Rapportage Vrijetijdseconomie: Kansen voor Brabant...2009 217.100 55.400 3.9 17.7 33.0 2012 213.000...

Uitgevoerd in opdracht van de Provincie Noord-Brabant door Telos i.s.m. Fabric en Bureau Geo-informatie van de Provincie Noord-Brabant Tilburg, 3 April 2014 Verslag: Hans Mommaas, Suzanna Tomor, Kristel Zegers

Rapportage Vrijetijdseconomie: Kansen voor Brabant Tilburg, 3 april 2014

Inhoud De opdracht

Deel I. Statistische mapping

Deel II. Netwerk mapping

Deel III. Verbeeldende mapping

Eindconclusie

Bijlagen:

• I Bepaling domein 'Vrijetijdseconomie'

• II Gehanteerde codes/wegingen

• III Gesprekspartners Midden Brabant

• IV Gesprekspartners Noordoost Brabant

De opdracht (1/2)

Doel:

• in kaart brengen hoe de vrijetijdseconomie in Brabant op dit moment is

samengesteld; waar deze zich bevindt en hoe deze verbonden is met

omliggende ruimtelijke kwaliteiten en programma’s; wie de primaire dragers

zijn en hoe deze onderling verbonden zijn;

• om te komen tot ontwikkelkansen voor de Brabantse vrijetijdseconomie (in de

samenhang tussen bestaande activiteiten, ruimtelijke omgeving, strategische

programma’s en ontwikkelend ondernemerschap).

De opdracht (2/2)

• Uiteengelegd in drie onderdelen: statistische 'mapping' (Telos & GIS PNB),

netwerk 'mapping' (Telos), verbeeldende 'mapping' (Fabric).

• Voor de afbakening is aangesloten bij het Provinciaal Beleidsplan: de

vrijetijdseconomie betreft de productie, distributie en consumptie van

goederen en diensten ten behoeve van de vrijetijdsbesteding van mensen,

zowel binnenshuis als buitenshuis, zowel binnen de eigen woonomgeving

als daarbuiten, met inbegrip van verblijf, vervoer en toeleveranciers.

Vrijetijdseconomie: samenstel van sectoren

sport

natuur & recreatie toerisme

hotel & catering

retail

media

kunst & cultuur

entertainment

(verkeer & vervoer)

(voeding &

genotmiddelen)

(cons. electronica)

wellness

games

fitness

events fysiek

sensorisch

digitaal / virtueel

analoog / materieel

© Mommaas 2001

Deel I: Statistische mapping

• Gebaseerd op 'vestigingsregister' (LISA)

• Betekent dat gepresenteerde cijfers met zekere marge bekeken moeten worden

(voor uitleg zie Bijlage I)

• Aandacht voor 'vrijetijdeconomie' in brede zin

• in aansluiting op Beleidsplan (voor uitleg zie Bijlage 1)

• Ingezet op:

• ontwikkeling in de ruimte: zichtbaar maken van ruimtelijke patronen (stad-land)

• ontwikkeling in de tijd: vergelijking ontwikkelingen in de tijd (voor en na de crisis)

Grootste vestigingen in Brabant (in gewogen aantal banen, Lisa 2012)

0

500

1000

1500

2000

2500

Interpretatie: Bovenstaande vestigingen dragen het meeste bij aan de vrijetijdseconomie in termen van gewogen aantal banen. Brabant kent enkele grote spelers op het gebied van de recreatie, de detailhandel en de genotsmiddelenindustrie.

1. Ontwikkeling in de ruimte

• De analyse heeft betrekking op 213.002 gewogen banen en 60.248

vestigingen, op basis van LISA (2012)

• Het overall beeld laat een concentratie zien in en rondom het stedelijke

gebied

• Vervolgens is een onderscheid gemaakt in Groen Verblijf, Kunst/Cultuur,

Detailhandel, Maakindustrie en Groothandel

• Van elk van deze groepen volgt een beschrijvend beeld en een 'hotspot'

analyse (beeld van ruimtelijke over-/onderconcentratie t.o.v. gemiddelde)

Vrijetijdseconomie Brabant (overall)

Interpretatie: hoe donkerder rood het postcodegebied hoe hoger het aantal gewogen arbeidsplaatsen. Het is duidelijk te zien dat er veel bedrijvigheid zit aan de randen van het stedelijk gebied.

Vrijetijdseconomie Brabant (hotspots)

Interpretatie: hoe roder hoe meer concentratie van gewogen aantal banen. Concentraties zijn zichtbaar in/rondom de Brabantse steden Eindhoven, Den Bosch, Tilburg en Breda.

'Groen verblijf'

Voor een overzicht van de SBI codes die behoren tot de categorie Groen Verblijf: zie Bijlage II. In deze kaart springt het postcode gebied Loon op Zand/Kaatsheuvel eruit, dit komt door het gewogen aantal banen bij de Efteling. Daarnaast zijn ook de postcode gebieden Hilvarenbeek en Westerhoven donkerder van kleur, vanwege het gewogen aantal banen bij respectievelijk Beekse Bergen en Center Parcs: de Kempervennen

‘Groen verblijf’ (hotspots)

De hotspot laat een concentratie zien van gewogen aantal banen rondom De Efteling. Je kunt een lijn trekken vanuit de Efteling, via Hilvarenbeek (De Beekse Bergen) naar Westerhoven (de Kempervennen)

Kunst/cultuur

Voor een overzicht van de SBI codes die tot de categorie kunst/cultuur behoren zie Bijlage II. Hoe donkerder oranje het postcodegebied hoe groter het gewogen aantal banen in de categorie kunst/cultuur. Op de kaart is te zien dat de gewogen aantal banen in de categorie kunst en cultuur zich met name in de stadscentra bevinden.

Kunst/cultuur (hotspots)

De hotspot laat een concentratie zien van bedrijvigheid in kunst en cultuur; met name regio Tilburg springt eruit, maar ook Eindhoven en Breda en in iets mindere mate Den Bosch zijn goed zichtbaar.

Detailhandel

Voor een overzicht van de SBI codes die tot de categorie retail behoren: zie Bijlage II. Hoe roder het postcode gebied hoe hoger het gewogen aantal banen in de categorie retail. In bijna alle postcodegebieden is in meer of mindere mate retail te vinden. Omdat alle (gewogen) banen in hetzelfde postcode gebied bij elkaar opgeteld worden, zijn het met name de binnensteden/centra van de steden die in deze kaart oplichten.

Detailhandel (hotspots)

De hotspot geeft een concentratie van retail banen aan. Deze concentraties bevinden zich rondom de grote steden: met name Den Bosch, Breda en Eindhoven, en in iets mindere mate Tilburg en Waalwijk. Daarna volgen Helmond, Oss, Roosendaal/Bergen op Zoom.

Maakindustrie & groothandel

Voor een overzicht van de SBI codes die behoren tot de categorie vervaardiging en groothandel: zie Bijlage II. Hoe paarser het postcode gebied hoe hoger het (gewogen) aantal banen. Te zien is dat vervaardiging en groothandel zich aan de randen van steden en in het buitengebied bevinden. (Eersel: Scandinavian Tabacco Group; Dongen: Coca-Cola).

Tussenconclusies:

• De Brabantse Vrijetijdseconomie is te begrijpen als een ruimtelijk

gedifferentieerde economie (stad vs land, rood vs groen);

• Met een 'groen' deel (kampeerbedrijven, attractieparken,

bungalowparken, dierentuinen, horeca) dat loopt van de Efteling / Loonse

Drunense Duinen via de Beekse Bergen / Hilvarenbeek en het Groene

Woud naar de Kempervennen / De Kempen;

• En een 'rood' deel (retail, kunst/cultuur, horeca) dat zich concentreert in

de stedelijke centra van met name de vier kernsteden (Eindhoven, Tilburg,

Den Bosch en Breda).

2. Ontwikkeling in de tijd

• Dit is bepaald aan de hand van een vergelijking van het gewogen aantal

arbeidsplaatsen en het aantal vestigingen uit de vrijetijdseconomie,

• afgezet tegen de totale werkgelegenheid en het totaal aantal vestigingen,

• in 2005 – 2009 – 2012 (ontwikkeling voor en na de crisis),

• bekeken (a) per categorie, (b) per periode en (c) in de ruimte.

Top 15 vestigingen 2005 - 2012

2005 2012

PHILIPS 004 COMPLEX S De Efteling BV

PHILIP MORRIS HOLLAND BV PHILIP MORRIS HOLLAND BV

Ericsson Telecommunicatie B.V. DE KEMPERVENNEN

De Efteling BV BAVARIA N.V.

BAVARIA N.V. IKEA FILIAAL EINDHOVEN/EKKERSRIJT

DE KEMPERVENNEN Hutten Catering B.V.

Heineken Nederland Beheer BV Hutten Business Catering B.V.

Philips Lighting B.V. Coca-Cola Enterprises Nederland B.V.

Sony Supply Chain Solutions (Europe) B.V. Heineken Nederland Beheer BV

IKEA FILIAAL EINDHOVEN/EKKERSRIJT HOLLAND CASINO BREDA

Coca-Cola Enterprises Nederland B.V. IKEA

MAGAZIJN DE BIJENKORF BV Van Tilburg Mode en Sport B.V.

Betapress B.V. De Mandemakers Groep B.V.

IKEA Scandinavian Tobacco Group Eersel B.V.

