Parken Sonsbeek, Zijpendaal en Gulden Bodem

Winter 2006, jaargang 18, nummer 4

De Vereniging Vrienden van Sonsbeek wil eenklankbord zijn voor de bezoekers van de monumen-tale parken en voor de eigenaar van de parken, deGemeente Arnhem. Het doel van de Vereniging is inwoord en daad mee te werken aan de instandhoudingen verfraaiing van de parken Sonsbeek, Zypendaal enGulden Bodem. De Vereniging Vrienden van Sonsbeekondersteunt het Bezoekerscentrum Sonsbeek financieelmet een vaste bijdrage per lid.

De contributie per lid bedraagt per jaar:voor particulieren € 12,50, voor verenigingen € 35,-voor bedrijven € 50,-; Bankrekeningnummer: 40 63 33 505 t.n.v Vrienden van Sonsbeek.

Bestuur Vereniging Vrienden van Sonsbeek:Hendrik Broekhuizen (voorzitter) tel. 4426212, Luuk Broer (secretaris) tel. 4424956, Kees Hoogendijk (penningmeester) tel.4458408, Loes Prakke (ledenadm/promotie) tel. 4433495, Tjada van den Eelaart-de Sitter (schouw/gidsen) tel.4455098, Koos de Vos tel. 3634971. Adviseurs: JoopMorsink (historie), Jeroen Glissenaar (Stadsbeheer),Jeroen Voskuilen (Bezoekerscentrum).

De Stichting Bezoekerscentrum Sonsbeek wil bezoekers bewust maken van de mooie groene kantenvan Arnhem. Dit gebeurt door het organiseren vantentoonstellingen, excursies en evenementen. Hetbezoekerscentrum levert informatie over de parkenSonsbeek, Zypendaal en Gulden Bodem en het is eengoed startpunt bij een bezoek aan de parken. Website: www.bezoekerscentrumsonsbeek.nl

Bestuur Stichting Bezoekerscentrum Sonsbeek:Leo van der Meer (voorzitter), Bart Beukema (secre-taris), Marijke de Bruïne (penningmeester), JaapNieuwenhuis, Aaltje Koopman, Wim Roddenhof.

Secretariaat/ledenadministratie:Vereniging Vrienden van Sonsbeek per adresBezoekerscentrum Sonsbeek, Zypendaalseweg 24a,6814CL Arnhem, Telefoon: 4450660, Email: info@parksonsbeek.nlWebsite: www.parksonsbeek.nl

2

BomenMet de natuur ben ik nietopgevoed. Mijn grootouderswaren van beide kanten boer enmijn ouders zagen van plantenen dieren ook alleen het nut.Onze tuin was voor groenten enfruit. En gras voor de konijnen.Vegetariër? Nee.Ik knuffel geenkoeien en zal ook nooit metbomen praten.Tuinieren? Nee, iklees liever een boek. Na mijnvijftigste kreeg ik gevoel voor de -door mensen aangelegde - natuur.Naast appel, peer, kastanje, kerstboom uit mijn jeugd leerdeik pas in Sonsbeek andere bomenbenoemen: els, linde, tulpeboom,vleugelnoot, moerascypres,esdoorn. Ik waardeer het land-schap en zie de schoonheid vande 175 jaar oude zomereik aande rand van de Moerasweide.Vrienden van Sonsbeek werd des-tijds opgericht na het verzet tegenvoortijdig kappen van oude park-bomen in de zomer van 1988.Waarom mocht een oude boomniet gewoon doodgaan?Discussies, protesten, buurtactiesen rechtszaken werden en wordenvoor het behoud van bomen gevoerd. 'Een omgehakte boom iseen gevallen vriend' (©DT). Enzo is het. Parkbomen zijn er nietvoor pulpindustrie maar voor eengoed gevoel: schaduw, rust,zuurstof, schoonheid. Ze zijn cultuurgoed geworden.Parkreuzen worden alleen omge-haald bij risico's voor bezoekers.Dunnen is akkoord, herstellenvan historische ontwerpen(Amorsrond, Ronde Weide) ook. Kappen van parkreuzen is nogsteeds onze zere plek. Het levertemotie en veelkoloms foto's in dekrant op.

