Universiteit  Leiden,  2013.  2  Realism  in  film  history  (n.d).  

onzichtbare  sociale  groepen,  worden  zichtbaar.  Realisme  is  daarom  vaak  politiek  geëngageerd.  Alledaagse  en  hedendaagse  thema’s  komen  aan  bod.2  In  het  Poëtisch  realisme  (interbellum)  komen  bijvoorbeeld    personages  (antihelden)  aan  bod  die  aan  de  rand  van  de  samenleving  staan.  Onderwerpen  als  werkeloosheid,  arbeiders  klasse  en  criminaliteit  komen  aan  bod.  1                        Een  andere  manier  waarop  stijlen  in  realisme  in  film  breken  met  de  conventies  van  fictieve  films,  is  de  verandering  in  de  visuele  laag;  de  zogenoemde  ‘arm’  uitziende  beelden.  Op  locatie  filmen,  long  shots,  amateurs  en  beeld  uit  de  hand  gefilmd,  geven  toeval  een  kans  en  zorgen  voor  een  andere  visuele  stijl.  2  Films  uit  het  Neorealisme  (‘50/’60)  gaan  bijvoorbeeld  op  locatie  filmen,  zonder  een  voorbedacht  plot.  Ook  gebruiken  ze  geen  professionele  acteurs  en  hanteren  een  ruige  compositie  met  terughoudende  editing.  1  Dogme  95  bedienen  camera’s  vanuit  de  hand,  wat  schokkerige  bewegingen  oplevert.  Als  toeschouwer  voelt  het  alsof  je  er  echt  bij  bent.  3  

               

   

 Documentaires  zoeken  vaak  het  grensvlak  op  tussen  feit  en  fictie.  Het  is  geen  tendens  uit  realisme  in  film,  maar  het  ligt  wel  ter  grondslag  aan  het  weergeven  van  een  non-­‐fictief  verhaal  in  film.  Bij  fictiefilms  accepteren  we  dat  het  een  constructie  is,  met  een  decor,  acteurs  en  rollen.  Van  documentaires  verlangen  we  echter  dat  zij  ons  het  waargebeurde  verhaal  laten  zien.  Documentaires  gaan  over  de  werkelijkheid,  over  de  wereld  waarin  we  leven.  We  moeten  ons  echter  realiseren  dat  in  documentaires  het  Wat,  het  onderwerp,  de  realiteit  weergeeft,  maar  dat  het  Hoe,  de  manier  waarop,  ook  vaak  een  gereconstrueerd  beeld  is.  4      Opvattingen  over  de  relatie  tussen  cinema  en  realiteit    Er  is  geen  eensgezindheid  over  wat  realiteit  is  en  hoe  realiteit  in  film  of  in  beeld  een  plek  krijgt.  Zoals  ik  al  eerder  beschreef;  er  zijn  meerdere  vormen  van  ‘realisme’.    Francesco  Casetti,  Italiaans  filmtheoreticus  uit  de  jaren  50,  brengt  het  begin  van  het  debat  in  kaart  

                                                                                                               3  Gyenge,  Z.,  2009.  4  Aarts,  E.,  2014,  November  18.  

Filmsstill  uit  Ladri  di  Biciclette  van  Cesare  Zavattini.  (Neorealisme)  Hedendaags  thema  komt  aan  bod:  de  hoge  werkloosheid  na  de  Tweede  Wereldoorlog.  Antonio  vindt  een  baan  als  poster  plakker.    

Scene  uit  Festen  van  Thomas  Vinterberg  (Dogme  95).  Visuele  stijl  is  ruig  door  vanuit  de  hand  te  filmen.  Het  schokkerige  beeld  geeft  de  toeschouwer  het  gevoel  er  echt  bij  te  zijn.    