GRASS VALLEY NEDERLAND B.V. Heesen Yachts

Interpretatie: grootste verschuivingen hebben te maken met het wegtrekken van de maakindustrie (specifiek Philips consumentenelectronica). Daarnaast heeft de Efteling in termen van banen een groei doorgemaakt. De productie van drank en genotsmiddelen blijkt in termen van het gewogen aantal banen van groot belang (5 vestigingen in top 15).

Ontwikkeling Vrijetijdseconomie

Jaar Gewogen

aantal

banen

Aantal

vestigingen

Banen/

vestiging

% totaal

aantal

banen

% totaal

aantal

vestigingen

2005 201.500 48.600 4,1 17.8 35.0

2009 217.100 55.400 3.9 17.7 33.0

2012 213.000 60.200 3,5 17.2 30.9

Bron: Lisa (2005 , 2009 , 2012), afgerond op 100 tal

2005: totaal aantal banen in NB: 1133798 bij totaal aantal vestigingen: 139055 2009: totaal aantal banen in NB: 1224124 bij totaal aantal vestigingen: 167824 2012: totaal aantal banen in NB: 1240240 bij totaal aantal vestigingen: 194846

Ontwikkeling Vrijetijdseconomie en totale

werkgelegenheid Brabant

Periode Gewogen

Banen

VTE

Banen

Brabant

Vestigingen

VTE

Vestigingen

Brabant

2005-2009 +7,8% +8,0% +13,8% +20,7%

2009-2012 -1,9% +1,3% +8,8% +16,1%

2005-2012 +5,7 +9,4% +23,9% +40,1%

Bron: Lisa (2005 , 2009 , 2012)

Tussenconclusies:

• De Vrijetijdseconomie als geheel blijft achter ten opzichte van de totale

Brabantse economie, zowel in banen als in vestigingen

• Er is sprake van een wisselwerking tussen conjuncturele en structurele

ontwikkelingen

• Opvallend: de totale Brabantse economie als geheel laat een sterke

stijging zien in het aantal vestigingen (verschil 2005 en 2012 is bijna 40%)

met een achterblijvend aantal banen. Dit wijst op het toenemend belang

van microbedrijvigheid, ZZP'ers.

Ontwikkeling 'Groen verblijf'

10000

10500

11000

11500

12000

12500

13000

2005 2009 2012

Gewogen aantal banen

Gewogen aantalbanen Groenverblijf

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

1600

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

AantalvestigingenGroen verblijf

Ratio

2005: 10.8

2009: 9.3

2012: 9.5

Interpretatie: In de periode 2005 – 2009 is er een flinke groei geweest (29,3%) in het aantal vestigingen in deze categorie wat zich tevens uitte in de groei van het gewogen aantal banen (11,3%). Na 2009 is het aantal vestigingen ongeveer gelijk gebleven terwijl het aantal banen nog een lichte stijging kent. De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Kunst/Cultuur

Ratio

2005: 5.2

2009: 4.6

2012: 3.9 6600

6800

7000

7200

7400

7600

7800

8000

8200

8400

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanenkunst/cultuur

0

500

1000

1500

2000

2500

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

Aantalvestigingenkunst/cultuur

Interpretatie: Het aantal vestigingen in de categorie kunst/cultuur is in de periode 2005 – 2012 gestegen (met 46,8%). De stijging in aantal vestigingen gaat niet gelijk op met de stijging in gewogen aantal banen. Na 2009 daalt het (gewogen) aantal banen met 2,6%. De bezuinigingen op kunst en cultuur zijn hier zeer waarschijnlijk de oorzaak van. De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Sport

Ratio

2005: 5,5

2009: 5.0

2012: 4.1

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanen Sport

0

500

1000

1500

2000

2500

3000

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

Aantalvestigingen Sport

Interpretatie: het aantal vestigingen is in de periode 2005 – 2012 met 79,9% gestegen. Dit heeft eveneens geleid tot een stijging in (gewogen) aantal banen in diezelfde periode (33,4%). De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Detailhandel

67000

68000

69000

70000

71000

72000

73000

74000

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanen Retail

13500

14000

14500

15000

15500

16000

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

AantalvestigingenRetail

Ratio

2005: 4.5

2009: 4.8

2012: 4.8

Interpretatie: Het aantal vestigingen is in de periode 2005 – 2009 en 2009 – 2012 gedaald met respectievelijk: 2,9% en 6.5%. In de eerste periode heeft dit niet geleid tot minder (gewogen aantal) banen, (stijging 3,3% in 2005 – 2009), maar na 2009 daalt het gewogen aantal banen in retail met 5,4% (zeer waarschijnlijk als gevolg van de economische crisis). De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Maakindustrie

0

1000

2000

3000

4000

5000

6000

7000

8000

9000

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanenVrijetijdgerelateerdevervaardiging

340

345

350

355

360

365

370

375

380

385

390

395

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

Aantal vestigingenVrijetijdgerelateerdevervaardiging

Ratio

2005: 21.7

2009: 20.7

2012: 17.8

Interpretatie: Het aantal vestigingen is in de periode 2005 – 2012 gedaald met 8%. Omdat vervaardigingsbedrijven vaak veel werknemers kennen is de impact in termen van gewogen aantal banen groot. In de periode 2005 – 2012 is het gewogen aantal banen fors gedaald, namelijk met 24,4%. De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Groothandel

11500

12000

12500

13000

13500

14000

14500

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanenVrijetijdgerelateerdegroothandel

3300

3400

3500

3600

3700

3800

3900

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

Aantal vestigingenVrijetijdgerelateerdegroothandel

Ratio

2005: 3.4

2009: 3.7

2012: 3.6

Interpretatie: het aantal vrijetijdgerelateerde groothandels daalt. Deze daling is het sterkst in de periode 2009 – 2012: 7,6%. Pas in 2009 daalt het gewogen aantal banen bij de vrijetijdgerelateerde groothandel (in periode 2005 – 2009: stijging 6,8%, in periode 2009 - 2012 daling met 10,1%). De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Horeca

35000

36000

37000

38000

39000

40000

41000

42000

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanen Horeca

5050

5100

5150

5200

5250

5300

5350

5400

5450

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

AantalvestigingenHoreca

Ratio

2005: 6.9

2009: 7.8

2012: 7.9

Interpretatie: Het aantal horeca vestigingen is in de periode 2005-2009 gedaald met 3,6%, deze daling heeft zich doorgezet in de periode 2009 – 2012, sprake van daling van 0,6%. Opmerkelijk is dat het gewogen aantal banen in de horeca met name in de periode dat het aantal vestigingen daalde toenam met 8,7%: kortom, het aantal vestigingen werd minder maar van de vestigingen die overbleven steeg het aantal werknemers. De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Vervoer

3850

3900

3950

4000

4050

4100

4150

4200

4250

4300

4350

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanen Vervoer

0

200

400

600

800

1000

1200

1400

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

AantalvestigingenVervoer

Ratio

2005: 4.3

2009: 3.8

2012: 3.2

Interpretatie: Terwijl de periode 2005 – 2012 een stijging van 23,9% laat zien in het aantal vestigingen, daalt het gewogen aantal banen in diezelfde periode met 6,8%. Dit betekent meer vestigingen met minder personeel. De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Ontwikkeling Media

10800

11000

11200

11400

11600

11800

12000

12200

12400

2005 2009 2012


Gewogen aantalbanenBinnenshuizigevrijetijd / media

0

2000

4000

6000

8000

10000

12000

2005 2009 2012

Aantal vestigingen

AantalvestigingenBinnenshuizigevrijetijd / media

Ratio

2005: 1.8

2009: 1.4

2012: 1.2

Interpretatie: Zowel in termen van het aantal vestigingen als in termen van het aantal banen is deze categorie met een opmars bezig. Groei in vestigingen bedroeg in de periode 2005 – 2012 maar liefst 63,2%. De stijging in banen is 7%. Het zijn dus veel kleine bedrijven. De ratio is berekend door het gewogen aantal banen te delen door het aantal vestigingen.

Samenvattend overzicht gewogen banen VTE:

2005-2009 2009-2012 2005-2012

Groen verblijf +11,3% +2,6% +14,2%

Kunst/cultuur +13,3% -2,6% +10,3%

Sport +20,9% +10,3% +33,4%

Detailhandel +3,3% -5,4% -2,3%

Maakindustrie -7,5% -18,2% -24,4%

Groothandel +6,8% -10,1% -4,2%

Horeca +8,7% -0,2% +8,4%

Vervoer -3,4% -3,6% -6,8%

Media +5,7% +1,2% +7,0%

Tussenconclusies:

• Het geheel geeft het (relatieve) beeld van een economie onder druk

• Dalers in conjuncturele zin betreffen de detailhandel (~), de groothandel, en

de kunst/cultuur (~)

• Dalers in structurele zin betreffen het vervoer en de maakindustrie

• Stijgers in structurele zin zijn de media, het groene verblijf, de sport, en de

horeca (~)

• Er vindt schaalvergroting plaats in de horeca en de detailhandel

• Er vindt schaalverkleining plaats in het vervoer en de kunst/cultuur

(~) onzekerheid over aard effect

3. De combinatie: ruimtelijk beeld van de ontwikkelingen

• Waar vinden we de stijgers/dalers?

• In gewogen aantal banen

• Per categorie

• Per postcode 4 gebied

Stijgers/dalers totale Vrijetijdseconomie

Interpretatie: deze kaart laat het verschil in gewogen aantal banen in de periode 2005 – 2012 per postcodegebied zien. Daarbij geldt dat er een verlies aan gewogen aantal banen heeft plaatsgevonden als het postcodegebied geel, oranje, of rood is. Er heeft een stijging in gewogen aantal banen plaatsgevonden als het gebied grijs of blauw is. Het wegtrekken van maakindustrie in Uden (EMI), Eindhoven (Philips), Breda (Oranjeboom) is zeer waarschijnlijk de veroorzaker van de rode vlakken.