Onze parkreuzen zijn cultureelerfgoed dat wij respecteren.

Luuk Broer

DE BELVÉDÈREHet park is kaal. De verte grijs

De stad ligt naakt in winters lichtGrauw slingert de rivier erdoorDit uitzicht is een doodsbewijs

Blijf binnen, houd uw deuren dichtSluit vensters, hang er dekens voor

Ga onder geen beding op reisWacht op een beter weerbericht

Klim dan opnieuw de toren opKom hijgend boven als symbool

Een bladerdak van boerenkoolKrult gretig onder u ten top

Zie hoe de Rijn van zilver blinktDe stad in voorjaarslicht verzinkt

Cees van der Pluijm

De eerste Sonsbeektentoonstellingen in 1949en 1952, beantwoorden volledig aan deverwachtingen. Na jaren van duisternis enenorme oorlogsverwoestingen brengen ze eengroot en breed publiek in aanraking met beeld-houwkunst. Dat gebeurt na een periode waarinde Führer had bepaald wat er in de kunst welen vooral niet mocht en het begrip ‘entarteteKunst’ werd geïntroduceerd. Beelden in deopen lucht waren daarom een metafoor voorde nieuwe vrijheid.

De expositie die van 28 mei tot 15 september1955 van ’s morgens 9 uur tot zonsondergangte zien is – toegang f 1,10, groepen reductie -kan als derde achtereenvolgende manifestatieal de voortzetting van een traditie wordengenoemd. Een traditie waarbij de samenstellersgeleidelijk meer streven naar vernieuwing enwat minder teruggrijpen op oudere kunsticonen.

3

De statige sfeer die dan in Nederland hangt,komt goed naar voren uit een zinsnede in defolder voor Sonsbeek: ‘De toeristen die in 1955ons land zullen bezoeken, zullen zekerArnhem in hun reisplan opnemen, niet alleenom de stad te zien, die uit as en puin herrees,maar zeker om een tentoonstelling te bezichti-gen, die nauwelijks haar weerga in de wereldvindt’. Je hóórt het de commentator van hetPolygoon-filmjournaal zeggen.

In de eerste aflevering in dit blad van de serie'Op weg naar Sonsbeek10' vertelde de Velpsebeeldhouwer Piet Slegers dat hij zichprobeerde los te maken van de figuratievekunst die zijn Arnhemse leermeester Jacobsvan den Hof hem had bijgebracht. Hij wildede abstracte kant op. Die trend in de nationalebeeldhouwkunst zou nog leiden tot heftigeconfrontaties binnen de landelijke beroeps-vereniging, de Nederlandse Kring vanBeeldhouwers. Het gaat steeds meer de non-figuratieve, abstracte kant op.

Ruim voordat de derde manifestatie op potenkomt te staan, bespreekt de Arnhemsegemeenteraad wat ze er in de toekomst meeaan moet. Voor de raad is duidelijk dat het omeen topevenement gaat. ‘Doorgaan’, luidt dushet oordeel. De politiek meent dat ‘Sonsbeek’met een zekere regelmaat terug moet keren.Zeg maar elke drie jaar, zoals dat tot dan hetgeval is geweest. Het financiële risico is gering,er is nog maar nauwelijks geld in het spel. Erzijn veel vrijwilligers ingeschakeld en er staatniemand op de loonlijst van de organiserendeStichting Sonsbeek '49.

De ‘kanonnen’ van eerdere exposities zoalsMoore, Rodin, Maillol, Zadkine, Lipchitz enuit eigen land Bronner, de voormalige hoog-leraar en leermeester van talloze nationale talenten en diens opvolger Esser, zijn terug.Schilder-beeldhouwer Edgar Hilaire GermainDegas, gestorven in 1917, is in Arnhem

Affiche voor de tentoonstellingSonsbeek '55, net als in 1952 ontworpen door Otto Treumann