dat  gaat  over  de  relatie  tussen  cinema  en  realiteit.5  Hij  stelt  dat  het  om  twee  centrale  punten  gaat.  Ten  eerste  is  er  een  verzet  tegen  het  beeld  als  autonoom  (venster).  Ten  tweede  is  er  een  verlangen  om  het  pure  en  de  waarheid  der  dingen  bloot  te  leggen.      Cesare  Zavattini,  scenarioschrijver  en  filmtheoreticus  uit  het  Neorealisme,  vindt  dat  de  ruimte  tussen  leven  en  spektakel  moet  verdwijnen.  Elementen  uit  de  alledaagsheid,  het  normale  leven  moeten  worden  opgenomen  in  de  fictie  om  ervoor  te  zorgen  dat  verhalen  zo  dicht  mogelijk  bij  de  realiteit  zouden  komen.  Realiteit  wordt  als  het  ware  als  een  verhaal  gepresenteerd,  een  schaduw  van  de  realiteit.    Een  van  de  bekendste  filmtheoretici  over  de  relatie  tussen  realiteit  en  cinema  is  Andre  Bazin.  Hij  wordt  gekenmerkt  door  zijn  obsessie  met  het  reproduceren/vastleggen  van  de  wereld.  “De  pure  verschijning  van  alles  wat  in  de  wereld  is”,  aldus  Bazin.6  Cinema  valt  samen  met  de  realiteit,  waarin  de  cinema  als  replica  van  de  wereld  geldt.  Cinema  brengt  de  kern  van  realiteit  aan  het  licht  en  de  toeschouwer  participeert  in  deze  realiteit  (existentieel  realisme).  De  nadruk  ligt  dus  op  de  relatie  tussen  het  individu  en  de  wereld.  Cinema  biedt  een  venster  op  een  collectieve  kenbare  realiteit.  In  Bazins  ontologisch  realisme  kenmerkt  hij  cinema  als  de  vervulling  van  het  menselijke  hunkeren  naar  realistische  weergaven.  Cinema  zou  voortkomen  uit  een  natuurlijke  behoefte  aan  mimesis.  Absolute  objectiviteit  in  film  en  fotografie  zou  daarbij  schilderkunst  verlossen  van  de  noodzaak  de  werkelijkheid  vast  te  leggen.5  Siegfried  Krakauer,  o.a.  filmtheoreticus,  gaat  door  op  Bazins  theorie.  Kracauer  stelt  dat  film  er  is  om  het  bestaan  van  dingen  te  reproduceren  en  te  documenteren  (functioneel  realisme).  Voor  Krakauer  gaat  het  meer  over  observatie  en  documentatie  i.p.v.  participatie,  die  in  de  theorie  van  Bazin  van  belang  is.  7    Filosoof  Stanley  Cavell  betoogt  dat  film  en  fotografie  altijd  de  aanwezigheid  van  de  rest  van  de  wereld  zichtbaar  maakt.  Door  films  zien  we  de  wereld  vanaf  een  afstand,  dat  ons  terugbrengt  naar  de  wereld  waarin  we  leven  en  ons  dus  laat  nadenken/reflecteren  over  onze  participatie  in  de  wereld.  7  Filmcriticus  Christian  Metz,  stelt  daarentegen  dat  fotografie  en  film  geen  mogelijkheid  geven  tot  de  realiteit.  Het  beeld/kader  is  niet  een  kijk  in  de  wereld,  maar  een  spiegel,  die  toeschouwers  hun  eigen  ideeën  en  identiteitsgevoel  terug  spiegelt.        Realiteit  in  onze  hedendaagse  beeldcultuur  Naast  cinema,  zijn  er  nog  talloze  andere  beelden  die  we  in  een  overvloed  dagelijks  tot  ons  nemen.  Het  medialandschap  is  enorm  veranderd  de  laatste  jaren  en  mede  onder  de  invloed  van  digitale  ontwikkelingen,  zijn  er  steeds  meer  mogelijkheden  binnen  het  beeld.  Mediatechnologieën  zoals  fotografie,  film,  televisie,  video,  internet  en  mobieltjes  produceren  een  zee  aan  beelden.  De  werkelijkheid  wordt  hierdoor  door  en  door  gemedialiseerd.8  Bovendien  hebben  de  technologieën  en  ontwikkelingen  een  sterke  invloed  op  de  relatie  tussen  werkelijkheid  en  fictie  binnen  een  beeld.  Objectiviteit  maakt  plaats  voor  subjectiviteit,  waarin  ervaring,  beleving  en  spektakel  hoofddoelen  zijn  geworden.9  Als  kijker  zweven  we  ergens  tussen  feit  en  fictie.  Bovendien  beïnvloed  beeld  de  manier  waarop  we  de  werkelijkheid  waarnemen.      