Stijgers/dalers 'Groen Verblijf'

Interpretatie: deze kaart geeft het verschil in gewogen aantal banen weer in de categorie groen verblijf in de periode 2005 – 2012. Duidelijk te zien is de stijging in het gewogen aantal banen bij de Efteling en Beekse Bergen. Grootste daler: verloren arbeidsplaatsen bij Centre Parcs De Kempervennen.

Stijgers/dalers Kunst/Cultuur

Interpretatie: deze kaart geeft het verschil in gewogen aantal banen weer in

de categorie kunst/cultuur in de periode 2005 – 2012. Het is opmerkelijk dat

stijging en daling vaak plaatsvindt bij elkaar grenzende postcode gebieden.

Stijgers/dalers Detailhandel

Interpretatie: deze kaart geeft het verschil in gewogen aantal banen weer in de categorie retail in de periode 2005 – 2012. Het buitengebied van noord-oost / zuid-oost brabant heeft sterker te maken met verlies van gewogen aantal banen in retail dan midden brabant en west brabant. In Roosendaal is de komst van Rosada te zien: daling in de binnenstad, stijging in gewogen aantal banen in retail in omliggend gebied

Tussenconclusies:

• Er is in algemene zin sprake van banenverlies langs de provinciale flanken.

Is vooral een effect van de daling van de maakindustrie

• De detailhandel laat banenverlies zien in de centra en het buitengebied

• Het groene verblijf laat een versterkte positie zien van de Efteling en de

Beekse Bergen

• Binnen de kunst/cultuur is sprake van verplaatsingen over en weer

Eindconclusies deel I (1/3)

• De Brabantse Vrijetijdseconomie is te begrijpen als een ruimtelijk

gedifferentieerde economie (stad-land, rood-groen)

• Met een 'groen' deel (kampeerbedrijven, attractieparken, bungalowparken,

dierentuinen, horeca) dat loopt van de Efteling/Loonse Drunense Duinen via

de Beekse Bergen/Hilvarenbeek en het Groene Woud naar de

Kempervennen/De Kempen;

• En een 'rood' deel (retail, kunst/cultuur, horeca) dat zich concentreert in de

stedelijke centra van met name de grote vier (Eindhoven, Tilburg, Den Bosch

en Breda)


• Qua totale werkgelegenheid zijn met name de Horeca en de Detailhandel

van centraal belang als dragers van de Brabantse Vrijetijdseconomie

• Gevolgd door het Groene Verblijf, de Media en de Groothandel

• Maar van numeriek belang is ook een grote diversiteit aan relatief

kleinschalige, sectoraal gespreide vestigingen


• Het betreft 'overall' een economie onder druk

• In conjuncturele zin staan vooral de Detailhandel (~), de Groothandel en de

Kunst/Cultuur (~) onder druk

• In structurele zin staan vooral het Vervoer en de Maakindustrie onder druk

• Stijgers zijn en blijven het Groene Verblijf, de Sport en de Media

Mogelijke aandachtspunten

Uit de resultaten komen de volgende mogelijke aandachtspunten naar voren:

1.het verblijfsklimaat in de stedelijke centra staat onder druk, met name af te

lezen aan de positie van de detailhandel en de kunst/cultuur;

2.er is sprake van groeicapaciteit in het groene verblijf, met name in de sfeer

van de attractie- en verblijfsparken;

3.er is sprake van groeicapaciteit onder de micro-bedrijvigheid, met name in de

sfeer van de media, maar ook 'overig';

4.er lijkt (nog) weinig sprake van 'koppelbedrijvigheid' tussen stad en land, met

uitzondering van de horeca en sport;

5.de Brabantse maakindustrie staat onder druk.

Kanttekeningen

• Het voorgaande betreft een analyse op provinciale schaal, op lagere

schaalniveaus kunnen zich 'tegendraadse' ontwikkelingen voordoen (bv

noodzaak herstructurering achterblijvend groen verblijf)

• Het betreft een analyse op de korte termijn. De wisselwerking tussen

conjuncturele en structurele ontwikkelingen is op onderdelen onzeker (bv

detailhandel, kunst/cultuur)

• Het is daarom van belang om op de langere termijn de ontwikkelingen op te

onderscheiden schaalniveaus te blijven monitoren

Deel II: Netwerkmapping

• Doel is zicht krijgen op (mogelijke) relaties tussen partijen, op

ontwikkelrichtingen, innovatiekansen en mogelijke clustervorming.

• Centrale uitdaging: zoeken naar het onderlinge "ontwikkel DNA".

• Op basis van gesprekken met sleutelfiguren

Gekeken naar:

• Midden Brabant: Vrijetijdseconomie & 'Performance/Entertainment'

• Noordoost Brabant: Vrijetijdseconomie & 'Food/Culinair'

• keuze gebaseerd op ontluikende strategische positionering Vrijetijdseconomie

in relatie tot regionale economische agenda

I. Midden Brabant

• Vrijetijd & 'Performance/Entertainment' (dans, muziek, theater, acrobatiek)

• vanwege de onderscheidende infrastructuur (parken, opleidingen, podia, productie)

• vanwege de aanwezigheid van strategische spelers (Efteling, Beekse Bergen, Fontys)

• vanwege mogelijke verbinding tussen stad en land (Tilburg en Midden Brabant)

• vanwege relatie met strategische gebiedsagenda ('social innovation')

• vanwege begin van onderlinge verbindingen (innovatiemilieu in ontwikkeling)

• Gesprekken gevoerd met: Efteling, Fontys/FHK, Albert Verlinde Producties, Mundial,

Circo Circolo, 013, Omroep Brabant, Zuidelijk Toneel, Incubate, NWE Vorst

Situatie schets (1/5)

• Culturele veld staat onder druk: is bezig met overleven

• Publieke partijen vanwege verlaagde financiering en bezoekersaantallen

• Reactie: neiging tot terugtrekken op eigen eiland

• Private partijen vanwege concurrentie in digitale multimedia omgeving

• Reactie: noodzaak investeren, op zoek naar nieuwe markten/kanalen

• Sterke regionale samenhang tussen schakels van "performance en

entertainment": alle schakels aanwezig (opleiding-productie-podia-

distributie), is uniek voor Tilburg en omgeving

• Regio is eigen signatuur aan het ontwikkelen, nog geen cluster, nog te weinig

systematische samenwerking (wel veel één-op-één relaties)


• Centrale spelers: onderwijs (primair Fontys/FHK: muziek, dans, theater,

circus, in mindere mate Fontys/ACI, NHTV/Leisure Management), media

(Omroep Brabant: media content en events, spin in web) en Efteling

(crossmediale productie, distributie)

• FHK: biedt talent / nieuwe 'content'; behoefte aan regionale inbedding

• Omroep Brabant: biedt aandacht (o.a. programma’s over en in Efteling,

Beekse Bergen, kermis, carnaval, etc.); behoefte aan 'content'; nog

onvoldoende zichtbaar/erkend als spin in het web

• Efteling: biedt distributiepodium en leer/werk/productie omgeving; behoefte

aan nieuwe 'content' als onderdeel resort ontwikkeling, op zoek naar creatief

talent; erkennen belang van regionale inbedding.


• Binnen kunstenveld veel samenwerking, ook met kunstonderwijs:

geformaliseerd in Directeurenoverleg, "C10", Cultuurcoöperatie

• Veel informele netwerken vanuit artistieke ('cross overs', artistieke

vernieuwing) en economische (publiekswerving/-binding) motieven

• Er bestaan formele netwerken rondom operationele (gezamenlijke inkoop) en

meer strategische (gezamenlijke belangenbehartiging) motieven

• Commerciële partijen als Efteling en Albert Verlinde Entertainment staan (nog)

los van het kunstennetwerk (wel één-op-één relaties)

• Het publieke domein mist onderlinge ‘nabijheid’ of een gedeeld belang

Situatieschets (4/5)

• Partijen ontlenen een belangrijk deel van de identiteit van hun organisatie aan

de regio en ervaren hierdoor voordeel (sneller contact, snellere 'klik')

• Partijen denken na over hun betekenis voor stad en regio, voorbij het louter

aanbieden van producten naar de opbouw van een gedeeld ontwikkelklimaat

• Wens FHK: het regionale verhaal ontwikkelen, 'Dutch Design' als referentie

kader, welk ecosysteem moet daarvoor worden ontwikkeld?

• Efteling wil platform zijn voor 'performance & entertainment' in regio; opmaat

voor talent (doeners, denkers, zieners)


• Talentontwikkeling en -behoud is een gedeeld onderwerp van actie/zorg

• Is vooralsnog vooral opgepakt voor de eigen discipline (toneel, dans, muziek)

• Met afzonderlijke verbindingen naar het omliggende hoger onderwijs

(pleisterplaats/productieplek FHK; 'Efteling Academy' NHTV/TiU)

• Andere gesignaleerde uitdagingen: ontwikkelen en verspreiden van nieuwe

creatieve 'content', ontwikkelen van nieuwe onderlinge verdienmodellen,

versterken onderlinge netwerken (binnen en buiten de regio), verbeteren van

de interne organisatie, onderscheidende positionering van de regio

(internationale 'performance events').

NWE

Vorst

013

Albert Verlinde

Entertainment

Omroep

Brabant

Incubate

Paradox

Mundial

Prod.

