Pestpeuters en Bijtkleuters - Autisme Academie€¦ · we bij de les. Het regelt onze executieve...

Pestpeuters en Bijtkleuters

Marjon Kuipers | Ingrid de Jong | FEMprofiling 2019

Pestpeuters en bijtkleuters | Autismeacademie – FEMProfiling © | 2019

2

Peuters en kleuters zijn geweldig!

Het zijn de meest onschuldige mensjes die er zijn. Ze zijn puur, ze zijn nog helemaal zichzelf en ze

kunnen zich heerlijk ongefilterd uiten. Ze hebben nog geen weet van alles wat er in de grote mensen

wereld speelt en iedereen gunt deze jonge kinderen een onbezorgde ontwikkelingsreis.

Hoe kan het dan dat het aantal kinderen met gedragsproblemen stijgt? Erg verontrustend is het dat

het om steeds jongere kinderen gaat. Zelfs de speciale basisscholen openen al extra kleuterklassen.

Het gedrag dat de peuters en kleuters laten zien is divers maar voor deze kleintjes geldt dat ze

emotioneel nogal explosief zijn. Dit uit zich in agressie, angst, verdriet of de kinderen gaan “op slot”.

Dat kinderen op jonge leeftijd al problemen ervaren is niet zo gek als je kijkt wat er in de huidige

maatschappij speelt. Kinderen hebben het druk. Kinderen moeten van alles en ze maken vaak al op

jonge leeftijd complexe thuissituaties mee. Jaarlijks

komen circa 70.000 kinderen in een

echtscheidingssituatie. Bijna 24.000 kinderen

gingen in 2018 naar pleegzorg. Het aantal kinderen

dat opgroeit in gezinnen met een minimuminkomen

stijgt nog steeds. De grootse oorzaak van

opvoedproblemen is volgens specialisten uit de

jeugdzorg echter het gebrek aan opvoed-

vaardigheden van de ouders. Ongeveer een kwart

van de ouders maakt zich zorgen om de opvoeding

van hun kind.

Leerkrachten geven aan dat peuters en kleuters op school komen zonder ook maar grenzen of regels

te kennen. Kleine prinsjes en prinsesjes waarvan de ouders graag willen dat ze minimaal naar het

VWO gaan of kinderen die weinig sociale vaardigheden hebben meegekregen van thuis. Daarnaast

zitten kinderen over het algemeen te veel binnen, hebben veel sociale verplichtingen en bewegen

ook nog eens te weinig.


3

Stress

Ook jonge kinderen ervaren stress. En niet zo’n klein beetje ook. Ze ervaren vaak stress door de

situatie thuis. Hun wereldje is immers nog klein. Stress bij een scheiding, ziekte of werkeloosheid

van ouders, overlijden van grootouders of het overlijden van de hamster.

Kinderen merken het ook dat ze zich niet veilig hebben kunnen hechten omdat ouders emotioneel

en soms fysiek niet bereikbaar zijn. Kinderen doen stoer of spelen het lieve rustige kind. Soms

ontstaat er een boze bui of hevig verdriet, maar vaak lijkt het wel te gaan. Ik hoor het ouders

zeggen. “De kinderen hebben er geen last van”. Niet zelden is dat wat kinderen doen. Zichzelf

wegcijferen, de onveiligheid verduren en er ogenschijnlijk geen last van hebben. En hoe ouders

ook hun best doen bijvoorbeeld tijdens een scheiding of overlijden van een naaste en zelfs ook de

tijd daarna, het is altijd een onveilige periode voor kinderen. En als na een scheiding de rust een

beetje is teruggekeerd, breekt de volgende stressvolle periode voor ze aan. De nieuwe liefde van

vader of moeder. Het ultieme signaal voor kinderen dat de scheiding voor altijd is en het tussen

papa en mama echt nooit meer goed komt.

In spannende of nare tijden krijgt je lichaam een seintje om maar zo snel mogelijk stresshormonen

aan te maken. Je hartslag gaat omhoog, net zoals je ademhaling en je bloeddruk. Je staat “aan”. Je

lontje is uiterst kort en je voelt je rot. Eigenlijk is het een hele gezonde reactie van het lichaam op

een ongezonde situatie. Omdat je dit als jong kind allemaal niet kunt overzien en het voor jou

onzeker is wat er staat te gebeuren, lukt het nauwelijks om het stressniveau weer omlaag te krijgen.

Ook hebben ouders tijdens life events al vaak de handen vol aan zichzelf. Kinderen zien en voelen

dat ook en zeker de jonge kinderen gaan de ouder niet belasten. Dat is de dynamiek van de

afhankelijkheid van het kind naar de ouder. Maar ergens knalt het eruit en dat is vaak op school.

Voor veel kinderen geeft school te veel prikkels die er dan net even niet meer bij kunnen.

Jonge kinderen hebben een veilige, voorspelbare en liefdevolle omgeving nodig om hun basis te

kunnen leggen. Wanneer ze al vroeg in hun leven blootgesteld worden aan stress als gevolg van de

situatie thuis heeft dit invloed op hun ontwikkeling. Hoe langer de onveiligheid duurt, hoe groter het

effect. Bij jonge kinderen ontwikkelen zich juist de hersengebieden die gevoelig zijn voor stress erg

snel. En door de stress gaat de ontwikkeling bij deze kinderen anders dan bij kinderen die deze stress

niet ervaren.


4

Brein

Onze hersenen, met name de prefrontale cortex (ons denkende brein), heeft veel last van de effecten

van stress. Met dit brein regelen we onze planning, onze aandacht, houden we overzicht en blijven

we bij de les. Het regelt onze executieve functies en juist in de perioden van chaos is dit het gedeelte

van ons brein dat het eerste uitvalt. Met als resultaat chaos in het hoofd, wiebelige emoties,

concentratiegebrek en onrust. Sommige delen in je brein krimpen zelfs door stress waardoor het

steeds moeilijker wordt om je stemming te reguleren. Daarnaast heeft stress effect op je geheugen.

Onderzoekster Tyborowska van de Radboud Universiteit in Nijmegen onderzocht de effecten van

stress in de kindertijd op de architectuur van het brein. Op 15 juni 2018 publiceerde ze in Scientific

Reports1 de resultaten. Uit dit onderzoek blijkt dat op hersenscans van kinderen die voor hun 5e jaar

een ingrijpende gebeurtenis zoals een scheiding, ziekenhuisopname of overlijden van een ouder

meemaken een verandering waarneembaar is in de hoeveelheid hersencellen.

Er is de laatste jaren veel onderzoek gedaan naar traumatische stress bij jonge kinderen.

Deze kinderen lijken, naast concentratie- en planningsproblemen, erg kwetsbaar te zijn voor

gedragsproblemen en angststoornissen. Ook zijn er aanwijzingen dat hevige stress op jonge leeftijd

het risico op dementie verhoogt.

Voor ouders is het een hele verantwoording te zorgen dat hun kinderen zo goed mogelijk door

ingrijpende periodes komen. Soms heb je als ouder hulp nodig om te kunnen dealen met je eigen

issues. Het erkennen dat je het niet allemaal alleen kunt is al een stap in de goede richting. En niet

alleen de kinderen zijn overbelast en ervaren stress. Dit geldt ook voor veel ouders. Stress is

besmettelijk. We zijn als mensen ook maar gewoon kuddedieren en wat voor een kudde geldt, geldt

1 https://www.nature.com/articles/s41598-018-27439-5


5

evengoed ook voor ons. Als één dier in een kudde stress ervaart, dan zijn gelijk alle andere dieren

op hun hoede en ervaren de stress ook. En dat heeft een reden. Je kunt beter maar alert zijn en dus

voorbereid zijn op actie als er mogelijk gevaar is, dan maar een beetje onbezorgd rondlummelen.

Want in de natuur gelden maar drie wetten: eet het mij, eet ik het of kan ik er mee seksen.

Afhankelijk

Peuters en kleuters zijn volledig afhankelijk van volwassenen. En ze zijn volop in ontwikkeling.

Ons lichaam en onze hersenen maken de meeste en snelste ontwikkelingen door in onze jonge jaren.

Het hele pakketje emoties dat wij als volwassenen te pas en te onpas uiten hebben de peuters en

kleuters ook al in hun bagage. Alleen hebben zij nog niet geleerd hoe hiermee om te gaan en weten

ze nog niet goed hoe ze deze emoties kunnen reguleren. Peuters en kleuters verkennen grenzen.

Hun eigen, die van hun ouders en de rest van hun omgeving. Want dat moet. Dat is een gezonde

ontwikkeling. Je leert een grens alleen kennen als je er tegenaan botst. Wat daarop zou moeten

volgen is een gezonde en liefdevolle begrenzing zodat je gezonde grenzen kunt ontwikkelen.

Aan die gezonde en liefdevolle begrenzing ontbreekt het vaak. En dan is het lastig voor jonge

kinderen om hun gedrag te leren reguleren. We zien peuters en kleuters met driftbuien, ongeremde

huilbuien en menig ouder wil het oogappeltje wel zo nu en dan achter het behang plakken. Ouders

hebben niet zelden het gevoel de controle kwijt te zijn en voelen zich een falende ouder. En al gauw

komen er opvoedkundige adviezen op tafel. “Dit moet je niet pikken van zo’n uk”, “wie is hier nu de

baas?”, “voor straf naar bed”, “voor straf geen tv of een spelletje doen” “ga maar op de naughty

chair”, “je krijgt geen toetje”. Maatregelen die voor het moment best wel even werken. Het is de

strategie van veel ouders te reageren op het gedrag van hun kinderen door te straffen, te dreigen

met straf en zelfs door te belonen van het goede gedrag.

Het is een opvoedingsaanpak op basis van de behoeften van een volwassene in plaats van die van

het kind. Het is kortzichtig omdat het een korte-termijn-oplossing is die het in ontwikkeling zijnde

jonge kind ernstig te kort doet.

Wat heeft het kind nodig?

Wat als we gaan kijken vanuit de behoefte van het kind? Hoe komt het nu dat kinderen doen wat ze

doen? Hoe kunnen we de peuters en kleuters beter gaan begrijpen? Hun de kaders bieden waardoor

ze niet zo hard hoeven te vechten tegen de wereld en hun opvoeders, maar kunnen gedijen op een

manier die hun eigen is? Die past bij hun ontwikkeling en hun nog zo kostbare vrije geest.