                                                                                                               5  Universiteit  Leiden,  2013.  6  Philosophy  of  Film:  Realism,  (n.d.)  (“La  pure  apparence  des  etres  au  monde”(Questions  IV,  p.  62)).  7  Philosophy  of  Film:  Realism,  (n.d.)  8    Smelik,  A.,  2006.  9  Aarts,  E.,  2014,  November  18.  

De  aanwezigheid  van  de  camera  is  enorm  van  belang.  De  camera  stelt  de  beeldvervaardiger  namelijk  in  staat  om  keuzes  te  maken:  kadrering,  compositie,  belichting,  camera-­‐afstand,  perspectief  etc.  De  camera  staat  rechtstreeks  in  contact  met  de  materiële  wereld:  de  camera  was  exact  op  die  plaats  en  tijd  aanwezig.9  Dat  neemt  niet  weg  dat  de  keuzes  die  de  beeldmaker  maakt  van  enorme  invloed  zijn  voor  wat  wij  als  toeschouwers  zien  en  juist  niet  zien.    Fotograaf  Jimmy  Kets  liet  onlangs  zien  hoe  hij  het  mediabeeld  van  Brussel  manipuleerde.  Door  vanuit  een  ander  perspectief  en  positie  te  fotograferen  kon  hij  twee  werkelijkheden  creëren.  In  het  ene  beeld  wekt  hij  angst  op,  doordat  de  straten  verlaten  zijn.  In  het  andere  beeld  lijkt  er  niks  aan  de  hand  te  zijn  in  de  Brusselse  winkelstraten.  Het  gaat  er  dus  om  wat  de  media  wil  vertellen:  een  warm  welkom  of  een  dreiging.  10                                  Daarbij  resulteert  werken  met  een  camera  veelal  in  een  gefragmenteerd  beeld.  13  Beeldvervaardigers  gebruiken  allen  een  frame;  de  camera.  Dat  kader  laat  ons  slechts  een  stukje  zien,  maar  geeft  in  feite  een  onvolledig  beeld  van  de  werkelijkheid  weer  doordat  het  een  kader  is.  Het  laat  zoveel  meer  niet  zien,  dan  dat  het  wel  laat  zien.      Als  de  keuzes  van  de  beeldmaker  het  beeld  beïnvloeden,  is  het  van  enorm  belang  wie  de  beeldvervaardiger  is  en  welk  doel  hij  voor  ogen  heeft.  Met  een  commercieel  doeleinde  worden  er  op  exact  dezelfde  plek  en  tijdstip  andere  foto’s  gemaakt  dan  dat  de  beeldmaker  esthetische  of  verhalende  doeleinden  heeft.    In  de  nieuwsmedia  krijgen  we  maar  een  beperkt  deel  van  de  werkelijkheid  te  zien.  Joris  Luyendijk,  journalist,  toont  ons  in  zijn  boek  Het  zijn  net  mensen  hoe  media  steeds  weer  beelden  filteren,  vervormen  en  manipuleren.  Ten  eerste  wordt  beeld  gefilterd,  omdat  heel  veel  buiten  beeld  blijft.  Ten  tweede  is  het  beeld  vervormd,  omdat  het  er  anders  uitziet  dan  dat  je  er  bent.  Tot  slot  is  beeld  gemanipuleerd,  omdat  een  scene  vaak  is  bedacht  en  gereconstrueerd.    Dit  beperkte  deel  van  de  werkelijkheid  heeft  veelal  te  maken  met  de  opvattingen  en  ideeën  van  een  land  of  gebied.  Nieuws  en  beeld  is  toegespitst  op  de  belangen  van  het  eigen  land.  Als  we  bijvoorbeeld  kijken  naar  onze  beeldvorming  van  Arabische  moslims,  Afghanen  en  mensen  uit  het  Midden-­‐Oosten,  zien  we  ze  als  irrationeel,  als  mensen  die  emotioneel  reageren.  Het  is  een  westerse  traditie  om  er  zo  naar  te  kijken.  Nieuwsbeelden  werken  hieraan  mee;  ze  laten  precies  zien  wat  wij  kennen  en  dit  wakkert  onze  perceptie  over  het  land  aan.  Een  journaalfimpje  dat  over  het  Midden-­‐Oosten  gaat,  zal  in  het  

                                                                                                               10  Leijten,  J.,  2015,  November  24.  

Foto’s  van  Jimmy  Kets  van  Brussel.    Manipulatie  van  beeld.    

