datum: 21-9-2015 projectnummer: 1638.0915

Quickscan beoordeling verplaatsing bibliotheek Oss

AANLEIDING

De wereld van de bibliotheken is in korte tijd sterk aan het veranderen. Technologische ontwikkelen (o.a. internet, e-readers) en sociale media hebben daarin grote invloed. Als reactie op deze veranderingen verbreden bibliotheken in toenemende mate hun functie. Dit geldt ook voor de Ossche bibliotheek. Voor de gewenste verandering van de bibliotheek in Oss is het huidige pand van de bieb aan de Raadhuislaan (naast theater De Lievekamp) niet geschikt. Ontwikkeling van de bibliotheek naar een bibliotheek nieuwe stijl en een forse investering in het pand of verplaatsing van de bieb naar een andere locatie zijn nodig om een goede bibliotheekvoorziening te kunnen blijven bieden. De gemeente Oss stelt net als veel andere gemeenten de vraag of zij de benodigde investering moeten aangrijpen om de bibliotheek te verplaatsen naar het centrum van Oss, of dat investeringen op de huidige locatie worden gedaan. De gemeente Oss heeft aan DTNP opdracht gegeven in een korte notitie stil te staan bij het functioneren van bibliotheken en de functie die een bibliotheek kan vervullen binnen het centrum van Oss. Het vervolg van deze notitie bestaat uit drie delen: achtergronden met informatie over het functioneren van bibliotheken, de beoordeling van de verplaatsing van de bibliotheek in Oss, en enkele voorbeelden van vergelijkbare discussies in den lande.

ACHTERGRONDEN

Landelijke trends openbare bibliotheken

• Bibliotheken verkeren landelijk in zwaar weer. Het aantal leden, bezoeken, uitleningen en uitleningen per bibliotheeklid neemt af, met als gevolg een afnemend aantal bibliotheken in Nederland. o Van circa 1.150 bibliotheekvestigingen in 1995 naar circa 1.035 in 2013 (-10%). o Van circa 4,5 miljoen leden in 1995 naar 3,9 miljoen leden in 2013 (-15%).

• Het concept ‘bibliotheek’ moet zich aanpassen aan de huidige tijd wil zij toekomst-perspectief behouden. Van een plek waar consumenten uit zichzelf naar toe gaan om te beschikken over informatie (in boeken), zal de bibliotheek een meer actieve houding moeten aannemen om in contact te komen met consumenten en consumenten in contact te brengen met informatie, kennis en cultuur in alle mogelijk vormen (digitale en gedrukte media, lezingen, workshop, et cetera).

Functies van een bibliotheek nieuwe stijl

• Educatieve functie: mensen (en kinderen in het bijzonder) toegang geven tot (digitale) informatie en (actief) stimuleren kennis te blijven vergaren/zich te blijven ontwikkelen, onder andere door verbintenissen met scholen aan te gaan.

• Maatschappelijke functie: lezingen, workshops, in contact komen met maatschappelijke organisaties, tentoonstellingen.

Droogh Trommelen en Partners (DTNP) 2 van 5

• Culturele functie: toegang bieden tot recreatieve boeken en tijdschriften, en consumenten in contact brengen met andere culturen.

• Ontmoetingsfunctie: een plek waar mensen elkaar (kunnen) ontmoeten. • Werkfunctie: een plek waar mensen (scholieren/studenten, zelfstandigen) gaan zitten

werken (rustige omgeving, goede voorzieningen zoals gratis internet, print- en kopieermogelijkheden).

Bezoekers van een bibliotheek

• Bibliotheken worden gemiddeld vaak/hoogfrequent bezocht: o 80 à 90% van de leden bezoekt de bieb ten minste één maal per maand; o 15 à 30% van de leden bezoekt de bieb minimaal één keer in de week.

• Door de verschillende functies van een bibliotheek, wordt een bibliotheek ook op veel verschillende wijzen gebruikt. Voorbeelden van gebruik zijn: o Een snel bezoek om een gereserveerd boek op te halen of in te leveren (zeer kort

bezoek); o Een nieuw leesboek zoeken (kort bezoek); o Gerichte informatie opzoeken (middellang bezoek); o Deelnemen aan culturele of maatschappelijke activiteiten, of het bezoeken van

exposities (middellang bezoek); o Studie of werk (lang bezoek).