6

In vergelijking met zoogdieren worden mensenbaby’s vrij vroeg in hun ontwikkelingsstadium

geboren. Het menselijk brein is kleiner dan van zoogdieren die zich direct na hun geboorte moeten

kunnen redden, zoals bij vluchtdieren het geval is. Al snel na de geboorte moet een vluchtdier op

zijn poten kunnen staan en mee kunnen rennen met de kudde. Mensenbaby’s hebben de

onvoorwaardelijke liefde en bescherming van hun ouders nodig om te kunnen overleven. Bowlby,2

de grondlegger van de gehechtheidstheorie, stelt dat een veilige hechting van kind aan ouders of

verzorgers van cruciaal belang is voor het goed kunnen ontwikkelen van de hersenen. Daarnaast is

de interactie tussen ouders en hun kind vlak na de geboorte en in de jonge jaren tekenend voor de

emotionele ontwikkeling van het kind. Kinderen ontwikkelen een brein dat het beste past bij de

omgeving waarin zij opgroeien.

Uit vele onderzoeken blijkt dat hersenen pas rond het 25ste levensjaar volledig gerijpt zijn.

De frontale kwab (neo cortex) die verantwoordelijk is voor ons denken, de planning en besluitvorming

is als laatste aan de beurt wat de ontwikkeling en rijping betreft. Dus hoe graag we ook willen dat

onze peuters en kleuters zich als voorbeeldige kleine volwassenen gaan gedragen; ze kunnen het

nog niet. Het heeft dus vanuit ontwikkelingsperspectief en breinontwikkeling helemaal geen zin om

kinderen met straf of beloning te conditioneren. Wat kinderen nodig hebben is het opdoen van

ervaringen die bijdragen aan een gezonde hersenontwikkeling. Een kind wat al op jonge leeftijd

stress ervaart, zelfs al in de baarmoeder, ontwikkelt een grotere hersenstam. Het kind ontwikkelt

dus een groter reptielenbrein dat verantwoordelijk is voor het vechten, vluchten en verstijven. Deze

kinderen zullen hun hele leven meer reactief zijn op stressvolle situaties. De kinderen hebben al

vroeg geleerd dat de omgeving waarin zij zich bevinden niet veilig is en de kinderen zullen uiterst

alert zijn op signalen uit hun omgeving en daarop reageren.

Kinderen die in veiligheid gehecht zijn, zullen een grotere prefrontale cortex ontwikkelen en veel

beter in staat zijn tot emotieregulatie. Deze kinderen hebben betere kansen om emotioneel stabiele

volwassenen te worden. Hun jongste ervaringen hebben hen immers geleerd dat de wereld veilig is

en dat ze de mensen om hen heen kunnen vertrouwen.

2 John Bowlby and Attachment Theory, (Bolwby, 2014)


7

Peuters en kleuters en stress

Jonge kinderen willen ontdekken en beleven. Ze kunnen nog niet alles en ook dat levert stress op.

Samen met de basisstress die latent aanwezig is in hun systeem maakt dat ze hierop reageren met

gedrag. Hun prefrontale cortex is nog niet volledig ontwikkeld en dat betekent dat ze de intense

emotie die ze ervaren nog niet kunnen omzetten in taal om hier uitdrukking aan te geven.

Alleen het gedrag blijft dan over en dat wordt niet zelden geuit door een enorme driftbui of ander

ongemakkelijk gedrag. Overigens is dit gedrag beslist niet tegen de ander of de omgeving gericht.

Het is uit het kind zelf. Waar het fout kan gaan, en ook fout gaat, is de reactie van de omgeving op

het gedrag. Hoe kun je als omgeving kalmte bewaren en hoe kun je in de emotionele storm waarin

het kind zich bevindt de veilige haven zijn? Waar kinderen op dat moment behoefte aan hebben is

veiligheid, iemand die naast hen staat en zorgt dat ze blijven drijven wanneer ze verdrinken in een

zee van wilde emoties.

Ga niet in discussie. Het heeft geen zin. Het denkende brein doet het op dat moment niet. Het is

even “uit.” Zorg dat je verbinding maakt en nabij bent. Erken de emoties en verduur het. Zonder

oordeel of rancune. Het jonge kind is onschuldig. Maak er geen grote mensen toestanden van. Door

steeds weer veiligheid te bieden leert het kind dat het veilig is. Dat er onvoorwaardelijke veiligheid

is. Dat gedrag niet goed of fout is maar een voortvloeisel uit hechting, ontwikkeling en dat de peuter

of kleuter nog niet klaar is voor het reguleren van het gedrag. Peuters en kleuters struikelen nog

over hun eigen benen. Ook dat deel van hun ontwikkeling is nog niet klaar. Dit gedrag vinden we

vaak schattig en reageren we behulpzaam en met compassie. Zo zou het ook moeten zijn wat betreft

hun emoties.

Als jonge kinderen gestraft worden zullen ze zich nog onveiliger gaan voelen, het reeds

geconditioneerde stress response mechanisme zal nog beter zijn werk doen en het kind zal nog

steviger in de vecht, vlucht of verstijvingsrespons schieten.

Als ouder of begeleider heb je de keuze om de tijd die het jonge kind in stress vraagt te benutten

met het vervullen van hun emotionele behoefte van dat moment. Of je kunt de tijd besteden aan het

bestraffen en reguleren van het gedrag dat veroorzaakt wordt door hun onvervulde behoeften. Beide

strategieën kosten tijd. Dus waar kies je voor?


8

Wat is emotie?

De uiting van een emotie is een fysieke reactie op een gedachte3. Het is een biochemisch proces met

een enorme impact op vitale processen en zelfs ons DNA (Capel). Emoties worden gegenereerd door

ons automatisch scanningsmechanisme dat wordt beïnvloed door ons evolutionaire en persoonlijke

verleden. Emoties worden getriggerd door een stimulus en dienen als een signaal dat er een bepaalde

belangrijke waarde van ons wordt geraakt. Evolutionair gezien zijn emoties altijd positief; ze maken

dat wij overleven in gevaarlijke situaties. Emoties zijn bepalend voor onze handelswijze. Emoties

worden direct zichtbaar. Je hebt geen keuze ze te verbergen. Iedere emotie biedt een kenmerkende

bereidheid tot actie, wijst ons een weg die in het verleden goed heeft gewerkt. Emoties zijn niet

tastbaar en zijn desondanks enorm krachtig en sturend (Ekman).

Universele emoties

Emoties zijn universeel herkenbaar, maar worden individueel verschillend ervaren. Wat voor de één

een fijne ervaring is, kan voor een ander traumatisch zijn. Eenzelfde situatie kan daarom

verschillende reacties bij verschillende mensen ontlokken. Paul Ekman is onderzoeker op het gebied

van emoties en constateerde dat blindgeboren kinderen dezelfde gezichtsexpressies vertonen als

ziende kinderen. Daarmee zegt hij dat de expressies die bij een emotie horen niet zijn aangeleerd,

maar neurobiologisch van aard zijn. Eenzelfde situatie kan verschillende reacties bij verschillende

mensen uitlokken, maar de soort emotie heeft dezelfde basiskenmerken qua uiting.

Emoties geven informatie over de betekenis van een gebeurtenis en de persoonlijke mate van belang

voor eenieder (Ekman). Volgens emotieonderzoekers Frijda4, Hobson5 en Rivers6 gaan emoties

gepaard met subjectieve gevoelens, lichamelijke reacties en gedragsverschijnselen. Vaak is het niet

meer te herleiden welke feedback vanuit de omgeving aanleiding heeft gegeven tot de betreffende

emotie.

Emotioneel gedrag heeft altijd een functie. Het activeert het alarmsysteem in onze hersenen en

motiveert automatisch het gedrag dat het meest effectief en gepast lijkt voor de overleving van het

individu. Doordat het een automatische reflex is, lijkt het soms of emoties ons overkomen en wij

daar weinig controle over hebben.

3 Ekman, P. Unmasking The Face: a Guide to Recognizing Emotions from Facial Clues, NJ Prentice Hall 1975 4 Frijda, N.H. De emoties, Bert Bakker 2005 5 Hobson, J. The chemistry of conscious states, NY Back Bay Books 1994 6 Rivers, W. Instinct and the unconscious, Cambridge University Press 1920


9

Basisemoties

Vanaf 1955 heeft Paul Ekman, voortbordurend op het werk van Charles Darwin7 uit 1872, wereldwijd

onderzoek gedaan naar emoties. Ekman koppelt aan de basisemoties de universele

gezichtsuitdrukkingen die hiermee gepaard gaan. “The Expression of the Emotions in Man and

Animals” van Darwin vormt nog steeds de basis voor onderzoek naar gelaatsuitdrukkingen en het

emotionele leven van mensen en dieren. Darwin stelt dat gezichtsuitdrukkingen die getoond worden

bij specifieke emoties zowel universeel als biologisch zijn bepaald. Darwin stelde als eerste dat de

gezichtsuitdrukkingen niet alleen emoties uitdrukken, maar van oorsprong aangestuurd werden ter

bescherming van het individu. Omdat emoties rechtstreeks verband houden met overleven kan de

emotie in “a split of a second” opkomen en houdt deze ook slechts een paar seconden aan. In de

overleving van de soort, dus ook voor ons als mens, gelden drie wetten volgens Darwin. Eet het mij,

eet ik het of kan ik er mee voortplanten? Als dit afwegingsproces langzamer zou gaan dan was het

minder nuttig geweest. Dan was men immers al “opgegeten” voordat men tot actie over kon gaan.

Ekman heeft nader onderzoek gedaan naar emoties en bewezen dat, onafhankelijk van taal of

cultuur, een gezichtsuitdrukking waarbij een emotie wordt getoond altijd dezelfde expressie vertoont.

In eerste instantie vond Ekman zes primaire emoties: angst, blijdschap, boosheid, verdriet, afkeer

en verbazing. De emotie minachting is later toegevoegd.

Volgens Ekman zijn er thans zeven basisemoties die binnen diverse culturen op dezelfde wijze op

het gezicht verschijnen. De uitdrukkingen bij emoties zijn niet aangeleerd maar worden gegenereerd

door ons neurobiologisch systeem waarbij er een voorouderlijke overdracht plaatsvindt van hetgeen

in het verleden essentieel was voor overleving. Ekman bewees dat alle emoties altijd in meer of

mindere mate op het gezicht verschijnen.