openingsshot  waarschijnlijk  beginnen  met  een  beeld  van  een  moskee,  ondanks  het  feit  dat  de  moskee  niets  met  het  verhaal  te  maken  heeft.11    In  onze  beeld/mediacultuur  zijn  we  op  zoek  naar  betekenis  en  duiding,  een  soort  waarheid  en  authenticiteit.  We  willen  het  echt  voelen,  echt  beleven.  We  kunnen  dit  fenomeen  bijvoorbeeld  zien  in  onze  toegenomen  belangstelling  voor  documentaire  en  reality  tv.  Het  echt  willen  beleven  en  voelen,  kan  bovendien  een  logisch  antwoord  zijn  op  de  vraag  waar  de  drang  en  hunkering  naar  het  weergeven  van  de  werkelijkheid  vandaan  komt:  de  hang  naar  authenticiteit.  Tegelijkertijd  gaat  het  in  de  praktijk  precies  andersom;  door  het  echte  willen  beleven  en  voelen,  zijn  allerlei  fenomenen  ontstaan  om  die  beleving  aan  te  wakkeren.  Joseph  Pine  en  James  Gillmore,  Amerikaanse  economen,  spreken  ook  wel  van  een  ‘beleveniseconomie’  waarin  we  beland  zijn.  De  massa  moet  vermaakt  worden  en  op  allerlei  manieren  geprikkeld  worden  met  belevenissen;  een  groot  spektakel.  Het  wordt  meer  show  dan  reality.12    Het  ware  nepleven  In  de  jaren  70  zag  de  Franse  Filosoof  Baudrillard  al  een  hyperrealiteit  (letterlijk:  boven-­‐realiteit)  ontstaan.  Baudrillard  stelt  dat  het  contact  met  de  echte  wereld  is  verloren.  We  hebben  een  beeld  van  de  werkelijkheid  door  wat  we  in  de  onze  beeldcultuur  zien.  De  realiteit  plaats  hij  hiermee  lijnrecht  tegenover  de  door  de  beeldcultuur  gecreëerde  illusie  van  de  werkelijkheid,  hyperrealiteit.  13    De  hele  wereld  is  tot  in  zijn  uithoeken  gemedialiseerd.  We  kennen  de  wereld  nog  maar  nauwelijks  uit  eigen  ervaringen.  De  wereld  hoe  wij  die  kennen,  bestaat  hoofdzakelijk  uit  beelden,  waarvan  we  nog  amper  onderscheid  kunnen  maken  tussen  echt  en  nep.  Fictieve  beelden  beïnvloeden  steeds  meer  hoe  wij  de  werkelijkheid  gaan  zien.  Bij  de  beelden  van  de  ineenstortende  Twin  Towers  moesten  bijvoorbeeld  veel  televisiekijkers  denken  aan  een  Hollywoodfilm.  14  Beelden  kunnen  nog  verwijzen  naar  iets  reëels,  maar  gaan  steeds  meer  hun  eigen  leven  leiden.  Ze  zijn  een  eigen  werkelijkheid  gaan  vormen  met  een  eigen  inhoud.  Ze  vormen  geen  afspiegeling  meer  van  het  leven,  maar  het  leven  wordt  een  afspiegeling  van  de  beelden.  15    Dat  we  kunnen  twijfelen  aan  de  echtheid  van  beeld  en  dat  beeld  onze  perceptie  van  werkelijkheid  beïnvloed,  is  duidelijk.  Toch  gaat  Baudrillard  nog  verder  en  heeft  het  over  onze  totale  leefomgeving  als  hyperrealiteit.  Baudrillard  bestempelde  het  pretpark  Disneyworld  als  het  centrale  model  voor  de  Amerikaanse  hedendaagse  cultuur.  Onze  leefomgeving  heeft  in  feite  geleidelijk  aan  dezelfde  kenmerken  gekregen  als  dat  van  een  pretpark,  namelijk  die  van  een  fantasiewereld,  een  droomwereld.  Het  leven  is  een  grote  realityshow  geworden,  waarin  schijn  en  zijn  niet  meer  uit  elkaar  te  houden  is.  17  De  hyperreële  wereld  wil  ons  voorzien  van  gemak  en  comfort  en  is  optimaal  afgestemd  op  onze  verlangens.  Het  is  een  wereld  die  is  gemaakt  als  simulatie  en  verbetering  van  de  natuurlijke  werkelijkheid.  Er  is  geen  plaats  voor  ongemak  of  pijn.    In  meerdere  facetten  van  onze  samenleving  is  er  geen  onderscheid  meer  tussen  werkelijkheid  en  het  imaginaire.  We  worden  bijvoorbeeld  dagelijks  geconfronteerd  met  beelden  van  perfecte,  volmaakte,  eeuwig  jonge  gezichten  en  lichamen,  ofwel  een  hyperreëel  persoon.  De  idealisering,  ofwel  virtualisering  van  het  menselijke  lichaam  is  in  volle  gang.  16  Sociale  media  zijn  krachtige  dragers  van  deze  virtualisering  van  