NHTV

Circo

Circolo

Kunst

balie

Theaters

Tilburg

FHK

Het

Zuidelijk

Toneel

Factorium

Efteling

Fondsen

(Fonds

Podium

Kunsten)

Middelbare

scholen

Artfact

Over

heid

BKKC

Makers &

gezelschap

pen

Rooi

Pannen

Onderlinge relatienetwerk in beeld

Onderlinge relatienetwerk in verhaal

• Er zijn twee netwerken: één rondom performance/performing arts met

(semi-publieke) culturele instellingen en één rondom media/entertainment

met private spelers

• Er bestaan sterke relaties tussen de culturele instellingen onderling (ze

clusteren); iedereen heeft nauwe banden met Fontys/FHK als 'spin in het

web'

• Op enige afstand staan media/entertainment partijen die wel één-op-één

relaties hebben met elkaar en met diverse culturele instellingen, maar ze

zitten (nog) niet in een gedeeld netwerk

• Er is sprake van een ontluikende samenwerking tussen performance en

entertainment. FHK, de Efteling en NHTV vormen het bruggenhoofd.

• Ondersteunende organisaties (fondsen, overheid, BKKC) staan op afstand.

Kansen (1/2)

• Regio verder uitbouwen tot Europese broedplaats voor 'performance &

entertainment' (met bijbehorende onderlinge netwerken)

• Met talentontwikkeling en innovatie (artistiek/commercieel) als drager van

nieuwe verbindingen

• Overbruggen van de kloof tussen publiek en privaat, en tussen artistiek en

commercieel, met onderwijs (FHK/ACI, NHTV/ILM en TiU/LS) als bruggenhoofd

• Werken aan de uitbouw van het onderlinge 'ecosysteem', vanuit artistieke

kwaliteit en talentontwikkeling, in wisselwerking tussen lokaal en

internationaal

• Aansluiting zoeken bij de bredere regionale vrijetijdseconomie van resorts,

recreatieverblijven, horeca, detailhandel, festivals/events, musea

Kansen (2/2)

• de Efteling verhoudt zich nadrukkelijker tot de regio en tot partijen

daarbinnen

• Omroep Brabant fungeert als strategische spin in het web

• Het onderwijs krijgt/grijpt zijn positie als verbinder en innovatiemotor

• Gezamenlijke thematisering van kennisvragen leidt tot onderlinge

meerwaarde

• Partijen komen verder door onderlinge kennisuitwisseling (op het juiste

niveau, dus voorbij individuele bedrijfsbelangen)

Succes en faalfactoren (1/3)

• Eerste aanzet tot een gedeeld beeld is aanwezig: FHK en Efteling delen wens

tot ontwikkeling regio rondom performance & entertainment

• Daaromheen publieke en private partijen die verantwoordelijkheid nemen voor

uitbouwen klimaat / ecosysteem / versterken waardenketens/-clusters.

• Partijen combineren 'local buzz' (reuring rondom 'performance / entertainment'

in lokale netwerken) met 'global pipelines’ (toegang tot mondiale netwerk,

markten, leveranciers, makers, kennis)

• Gesubsidieerde veld zit nog ingebed in publiek stelsel (keurslijf?): probleem

van de subsidie paradox (hoe succesvoller, hoe minder), regeldruk, financiële

onzekerheid, noodzaak van aanboren alternatieve bronnen/netwerken


• Te strakke institutionalisering van gelden en te grote nadruk op

prestatiegerichtheid: gaat teveel over normen in plaats van over inhoud

• De 'eigenwaarde' van kunst en cultuur blijft onderbelicht, namelijk het belang

van verbeelding

• De Provincie blijft steken in marketing: komt niet toe aan ontwikkelen

• De institutionele tussenlaag werkt teveel als een leemlaag: infrastructuur kan

niet accelereren

• De kloof tussen artistiek en commercieel speelt nog bij sommige instellingen

en in de regelgeving; juist niet bij de opleiding van nieuw talent, hier staan

betekenisgeving en verbeelding centraal

• Gevaar vastzitten in institutionele kaders (ook al staat men open voor

samenwerking)


• Mislukken samenwerking door ontbreken gedeeld belang

• Te veel vergadertafelcultuur, te weinig artistieke output

• Onvoldoende onderkenning van financiering als sturingsinstrument

• Slechte samenwerking door zelfoverschatting, kokerdenken

• Belang artistieke zoektocht cross-overs performance-entertainment

• Zoektocht verdienmodellen blijft teveel individueel (ipv collectief)

• Onvoldoende onderkenning van de potentie van de wereld van

'performance' als verbinder tussen lokaal/regionaal en internationaal

II. Case Noordoost Brabant

• Vrijetijd & "Food"

• vanwege de onderscheidende infrastructuur (producenten, distributeurs)

• vanwege aanwezigheid aantal strategische spelers (oa ZLTO, HAS, Hutten, Libema)

• vanwege mogelijke verbinding stad en land (Den Bosch - NO Brabant)

• vanwege relatie met strategische gebiedsagenda (Agrifood Capital)

• vanwege begin van verbindingen (innovatiemilieu)

• Gesprekken: Food Connection Point, Hutten Catering, Eindhoven 365, CHV Veghel,

ZLTO, RECRON, Hertogboeren, HAS, VVV Noordoost Brabant, Alliantie Restaurants 's

Hertogenbosch, Koning Willem 1 College (Hospitality) Groene Campus Helmond,

AgriFood Capital, Koninklijke Horeca Nederland, De Koninklijke van den Boer Groep


Belang van de erkenning van diversiteit van ontwikkelrichtingen bij bedrijven

en organisaties:

• deels nadruk op strategie verhogen ketenefficiency (schaal/volume) in

productie en distributie, onder voortdurende prijsdruk

• deels nadruk op strategie waarde toevoeging door toenemende

waardering voor duurzaamheid (voedsel/dier/mens/omgeving) en

belevenis


Dus is sprake van uiteenlopende relaties tussen 'food' en 'vrijetijd':

• Voedselverwerkers: blijven vaak in zichzelf gekeerd, met defensieve

houding naar buiten en desinteresse in thema

• Primaire producenten/distributeurs: velen op zoek naar verbindingen

met vrijetijd i.v.m. toegang tot consument (willen eigen verhaal brengen)

• Men herkent toenemende clusteringen in/rondom steden en hun buitengebied

• Vooral bij biologische producten is sprake van meervoudige overlapping tussen waarden

van 'eten' en van 'vrijetijd'

• Uitbreiden van 'voedsel' met 'vrijetijd' lijkt gemakkelijker dan omgekeerd

• In recreatiebranche steeds meer sprake van diversificatie en vervaging bedrijfsprofielen

• Er is nog geen structuur; verbindingen blijven incidenteel en spontaan

(één-op-één), er is sprake van een fase van verkenning of transitie, met

een toenemend bewustzijn van nieuwe mogelijkheden


Er is sprake van diversiteit van ontwikkelbewegingen die naar elkaar op zoek zijn:

• Bottom-up: Veel individuele operationele/tactische relaties, verspreid in de

ruimte en fragmentarisch (ondernemers vanuit diverse branches op zoek

naar nieuwe, "kruisbestuivende" samenwerkingsverbanden)

• Top-down: "bestuurders onder elkaar", vooral strategische

overheidsnetwerken, zelf bedachte abstracte agenda’s: "Agrifood Capital

illustratief voorbeeld: het werkt niet omdat de cruciale actoren/ondernemingen in

diverse sectoren niet verenigd zijn"

• Mix: top-down / bottom-up interacties:

• Restaurant Alliantie in Den Bosch: concept met marktpartijen

• ZLTO die fungeert als bemiddelaar richting supermarktketen bij distributie streekproducten

• Betrekken van bedrijven bij het onderwijs

• Gezamenlijke vormen van gebiedsontwikkeling (Paleiskwartier, CHV, Verborgen Raamvallei)


• Er zijn nog te weinig sleutelfiguren met hoge ambities voor food & leisure

die geïntegreerd denken: "Bijna niemand die het thema kan trekken"

• Samenwerken, samen delen, samen groeien komt onvoldoende vd grond:

• historie Brabantse "coöperatie denken", van de geïsoleerde clubjes

• besef cross-sectorale belangen / meerwaarde groeit, maar is nog zwak

• is er voldoende urgentie? / wel onder boeren onderling!

• grote mate van fragmentatie, versnippering: geen integraal overzicht, geen

integrale informatiebronnen over ontwikkelingen/activiteiten

Landschap van initiatieven:

• agrotoerisme al dan niet gekoppeld aan stedelijk / zakelijk bezoek, inclusief groepsaccommodaties,

boerenproducten, natuur, culturele erfgoed, gezonde recreatie enz. (o.a. Hertogboeren; Maashorstboeren)

• streekproducten in supermarkten/restaurants/catering incl. nieuwe concepten (Landwinkels in het rurale gebied;

Philips Fruittuin in Eindhoven)

• ambachtelijke producten: steeds meer brouwerijen/proeflokalen/winkeltjes in het buitengebied/kloosters enz;

• (food)evenementen; food & design

• locatiespecifieke gebiedsontwikkeling: speciale locaties van combinaties van uiteenlopende sectoren / activiteiten

waar ‘’food’’ een belangrijk element is :CHV terrein in Veghel) Verborgen Raamvallei ; Versmarkt Paleiskwartier

Den Bosch; Landerij van Tosse (de Maashorst)

• wellness & local food

• retail foodexperience (al la Jumbo in Breda)

• onderwijs en voedsel: voedselgerelateerde thema’s en talloze projecten/stages met bedrijfsleven(hoewel nog

geen cursussen op het snijvlak);

• burgerinitiatieven voor lokale voedselvoorzieningen (Herenboeren voedsel coöperatie);

• slow-food dorpen (Alphen-Chaam)

• agrarisch MVO ondernemerschap (afzet onderscheidende producten op de markt, de Heydehoeve in Nuenen);

• hospitality innovation platform (Eindhoven; nog vorm te geven)

• Restaurant Alliantie tbv krachtenbundeling en verrassende culturele arrangementen, bezoekersactiviteiten;

• verduurzaming horeca: duurzaamheidscan, experiment

• collectieve zorg voor horeca activiteiten voor recreatieve ondernemers (weliswaar onbenut)

Eindhoven 365 /

Hosp.Innov.Platform

Event

organisaties,

bijv.