(De basisemoties volgens Ekman)

7 http://nieuwezijds.nl/Boek/9789057122750/Het-uitdrukken-van-emoties-bij-mens-en-dier/Blader/

boos / anger blij / happiness afkeer / disgust

verdriet / sadness angst / fear

verbazing / surprise minachting / contempt


10

Een basisemotie (Ekman) is een emotie die niet afgeleid kan worden van een andere emotie. De

emoties zijn universeel. De een zal zich sneller getriggerd voelen door bijvoorbeeld boosheid en een

ander door bijvoorbeeld angst. Emoties zijn een reactie van onze hersenen op een trigger. Hierdoor

zijn emoties zichtbaar in het gelaat, gebaren, lichaamshouding en in tonaliteit. Soms zijn zij duidelijk

waarneembaar, maar vaak ook alleen in een flits van een paar tiende van een seconde in de micro–

expressie. Is de aanleiding voor een emotie eenmaal geweken dan vloeit deze gelijk af en gaat men

over tot de orde van de dag. Duurt deze periode echter langer dan een paar seconden dan spreken

we niet meer van een emotie maar van een stemming, waarbij Ekman zelfs spreekt van misplaatst

emotioneel gedrag. Roos Vonk, hoogleraar sociale psychologie aan de Radboud Universiteit noemt

dit verschijnsel emotionele incontinentie. Langer dan een aantal uren in een stemming blijven hangen

geeft een vertekening van de manier waarop degene zichzelf en de wereld waarneemt (Ekman).

Micro-expressies

Emoties zijn altijd in de micro-expressies waar te nemen. Micro-expressies zijn subtiele, snel

verschijnende en verdwijnende (0,04 seconde) spierbewegingen in het gelaat die veroorzaakt

worden door een minimale samentrekking van de gezichtsspieren. Ze verschijnen juist daar waar

mensen hun op dat moment gevoelde emotie trachten weg te drukken en zijn niet te verbergen.

Ekman noemt dit het “lekken” van de emotie. Hierbij speelt ook dat ons bewuste denken minimaal

een halve seconde achterloopt op ons onbewuste denken. Dat betekent dat wij onbewust al reageren

op gebeurtenissen en gedachten voordat we beseffen wat er aan de hand is (Ekman).

“Ik kan alleen datgene waar ik mij bewust van ben zelf aansturen.

Datgene waar ik mij niet bewust van ben stuurt mij juist aan.”

(John Whitmore)

Emoties8 zijn bepalend voor de kwaliteit van ons leven. Ze spelen een rol in ieder menselijk contact.

Emoties kunnen opbouwend en evengoed verwoestend zijn. Emoties zorgen dat we adequaat

reageren, maar ook dat we soms reageren op een manier waar we achteraf spijt van kunnen hebben.

Wij nemen onze beslissingen op basis van wat wij denken dat ons gelukkig, verdrietig of boos maakt.

We kiezen voor activiteiten op basis van onze gevoelens en onze emoties zijn direct verantwoordelijk

voor ons geestelijk en lichamelijk welbevinden.

Het verzeild raken in een conflict is voor kleine en grote mensen een ingrijpende emotionele

gebeurtenis. Over het algemeen zijn wij ons niet bewust van de invloeden van onze emoties op de

8 Ekman, P. Gegrepen door emoties, Uitgeverij Nieuwezijds 2003


11

beslissingen die wij nemen. Toch vormen emoties de aanzet tot gedrag en zijn ze grotendeels

bepalend voor hoe men de wereld en daarmee ook het conflict beleeft en vormgeeft.

Hoe ieder voor zich emoties ervaart is persoonlijk. Bij de ene persoon overheerst uitbundigheid in

woede, angst of verdriet en bij de ander zijn deze emoties soms nauwelijks waar te nemen en lijkt

het alsof men het conflict bijna onverschillig ondergaat. Het probleem ligt niet in de emotie zelf, maar

in de gepastheid van de emotie op een specifiek moment en de expressie ervan. Juist het verschil in

de emotionele beleving tussen beiden kan maken dat contact moeizaam verloopt. Door de verschillen

voelt de één zich niet door de ander gekend en begrepen en omgekeerd is dat hetzelfde.

Emoties kunnen makkelijk verkeerd geïnterpreteerd worden. Angst kan gelezen worden als

bijvoorbeeld schuld of verdriet. Nadenken met een diepe frons kan gelezen worden als boosheid of

woede. Expressies (gezichtsuitdrukkingen zonder dat hier een emotie aan ten grondslag ligt) kunnen

gelezen worden als emoties en emoties als expressies.

Samenvattend, het verkeerd interpreteren van emoties heeft veel invloed op relaties9 en kan

makkelijk leiden tot een conflict. Als professional is het belangrijk te onderzoeken op welke actie

precies een specifieke reactie volgt en wat de onderliggende boodschap hiervan is.

Kennis van emoties

Voor de professional is het van waarde om kennis te hebben van de verschillende emoties en hun

evolutionaire oorsprong. Het daadwerkelijke gevaar van “op leven of dood” is in de groep niet aan

de orde. Dat weten we best. Onbewust echter zal het systeem alles op alles zetten ter verzekering

van het voortbestaan. Pat Ogden (2016)10 stelt dat indien de onbewuste indicatoren bewust

geregistreerd worden, dit in de regel voldoende is om de weg vrij te maken voor de bewuste emotie.

Door als professional dus in te spelen op de aanwezige emotie en deze te benoemen, bijvoorbeeld:

“Klopt het dat ik bij jou nu verdriet, boosheid of angst zie?”, wordt de emotie volgens Ogden

doorgaans geuit. De emotie kan vervolgens besproken worden als onderdeel van de oplossing.

.

9 Gottman, J.M. What predicts divorce?, Psychology Press Essex 1994 10 Ogden, P. Sensorimotor Psychotherapy, Uitgeverij Mens! 2015


12

Herkenning van de emoties

Al tracht een peuter of kleuter, maar ook de ouder of begeleider, zich nog zo goed te houden, emoties

zijn onvrijwillige uitingen en komen te pas en te onpas tevoorschijn. De expressie van de emotie zal

daarom altijd zichtbaar zijn, ook al is het in een fractie van een seconde.

Indien de professional de emotie kan herkennen biedt dit extra diepgang tijdens gesprekken.

Natuurlijk kan ook een professional geen gedachten lezen en ook gaat de professional niet over de

waarheid waarvoor iedere partij (onbewust) afzonderlijk kiest. Emotieherkenning is een opmaat voor

een vraag aan de betreffende partij of de gesignaleerde emotie klopt.

Een beslissing uit angst zal anders uitvallen dan bijvoorbeeld een beslissing uit boosheid.

Bijvoorbeeld het toegeven van zaken vanuit angst in plaats vanuit vrije wil. Of het afzien van

bepaalde zaken vanuit schuldgevoel. De emotie die bij schuldgevoel hoort is verdriet.

Neutrale fase

Het gaat goed. Het kind is rustig, redelijk en overziet wat hij of zij doet en voelt.

In deze fase kan iemand goed functioneren, lijkt problemen te overzien en emoties

zijn onder controle. Samenvattend, men is goed in staat om weloverwogen

beslissingen te nemen en afspraken te maken.

Stressfase

In deze fase heeft de persoon een teveel aan prikkels en informatie te verwerken.

De stress die een persoon ervaart hoeft voor een buitenstaander niet altijd

zichtbaar te zijn. De stressreactie kan een gevolg zijn van een externe

informatiebron (een onaangename gebeurtenis of informatie) of van een interne

informatiebron (denken aan iets wat gisteren verkeerd is gegaan of morgen

verkeerd zal gaan). Deze fase wordt gekenmerkt door een of meer van de

volgende signalen uit de volgende afbeelding:


13

Vaak ervaart de buitenwereld stressgedrag als ongewenst en ongepast. Een persoon die in deze

stressfase verkeert, heeft beperkt regie over de (uitingen van) eigen emoties. De emoties nemen de

overhand en kleuren de gedachten verder in. Hieruit concluderend, komen deze uitingen bij extreme

stress meer voort uit onmacht dan uit onwil. Het gedrag ontstaat door de situatie of omstandigheden

waarin iemand zich tijdens en na het proces kan bevinden. Door de stressreactie wordt helder denken

bemoeilijkt. Soms helpt het om tijdens het gesprek prikkels te vermijden, door even minder te praten

of een pauze in te lassen. Hierdoor kan de stress een beetje zakken waardoor er weer aandacht en

ruimte kan komen voor het vervolg.

Uitputtingsfase

In deze laatste fase volgt een burn-out of een depressie. Het immuunsysteem staat

ernstig onder druk met de kans op hart- en vaatziekten en stoornissen van het

spijsverteringsstelsel (Nervus Vagus). Stress is een sluipmoordenaar (Capel).

Chronische stress heeft een negatieve invloed op het verouderingsproces en

herstelprocessen bij ziekten. Chronische stress brengt blijvende veranderingen in

het DNA met zich mee wat zich zelfs kan uiten bij een volgende generatie. Iedere

seconde stress ondermijnt het immuunsysteem met alle gevolgen van dien. Veel

klachten op het gebied van slaap, eetlust, spijsvertering en het omgaan met

prikkels hebben hun oorsprong in het psychische (Van der Kolk 2016) en uiten zich in het fysieke.

In het vrij nieuwe wetenschappelijke gebied Epigenetica (Capel 2018) wordt hier onderzoek naar

gedaan. Hierdoor wordt steeds meer duidelijk welke enorme impact stress op ons leven heeft.

De verschillende basisemoties volgens Paul Ekman

Angst

Angst heeft volgens Ekman een beschermende functie. Het behoedt ons

voor onbezonnen acties. Bij angst zijn de ogen, hoe minimaal ook,

opengesperd. De neusholten worden licht vergroot. Hierdoor kun je beter

visueel en olfactorisch (via reukzin) waarnemen om zodoende het

dreigende gevaar beter en eerder te herkennen. Angst kent vele vormen. Mensen kunnen bang zijn

voor van alles. Het gaat zowel om reële angsten als om irreële angsten. De laatste soort is het lastigst

te vatten; de realiteit kent immers haar grenzen, maar de fantasie niet. Angst maakt dat het moeilijk

is om aan andere zaken te denken dan hetgeen dat de angst veroorzaakt. Onze ingebakken

onzekerheid met betrekking tot de toekomst is vaak al een bron van angst. Angst zorgt dat het

lichaam in staat van paraatheid komt en genereert de nodige energie om snel te kunnen handelen.