Sonsbeek ‘moet’ elke drie jaar

Op weg naarSonsbeek 10In de aanloop naar de tiendeSonsbeektentoonstelling in2008 kijken we elk kwartaalterug naar een van de voorgaande exposities. Dit keer Sonsbeek ’55, de derdenaoorlogse kunstmanifestatie inde open lucht. Er worden 196werken van 95 kunstenaars uit binnen- en buitenland tentoongesteld, iets minder dan de keer ervoor. Nog steeds is er een erecomitévan ambassadeurs, gezanten en autoriteiten. Ene JanWolkers uit Oegstgeest dientzich aan. Mari Andriessen iserbij, net als AlbertoGiacometti en de beeld-houwer-schilder Edgar Degas. Het jaar 1955: Swiebertje voorhet eerst op tv, de eerste autofile in Nederland, nozemsduiken op, Churchill treedt af,Einstein overlijdt, net als filmacteur James Dean, schrijver Thomas Mann enkunstenares Charley Toorop.

ontdekt en er zijn van hem – uiteraard – driedanseresjes te zien en een paard uit de collec-tie van het Parijse Louvre. Degas is in zijn tijdop zijn manier een beetje dwars. Hij wordt een‘realist’ genoemd omdat hij niet let op symme-trie en perspectief.

De nog vrijwel onbekende 30-jarige JanWolkers uit Oegstgeest komt door de selectiemet een onschuldige gipsen jonge hen. Ook aleen student van Esser aan de AmsterdamseRijksacademie. Op literair gebied zal hij zichvan een totaal andere kant laten zien. MariAndriessen toont een voorstudie in brons vanhet ontwerp van zijn Dokwerker, 69 centime-ter hoog. Hiervan komt later een veel grotereversie op het Jonas Daniël Meijerplein inAmsterdam, de plek waar jaarlijks deFebruaristaking wordt herdacht. De in Arnhemgeboren en in die tijd bekende baronesse VanPallandt, van wie in de catalogus vreemdgenoeg de geboortedatum ontbreekt, mag eenbuste van koningin Juliana laten zien. Die isdan al aangekocht door de Vrienden van hetGemeentemuseum.

Alberto Giacometti, zoon van de schilderGiovanni Giacometti, werd geboren in Stampa,een prachtig dorp in het al even fraaie Zuid-

4

'Krijger met Schild', bronzenbeeld van Henry Moore, 1954.Dit oorlogsmonument van eendodelijk gewonde krijger staatnu in het GemeentemuseumArnhem. Het maakte deel uit vande tentoonstelling Sonsbeek '55.De National Gallery of Art ofWashington en De Art Gallery ofOntario in Toronto bezitten ookeen kopie van dit beeld

Paviljoen Sonsbeek van GerritRietveld. Maakte deel uit vanSonsbeek '55, is afgebroken enin 1965 herbouwd op het ter-rein van museum Kröller-Müller. Daar is zomer 2006deze foto genomen.

Zwitserse Bergelldal, tegen de Italiaanse grens.In het dorp bevindt zich een piepklein muse-um, op de begraafplaats bij het kerkje is eenaantal Giacometti’s te ruste gelegd. Alberto studeerde in Geneve, ging naar Italiëen vestigde zich in Parijs. Hij is ondermeerbekend om zijn figuurtjes met extreem langebenen en armen.

Van Wilhelm Lehmbruck, als mijnwerkerszoongeboren in de buurt van Duisburg, zijn ver-reweg de meeste inzendingen voor deze ten-toonstelling geselecteerd. Van zijn hand komenvijftien meest kleine beelden. Ook hij is al in1919 overleden. Dit Sonsbeek toont overigensook ruime selecties uit het werk van AntoineBourdelle (zes stuks), Henri Laurens (zeven),Moore (zes) en Rodin (zeven).

Het is wederopbouwtijd. Arnhem maakt groteplannen, het verkeer moet de ruimte hebben.Daarvoor sneuvelen aan de lopende bandgebouwen waar de stad nu trots op zou zijn.Maar dat is een ander verhaal.

Rob van Otterloo

Bronnen: catalogusInternationaleBeeldententoonstelling in deopen lucht Sonsbeek ’55; De SonsbeekBeeldententoonstellingen inArnhem, een blijvende traditie?van Herman Hofman (1988) endocumenten uit het GeldersArchief.