Brabanthallen,

Convention

Bureau

Brabant

Primaire

producenten

boeren

Horeca

VVV

Retail

ZLTO

RECRON

Foodservices:

Hutten /

Maison de

Boer Groene

Campus

Industrie/

verwerkers

HAS

KW1C

Agrifood

capital

CHV

Veghel

Recreatie-

bedrijven

Foodmarkets

Paleiskwartier

Jumbo Breda

Verborgen

Raamvallei Evenementen

culinair cultuur,

design, technologie

Agrotoerisme:

Hertogboeren

Restaurant

Alliantie

Landerij

van Tosse

Lokale voedsel-

corporaties/

slow food

dorpen

Ambachtelijke

proeflokalen in

buitengebied/kloosters Gemeenten &

Provincie

Kon.Horeca

lokale vest.

Food Vrijetijd

Events

Onderlinge relatienetwerk in beeld

Onderlinge relatienetwerk in verhaal

• Is nog sprake van twee onderscheidbare domeinen ('food' en 'vrijetijd')

• De food sector is steviger georganiseerd dan het domein van de vrijetijd, met

de ZLTO en de HAS als 'spin in het web'

• In wereld van de vrijetijd bestaat erkenning van strategische belang 'food' als

kwaliteits-/belevingsingrediënt: ontvankelijkheid voor food innovatie

• Toenemend deel foodsector (primaire producenten, distributeurs) zoekt

'leisure'/'vrijetijd' op als toegevoegde kwaliteit of als consumentenplatform

• Men ontmoet elkaar rondom een veelsoortig maar ook versnipperd

landschap van evenementen/projecten/initiatieven/programma's

• Er is over en weer sprake van zoektocht naar robuuster strategisch speelveld

Kansen (1/2) • Stedelijke omgeving (Den Bosch) positioneren als food hot spot: levert kritische

massa voor stad-land combinaties

• Vormgeven van ontwikkelcoalities door toonaangevende spelers/koplopers om

grootschalige, veelbelovende kansen te laten zien

• Behoefte aan Brabantbrede visie, geformuleerd met sleutelfiguren en

sleutelondernemingen, gericht op stevige/fundamentele vereniging van food en

leisure: agenda 'Food & Toerisme 2020'

• Inspelen op lokale kenmerken, geschiedenis, (industrieel) erfgoed, met cultuur &

voedsel als katalysator, heeft groot draagvlak onder burgers & ondernemers:

"food is een thema met een enorme verbeeldingskracht"; "food als verbindende factor-

het wordt een speelplaats voor diverse typen actoren"; "een Efteling van de lekkerbekken"

Kansen (2/2)

• Rol van Onderwijsinstellingen:

• belangrijke (innovatie-/kennis)schakel tussen sectoren, overheid en bedrijfsleven, plaatsen,

activiteiten, tussen verleden, heden en toekomst (nog suboptimaal)

• studenten een andere, integrale, duurzame denken werkmanier meegeven (via praktijk)

• nu nog geen strategische focus op snijvlak food & leisure

• Rol van Sectorale Koepelorganisaties:

• meer proactieve/initiërende houding en kennisspreiding voor nieuwe cross-sectorale

kansen/allianties (leden zijn nu vooral individueel bezig)

• collectieve (inkoop enz.) afspraken met andere branches

• kritische massa bieden, zorgen voor evenwichtige machtsverhouding, acceptabele

voorwaarden, begeleiding en professionalisering

• Rol van Voedselverwerkers/Foodondernemingen: juist het vertellen van verhalen

over de producten en over productieprocessen aan consumenten kan food uit de

anonimiteit/negativiteit halen.


• Conflicterende belangen:

• tussen gevestigde horecaondernemingen en "buiten" locaties met horeca combinaties

• tussen grote VT spelers en additionele VT ondernemingen (kleine logies aanbieders)

• tussen agrarische ondernemingen/boeren met streekproducten en machtige spelers uit de

sfeer van de groothandel/supermarkten

• Food is meer dan een 'toeristisch marketinginstrument'

• 'Er zijn geen grote leisure bedrijven in NO Brabant – moeten we kijken naar

een grotere regio?’

• Ontwikkeling CHV terrein laat kloof zien tussen werelden van

voedselproductie en cultuur/vrijetijd: nood aan verbindende partij


• Onvoldoende vertaling van abstracte bestuurlijke doelen naar de praktijk van

het MKB

• meerderheid bedrijven weet zich geen raad met overheidsambities

• aan top wordt hard gewerkt terwijl fundament en onderliggende lagen zwak zijn

• Inspanning rondom streekproducten blijft sprokkelwerk, grote spelers kunnen

nieuwe modellen faciliteren

• Belang goede balans tussen verdieping en verbreding (opschalen niet altijd

wenselijk):

• belang van betrouwbaarheid dichtbij netwerken, van bekendheid, van distributie

van streekproducten binnen een bepaalde straal (bijv. Hertogboeren, Landwinkels)

• belang van olievlekwerking: de vele kleine plusjes binnen een beperkte

geografische omgeving maken het verschil

Succes en faalfactoren 3/3

• Belang van blijven inspelen op dynamiek: continue op zoek naar nieuwe partijen

door alle thema’s/sectoren heen, naar iets origineels

• Bewezen succes: trekt "vanzelf" nieuwe partijen aan (bv Hutten, Hertogboeren)

• Bijscholing nodig i.v.m. specifieke kennis, nieuwe (cross sectorale) specialisaties

• Bij risicovolle initiatieven: belang van robuuste partijen (ZLTO / provincie /

gemeente / VVV / HAS / KW1C) ten behoeve van de coördinatie / financiën /

kennis / netwerken

• Snel schakelen voor onder vuur liggende horeca is lastig

• Op "nieuwe"/onbekende, ruime locaties lijken verrassende combinaties meer

vanzelfsprekend, terwijl in stad/dorp de afgebakende "kolommen" domineren

Overall conclusie deel II

• In beide regio's is sprake van innovatiemilieu in ontwikkeling, met model Brainport –

Design Week als ontwikkelhorizon (daar: koppel vrijetijd – design – sport – high tech),

vooralsnog zijn er geen vergelijkbare agenda's van dezelfde schaal en economische

potentie zichtbaar

• belangrijke rol voor onderwijs als schakelaar en makelaar tussen sectoren; publiek en

privaat; kennis, talentontwikkeling en innovatie

• overheid en koepelorganisaties van belang voor ondersteuning, mobiliseren

investerings- en ontwikkelruimte, verhalen vertellen, verbinden, organiseren 'level

playing field'

• ondernemers op zoek naar nieuwe onderlinge waarde proposities,

investeringskansen, ontwikkelmogelijkheden, met bijbehorend ontwikkelplatform

Deel III: Verbeeldende mapping

De volgende beelden zijn ontwikkeld op basis van:

1. Uitgangspunten/doelen Beleidskader Vrijetijdseconomie Brabant

(combinatie Visit|Connect Brabant)

2. Resultaten inventarisatie tijd-ruimtelijke ontwikkeling Brabantse

vrijetijdseconomie (Deel I: Statistische Mapping)

3. Resultaten analyse regionale samenhang vrijetijdseconomie Midden

en Noordoost Brabant (Deel II: Netwerk Mapping)

4. Inventarisatie mogelijke samenhangen tussen vrijetijdseconomie en

aanpalende beleidsagenda's (o.a. Landschappen van Allure, Erfgoed

Brabant, Economisch Programma Brabant 2020)

Inzet:

• zichtbaar maken (verbeelden) van het regionale landschap van

ontwikkelbronnen (vrijetijdseconomie, strategische economische

spelers/programma's, natuurkenmerken, infrastructuur, onderwijs);

• om zo de zoektocht te stimuleren naar mogelijke regionale verbanden en

programma's (verhalen vertellen, zaadjes planten)

• dienstbaar aan een strategische ontwikkeling van de regionale

vrijetijdseconomie, die maximaal in verbinding staat met haar omgeving

(waarde creatie over en weer, economische structuurversterking)

Noordoost Brabant / 's Hertogenbosch

verhaallijnen NOB-'s Hertogenbosch

• sterke infrastructuur agrifood (productie, verwerking, distributie, organisatie)

• omringd door natuur en recreatie (Maashorst en Groene Woud)

• langs de centrale A2 kennisas (Amsterdam – Eindhoven – Aken)

• met kleinschalige historische binnenstad, rijk aan cultureel erfgoed

• met relevante kennis / instituties (HAS, ZLTO)

• kans inrichten stedelijke belevingsetalage agrifood (puur en eerlijk)