Lichamelijk gezien zorgt angst voor terugtrekkend gedrag, de hartslag stijgt en de ademhaling

versnelt. Angst gaat gepaard met het verlies van veiligheid. Zeker bij echtscheidingen regeert vaak

de angst. Men bevindt zich in de overgang van de ene levensfase naar een andere levensfase en dat

kan zeer beangstigend zijn. De vertrouwdheid van dat wat was is weg. De emotie angst is vaak de

opmaat voor de emotie woede. Bij de emotie angst zijn de lippen gestrekt. De wenkbrauwen

opgeheven en in het midden naar elkaar getrokken. De ogen zijn vergroot door het spannen van de

oogleden. Door het vergroten van de ogen is het mogelijk om bij dreiging beter om je heen te kunnen

kijken en het gevaar te zien aankomen. Afgeleiden van angst zijn: shock, paniek, vrees, alarm,

spanning en nervositeit.

Boosheid

Boosheid is een primaire emotie. Boosheid dient ter bescherming van

wat ons dierbaar is. Bij boosheid of woede worden de wenkbrauwen naar

beneden getrokken. Evolutionair gezien ter bescherming van de ogen.

De lippen versmallen en zijn op elkaar geperst. Woede motiveert ons

om tot actie over te gaan. Bij woede maakt het lichaam zich klaar om

te kunnen vechten. De hartslag versnelt en de spierspanning stijgt, met name in de armen en nek.

Boosheid is vanuit biologische oorsprong bedoeld om de vijand te vernietigen. Indien men boosheid

ervaart is er vaak sprake van een dwarsbomingsthema, een grensoverschrijding van de eigen

waarden en verwachtingen. Boosheid voedt angst en verdriet. We zijn hiertoe geneigd als we ons

onveilig voelen en als we dreigen de grip op de situatie te verliezen. Boosheid zet ons in de

overlevingsstand en vreet energie.

Boosheid heeft vaak te maken met teleurstelling. Boosheid op de ander of woede vanwege de eigen

verwachtingen. De mensen om wie men het meest geeft, zijn de mensen waarop men het meest

kwaad kan worden. Dit zijn de mensen die je het meest kunnen kwetsen en waar je het meest

teleurgesteld in kunt zijn. Woede kan een gevaarlijke emotie zijn omdat het evolutionair gezien als

doel heeft het subject te elimineren.


15

Boosheid vraagt blijkbaar om vergelding, omdat vergelding onbewust wordt gezien als middel dat de

pijn verlicht of de schade compenseert. De beleving van eigen normen en waarden is immers een

gevoel waarbij de handleiding hoe te reageren ontbreekt. Afgeleiden van de emotie boosheid zijn:

wraak, wrok, frustratie, haat, walging, jaloezie, irritatie en razernij.

Filosofe Martha Nussbaum11 betoogt in haar boek “Woede en vergeving” over twee problematische

wegen van het ervaren van boosheid.

• De weg van de vergelding;

Het denken dat door de dader geleden pijn een bijdrage levert aan het eigen herstel.

• De weg van de status;

Verlaging van de status van de boosdoener door pijn of vernedering geeft het slachtoffer een

hogere positie.

Daarnaast spreekt Nussbaum van het concept transitiewoede, een toekomstgerichte woede met het

verlangen naar vergelding. De kern van de boodschap is “Wat een schande. Daar moet iets aan

gedaan worden”.

Volgens Nussbaum is het uiten van woede heden ten dage niet meer zo nuttig en zelfs enigszins

verwerpelijk, omdat het niets doet voor de persoon zelf maar alleen gevoelens projecteert op de

ander. Wat zou een goede reden kunnen zijn om een ander leed toe te brengen omdat je zelf leed

ervaart? Ze onderkent dat mensen behoeftige wezens zijn, die geraakt kunnen worden door wat zich

in de buitenwereld afspeelt. Het is volgens haar niet mogelijk en ook niet wenselijk te proberen onze

emoties volledig te beheersen en ons niet te laten raken door gebeurtenissen om ons heen. We

zouden onszelf tekortdoen als we daarin zouden slagen.

Nicht ärgern, nur wundern

(J.W. von Goethe)

11 Nussbaum, M. Woede en vergeving, Ambo Anthos, Amsterdam 2016


16

Verdriet

Verdriet is ten opzichte van de overige emoties een langer durende

toestand. Boosheid en verdriet kunnen in een “loop” geraken. Verdriet om

het verlies, boosheid op de veroorzaker.

Bij interne of externe conflicten zijn deze patronen vaak aan de orde. Gevoelens van intens verdriet

en verlies. Diepe breuken gaan vaak gepaard met diep verdriet. Verdriet gaat gepaard met tranen.

Huilen tot alle pijn is opgedroogd. Verdriet wordt gevoeld om de beschadiging van het “ik”. Verdriet

zoekt een weg in vervanging of herstel van datgene wat verloren is gegaan. Verdriet is een schreeuw

om hulp. Verdriet verbergt een verlangen naar dat wat er niet meer mag zijn. Misschien voelt het

leeg omdat we stukjes van onszelf achterlaten in alles wat we liefhadden. Een ander aspect dat speelt

is dat verdriet niet altijd even goed gevoeld kan worden als erover gepraat wordt vanwege het feit

dat het dan slechts woorden zijn. Pas op het moment dat de situatie feitelijk is, kan het verdriet in

alle hevigheid toeslaan. Afgeleiden van de emotie verdriet zijn: pijn, depressie, wanhoop,

teleurstelling, spijt en smart.

Afkeer

Bij afkeer worden de ogen samengeknepen. De neus is opgetrokken,

evenals de bovenlip. Evolutionair heeft deze onbewuste uitdrukking tot

doel bescherming bieden tegen gevaar van besmetting en vergiftiging door

bedorven of andere vieze zaken. Het is een emotie die volgens Ekman

fysieke misselijkheid kan veroorzaken. Walging of afschuw schept afstand

tussen ons en dat wat wij als weerzinwekkend ervaren. Volgens psycholoog Paul Rozin12 ligt de basis

van de walging of afschuw in de orale verwerking van iets wat interpersoonlijk weerzinwekkend en/of

verontreinigend is. Volgens onderzoeker W.I. Miller13 is het voor de hand liggend dat dit voor te

consumeren voedsel geldt maar evengoed voor hetgeen wij moreel verachten. Deze thema’s worden

op verschillende wijzen in iedere cultuur aangetroffen.

In onze huidige tijd kan afkeer ook optreden bij het denken aan of kijken naar een persoon of

beelden. John Gottman14 heeft veel onderzoek gedaan naar het succes van huwelijken en relaties.

Gottman komt tot de soort afschuw die hij “ik ben het zat” afschuw noemt. Gottman15 en zijn collega

12 Rozin, Paul, and April E. Fallon. "A perspective on disgust." Psychological review 94.1 (1987): 23. 13 Miller W.I. The anatomy of disgust, Harvard University Press 1997 14 https://www.gottman.com 14 mei 2017 15 Gottman J.M. en Levenson R.W. “How stable is marital interaction over time?” Family Processes 1999


17

Levenson wagen het zelfs te voorspellen hoe lang, of beter gezegd hoe kort, een huwelijk nog duurt

nadat de eerste tekenen van walging bij de ene of de andere echtgenoot zichtbaar zijn.

Minachting

Minachting is de enige emotie die zich unilateraal (slechts aan één zijde van

het gezicht) toont. De kin is licht verheven en een van de mondhoeken

spant zich aan in opwaartse richting. De emotie minachting hoeft in

tegenstelling tot de emotie walging of afschuw niet per definitie negatief te

zijn. Gottman stelt dat de meeste mensen die minachting tonen, dit zelfs

als prettig ervaren. De emotie hangt samen met een vorm van superioriteit. Degene die deze emotie

vertoont voelt zich moreel verheven boven de ander. De sensatie die wordt gevoeld raakt aan macht

en prestige. Minachting is volgens Ekman gerelateerd aan walging, maar wordt enkel ervaren voor

personen of menselijke acties. Gottman16 heeft onderzoek gedaan naar de gevoelens die partners

ervoeren bij het zien van minachting op het gezicht van de andere partner. De conclusie van Gottman

is dat als minachting getoond wordt tussen echtgenoten dit een doodsteek is voor de relatie. Daarbij

heeft de geminachte een gerede kans om in de volgende vier jaar problemen te krijgen met het

immuunsysteem17. Dit is onderzocht door middel van bloedonderzoeken. De adrenaline en

cortisolspiegel stijgen wanneer je geminacht wordt. Je onderbewuste weet dat je in gevaar bent door

de diepgewortelde overlevingsstructuren. De minachtende “eet” en de geminachte “wordt gegeten”.

Minachting en walging kunnen met elkaar verbonden zijn. Walging voor de daad, minachting voor

de persoon.

Verbazing

Verbazing is de kortst zichtbare emoties van alle emoties. Verbazing is

hoogstens een paar seconden zichtbaar. We laten alleen verbazing zien als

we plotseling verrast worden door iets wat we geheel niet hadden

verwacht. Als de uitdrukking verbazing langer aanhoudt dan een paar

seconden, dan is het gespeelde verbazing en dat betekent dat degene

helemaal niet plotseling verrast is en het voorval al heeft zien aankomen. Omgekeerd kan ook. Als

iemand beweert wel kennis te hebben van iets en degene laat verbazing zien, dan kunnen we

aannemen dat deze kennis helemaal niet in de veronderstelde mate aanwezig is.

16 Gottman J.M. en Levenson R.W. “How stable is marital interaction over time?” Family Processes 1999 17 https://www.youtube.com/watch?v=9VURNWwYKb0 20:17-21:36.


18

Wat verbazing als emotie verschilt van de andere emoties is dat er maar één keer verbazing per

voorval optreedt. De andere emoties kun je op hetzelfde voorval een aantal keren beleven. Angst of

blijdschap kun je al weken van tevoren meerdere keren per dag hebben. Verdriet en boosheid heb

je na een voorval en kan zich ook meerdere keren per dag gedurende een langere periode uiten.

Walging treedt op iedere keer als hetzelfde als vies wordt ervaren.

In de korte tijd dat de verbazing duurt, maakt ons automatisch scanningsmechanisme snel een

berekening of de meest effectieve emotionele reactie angst, walging, verdriet of boosheid moet zijn.

Soms volgt er bij verbazing geen, maar enkel opluchting.

Blijdschap

Ook blijdschap is een emotie. Blijdschap kan worden gegenereerd door

een gedachte of door sensorische prikkels. Blijdschap kan optreden bij het

zien van iets moois zoals kunst of een mooie zonsondergang, het horen

van mooie muziek, het ruiken van een prettige geur, het eten van iets

lekkers of door aanraken of aangeraakt worden. Of blijdschap van

opluchting Blijdschap wordt makkelijk getriggerd door iets wat we grappig vinden. Blijdschap

(Schadenfreude) kan ook worden gevoeld als we onze ergste vijand zien lijden. Bij echte blijdschap

“lachen” de ogen mee. Bij een gemaakte lach is er alleen een optrekking in de mondhoeken te zien

en spannen de oogspiertjes zich niet aan. Blijdschap als emotie is het minst onderzocht, omdat er

veel aandacht is geschonken aan emoties die ons problemen kunnen bezorgen. Hierdoor weten we

meer van mentale issues dan van mentale gezondheid.