                                                                                                               11  Luyendijk,  J.,  2009,  Maart  26.  12  Smelik,  A.,  2006.                            13  Aarts,  E.,  2014,  November  18.  14  Smelik,  A.,  2006.                            15  Schilstra,  O.,  2009.  

identiteit.  We  etaleren  en  construeren  daar,  neem  als  voorbeeld  Facebook,  onze  identiteit  zoals  we  die  zouden  willen  zien.  Het  is  een  hyperidentiteit.  16  Naast  twijfels  over  de  echtheid  in  beelden,  kunnen  we  dus  over  veel  meer  fenomenen  in  onze  leefomgeving  twijfels  hebben  over  het  feit  of  hetgeen  echt  of  nep  is.        De  toeschouwer  In  het  vraagstuk  of  een  beeld  (of  film)  realiteit  kan  nastreven,  is  de  rol  van  de  toeschouwer  niet  onbelangrijk.  Uiteindelijk  gaat  het  om  de  toeschouwer  die  het  beeld  waarneemt  en  daar  zijn  conclusies  uit  trekt.  De  toeschouwer  is  hierin  geen  overkoepelend  geheel.  Elk  individu,  elke  kijker,  heeft  een  eigen  blik,  een  eigen  interpretatie  van  beeld.  Voor  iedereen  geldt  er  als  het  ware  een  andere  waarheid,  een  eigen  perceptie  van  realiteit  .  Filosoof,  Nelson  Goodman,  betoogt  dat  de  ervaring  van  realiteit  afhankelijk  is  van  je  culturele  herkomst.  17  Of  een  beeld  een  realistische  weergave  nastreeft,  hangt  dus  af  van  waar  je  opgroeit,  met  welke  beelden  je  opgroeit,  je  persoonlijke  ervaringen  en  wat  je  is  aangeleerd.  Mensen  ontlenen  bovendien  betekenis  aan  een  beeld  dat  vaak  gebaseerd  is  op  eigen  ervaringen  of  betekenissen.  Indien  iemand  net  een  relatie  heeft  verbroken,  zal  hij  zich  beter  kunnen  identificeren  met  een  personage  in  een  film  die  in  soortgelijk  situatie  is  beland.  Hierdoor  wordt  deze  situatie  in  de  film,  het  verhaal,  waarschijnlijk  realistischer  ervaren  dan  door  iemand  die  een  gelukkige  relatie  heeft.  Een  weergave  van  realiteit  is  dus  onlosmakelijk  verbonden  met  de  persoonlijke  situatie  en/of  identiteit  van  de  toeschouwer.    Ook  volgens  Peter  Wuss,  filmanalist,  gaat  het  effect  van  realiteit  over  het  resultaat  bij  de  toeschouwer.  Volgens  Wuss  wordt  het  realiteitseffect  bereikt  door  een  combinatie  van  het  al  reeds  bekende  en  nieuwe  elementen  in  beeld.  18  De  combinatie  van  het  reeds  bekende  en  nieuwe  elementen  maken  een  reproductie  meer  of  minder  realistisch.  Realisme  is  dus  een  kwestie  van  gewoonte/gewenning.  Het  is  van  belang  of  beeld  genormaliseerd  is,  gebruikelijk  is  en  gewoon  is  voor  een  persoon  of  voor  een  cultuur  in  een  bepaalde  tijd.  De  wijze  waarop  is  gefilmd  of  de  wijze  waarop  beeld  wordt  gevangen,  zal  eerst  op  een  of  andere  manier  gestereotypeerd  moeten  worden  bij  de  toeschouwer,  indien  het  realistisch  beschouwd  wil  worden.  De  realistische  norm  daarin  kan  erg  snel  veranderen.  Iets  wat  vandaag  een  exacte  kopie  lijkt,  wordt  morgen  beschouwd  als  een  manipulatieve  representatie.  De  realiteit  van  een  beeld  is  dus  altijd  gebaseerd  op  de  conventie  van  de  dag.      In  het  volgende  voorbeeld  wil  ik  aan  de  hand  van  de  theorie  van  Wuss  en  Goodman  aangeven  hoe  een  beeld  al  een  gewenning  moet  zijn,  wil  men  het  accepteren  als  realistisch.    Films  waarin  vanuit  de  hand  wordt  gefilmd  om  een  visuele  realistische  weergave  te  realiseren,  geeft  de  toeschouwer  het  gevoel  er  live  bij  te  zijn.  Toeschouwers  zijn  niet  verrast  door  deze  stijl  van  filmen  en  beschouwen  het  als  een  realistische  weergave.  De  herkomst  van  deze  stijl  zou,  volgens  Wuss’  en  Goodmans  theorie,  ergens  anders  van  af  moeten  leiden.  De  toeschouwer  erkent  het  echter  als  realistisch  omdat  ze  er  reeds  mee  vertrouwd  zijn  bij  al  bestaande  realistische  beelden  buiten  de  cinema.  Op  televisie  en  in  nieuwsmedia  werd  inderdaad  al  gebruik  gemaakt  van  deze  visuele  stijl.  Journalisten  corresponderen  met  een  webcam  en  er  wordt  gebruik  gemaakt  van  low-­‐budget  technieken.  De  lage  kwaliteit  in  journalistiek  geeft  de  toeschouwer  het  gevoel  dat  het  beeld  ter  plekke  is  opgenomen.  We  voelen  de  aanwezigheid  van  de  journalist  op  