• Een bezoek aan de bibliotheek wordt vaak gecombineerd met een bezoek aan andere functies. Belangrijke randvoorwaarde bij combinatiebezoek is wel dat er sprake is van een goede functioneel-ruimtelijke relatie (o.a. korte afstanden, zichtlijnen).

• Onderzoek bij bezoekers van de bibliotheek in Enschede (centrale vestiging in centrum Enschede) leidde tot de volgende conclusies: o Circa 15% van de biebbezoekers bezoekt minimaal één maal per week gericht een

andere centrumfunctie (winkels, horeca, warenmarkt); o Circa 10% van de biebbezoekers bezoekt één maal per twee weken gericht een andere

centrumfunctie (winkels, horeca, warenmarkt); o Circa 10% van de biebbezoekers bezoekt minimaal één maal per week spontaan een

andere centrumfunctie (winkels, horeca, warenmarkt). • Onderzoek naar combinatiebezoek bij andere functies is niet beschikbaar.

o Combinatiebezoek met het theater zal zeer beperkt zijn. Het bezoekmotief (zeer doelgericht en georiënteerd op voorstelling) en bezoekmoment (meestal in de avond) sluiten slecht aan op het bezoekgedrag bij bibliotheken.

o Combinatiebezoek met culturele en maatschappelijke functies kan voorkomen. Dit is echter sterk afhankelijk van de mate waarin bezoekmoment en bezoekgedrag overeenkomen. Naar verwachting zal dan ook de culturele of maatschappelijke functie de primaire bezoekreden zijn en de bieb de aansluitende activiteit, in plaats van andersom.

Droogh Trommelen en Partners (DTNP) 3 van 5

BEOORDELING VERPLAATSING

Situatie Oss

• De bibliotheek van de gemeente Oss heeft circa 18.700 leden (2013). • Er is één bibliotheekvestiging voor bijna 60.000 inwoners (kern Oss). Daarnaast zijn er

ondersteunende vestigingen in Berghem, Lith en Ravenstein. • De vestiging in Oss trekt wekelijks circa 4.500 bezoekers. • De Ossche bieb heeft te kampen met een afnemend aantal leden (-20% 2009-2013) en

uitleningen (-28% 2009-2013) • De bieb is op dezelfde locatie gevestigd als theater (De Lievekamp) en het centrum voor de

kunsten (Muzelinck), maar heeft daar weinig functionele relatie mee (mede door de vormgeving/inrichting van het complex).

• Het pand van de bibliotheek voldoet niet meer aan de hedendaagse eisen en is gedateerd. Vernieuwing is noodzakelijk.

Uitgangspunt voor verplaatsingsvraagstuk bibliotheek Oss

• Behoud van de bibliotheek voor Oss is gewenst. • De bibliotheek ontwikkelt zich tot een bibliotheek nieuwe stijl: van een informatiecentrum

naar een centrum voor kennis en (persoonlijke) ontwikkeling. • Zonder deze twee uitgangspunten heeft de bibliotheek van Oss geen duurzaam

toekomstperspectief. Verplaatsing lijkt in dat geval dan ook geen logische optie. De verplaatsing van de bibliotheek naar het centrum zal effecten hebben op de bibliotheek zelf, het centrum van Oss en het achterblijvende cultuurcluster. Op elk wordt hieronder kort ingegaan, waarbij aandacht is voor zowel het scenario dat de bieb verplaatst naar het centrum, als het scenario dat de bieb op de huidige locatie gevestigd blijft.

Perspectief bibliotheek

• Verplaatsing van de bibliotheek naar het centrum leidt tot een beter toekomstperspectief voor de bibliotheek nieuwe stijl. Het centrum is dé plek van Oss waar consumenten al in grote aantallen naar toe gaan, omdat het de locatie is met het meest complete en diverse voorzieningenaanbod. Van de aanwezigheid van deze consumenten kan de bibliotheek voordeel ondervinden door direct combinatiebezoek (ik ben toch in de stad, dus laat ik ook de bibliotheek bezoeken) en indirect combinatiebezoek (de bibliotheek is goed zichtbaar en nestelt zich daardoor meer in het hoofd). Vestiging in het centrum van Oss biedt tevens de mogelijkheid om meer met andere (commerciële) centrumfuncties (in de directe omgeving) samen te werken, aan te sluiten bij evenementen in het centrum en samenwerking te zoeken met het centrummanagement. Hierdoor kan een verbreding van de bibliotheek plaatsvinden en kan het concept van de bibliotheek nieuwe stijl beter uitgewerkt en steviger neergezet worden. Voorbeelden kunnen zijn: horeca (o.a. koffiebar, nieuwscafé), boekverkoop, verkoop van digitale media, informatiecentrum. Het geheel kan tot een duurzamer concept leiden.