De werking van het brein

Om de werking van emoties te kunnen begrijpen, dienen we ook inzicht te krijgen in hoe ons brein

werkt. De belangrijkste taak van onze hersenen is om ons in leven te houden.

Omdat ook de wetenschap nog niet exact kan beschrijven hoe ons brein precies informatie

verwerkt, blijft de uitleg hier beperkt tot een eenvoudig model van het drie-enige brein.


19

Het drie-enige brein

Onze hersenen zijn grofweg in te delen in drie hersengebieden (Sagan18, Miller19). De hersenen

werken als samenhangend geheel, maar dienen tegelijkertijd elk hun eigen doel. Het drie-enige brein

bestaat uit het reptielenbrein, het limbisch systeem en de neocortex.

Neocortex

De neocortex is het denkende deel van ons brein en tevens het jongste deel van ons brein.

Evolutionair gezien is dit deel dusdanig jong dat er nog niet veel bedrading is tussen dit gedeelte en

het limbisch systeem. Het is verantwoordelijk voor de cognitieve verwerking, denken, taal,

beredeneren, besluitvorming en zelfreflectie (Ogden 2017). De neocortex stelt ons in staat tot

zingeving en het vormgeven van ons leven. Dit deel van het brein is gevoelig voor stress en laat zich

bij de geringste vorm hiervan “kapen” door het limbische en reptielenbrein. Vanwege de beperkte

bedrading is de neocortex niet opgewassen tegen de krachten vanuit het limbisch systeem en heeft

het dus op dat moment nauwelijks tot geen regie. Op dat moment is het denken van weinig tot geen

invloed.

18 Carl Sagan, Draken van Eden, 1984 http://nl.wikipedia.org/wiki/Carl_Sagan 19 Keith Miller: Safety and the Reptilian


20

Limbisch brein

Het limbisch brein is het gedeelte waar onze emoties gegenereerd worden. Het zorgt ervoor dat we

emoties kunnen ervaren, zorgt voor sociale betrokkenheid, gehechtheid en labelt eerdere

ervaringen als veilig of onveilig. De ontwikkeling van dit deel van het brein vindt plaats door onze

interactie met onze omgeving. Professor dr. Bessel van der Kolk, een van ‘s werelds meest

vooraanstaande onderzoekers op het gebied van trauma gerelateerde stress, stelt dat het

limbische gedeelte van het brein wordt gevormd op een gebruiksafhankelijke manier. Groei je op in

een veilige omgeving (veilige hechting) dan zal het brein een standaardinstelling vormen die

gebaseerd is op veiligheid en vertrouwen. Groei je op in een omgeving waarbij het onveilig is of

waarin je je onbewust of bewust ongewenst voelt (onveilige hechting), dan zal dit de

standaardinstelling vormen en raak je gespecialiseerd in het ervaren van gevoelens van angst.

Het limbisch brein geeft instructies aan je lichaam om passend te reageren op de manier waarop het

brein ontwikkeld is. Of dit vanuit de neocortex gezien altijd de meest geschikte handelingen zijn valt

te betwijfelen, maar daar houdt het limbisch systeem geen rekening mee. Onze neocortex krijgt de

informatie pas later. Helaas is dan het kwaad al geschied en zal het voor velen herkenbaar zijn dat

we vervolgens weleens spijt krijgen van onze gedragingen.

Reptielenbrein

Het reptielenbrein is het oudste deel van het brein en werkt instinctief en automatisch.

Het reptielenbrein is verantwoordelijk voor alle functies die te maken hebben met ons voortbestaan,

zoals hartslag, ademhaling, spijsvertering en lichaamstemperatuur. Alle zaken die pasgeboren baby’s

al kunnen zonder dat zij zich hiervan bewust zijn (Van der Kolk 2016). Dit deel van het brein is dag

en nacht actief. Het reptielenbrein vormt samen met het limbische brein onze “lijfwacht”.


21

Aap Fant en Krook

Aap, Fant en Krook zijn de beste vrienden. Altijd samen op stap. Onafscheidelijk. Fant kan niet zien.

Aap zit hoog boven op Fant om hem de weg te wijzen. Krook loopt altijd gezellig mee. Hij is een

bescherm Krook en is erg serieus in zijn werk. Niemand mag aan zijn goede vrienden komen. Krook

doet af en toe een dutje, maar met 1 oog let hij altijd op of er geen gevaar is. Want als er gevaar is,

dan ken je Krook nog niet.

De drie vrienden lopen gezellig door het grote bos. Aap vertelt verhaaltjes over de grote wereld hoog

in de bomen. Aap is slim. Hij kan goed nadenken. Hij weet heel veel. Fant en Krook luisteren graag

naar hem.

Opeens komt Grote Leeuw uit het bos gerend. Grommend, wilde manen wuivend en met de

gespierde poten wijd staat hij op het smalle paadje voor de vrienden. Jullie mogen er niet langs want

jullie zijn stom. De vrienden schrikken.

Krook gaat gelijk voor de leeuw staan met zijn grote bek vol scherpe tanden open en begint te

happen. Fant schrikt want hij ziet niet wat er gebeurt. Aap schrikt ook en valt op de grond. Fant rent

in paniek rond en trapt alle mooie bloemen in het bos kapot. Zonder aap op zijn rug is hij de weg

kwijt en weet niet meer wat hij moet doen. Hij is bang en heeft een raar gevoel in zijn buik. Hij weet

nog niet zo goed of hij moet huilen of heel hard moet trompetteren. Of heel boos worden misschien

en met zijn lange slurf gaan slaan. ‘Aap, Aap, help, help’ roept hij. Maar Aap ligt nog op de grond en

kan niet meer denken. Het liefst wil Fant heel hard weg rennen. Maar hij blijft staan. Verstijfd van

schrik.

Krook doet heel hard zijn best om Grote Leeuw weg te jagen. Hij hapt hem in zijn poten en bijt het

pluimpje haar van de staart van Grote Leeuw. ‘Neeeee’ zegt Grote Leeuw. ‘Mijn mooie pluimstaart ‘en

rent huilend weg.

Krook blijft nog een tijdje op het pad staan tot dat hij zeker is dat Grote Leeuw niet meer terugkomt.

Dan loopt hij langzaam naar Fant en zegt zachtjes ‘stil maar Fant, Grote Leeuw is weg. Je hoeft niet

meer bang te zijn’. Aap durft ook weer op te staan en krijgt alweer wat praatjes en klimt weer op

Fant. Ze zijn blij en lopen verder door het grote bos op weg naar een nieuw avontuur.


22

Zolang het aapje de olifant bestuurt vanuit een helder denken, dus met zijn groene sjaaltje en een lijf vol 'groene' stofjes, heeft het aapje de regie. De olifant kan zijn passen weloverwogen zetten en het aapje stuurt bij waar nodig en als hij wil bepaalt hij de route. De krokodil heeft volledig vertrouwen in de stuurkunsten van het aapje en hobbelt er achteraan zonder al te nadrukkelijk aanwezig te zijn. Het aapje is de baas. En voelt zich blij en krachtig vanaf zijn hoge positie, beschermd door de krokodil op de achtergrond.

Zodra het aapje volschiet met de “rode” stofjes en zijn rode sjaaltje om krijgt, valt hij van de olifant en is direct stuurloos. De olifant heeft zijn ogen immers dicht en ziet dus niet waar hij doorheen banjert. De krokodil bijt woest om zich heen omdat hij voelt dat er gevaar dreigt en vanuit een goede intentie zijn aapje wil beschermen, maar eigenlijk niet eens goed weet waartegen. De olifant en de krokodil begrijpen geen taal en horen niet dat hun omgeving hen toe roept rustig te worden en voor het aapje te zorgen. Ze zijn in blinde paniek. Pas als het aapje weer bij zijn positieven is, kan hij de krokodil en de olifant weer knuffelen, zodat ze kunnen voelen dat het okay is en kan het aapje de olifant weer bestijgen en de regie weer nemen.


23

Brein Doel Informatieverwerking

Neocortex

(Rationele brein)

Taal | Gedachten | Planning |

Anticiperen | Overtuigingen |

Logica | Beheersing impulsen

| Begrip concepten | Empathie

Cognitieve verwerking

Limbisch systeem

(Subcorticale brein)

Emoties | Hormonen |

Waarnemer gevaar

(Non-verbaal)

Emotionele verwerking |

Bevorderen welzijn

Reptielenbrein

(Subcorticale brein)

Lichaamsfuncties | Zintuigen |

Energiepijl | Lijfwacht |

Non-verbaal

Fysieke verwerking |

Bevorderen welzijn

De samenstelling en chemie in de subcorticale hersenen zijn eenvoudiger van aard dan die van de

neocortex en beoordelen de binnengekomen informatie veel grover dan ons rationele brein dat kan

met het risico van het aansturen van overhaaste ondoordachte acties.

Een conflictvolle situatie brengt altijd gevoelens van stress met zich mee. Op het moment dat wij

stress ervaren, komt er in ons lichaam een geautomatiseerd proces op gang. De ervaring van zo’n

stressreactie kan bij iedereen verschillend zijn, maar het ontstaan van een stressreactie komt voort

vanuit ons automatische en onbewuste taxatiesysteem20 met als enig doel: het overleven.

Het overlevingssysteem handelt vanuit de eerdergenoemde overtuiging “eet het mij, of eet ik het”.

Tijdens dit proces is men tot weinig of geen denkvermogen in staat. De prioriteit ligt bij het

“reageren” in plaats van bij het “denken”. De subcorticale hersenen (Ogden 2017) nemen de regie

over, want ons lichaam en onze geest bevinden zich in een vecht-, vlucht- of verstijvingsrespons.

Deze reactie stelt ons als mens al sinds de oertijd in staat om snel en adequaat te reageren op

(denkbeeldige) gevaarlijke situaties.