• in relatie tot culinaire events & conferencing, kunst en cultuur, horeca

• in relatie tot regionaal netwerk van recreatieve voorzieningen (groen verblijf,

events, conferencing, horeca, erfgoed, routes)

• referenties: Turijn & Piemonte / Tours & de Loire / Parma & Emilia Romagna /

Porto & Douro

Midden Brabant / Tilburg

verhaallijnen MB – Tilburg

• infrastructuur van 'social innovation' (slimmer organiseren/maken/verbinden)

• omringd door onderscheidende natuur en recreatie (Loonse en Drunense

Duinen - Groene Woud, Efteling - Beekse Bergen)

• in het Hart van Brabant (as Rotterdam – Roergebied)

• met creatieve stad, rijk aan 'dwarse' initiatieven (van kermis tot absurdisme)

• met relevante kennisinfra (TiU, Fontys, NHTV)

• kans uitbouw regionale broedplaats performance & entertainment

• in relatie tot events & conferencing, kunst & cultuur, media, horeca

• in relatie tot regionaal netwerk van sterke recreatieve voorzieningen (resorts,

groene verblijf, landgoederen, events, conferencing, horeca, routes)

• referentiebeeld: Avignon & de Vaucluse / Edinburgh & Scotland / Essen &

Ruhrgebiet / Tampere & Lake Näsijärvi

Zuidoost Brabant / Eindhoven

verhaallijnen ZOB - Eindhoven

• infrastructuur van hightech systems (innovatie, productie, distributie)

• omringd door 'sterke' natuur en recreatie (Groene Woud, De Kempen, De Peel)

• langs de centrale A2 kennisas (Amsterdam – Eindhoven – Aken)

• met dynamische binnenstad, rijk aan high tech initiatieven/iconen

• met relevante kennis / instituties (TiU, Brainport)

• kans uitbouw stedelijke etalage hightech systems & design

• in relatie tot design, events & conferencing, kunst en cultuur

• in relatie tot regionaal netwerk van recreatieve voorzieningen (campus

landschap: groene verblijf, events, landgoederen, conferencing, horeca, maken)

• referentiebeeld: Malmö & Öresund / Graz & Steiermark / Karlsruhe & Baden-

Württemberg

West Brabant / Breda

verhaallijnen WB - Breda

• infrastructuur van logistiek, maintenance & biobased (vervoeren,

onderhouden, slim schakelen)

• omringd door overgang klei-zand, zout-zoet, laag-hoog (Brabantse Wal,

Kreken & Waterpoort, De Biesbosch, Fortenlinie)

• langs centrale logistieke corridor (A16 Rotterdam - Antwerpen)

• met historische binnenstad, rijk aan vestingserfgoed (Nassau)

• met relevante kennis (NHTV, Avans/St.Joost, Dinalog)

• inzet op beeldcultuur (gaming, animatie, film, beeldende kunst)

• in relatie tot hotel & catering, conferencing, events, kunst en cultuur

• in relatie tot regionaal netwerk van recreatieve voorzieningen (landgoederen,

routes, conferencing & horeca)

• referentiebeeld: Modena & Emilia Romagna, Reims & Champagne

Noord Brabant breed (VisitBrabant|Connect Brabant)

verhaallijnen: Noord Brabant breed

• regio gelegen op schakelpunt tussen Hollands-Vlaamse Rijn-Schelde Delta en

West-Europese achterland (Zuid-Oost / ELAt - Ruhrgebied)

• landschap van moderne maakindustrie temidden van historische/creatieve

steden en dorpen, klassiek en industrieel erfgoed, natuurgebieden,

hedendaagse kunst, cultuur en entertainment

• gedragen door moderne economie op klassiek fundament (food, high tech,

maakindustrie, logistiek, onderwijs)

• met daarmee verbonden landschap van hedendaags vermaak (events in de

sfeer van design, food, performance, multimedia entertainment), in verbinding

met onderscheidende beeldende kunst/cultuur, erfgoed, natuur/recreatie

• referentiebeeld: Ruhrgebied, München/Beieren, Baden Württemberg, Lyon-

Grenoble, regio's van hedendaags 'maken' en 'beleven' op klassieke leest

Eindconclusie in vijf punten

• Noord Brabant kent een kansrijke gedifferentieerde Vrijetijdseconomie (stad-land),

omgeven door een onderscheidende kennisinfrastructuur en ingebed een eigenzinnige

culturele, landschappelijke en stedelijke omgeving

• In en rondom die Vrijetijdseconomie blijven kansen onderbenut

• Dat komt vooral doordat bedrijven, organisaties en overheden onderling blijven hangen in

'verkokerde' manieren van doen; partijen zien de kansen, maar komen onvoldoende 'van

hun plek', projecten hebben onvoldoende doorwerking, er is onvoldoende strategisch besef

("zandboerengedrag", "coöperatieve clubjes")

• Duurzame kansen ontstaan vooral daar waar er sprake is van een langjarige samenwerking

tussen sterke onderdelen van de vrijetijdseconomie, de kennisinfrastructuur en

omliggende economische en ruimtelijke 'trekkers', rondom een gedeelde regionale

agenda/urgentie, met oog voor onderlinge ontwikkelkansen

• In Brabant liggen daarom regionale allianties voor de hand tussen delen van de

vrijetijdseconomie met natuur en landschap, agrifood & culinair, high tech & design,

performance & entertainment, de maakindustrie en de logistiek.

Bijlagen

Bijlage I: Bepaling domein 'Vrijetijdseconomie'

• Voortgaande discussie over afbakening samengestelde economie

• Internationaal: Toursim Satelite Account

• Nederland: Landelijke Standaard Recreatie en Toerisme: (KennisAs, ic

Utrecht, Flevoland, Gelderland, Overijssel, Noord- en Zuid-Holland i.s.m.

CBS en NBTC, 2009).

• Focus op uitstapjes door bewoners/bezoekers

• Buitenshuis (dus niet binnenshuis) / in Brabant (dus geen export)

• Retail beperkt tot winkels voor goederen uithuizige vrijetijdsbesteding (bv. watersport /

sport / kampeer / reis / fotografie artikelen), dus geen 'winkelen'

• Onderverdeling in productcategorieën: logiesverstrekking; horeca; detail- en

groothandel; vervoer; cultuur, recreatie en amusement; sport; overig. Dus sectorale

insteek, geen tijd-ruimtelijke samenhang

• Met ingeschatte weging (bv sport = 0,3)

Brede focus Vrijetijdseconomie (VTE)

• belang vermijden discussie op microniveau, focus op systeemniveau

• deze analyse: insteek op tijd-ruimtelijke ontwikkeling van

'Vrijetijdseconomie' als samenhangend 'ecosysteem‘

• dus insteek op Vrijetijdseconomie in Brabant in al zijn geledingen in

aansluiting op hedendaagse 'cross-over' dynamiek vrijetijdsbesteding

('netwerkeconomie'): binnen-buiten, stad-land, Brabant-wereld

• gevolg: keuze voor (te) brede blik in plaats van (te) smalle

Koppeling VTE aan LISA

• LISA Vestigingenregister: alle vestigingen in Nederland waar betaald

werk wordt verricht

• op basis van jaarlijkse enquête die bedrijven zelf invullen

• hoeveel personen zijn op peildatum 'werkzaam' op of vanuit vestiging?

• onderscheid in geslacht en fulltime/parttime (>12u/week<)

• gaat dus om banen niet om fte's

• resultaten met zekere marge bekijken

• maar alweer: focus op systemische dynamiek (ipv micro niveau)

Definitie LISA werkzaam persoon: Arbeidskracht die beroepsmatig (een) betaalde activiteit(en) verricht op of vanuit de vestiging: meewerkende ondernemer/eigenaar (directeur, bedrijfshoofd), meewerkend gezinslid, zelfstandig beroepsbeoefenaar, werknemer, uitzendkracht. (uit Handboek LISA 2012). Vanuit LISA minimum respons eisen (hoe meer arbeidsplaatsen hoe meer moeite wordt gedaan om data te achterhalen) (voor details: zie p 38 Handboek LISA 2012)

Relevantie LISA

• regionale werkgelegenheid goede indicatie regionale betekenis

vrijetijdseconomie (maar geen zicht op kapitaalsinvesteringen)

• exclusief weglekkende bestedingen, inclusief export

• met aandacht voor duurzaam effect (dus voorbij tijdelijke events)

• dus feitelijk regionale neerslag import-export balans

• in die zin betere weerspiegeling dan bestedingen als zodanig

Vertaling VTE naar SBI codes

• basis is Standaard Bedrijfs Indeling (2008)

• gekozen voor brede operationalisering, omwille van 'rijk' beeld tijd-

ruimtelijke en economische dynamiek (systeemniveau)

• deels in aanvulling op Landelijke Standaard Recreatie & Toerisme

• maar met nadrukkelijker aandacht voor retail, vervaardiging en

groothandel, media

• dus aanvulling buitenshuis, binnenshuis en export

• probleem weging sectoren (welk deel kan wel/niet worden

toegeschreven aan vrijetijd)

• gekozen voor grove schatting op vier digitalen niveau (systeemniveau)

Vertaling naar ruimtelijke patronen via GIS

• Geografisch Informatie Systeem: geeft ruimtelijk beeld van

werkzame personen/vestiging geordend in 'postcode-4' gebieden

• beschrijvend beeld: ruimtelijke uitleg gewogen aantal banen

• hotspot beeld: ruimtelijke concentraties/clustering obv algoritme

Focus Vrijetijdseconomie (2012)