• Ook op de huidige bibliotheeklocatie is een bibliotheek nieuw stijl mogelijk. Door de ligging aan de Raadhuislaan is de bereikbaarheid en zichtbaarheid goed (te maken). Door de

Droogh Trommelen en Partners (DTNP) 4 van 5

afstand tot het centrum zal de bibliotheek op de huidige locatie echter weinig kunnen profiteren van de bezoekers aan het centrum. De bibliotheek zal zich nog meer dan bij vestiging in het centrum in de markt moeten zetten. Het moet een plek worden waar mensen graag naar toe willen gaan. Doordat er weinig andere (commerciële) functies in de directe omgeving aanwezig zijn, is verbreding van de bibliotheek moeilijker dan op een locatie in het centrum van Oss.

Perspectief centrum

• Centrumgebieden veranderen als gevolg van wijzigend consumentengedrag (o.a. internet) snel. Centrumgebieden als het centrum van Oss moeten zich steeds meer ontwikkelen naar en profileren als multifunctioneel verblijfsgebied. Ze worden nog meer het ‘hart’ van de stad dan ze al waren. Publieksfuncties in alle vormen en maten, commercieel of niet, zijn bij uitstek geschikt als functies in centrumgebieden. Specifiek voor de situatie in Oss geldt dat het centrum het als middelgroot centrum lastig heeft. Dergelijke centra zijn te klein voor een dagje te winkelen, maar bieden gelijktijdig veel meer dan alleen de vaak benodigde boodschappen. Sterk is Oss in een goede bereikbaarheid en parkeren. Consumenten komen relatief vaak naar het centrum en komen vooral uit de eigen stad en gemeente. Om het centrum meer diversiteit te bieden, passend bij de bezoekers van het centrum en hun bezoekgedrag, kan toevoeging van de bibliotheek (al dan niet in combinatie met de Muzelinck of De Lievekamp) waardevol zijn.

• Daarnaast kan de bibliotheek nieuwe stijl een trekkersfunctie gaan voor het centrum. De bibliotheek van Oss is nu met circa 4.500 bezoekers per week een van de meest bezochte cultureel/maatschappelijke instellingen in Oss, en trekt ongeveer evenveel bezoekers als een ‘halve’ supermarkt (gemiddelde supermarkt van circa 1.000 m² winkelvloeroppervlak trekt circa 10.000 bezoekers per week). Als de bibliotheek meer exposure krijgt in het centrum en zich weet te ontwikkelen tot een concept dat toekomstbestendiger is en meer aansluit bij de hedendaagse tijd (i.e. goed neerzetten van de ambities van een bibliotheek nieuwe stijl), dan is het misschien zelfs mogelijk het aantal bezoekers aan de bibliotheek te laten toenemen. Voorbeelden in andere steden laten zien dat dit mogelijk is. De toegevoegde waarde van de bibliotheek voor het centrum neemt daardoor verder toe.

• Het behouden van de bibliotheek op de huidige locatie leidt heeft weinig directe negatieve effecten voor het functioneren van het Ossche centrum. Het is niet zo dat het centrum als gevolg van die keuze ‘door zijn hoeven zakt’. Wel wordt dan een kans gemist voor versterking, verduurzaming en verrijking van het centrum.

Perspectief achterblijvend cultuurcluster

• Verplaatsing van de bibliotheek leidt op de eerste plaats tot het beschikbaar (leeg) komen van het huidige bibliotheekpand. Dit pand is gedateerd en in ruimtelijke opzet (verschillende verdiepingen en grotere ruimtes) naar verwachting moeilijk opnieuw in te vullen met een nieuwe functie. Functies die in het pand zouden passen (o.a. fitness en tweede-handswinkel) zijn niet toegestaan en/of gewenst op deze locatie. Rekening moet worden gehouden met langdurige leegstand en/of amovatie van het pand. Door de bereikbaarheid, ligging en zichtbaarheid, is de locatie wel kansrijk voor andere functies (sloop/nieuwbouw).