24

Vecht-, vlucht- of verstijvingsrespons

De vecht-, vlucht- of verstijvingsrespons is voor het eerst beschreven door Walter Bradford Cannon

(1932) in The Wisdom of the Body21. Hij zag het verband tussen de reactie van verschillende dieren

op acuut gevaar gevolgd door een reeks van fysiologische reacties. Cannon onderkende de hormonen

adrenaline, noradrenaline en cortisol die tijdens een stresssituatie vrijkomen in het lichaam en die

verantwoordelijk zijn voor een aantal automatische fysiologische reacties, waaronder de versnelling

van de ademhaling, verhoging van de hartslag, stijging van de bloeddruk en het vertragen van het

spijsverteringsstelsel. Volgens Cannon zorgde dit mechanisme ervoor dat de dieren alert en gepast

konden reageren op bedreigende situaties. Nu pas zijn velen van ons zich bewust van dit mechanisme

dat zowel bij dieren als bij mensen optreedt. De hormonen adrenaline en cortisol zijn de hormonen

die ons lichaam in de actiestand zetten. Dit gebeurt in een fractie van een seconde. Adrenaline wordt

aangemaakt in het bijniermerg en is direct in het lichaam voelbaar, maar vloeit na de actie ook gelijk

af waarna het lichaam weer tot rust komt.

Cortisol (Ogden) 2017 is het tweede stresshormoon en wordt via de hypothalamus-hypofyse-bijnier-

as (HPA-as) gegenereerd. Cortisol wordt periodiek afgegeven en bij een stresspiek volgt er een extra

21 Cannon, W.B. The Wisdom of the Body, Norton & Co 1932


25

dosis. Het beschermt het lichaam tegen de schadelijke effecten van stress en daarnaast is het nodig

voor mentale en lichamelijke prestaties. Cortisol zorgt voor aanmaak van suiker, verhoogt

spierspanning en heeft invloed op de hartkracht en bloeddruk. Cortisol is in gezonde dosis altijd in

het lichaam aanwezig. Cortisol blijft na de stresspiek langer in het lichaam actief. Wanneer er balans

is tussen stress en herstel krijgt de cortisol de gelegenheid om af te vloeien. Acute stress wordt

gereguleerd door het autonome zenuwstelsel, is niet direct schadelijk voor de gezondheid en heeft

maar kort invloed op cognitie. Is er geen balans dan ontstaat er chronische stress door de stapeling

van cortisol in het lichaam. Dit resulteert in allerlei lichamelijke en mentale klachten. Je

immuunsysteem verzwakt. Kortom, van te veel cortisol in je lichaam word je geestelijk en lichamelijk

ziek. Volgens recent onderzoek (Van der Kolk 2016) is wel 90% van de fysieke klachten stress

gerelateerd. Stress kan worden onderverdeeld in fysieke stress door trauma (ongeval), chemische

stress (omgeving) en de emotionele stress.

4.4.1 Bereiken versus vermijden

Van nature hebben mensen een bepaalde voorkeur, of soms een combinatie van beide, voor een

beweging ‘weg van pijn en gevaar’ of een beweging ‘naar veiligheid en vertrouwen’.

Ongeveer 60% van de mensen heeft een vermijdende stijl, 25% lijkt gemotiveerd te zijn in een

bereikende richting en het overige gedeelte is gemengd (Bandler en Grinder). Het grote verschil in

deze geconditioneerde denkrichtingen is het soort hormoon dat hierbij vrijkomt.

Mensen met een vermijdende denkrichting hebben de neiging hun acties vanuit angst in te zetten.

Ook is er een gevaar dat deze groep “onbewust” energie haalt (Van der Kolk 2016) uit de herbeleving

van hun negatieve ervaring en neigt tot het voortdurend terugkijken naar de gebeurtenis. Volgens


26

Van der Kolk geeft dit de betrokkene het gevoel te “leven”. De herbeleving activeert het

alarmsysteem in de hersenen en de bijbehorende stresshormonen komen vrij. Dit kan een

verslavende manier van zingeving worden. De overdosis aan stresshormonen die bij beleving in het

moment en tijdens de herbeleving stroomt, heeft op langere termijn een verwoestend effect op de

gezondheid. Wanneer er langdurig veel stress ervaren wordt, dan produceert het lichaam veel

adrenaline. Dit kost het lichaam maximaal aan energie en de stoffen om je goed te voelen, zoals

dopamine en serotonine, worden te weinig aangemaakt. Dit heeft tot gevolg dat iemand zich of heel

actief voelt zolang de adrenaline stroomt, of futloos voelt door het gebrek aan onder andere

dopamine. Dopamine heb je nodig om scherp te blijven, overzicht te kunnen houden en je goed te

voelen. Bij de vermijdende stijl zet de overproductie van stresshormonen en de onderproductie van

onder andere dopamine de denkcapaciteit van de neocortex sterk onder druk, waardoor er minder

goede beslissingen genomen kunnen worden. Het verraderlijke hierbij is dat men wel denkt dat men

uiterst weloverwogen beslissingen kan nemen en neemt.

Het maakt niet uit wat je denkt, voor je brein is alles waar. En hierbij zijn negatieve gedachten net

zo krachtig als positieve gedachten. Wat we ons verbeelden heeft direct invloed op onze

fysiologie22. Wat je voedt dat groeit. Dat geldt ook voor gedachten die negatieve stresshormonen

genereren. Van der Kolk (2016) stelt dat het niet zo is dat je door de negatieve gevoelens ‘heen

moet’ voor het verwerkingsproces. Juist door over negatieve gevoelens te praten zet je ze “aan”.

De herbeleving van de gevoelens wordt soms nog heviger ervaren dan de gevoelens tijdens de

gebeurtenis zelf. De gebeurtenis heeft een begin en een einde. De herbeleving kan eindeloos en

opnieuw doorgang vinden (Van der Kolk 2016).

Mensen met een bereikende denkrichting maken automatisch de gezonde hormonen aan. Oxytocine,

dopamine, serotonine en endorfine worden ook wel de levenssappen of gelukshormonen

genoemd. Mensen met het bereikende denkpatroon blijven minder hangen in vervelende

gebeurtenissen en halen hun energie meer uit het nu en hun doelen voor de toekomst. Beslissingen

die genomen worden hebben een grotere kans op houdbaarheid daar ze vanuit een gezonde

overtuiging genomen kunnen worden. Het model in denkrichtingen wil overigens niet impliceren dat

mensen met een bereikende denkstijl geen stress ervaren. Zij zullen hier volgens onderzoek (Ogden

2017, Van der Kolk 2016) echter wel eerder van herstellen.

22 Lipton, B. De biologie van de overtuiging, Ankh Hermes 2017


27

Automatisch taxatiesysteem bij onze voorouders

Bij onze verre voorouders was de alertheid van onze lijfwacht primair aanwezig. Om te overleven

moest men in een fractie van een seconde de situatie kunnen taxeren op veilig of onveilig en daarbij

ook nog een passende actie ondernemen. Een snelle associatieve (ver)werking van onbewuste

processen was daarbij onmisbaar, want het uitdenken van een geniale strategie zou immers zeker

leiden tot het verworden van het hapje van de dag. Een snelle automatische taxatie was een

voorwaarde tot overleving en was daardoor, en is het nog steeds, diep ingebed in het brein.

Automatisch taxatiesysteem bij de hedendaagse mens

In tegenstelling tot onze voorouders die vaak wilde dieren moesten bevechten, hoeven wij in onze

huidige moderne tijd niet vaak letterlijk te “overleven”. Iedere dag opnieuw is in ons land ons bed,

bad en brood gewaarborgd. Het dagelijkse leven is relatief veilig en de dagelijks terugkerende

alertheid rond eten of gegeten worden is vervaagd. Toch is er in ons brein structureel niet zo veel

veranderd. Ook tegenwoordig werkt ons stressresponssysteem nog net zo voortreffelijk als in de

oertijd en onafhankelijk van de context waarin wij ons in de 21e eeuw bevinden. Het bewust weten

dat er niets te vrezen valt, dooft onze angsten niet.

De hedendaagse neutrale professional zal dus ook onbewust op zijn of haar gesprekspartner reageren

“of zijn leven ervan afhangt” zoals zijn onderbewuste “lijfwacht” (ons reptielenbrein) hem instrueert.

Deze lijfwacht heeft namelijk slechts één prioriteit: overleven23. Waar men in een gevaarlijke situatie

terechtkomt, kan dit mechanisme, ook nu nog, ons leven redden. Het is een van de

“natuurwonderen” waarin de reactie van het lichaam op gevaar gepaard gaat met het vrijkomen van

hormonen, adrenaline, noradrenaline en cortisol, die ervoor zorgen dat onze kans op overleven

gemaximaliseerd wordt. Ons hart gaat sneller pompen om zodoende de ademhaling te versnellen en

onze spieren te voorzien van extra zuurstof. Onze ogen worden groter zodat we breder zicht hebben.

Al onze zintuigen worden hyperalert. De bloedvaten in onze organen vernauwen zodat onze

spijsvertering vertraagt en geen kostbare energie meer vraagt. Dit gebeurt om een heel logische

reden. Als je moet vechten of vluchten om je leven te redden, dan heb je geen behoefte aan eten of

drinken en is afweer tegen virussen en bacteriën verspilling van de kostbare energie. Zowel bij een

lichamelijk als bij een (subjectief) mentaal gevaar onderdrukt voortdurend stress de functionaliteit

23 Kuipers, M. en Horvers, G. Plan B, SWP Amsterdam 2013


28

van ons immuunsysteem. Ons lichaam gaat in de spaarstand om energie te besparen om de kans op

onze geestelijke of lichamelijke overleving zo groot mogelijk te maken.

Ons lichaam wordt in zijn geheel klaargemaakt om te vechten, te vluchten of te verstijven. Overigens

is de ene reactie niet beter dan de andere. Er is een mechanisme ontstaan dat voor de persoon in

het verleden, dus van kleins af aan, het meest effectief is gebleken. De overlevingsresponse wordt

razendsnel getriggerd en uitgevoerd. De hersenen kiezen instinctief de actie die opgeslagen is als

het meest effectief en behoort vervolgens tot ons standaard coping repertoire. Dit gegeven maakt

dat je in geval van stress bijna altijd op dezelfde wijze zult reageren, ook indien dit voor de

betreffende situatie niet de meest wenselijke strategie betreft.

Op het mentale niveau wordt het denkvermogen ofwel het rationele brein (neocortex) ook

overschreven door de lijfwacht, want tijdens het vechten om je leven ontbreekt de behoefte en de

tijd om een zaak uit verschillende oogpunten te bekijken. Je denken is volkomen gefocust op je doel,

zwart-wit en duidelijk, nuances aanbrengen is op dat moment niet aan de orde.