                                                                                                               16  Mulder,  F.,  2015,  Juni  17.  17  Realism  in  film  history  (n.d).  18  Gyenge,  Z.,  2009.  

desbetreffende  locatie.  De  technische  visuele  weergave  binnen  realisme  in  film  was  dus  al  bekend  bij  de  toeschouwers.  Elementen  uit  non-­‐fictieve  beelden  en  media  zijn  overgenomen  in  een  film,  waardoor  de  kijker  de  film  gaat  associëren  met  de  echte  wereld.  19      Conclusie  In  de  gehele  kunstgeschiedenis  is  er  al  een  drang  en  hunkering  naar  mimesis,  oftewel,  het  nabootsen  van  de  werkelijkheid.  Door  de  komst  van  fotografie  en  film,  gaan  we  voorbij  aan  de  schilder-­‐  en  beeldhouwkunst;  we  zijn  nu  door  middel  van  een  camera  in  staat  de  materiële  wereld  in  beeld  te  brengen.  Een  aantal  tendensen  binnen  de  cinema  hebben  zich  bezig  gehouden  met  het  weergeven  van  de  realiteit.    Naast  cinema,  zijn  er  nog  talloze  andere  beelden  waar  we  dagelijks  door  worden  overspoeld.  De  wereld  is  gemedialiseerd  en  bij  alles  wat  we  zien  in  onze  hyperrealiteit,  kunnen  we  ons  afvragen  of  het  wel  echt  is.    Is  het  dan  nog  wel  mogelijk  voor  een  filmmaker  of  beeldvervaardiger  om  de  realiteit  weer  te  geven?  Fotografie  en  film  zijn  onlosmakelijk  verbonden  met  de  materiële  wereld.  Toch  zijn  er  meerdere  hindernissen  die  enorme  invloed  hebben  op  het  realiteitseffect  van  een  beeld:  de  camera  (het  kader),  de  beeldproducent  en  de  toeschouwer.  De  aanwezigheid  van  een  camera,  en  dus  een  kader,  geeft  een  gefragmenteerd  beeld.  Het  laat  zoveel  meer  niet  zien,  dan  dat  het  wel  laat  zien.  Bovendien  is  het  doelen  en  het  belang  van  de  beeldproducent  van  enorme  invloed  op  wat  wij  zien.  Daarbij  stelt  de  camera  de  beeldvervaardiger  in  staat  om  keuzes  te  maken:  kadrering,  compositie,  belichting,  camera-­‐afstand  en  perspectief.  Tot  slot  heeft  perceptie  van  realiteit  vooral  te  maken  met  onze  persoonlijke  (culturele)  herkomst  en  vorming.  Of  een  beeld  een  realistische  weergave  nastreeft,  hangt  af  van  waar  de  toeschouwer  opgroeit,  wat  hem  is  aangeleerd,  met  welke  beelden  hij  opgroeit,  zijn  persoonlijke  ervaringen  en  zijn  huidige  situatie  of  zelfs  gemoedstoestand.        Het  is  dus  haast  onmogelijk  om  realiteit  in  beeld  na  te  streven.  We  hebben  vat  op  de  materiële  wereld,  maar  er  zijn  nog  talloze  facetten  die  invloed  hebben  op  het  beeld  en  de  interpretatie  van  het  beeld.                                            