• Verschil R&T Standaard en VTE perspectief

• Gerelateerd aan totaal aantal vestigingen (194.846) en totaal aantal

banen (1.240.240) in Brabant in 2012

Aantal

vestiging

en

Gewogen

aantal

banen

% totaal

aantal

vestigingen

% totaal

aantal banen

Recreatie &

Toerisme

Standaard

14.174 79.300 7,3 6,4

Vrijetijds-

economie

60.248 213.002 30,9 17,2

R&T Standaard in 2012:

Omschrijving

categorie

Aantal

vestigingen

Gewogen

aantal banen

Gewogen aantal

banen/aantal

vestigingen

Horeca 5.184 40.729 7.8

Sport 2.602 10.613 4.1

Cultuur, recreatie,

amusement

2.401 8.718 3.6

Logiesverstrekking 745 7.945 10.7

Vervoer 1.249 3.997 3.2

Detail en

groothandel

998 2.945 3.0

Overig 986 4.343 4.4

Voor een overzicht van de SBI codes en de bijbehorende categorieën: zie: http://www.lisa.nl/data/gratis-data-recreatie-toerisme

Vrijetijdseconomie in 2012:

Categorie Aantal

vestigingen

Gewogen

aantal

banen

Gewogen aantal

banen/aantal

vestigingen

Groen verblijf 1.337 12.726 9.5

Kunst/cultuur 2.070 8.010 3.9

Sport 2.582 10.556 4.1

Retail 14.325 69.391 4.8

Media 12.413 12.962 1.0

Horeca (excl hotels) 5.184 40.729 7.9

Vervoer 1.249 3.997 3.2

Vervaardiging 357 6.361 17.8

Groothandel 3.505 12.551 3.6

Overig 16.986 34.878 2.1

Voor een overzicht van de SBI codes en bijbehorende categorieën: zie Bijlage II.

Belangrijkste verschillen R&T / VTE (bv):

• Vervaardiging (bv genotsmiddelen als tabak, alcohol)

• toevoeging: 5.706 (gewogen aantal banen)

• Media (o.a. film, omroep, ict)


• Retail ('funshoppen')


• Overig (bv eventcatering, loterij en kansspelen)


• Groepen (her)ingedeeld omwille zoektocht ruimtelijke samenhang

Wat opvalt

• numerieke belang Retail (vooral in VTE)

• numerieke belang Horeca (conform R&T)

• enkele grote uitschieters (zie volgende)

• grote veelheid microbedrijven (deels ook effect weging)