• In functionele zin zullen het theater (De Lievekamp) en het centrum voor kunsten (Muzelinck) weinig hinder ondervinden van verplaatsing van de bibliotheek. Het combinatiebezoek tussen de verschillende functies is naar verwachting op dit moment zeer

Droogh Trommelen en Partners (DTNP) 5 van 5

beperkt. Dit betekent gelijktijdig dat het functionele voordeel voor De Lievekamp en Muzelinck van behoud van de bibliotheek in de huidige situatie ook zeer beperkt is. Het grootste functionele voordeel in de huidige situatie is dat er soms ruimtes van elkaar gebruikt kunnen worden. Dit gebeurt op dit moment echter weinig, mede door de ruimtelijke opzet van het gebouw. De gemeente streeft er wel naar de relatie en uitwisseling tussen de bibliotheek en Muzelinck te versterken, mogelijk op een nieuwe locatie, en anders op de huidige locatie.

VOORBEELDEN VERPLAATSINGSDISCUSSIES BIBLIOTHEKEN

• Enschede: de gemeente Enschede heeft het plan gehad om de Openbare Bibliotheek Enschede (OBE) te verplaatsen van een centrumrandlocatie naar een locatie net buiten de binnenstad van Enschede. Op de nieuwe locatie zou de bibliotheek zich moeten ontwikkelen als het Kennishuis, waar behalve de bibliotheek, ook andere functies in hetzelfde gebouw zijn gehuisvest (waaronder het ROC). De betrokken partijen waren enthousiast over het plan, maar ondernemers in het centrum niet. Zij hebben een discussie gevoerd over de functie van de bibliotheek voor de binnenstad van Enschede. Uiteindelijk is het plan niet doorgegaan omdat de verwervingskosten van het pand te hoog waren. De huidige bibliotheek is grondig verbouwd. Er bestaat nog steeds een plan om het Kennishuis te ontwikkelen, waarbij de bibliotheek wordt verplaatst naar het naast de huidige bibliotheek gelegen leegstaande winkelcentrum. Verplaatsing naar die locatie zou de bibliotheek beter aan de binnenstadsroutes koppelen.

• Katwijk: de hoofdvestiging van de bibliotheek van Katwijk is gevestigd nabij het wijkwinkelcentrum Hoornespassage in Katwijk-Noord. Het huidige pand is gedateerd en voldoet niet meer aan de eisen van een hedendaagse bibliotheek. Er bestaat al jaren een plan voor verplaatsing van de hoofdvestiging naar het centrum van Katwijk aan Zee (hoofdcentrum van Katwijk). Het plan is echter slachtoffer geworden van een politieke impasse, onder andere door de vraag wat er gebeurt met het achterblijvende vastgoed (onderdeel van appartementen- en kantorencomplex), vragen over de grootsheid van het nieuwe plan in het centrum van Katwijk (combinatie met onder andere een grote multifunctionele zaal) en het financiële plaatje. Ondersteunende bibliotheekvestigingen in Katwijk zijn recent geïntegreerd in nieuwe dorpshuizen.

• Wijchen: de oude bibliotheek van Wijchen is gelegen aan de rand van het centrum. Het pand was gedateerd en toe aan vernieuwing. De keuze bestond uit een nieuw pand in/nabij het centrum bouwen, of verplaatsen naar een pand dat al in eigendom was van de gemeente (met o.a. theater), gelegen op de nieuw ontwikkelde campus (met onder andere sportvelden en een VMBO-school) en waarin ruimte was voor een nieuwe invulling. Uiteindelijk is voor deze laatste optie gekozen (verplaatsing uit het centrum), waarvoor de gemeente subsidie van de provincie ontving.

• Arnhem: de centrale bibliotheek van Arnhem is in 2013 verhuisd van de Koningstraat naar de Kortestraat, beide in randgebieden van de binnenstad van Arnhem. In het nieuwe gebouw (Rozet) is de bibliotheek gecombineerd met culturele, educatieve en kennisorganisaties, waaronder de kunstuitleen, de Volksuniversiteit en het Kunstbedrijf. Het concept is ontwikkeld vanuit de gedachte dat er een kenniscluster in de binnenstad van Arnhem ontstond. De nieuwe bibliotheek trok in 2014 40% meer bezoekers dan in 2013, het jaar waarin de bibliotheek verhuisde.