Emotiewaakzaamheidsdatabase

Of we nu willen of niet, telkens als wij ons (geestelijk) bedreigd voelen, wordt onze lijfwacht

geprikkeld waardoor wij onbewust een snelle inschatting maken van mensen en situaties. Het

automatische taxatiestysteem tast volgens Ekman (2003) onze omgeving af op alles wat eerder is

opgeslagen in onze emotiewaakzaamheidsdatabase24, gegenereerd door hoe wij georganiseerd zijn

via natuurlijke selectie en voor een deel door onze eigen ervaringen. Deze database is voortdurend

in ontwikkeling. Onze hersenen zijn steeds bewust, maar vooral ook onbewust, bezig de informatie

vanuit de omgeving op te nemen. In een fractie van een seconde vergelijken onze hersenen de

actuele gegevens met herinneringen aan gebeurtenissen uit ons verleden. Nieuwe gebeurtenissen

worden toegevoegd en gelabeld als variatie op een eerder opgeslagen thema of worden opgeslagen

als een nieuw thema. Wat ons brein verwacht dat, op basis van de zojuist toegevoegde en/of

gecombineerde gegevens, zal gebeuren, bepaalt per direct onze respons.

Een half onsje verstand tegen een pond gevoel

Ekman stelt, dat bij het onbewust overschrijden van onze belangen de meest passend lijkende emotie

volgt, waarbij deze emotie vaak niet de meest passende emotie is voor de betreffende situatie. Onze



29

hersenen, in hun rol als lijfwacht, zijn heel voorzichtig bij het inschatten van een situatie als wel of

niet bedreigend. Voor ons onbewuste brein geldt dat ervaringen uit het verleden een garantie bieden

voor een reactie in de toekomst. Immers, het is beter voor het voortbestaan om iedere keer een

stok voor een slang aan te zien en daarop passend te reageren dan een slang voor een stok aan te

zien en daarmee je leven op het spel te zetten. De filosoof Erasmus schreef in 1560 in zijn werk “Lof

der Zotheid25” al over “een half onsje verstand tegen een pond gevoel”. Hiermee refereerde hij aan

het feit dat zelfs intelligentie (onze ratio, ons denken) niets kan uitrichten als de emoties ons de baas

zijn. Er is enorm veel wilskracht en inzicht nodig wil de rede de emotie kunnen beheersen.

Regie door het oerbrein

Zoals eerder benoemd, neemt tijdens stress het reptielenbrein de regie over waardoor de rem op de

emoties niet meer goed functioneert. In dreigende situaties ontbreekt immers de tijd om verstandig

te overleggen wat het beste plan van aanpak zal zijn. Een snelle reactie vanuit het reptielenbrein

zorgt er dus voor dat we het gevaar kunnen ontwijken nog voor we beseffen dat we ons in een

dergelijke situatie bevinden. De emotionele geest is niet zo kieskeurig en brengt zaken met elkaar

in verband die slechts vergelijkbare en opvallende kenmerken hebben. Ons reptielenbrein onthoudt

alleen de emotionele “kleur”. Wat dat betreft is onze emotionele geest simpel en zorgt ervoor dat wij

onze meningen voor absolute waarheden houden.

Negatieve stimuli hebben voorrang

Binnen de automatische processen hebben negatieve stimuli26 (Skinner) altijd voorrang. Dit wordt

ook wel de negativity bias genoemd.

In stresssituaties zal het puntje van de staart van de leeuw (onveilig) achter de boom eerder onze

aandacht trekken dan de vruchten (veilig) aan de boom. Dit fenomeen

wordt automatische waakzaamheid27 genoemd. Ook al is er geen reëel

fysiek gevaar aanwezig, ons brein kan een situatie toch als onveilig

labelen en hier reflexmatig op reageren. Vanuit evolutionair oogpunt

heeft dit gedrag een functie. Om te overleven dien je alert te zijn op het

gevaar. Je moet de eventuele gevaren kunnen herkennen en dat gaat

niet als je je alleen richt op het positieve.

25 http://www.dbnl.org/tekst/eras001lofd0101/eras001lofd01_01 scans.pdf 26 Skinner, B.F. Science and human behavior, Macmillan New York 1953 27 Vonk, R. Sociale psychologie, Noordhoff Uitgevers 2013


30

In onze huidige tijd is het directe overleven niet meer aan de orde en ligt de constante focus op de

negatieve kanten van het leven ons regelmatig in de weg. Hieruit kan geconcludeerd worden dat een

emotionele uitbarsting die vaak ontstaat als reactie op een negatieve stimulus (ervaring) gezien kan

worden als een gijzeling door onze lijfwacht.

Communicatie

Communicatie is meer dan woorden alleen. De Amerikaanse onderzoeker R. Birdwhistell28 stelde vast

dat het effect van je communicatie voor gemiddeld 55 procent wordt bepaald door lichaamstaal, voor

38 procent door stemgebruik en voor slechts 7 procent door woorden. Dus niet alleen wat je zegt,

de inhoud, is van belang, maar ook hoe je iets zegt en wat je lichaam hierbij ‘zegt’. Woorden zijn

immers vaak het minst effectieve middel om iets over te brengen. Woorden zijn een middel, het zijn

niet de gevoelens, gedachten of de ervaringen zelf. Daarnaast geven ook paraverbalen (alles wat

met het verbale te maken heeft, behalve het gesproken woord, dus toonhoogte, snelheid, frequentie,

aantal woorden, vocabulairegebruik, herhalingen, klemtoon) informatie die van belang is in de

communicatie.

Taal is sociaal en onbetrouwbaar. Al is de intentie van je communicatie nog zo goed, het succes is

afhankelijk van hoe de boodschap wordt ontvangen. Iedere communicatie is een selectie van

informatie. Het is onmogelijk de werkelijkheid niet te ordenen. Wij nemen altijd een standpunt in.

Als partij kun je op geen enkele manier niet van invloed zijn. Taal drukt niet altijd precies uit wat de

spreker bedoelt en de luisteraar, groot of klein, zal er een eigen betekenis aan geven, onder andere

door generalisaties en gedachtelezen. Als je als professional bewust bent van en de

verantwoordelijkheid neemt voor je eigen communicatie, dan ben je meer in staat het vermogen te

ontwikkelen om je eigen gedrag en je reacties te optimaliseren.

Het onbewuste gevoel dat de één heeft bij de ander zal minimaal doch altijd op micro- of op

macroniveau zichtbaar zijn en daarom door de ander worden opgemerkt. Over en weer. Dit gevoel

wordt ook wel intuïtie genoemd. Intuïtie is echter niets anders dan een zeer scherpzinnig en alert

automatisch taxatiesysteem (Ekman) in het subcorticale brein. Via het taxatiesysteem heb je een

situatie al waargenomen voor de hersenen (neocortex) de betreffende koppeling kunnen maken. Van

de ander mag je niet verwachten dat zij kennis op dit gebied hebben. Van de professional wel. Hoe

meer bewust de professional is, hoe beter hij zijn neutraliteit kan waarborgen.

Onze hersenen stemmen af op de reactie van de bijbehorende emoties die worden ervaren. Mensen

28 Birdwhistell R.L. Kinesics and Context, Essays on Body Motion Communication, University of Pennsylvania Press 2010


31

blijken goed in staat te zijn hun emoties ogenschijnlijk te maskeren vanuit een specifiek (onbewust)

doel, waarbij de perceptie van de omgeving een grote rol speelt. Wij zijn in staat ons gezicht

wenselijk aan te passen om zodoende geen schade of afwijzing te krijgen, bijvoorbeeld door het

inhouden, blokkeren, onderdrukken of maskeren van emoties en emotionele gedragingen, liegen of

een ander beschuldigen. Dit kan zowel zichtbaar als onzichtbaar, waarbij beide categorieën worden

onderverdeeld in positieve beleefdheid en negatieve beleefdheid. Ekman noemt dit Face Threatening

Acts. Ook al zijn emoties vaak noodgedwongen of uit gewoonte verborgen onder deze maskers of

verbloemd door woorden en kan men zijn of haar uiterste best doen de emotie te onderdrukken, ze

zijn voor een goede waarnemer altijd zichtbaar en/of hoorbaar. Als de emotie en stemmingen zich

langdurig manifesteren, al of niet onderdrukt, zullen de hersenen zich hierin gaan specialiseren en

daarin steeds bekwamer worden. Het overlevingsmechanisme gaat op stand-by en de uitingen van

de stemmingen zullen steeds dichter aan de oppervlakte komen drijven.

Waarneming en waarheid

Wij nemen altijd en overal waar. Bewust en onbewust. Wij kunnen ons waarnemen niet ‘uitzetten’.

Iedere seconde komt er een grote hoeveelheid beelden, geluiden, gevoelens, geuren en smaken op

ons af. Onze zintuigen zetten de waarnemingen om in prikkels in onze hersenen. Wij maken een

selectie uit de duizenden zintuiglijke ervaringen. En wij maken allemaal een andere selectie.

Dat zorgt ervoor dat we gebeurtenissen op onze eigen manier ervaren.

Informatie bestaat uit elektrische signalen die je hersenen verwerken tot ‘echt’.

(Morpheus/The Matrix)

Eigen waarneming = Eigen waarheid

De eigen waarneming is de eigen perceptie op de wereld en niet de ervaring zelf. Ieder mens heeft

zijn eigen unieke manier van waarnemen en dat gegeven zorgt ervoor dat waarnemingen voor

iemand persoonlijk de waarheid lijken, maar in relatie tot het grotere geheel per definitie subjectief

zijn. In de middeleeuwen sprak men van de fides. Fides betekent tegelijk geloof, vertrouwen en

goede trouw. De fides doet ons iets aanvaarden als waarheid omdat het geloofwaardig en vertrouwd

voor ons voelt. Hierdoor lijkt de realiteit echt, ondanks dat deze niet echt waar is. Vaak ook willen

we antwoorden, maar zijn we bang de vraag te stellen. Soms doet onze waarheid te veel pijn en

liegen we onszelf iets voor om ons zodoende af te snijden van de pijn van de waarheid.

Hoe kunnen wij ons verstand zo oefenen dat we hiermee kunnen omgaan? In ieder geval door te


32

accepteren dat wij als mensen slechts een beperkte kijk op de werkelijkheid hebben. Tijdens een

conflict, groot of klein zijn er twee partijen die ieder in hun eigen waarheid leven. Voor beiden is het

lastig te geloven dat alles wat je denkt niets met de werkelijkheid te maken heeft. Immers, als

meerdere zintuigen het bevestigen dan zou er een goede reden zijn om aan te nemen dat het waar

is. Echter, wat jij ervaart doet zich enkel voor als jouw werkelijkheid. De woorden die gesproken

worden zijn niet meer dan geluiden die staan voor ongrijpbare gevoelens, gedachten en ervaringen.