Bijlage II: Gehanteerde codes/wegingen

Categorie groen verblijf weging

55.10.1 Hotel-restaurants 1

55.10.2 Hotels (geen hotel-restaurants), pensions en conferentie-oorden 1

55.20.1 Verhuur van vakantiehuisjes en appartementen 1

55.20.2 Jeugdherbergen en vakantiekampen 1

55.30 Kampeerterreinen 1

55.90 Overige logiesverstrekking 1

91.04.1 Dieren- en plantentuinen, kinderboerderijen 1

93.21.1 Pret- en themaparken 1

93.29.1 Jachthavens 1

96.04 Sauna's, solaria, baden e.d. 1

categorie kunst/cultuur weging

59.14 Bioscopen 1

85.52.1 Dansscholen 1

85.52.2 Kunstzinnige vorming van amateurs (geen dansscholen) 1

90.01.3 Circus en variété 1

90.04.1 Theaters en schouwburgen 1

90.04.2 Evenementenhallen 1

91.01.1 Openbare bibliotheken 1

91.01.2 Kunstuitleencentra 1

91.01.9 Overige culturele uitleencentra en openbare archieven 1

91.02.1 Musea 1

91.02.2 Kunstgalerieën en –expositieruimten 1

91.03 Monumentenzorg 0,5

92.00.9 Exploitatie van amusements- en speelautomaten 1

93.21.2 Kermisattracties 1

Categorie Sport Weging Weging

85.51.1 Zeil- en surfscholen 1 93.14.1 Individuele zaalsport 1

85.51.9 Overig sport- en recreatieonderwijs 1 93.14.2 Zaalsport in teamverband 1

93.11.1 Zwembaden 1 93.14.3 Kracht- en vechtsport 1

93.11.2 Sporthallen, sportzalen en gymzalen 1 93.14.4 Bowlen, kegelen, biljarten e.d. 1

93.11.3 Sportvelden 1 93.14.5 Denksport 1

93.11.9 Overige sportaccommodaties 1 93.14.6 Sportscholen 1

93.12.1 Veldvoetbal 1 93.14.9 Overige binnensport en omnisport 1

93.12.2 Veldsport in teamverband (geen voetbal) 1 93.15.1 Zwem- en onderwatersport 1

93.12.3 Atletiek 1 93.15.2 Roei-, kano-, zeil- en surfsport e.d. 1

93.12.4 Tennis 1 93.19.1 Beroepssportlieden 1

93.12.5 Paardensport en maneges 1 93.19.2 Hengelsport 1

93.12.6 Wielersport 1 93.19.3 Verzorgen van vistochten 1

93.12.7 Auto- en motorsport 1 93.19.5 Organiseren van sportevenementen 1

93.12.8 Wintersport 1

93.19.6 Overkoepelende organen en samenwerkings- en adviesorganen op het gebied van sport 1

93.12.9 Overige buitensport 1 93.19.9 Overige sportactiviteiten n.e.g 1

93.13 Fitnesscentra 1 93.29.9 Overige recreatie n.e.g.(geen jachthavens) 1

Categorie retail Weging

47.19.1 Warenhuizen 1

47.19.2 Winkels met een algemeen assortiment non-food (geen warenhuizen) 1

47.21 Winkels in aardappelen, groenten en fruit 1

47.22.1 Winkels in vlees en vleeswaren 1

47.22.2 Winkels in wild en gevogelte 1

47.23 Winkels in vis 1

47.24.1 Winkels in brood en banket 1

47.24.2 Winkels in chocolade en suikerwerk 1

47.25 Winkels in dranken 1

47.26 Winkels in tabaksproducten 1

47.29.1 Winkels in kaas 1

47.29.2 Winkels in natuurvoeding en reformartikelen 1

47.29.3 Winkels in buitenlandse voedingsmiddelen 1

47.29.9 Gespecialiseerde winkels in overige voedings- en genotmiddelen n.e.g. 1

47.41 Winkels in computers, randapparatuur en software 1

47.42 Winkels in telecommunicatieapparatuur 1

47.43.1 Winkels in audio- en videoapparatuur 1

47.43.2 Winkels in een algemeen assortiment van wit- en bruingoed 1

47.51.1 Winkels in kledingsstoffen 1

47.51.2 Winkels in huishoudtextiel 1

47.51.3 Winkels in breiwol, handwerken en fournituren 1

47.52.1 Winkels in ijzerwaren en gereedschappen 1

47.52.2 Winkels in verf, verfwaren en behang 1

47.52.3 Winkels in houten bouw- en tuinmaterialen 1

47.52.4 Winkels in tegels 1

47.52.5 Winkels in keukens 1

47.52.6 Winkels in parket-, laminaat- en kurkvloeren 1

47.52.7 Winkels gespecialiseerd in overige doe-het-zelfartikelen 1

47.52.8 Bouwmarkten en andere winkels in bouwmaterialen algemeen assortiment 1

47.53 Winkels in vloerbedekking en gordijnen 1

47.54.1 Winkels in witgoed 1

47.54.2 Winkels in naai- en breimachines 1

47.54.3 Winkels in overige elektrische huishoudelijke apparatuur 1

47.54.4 Winkels in onderdelen voor elektrische huishoudelijke apparatuur 1

47.59.1 Winkels in meubels 1

47.59.2 Winkels in verlichtingsartikelen 1

47.59.3 Winkels in artikelen voor woninginrichting algemeen assortiment 1

47.59.4 Winkels in muziekinstrumenten 1

47.59.5 Winkels in glas-, porselein- en aardewerk 1

47.59.6 Winkels gespecialiseerd in overige huishoudelijke artikelen n.e.g. 1

47.59.7 Winkels in huishoudelijke artikelen algemeen assortiment 1

47.61 Winkels in boeken 1

47.62 Winkels in kranten, tijdschriften en kantoorbehoeften 1

47.63 Winkels in audio- en video-opnamen 1

47.64.1 Winkels in fietsen en bromfietsen 1

47.64.2 Winkels in watersportartikelen 1

47.64.3 Winkels in sportartikelen (geen watersport) 1

47.64.4 Winkels in kampeerartikelen (geen caravans) 1

47.65 Winkels in speelgoed 1

47.71.1 Winkels in herenkleding 1

47.71.2 Winkels in dameskleding 1

47.71.3 Winkels in bovenkleding en mode-artikelen (algemeen assortiment) 1

47.71.4 Winkels in baby- en kinderkleding 1

47.71.5 Winkels in babyartikelen algemeen assortiment 1

47.71.6 Winkels in onderkleding, foundations e.d. 1

47.71.7 Winkels in mode-artikelen 1

47.71.8 Textielsupermarkten 1

47.72.1 Winkels in schoenen 1

47.72.2 Winkels in lederwaren en reisartikelen 1

47.74.1 Winkels in drogisterij-artikelen 1

47.74.2 Winkels in medische en orthopedische artikelen 1

47.75 Winkels in parfums en cosmetica 1

47.76.1 Winkels in bloemen en planten, zaden en tuinbenodigdheden 1

47.76.2 Tuincentra 1

47.76.3 Winkels in dieren, dierbenodigdheden en hengelsportartikelen 1

47.77 Winkels in juweliersartikelen en uurwerken 1

47.78.1 Winkels in fotografische artikelen 1

47.78.2 Winkels in optische artikelen 1

47.78.3 Winkels in schilderijen, lijsten, prenten, kunstvoorwerpen en religieuze artikelen 1

47.78.9 Winkels gespecialiseerd in overige artikelen n.e.g. 1

47.79.1 Winkels in antiek 1

47.79.2 Winkels in tweedehands kleding 1

47.79.3 Winkels in tweedehands goederen (geen kleding) 1

47.81.1 Markthandel in aardappelen, groenten en fruit 1

47.81.9 Markthandel in overige voedings- en genotmiddelen 1

47.82 Markthandel in textiel, kleding en schoenen 1

47.89.1 Markthandel in bloemen, planten, zaden en tuinbenodigdheden 1

47.89.2 Markthandel in tweedehands goederen 1

47.89.9 Markthandel in overige goederen 1

Categorie verenigingsleven, gezelligheidsverenigingen, hobbyclubs Weging

94.91.1 Religieuze organisaties 0,5

94.91.9 Overige levensbeschouwelijke organisaties 0,5

94.92 Politieke organisaties 0,5

94.99.1 Gezelligheidsverenigingen 1

94.99.2 Hobbyclubs 1

94.99.4 Vriendenkringen op het gebied van cultuur, fanclubs en overige kunstbevordering 1

93.19.4 Supportersverenigingen (sport) 1

Categorie vrijetijdgerelateerde vervaardiging Weging

11.01 Vervaardiging van sterk alcoholische dranken door distilleren, rectificeren en mengen 1

11.02 Vervaardiging van wijn uit druiven 1

11.03 Vervaardiging van cider en van overige vruchtenwijnen 1

11.04 Vervaardiging van overige niet-gedistilleerde gegiste dranken 1

11.05 Vervaardiging van bier 1

11.06 Mouterijen 1

11.07 Vervaardiging van frisdranken; productie van mineraalwater en overig gebotteld water 1

12.00 Vervaardiging van tabaksproducten 1

26.20 Vervaardiging van computers en randapparatuur 0,3

26.30 Vervaardiging van communicatieapparatuur 0,3

26.40 Vervaardiging van consumentenelektronica 0,3

26.80 Vervaardiging van informatiedragers 0,3

30.12 Bouw van sport- en recreatievaartuigen 1

32.20 Vervaardiging van muziekinstrumenten 1

32.30 Vervaardiging van sportartikelen 1

32.40 Vervaardiging van speelgoed en spellen 1

categorie vrijetijdgerelateerde groothandel Weging

45.40.1 Groothandel en handelsbemiddeling in motorfietsen en onderdelen daarvan 0,5

46.21.7 Groothandel in ruwe tabak 1

46.22 Groothandel in bloemen en planten 1

46.23.2 Groothandel in huisdieren, siervissen, siervogels en wilde dieren 1

46.34 Groothandel in dranken (geen zuivel) 1

46.35 Groothandel in tabaksproducten en rokersbenodigdheden 1

46.43.2 Groothandel in elektrische huishoudelijke apparatuur (geen witgoed, audio en video) 1

46.43.3 Groothandel in audio- en video-apparatuur 1

46.43.4 Groothandel in fotografische artikelen 1

46.43.5 Groothandel in beelden geluidsdragers 1

46.45 Groothandel in parfums en cosmetica 1

46.49.1 Groothandel in fietsen en bromfietsen 1

46.49.2 Groothandel in watersportartikelen 1

46.49.3 Groothandel in kampeerartikelen (geen caravans) 1

46.49.4 Groothandel in speelgoed 1

46.49.5 Groothandel in muziekinstrumenten 1

46.49.6 Groothandel in sportartikelen (geen watersport) 1

46.49.7 Groothandel in papier- en kartonwaren (geen verpakkingsmateriaal) 1

46.49.8 Groothandel in boeken, tijdschriften en overig drukwerk 0,5

46.49.9 Groothandel in overige consumentenartikelen (non-food) n.e.g. 1

46.51 Groothandel in computers, randapparatuur en software 0,3

46.52 Groothandel in elektronische en telecommunicatieapparatuur en bijbehorende onderdelen 0,3

categorie horeca (identiek aan r&t) weging

56.10.1 Restaurants 1

56.10.2 Cafetaria's, lunchrooms, snackbars, eetkramen e.d. 1

56.10.3 IJssalons 1

56.30 Cafés 1

categorie vervoer (identiek aan r&t) weging

49.10 Personenvervoer per spoor (geen tram of metro) 0,1

49.32 Vervoer per taxi 0,1

49.39.1 Ongeregeld personenvervoer over de weg 1

50.10 Zee- en kustvaart (passagiersvaart en veerdiensten) 0,5

50.30 Binnenvaart (passagiersvaart en veerdiensten) 0,1

51.10 Personenvervoer door de lucht 0,1

52.22 Dienstverlening voor vervoer over water 0,1

52.23 Dienstverlening voor de luchtvaart 0,1

79.11 Reisbemiddeling 1

79.12 Reisorganisatie 1

79.90 Informatieverstrekking op het gebied van toerisme en reserveringsbureaus 1

categorie media weging

58.11 Uitgeverijen van boeken 0,5

58.13 Uitgeverijen van kranten 1

58.14 Uitgeverijen van tijdschriften 1

58.19 Overige uitgeverijen (niet van software) 0,5

58.21 Uitgeverijen van computerspellen 1

58.29 Overige uitgeverijen van software 0,3

59.11 Productie van films en televisieprogramma's 1

59.11.1 Productie van films (geen televisiefilms) 1

59.11.2 Productie van televisieprogramma’s 1

59.12 Facilitaire activiteiten voor film- en televisieproductie 1

59.13 Distributie van films en televisieproducties 1

59.20 Maken en uitgeven van geluidsopnamen 1

60.10 Radio-omroepen 1

60.20 Televisie-omroepen 1

61.10 Draadgebonden telecommunicatie 0,5

61.20 Draadloze telecommunicatie 0,5

61.30 Telecommunicatie via satelliet 0,5

61.90 Overige telecommunicatie 0,5

62.01 Ontwikkelen, produceren en uitgeven van software 0,3

62.02 Advisering op het gebied van informatietechnologie 0,3

62.03 Beheer van computerfaciliteiten 0,3

62.09 Overige dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatietechnologie 0,3

63.11 Gegevensverwerking, webhosting en aanverwante activiteiten 0,3

63.12 Webportals 0,3

63.2 Overige dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatie 0,3

63.21 Persagentschappen 0,3

63.29 Overige dienstverlenende activiteiten op het gebied van informatie n.e.g. 0,3

74.10 Industrieel ontwerp en vormgeving 0,3

74.20.1 Fotografie 0,3

74.20.2 Ontwikkelwinkels 0,3

74.20.3 Ontwikkelcentrales 0,3

77.22 Videotheken 1

77.29.1 Verhuur van leesportefeuilles 1

95.11 Reparatie van computers en randapparatuur 0,3

95.12 Reparatie van communicatieapparatuur 0,3

categorie rest/overig Weging

45.19.4 Handel in en reparatie van caravans 1

45.40.2 Detailhandel in en reparatie van motorfietsen en onderdelen daarvan 0,5

47.30 Benzinestations 0,1

47.73 Apotheken 1

56.21 Eventcatering 1

77.11.1 Verhuur van personenauto’s en lichte bedrijfsauto’s (geen operational lease) 0,1

77.12 Verhuur en lease van vrachtwagens, autobussen, caravans en aanhangwagens 0,3

77.21 Verhuur van sport- en recreatieartikelen 1

77.29.2 Verhuur van kleding en huishoudelijke artikelen 1

77.29.9 Verhuur van overige consumentenartikelen n.e.g. 1

77.34 Verhuur en lease van schepen 0,3

81.30 Landschapsverzorging 1

82.30 Organiseren van congressen en beurzen 1

90.01.1 Beoefening van podiumkunst 1

90.01.2 Producenten van podiumkunst 1

90.02 Dienstverlening voor uitvoerende kunst 1

90.03 Schrijven en overige scheppende kunst 1

91.04.2 Natuurbehoud 1

92.00.1 Loterijen en kansspelen (geen amusementsautomaten) 1

96.02.1 Haarverzorging 1

96.02.2 Schoonheidsverzorging, pedicures en manicures 1

Bijlage III: Respondenten case Midden Brabant

• Mundial Productions

• Efteling bv

• Albert Verlinde Entertainment

• Circo Circolo

• NWE Vorst Tilburg

• Fontys Hogeschool voor de Kunsten

• Omroep Brabant

• Het Zuidelijk Toneel

• Incubate

• 013

Bijlage IV: Respondenten case Noordoost Brabant

• Food Connection Point

• Hutten Catering

• Eindhoven 365

• CHV Veghel

• ZLTO

• RECRON

• Hertogboeren

• HAS

• VVV Noordoost Brabant

• Alliantie Restaurants Hertogenbosch

• Koning Willem 1 College (Hospitality Department)

• Groene Campus Helmond

• AgriFood Capitaal

• Koninklijke Horeca (landelijk en Brabant)

• De Koninklijke van den Boer Groep

Rapportage Vrijetijdseconomie: Kansen voor Brabant...2009 217.100 55.400 3.9 17.7 33.0 2012 213.000...

Documents

Transcript of Rapportage Vrijetijdseconomie: Kansen voor Brabant...2009 217.100 55.400 3.9 17.7 33.0 2012 213.000...