                                                                                                               19  Gyenge,  Z.,  2009.  

Bronnenlijst    

-­‐ Aarts,  E.  (2014,  November  18).  SSBA  –  SALON.  Tussen  feit  en  dictie:  framing  reality  op  IDFA,  geraadpleegd  via  http://ssba-­‐salon.nl/#!/cinema/tussen-­‐feit-­‐en-­‐fictie-­‐framing-­‐reality-­‐op-­‐idfa    

-­‐ Ankersmit,  F.  R.  (1996).  Waarom  realisme?  In  De  macht  van  representatie,  cutuurfilosofie  &esthetica  (p.  59  t/m  84).  Kampen/Kapellen:  Kok  Agora/  Pelckmans  

 -­‐ Gyenge,  Z.  (2009).  Illusions  of  reality  and  fiction  or  the  desired  reality  of  fiction  

(PDF).    University  of  Art  and  Design,  Budapest.      

-­‐ Joret,  B.  (n.d.).  Today,  Icarus,  On  the  presistance  of  Andre  Bazin’s  Myth  of  Total  Cinema  (PDF).  Universiteit  van  Amsterdam  

 -­‐ Leijten,  J.  (2015,  November  24).  Zo  manipuleer  je  het  mediabeeld  van  Brussel.  

NRC.  Geraadpleegd  via  http://www.nrc.nl/nieuws/2015/11/24/zo-­‐manipuleer-­‐je-­‐het-­‐mediabeeld-­‐van-­‐brussel  

 -­‐ Luyendijk,  J.  (2009,  Maart  26).  Media  Thinking:  Media  en  Interculturaliteit.  (PDF).    

 -­‐ Mulder,  F.  (2015,  Juli  1).  Opvoeden  in  de  Hyperrealiteit.  (PDF).  

 -­‐ Mulder,  F.  (2015,  Juni  17).  De  heerlijke  nieuwe  wereld  van  de  hyperrealiteit,  het  

ware  nepleven.  De  Groene  Amsterdammer.  Geraadpleegd  via  https://www.groene.nl/artikel/het-­‐ware-­‐nepleven  

 -­‐ Philosophy  of  Film:  Realism,  (n.d.)  Geraadpleegd  via  

http://www.iep.utm.edu/filmcont/    

-­‐ Realism  in  film  history.  (n.d.).  Geraadpleegd  via  http://www.filmreference.com/encyclopedia/Independent-­‐Film-­‐Road-­‐Movies/Realism-­‐REALISM-­‐IN-­‐FILM-­‐HISTORY.html  

 -­‐ Schilstra,  O.  (2009).  Jean  Baudrillard  en  de  werkelijkheid.  (PDF).  Koninklijke  

Academie  van  Beeldende  Kunsten,  Den  Haag.  Geraadpleegd  via  http://www.kabk.nl/docu/Baudrillard.pdf  

 -­‐ Smelik,  A.  (2006).  Op  het  eerste  gezicht.  Jongholaand,  6.  Geraadpleegd  via  

http://www.annekesmelik.nl/articles/    

-­‐ Universiteit  Leiden.  (2013,  November  6).  Realisme  en  cinema  (PDF)    

-­‐ VPRO  tegenlicht.  (2007,  April  9).  Het  Midden-­‐Oosten  gedecoreerd.  (Aflevering).  Geraadpleegd  via  http://tegenlicht.vpro.nl/afleveringen/2006-­‐2007/plaats-­‐des-­‐oordeels/het-­‐midden-­‐oosten-­‐gedecodeerd.html