Ze zijn niet de waarheid. Het zijn flarden in je hoofd die net zo belangrijk zijn als je ze zelf maakt.

Het bijbehorende gedrag komt niet uit bewuste gedachten. Het gedrag wordt gestuurd door de

informatie uit het eigen stressresponssysteem.

Als wij vanuit onze waarneming ons eigen verhaal maken, gebaseerd op de beleving van onze interne

binnenwereld, betekent dit dat er veel verhalen circuleren die allemaal waar zijn en ook weer niet.

Als waarneming subjectief is, bestaat daarmee ook de persoonlijke waarheid niet. Het helpt

gesprekspartners zich te verzoenen als zij dit bewust hebben.

Reality leaves a lot to the imagination

(John Lennon)

Eerste Wet van Miller

De Amerikaanse psycholoog George A. Miller29 publiceerde in 1956 zijn wetenschappelijke

verhandeling The Magical Number Seven, Plus or MinusTwo (de wet van 7+/- 2). Miller toonde aan

dat ons bewuste geheugen per keer slechts tussen de vijf en negen informatie-eenheden kan

opslaan. Hoe wij als individu in relatie tot onze sociale achtergrond en persoonlijke geschiedenis in

het leven staan, kleurt onze waarneming. Door zuiver te leren waarnemen, los van eigen

interpretatie, groeit ons bewustzijn en zijn wij in staat ons zintuiglijk waarnemingsvermogen te

vergroten. De uitdaging is: waar te nemen zonder er je eigen betekenis aan te verlenen. Kennis

hiervan is van belang voor in ieder geval het bewust krijgen van de eigen attitude en het daarmee

gepaard gaande gedrag.

Tweede Wet van Miller

Vervolgens publiceerde hij zijn „tweede wet van Miller”.

29 http://www.musanim.com/miller1956/


33

“Als je wilt begrijpen wat iemand anders bedoelt, moet je eerst geloven dat het waar is wat de ander

vertelt om je daarna af te vragen waar het de waarheid van is.”

In de tweede wet zegt Miller alvorens gelijk te oordelen eerst eens te luisteren naar wat iemand

vertelt, met als doel de ander eerst te willen begrijpen zonder onze eigen invulling te geven aan de

gesproken woorden. Uiteraard betekent dit niet dat alleen de werkelijkheid van de ander geldt. Het

betekent dat je beter luistert naar de ander en dat dit de voorwaarde is voor gelijkwaardige

communicatie.

De werkelijkheden binnen relaties

Binnen relaties die onder druk staan is er vaak een verstoorde balans tussen de diverse

werkelijkheden. Het is voor beiden vaak niet meer mogelijk om te zien dat er verschillende

werkelijkheden naast elkaar bestaan. De eigen werkelijkheid verhardt steeds meer in waarheid en

botst daardoor met volle kracht op de andere werkelijkheid. Dit gebeurt in een (vecht)scheiding over

en weer en vaak om de meest basale zaken. Niet eens vanuit onwil maar vanuit pure onmacht met

daarbij vaak de kinderen als kwetsbaar middelpunt.

Filtering van informatie

Informatie komt binnen via onze vijf zintuigen: horen, zien, ruiken, voelen en proeven. John Locke

(1632-1704), een belangrijk filosoof en een van de grondleggers van de psychologie, stelde al dat

een zintuigelijke waarneming altijd de opmaat vormt tot het handelen vanuit ons bewustzijn.

In taal geven wij vervolgens een beschrijving van onze ervaringen. Onze ervaringen zijn zintuiglijk

en concreet. Maar zodra we dit in woorden gaan beschrijven, kunnen we onze waarnemingen en

ervaringen niet volledig weergeven in taal. Onze taal heeft slechts de mogelijkheid gebeurtenissen,

gevoelens en ervaringen sequentieel weer te geven. Wij laten daarom informatie weg, vervormen

en/of generaliseren de informatie. Hierdoor is onze verbale of geschreven weergave niet compleet

en is het ook niet mogelijk om de ervaring van een ander precies te begrijpen.


34

Daarnaast filteren we op tijd en ruimte, materie en energie, herinneringen, beslissingen, waarden

en overtuigingen en attitudes (Bandler en Grinder30). We filteren dus alle informatie omdat we niet

anders kunnen.

Hoe de filtering31 werkt is weergegeven door middel van twee

poppetjes met ieder hun eigen filters. De filtering is bij de één

symbolisch weergegeven door een theezeefje en bij de ander door

een trechtertje. Dit om aan te geven dat ieder mens een uniek filter

heeft. Vervolgens komt dit poppetje met de gefilterde informatie

naar buiten richting het poppetje rechts. Deze filtert de reeds eerder

gefilterde informatie opnieuw door zijn of haar eigen filter.

Het poppetje komt met zijn informatie naar buiten richting het eerstgenoemde poppetje en hier gaat

de informatie wederom door het theezeefje. Dit proces kan eindeloos doorgang vinden. Mensen en

kinderen kunnen niet meer zien en ervaren dat zij informatie op verschillende wijzen filteren en

kunnen niet meer nieuwsgierig zijn naar hoe zij de filters op elkaar laten aansluiten. Dit betekent

tevens dat er ook geen begin van gedrag is en dus ook geen begin van oorzaak of schuld is te

benoemen. Het helpt over en weer begrip te krijgen van het feit dat beiden hun eigen werkelijkheid

percipiëren.

30 R. Bandler J. Grinder, De betovering van de taal, Toorts B.V. 2003 31 © Autismeacademie


35

Ingrid de Jong

Na bijna 30 jaar werkzaam te zijn geweest in de communicatiebranche, heb ik me -na een

studieperiode van ruim 6 jaar- gericht op een nieuwe carrière. In mijn praktijk ben ik werkzaam als

MfN/ADR Familie- en Arbeidsmediator, Kindbehartiger, Master Coach of Strategic Interventions

(MCSI) en Analytic Profiler.

Sinds 2014 ben ik door Paul Ekman, Wallace V. Friesen and Joseph C. Hager gecertificeerd als

international certified FACS coder. FACS is gebaseerd op de theorie dat 43 gezichtsspieren samen

zo’n 10.000 gezichtsuitdrukkingen kunnen vormen. Veel van deze gezichtsuitdrukkingen kunnen

worden verbonden aan de volgende 7 universele emoties: boosheid, afkeer, angst, verdriet,

verbazing, minachting, blijdschap. FACS is een methode om deze basisemoties te

observeren, coderen en er betekenis aan te geven. Omdat deze expressies (zowel macro, micro als

subtiel) onbewust worden aangestuurd zijn ze betrouwbaar om te onderzoeken.

Tijdens de studie Graduate Specialist Analytic Profiling heb ik uitgebreid onderzoek gedaan naar de

motivatie van liegen (om er zelf beter van te worden, er een ander beter van te laten worden, mezelf

te beschermen of een ander te beschermen) en de verschillen hieromtrent tussen vaders, moeders

en hun kinderen (leeftijd 12 tot 21 jaar). Binnen het vakgebied profiling heb ik me gespecialiseerd

in de deelgebieden emotieherkenning, leugendetectie/waarheidsbevinding en karakteranalyses.

Gecertificeerd als: MfN-Registermediator, Familie- en Arbeidsmediator, Kindbehartiger, ADR Full

Certified Mediator, ADR Full Certified Familymediator, ADR Full Certified Negotiator, ADR Full

Certified Conflict Coach, ICR Coach Register, Master Coach of Strategic Intervention (MCSI),

Analytic Profiler, Jongerencoach, Gezinstherapie, Dynamic Value Systems (DVS), Facial Action

Coding System, Face and Emotion (EIA Manchester)

En in: Dangerous Demeanor Detector Advanced, Subtle Expression Recognition Training (Elite),

Microexpression Recognition Training (Elite), Emotiemanagement en Gedrag (EmG),

Waarheidsvinding en Leugendetectie (WeL), Subtle Expression Training Tool (SETT3),

Microexpression Training Tool (METT3)


36

Marjon Kuipers

Sinds 2008 ben ik werkzaam als MfNRegistermediator en heb de academische opleiding Master

Mediation afgerond. Naast mijn werk als mediator ben ik ook aangesteld als Bijzonder Curator Jeugd

voor de Rechtbank Arnhem en landelijk als Strafzaak Mediator in het kader van het herstelrecht.

Gezien mijn achtergrond ben ik gespecialiseerd in autismegerelateerde zaken. Mijn overtuiging is dat

we ons allemaal veel beter gaan voelen als we liefdevoller kunnen samenleven. Tijdens de studie

Graduate Specialist Analytic Profiling en de Master Mediation heb ik onderzoek gedaan naar de rol

van stress & emoties en de invloed daarvan op lichamelijk en mentaal welzijn. Mijn drijfveer hiervoor

is onder andere de rol die emoties en gedrag spelen in relatie tot autisme in mijn persoonlijke

omgeving. Kennis hiervan heeft mij geholpen naar een beter begrip van emoties en gedrag in het

algemeen en specifiek bij autisme. Kennis op dit gebied is onmisbaar bij het maken van echt contact

met mensen met en zonder autisme.

Autismeacademie

Als directeur van De Autismeacademie, het trainingsbureau op het gebied van autisme houd ik mij

dagelijks bezig met Triple A zoals autisme en aanverwante kwetsbaarheden. Samen met een collega

scheef ik het boek “Plan B” over autisme & communicatie.

Gecertificeerd als: MfN-Registermediator, Familie- en Arbeidsmediator en Strafzaakmediator ADR

Full Certified Mediator, ADR Full Certified Familymediator, ADR Full Certified Negotiator, ADR Full

Certified Conflict Coach, ICR Coach Register, Master Traine- Coach NLP, Analytic Profiler,

Emotiemanagement en Gedrag (EmG), Waarheidsvinding en Leugendetectie (WeL), Subtle

Expression Training Tool (SETT3), Micro expression Training Tool (METT3).

Omdat wij onze eigen ontwikkeling, onder andere als basis voor kennisoverdracht, erg belangrijk

vinden volgen wij samen de Masterstudie Communication, Behaviour and Credibility Analysis aan

The Emotional Intelligence Academy | Manchester Metropolian University in Engeland.

Pestpeuters en Bijtkleuters - Autisme Academie€¦ · we bij de les. Het regelt onze executieve...

Documents

Transcript of Pestpeuters en Bijtkleuters - Autisme Academie€¦ · we bij de les. Het regelt onze executieve...