5

drie stadsparken samen kun je makkelijk eenhele dag uittrekken. Dat een stad daaroverbeschikt, vind ik van een zo grote waarde datik daar mijn steentje aan wil bijdragen.” HetBezoekerscentrum kent hij van binnen en vanbuiten. “Praktisch alle folders die ze er hebbenover wandelingen heb ik aangeschaft." En demuziek in de zomermaanden op het vlot bij deBoerderij. “Daarvoor gaan we regelmatig juistop zondag naar Sonsbeek. Als dat afgelopen is,of ook wel eens ervoor, maken we uitstapjesover de Veluwe.”

Janssen is sinds 1998 WAO-er. Hij werkte 25jaar bij het plaatselijk dagblad, eerst hetDagblad voor Noord-Limburg, nu Dagblad DeLimburger. Hij was daar corrector en keek dusde verhalen van de journalisten na op taal-fouten en andere uitglijders. “We eten wel eensin West-End, de kant van Papendal op. Maareen nachtje logeren is er niet bij. Dat kostteveel. Het zou leuk zijn om het wel te kunnendoen. Dan stap je ’s morgens op de fiets en isde natuur anders dan hoe wij die nu te zienkrijgen.”

Pierre Janssen heeft de afgelopen jaren nietalleen de Arnhemse natuur leren kennen, hijverdiept zich ook in wat er geschreven is overde stad. “Ik heb een verzameling van zekerhonderd boeken over Arnhem.”Als al hetmoois dat Arnhem te bieden heeft hem zotrekt, is het dan al eens in hem opgekomen omte verhuizen? “Nee, dat zou te ver gaan. Ik hebin Blerick een huis met een tuin in een mooie,rustige buurt. Het grootste deel van mijn fami-lie woont in deze omgeving.”

Rob van Otterloo

Woont u niet in Arnhem en bent u lid van deVrienden van Sonsbeek, hebt u herinneringen aanhet park en wilt u daar iets over kwijt, neem dancontact op met de redactie van dit blad.

Ongeveer 45 jaar geleden kwam Pierre Janssen(56) voor het eerst in aanraking met parkSonsbeek. “Ik was in Arnhem op kostschool inKlein Warnsborn. We woonden in Blerick bijVenlo en mijn moeder was ziek. Onzegrootouders konden niet voor drie kinderenzorgen. Dus ging ik naar Arnhem, een zusjenaar Dongen en een broertje naar Blijerheide.”Alledrie naar kostschool, dat betekende dat dekinderen Janssen elkaar alleen tijdensvakanties terug zagen. Het beeld dat vankostscholen bestaat – streng personeel, eennog strengere directrice, nauwelijks voldoendete eten, vroeg naar bed en erg vroeg weer op,jongens en meisjes streng gescheiden, of eenschool alleen voor jongens of meisjes – datbeeld gaat voor de heer Janssen niet op. “Ikheb er alleen maar leuke herinneringen aan.”Hij woonde en leerde vijf jaar in het gebouwaan de Amsterdamseweg, waarin toen, in dejaren zestig, een lagere school en een mavogevestigd waren.

Zijn herinneringen worden voor een groot deelbepaald door de natuur in en rond Arnhem.“We gingen schaatsen op de vijver bij deVijverberg in Warnsborn. Ik ben katholiekopgevoed en op zondag stapten we naar deHeilig Hartkerk aan de Bakenbergseweg.Daarna ging het vaak richting Sonsbeek.”Pierre Janssen – nee, geen familie van, RvO -is in die tijd zozeer op de natuur in en rondArnhem gesteld geraakt dat hij samen met zijnvriend Jacques zeer regelmatig naar deGelderse hoofdstad terugkeert. Ze stappen deauto in en zijn hier vijf kwartier later. “Ik benvaak in de parken geweest. Die zijn zo mooi.Prachtig! Dat heb je bij ons niet, en al hele-maal niet van die fraaie landgoederen.” Voorhem maakt het niet uit welk seizoen het is.Integendeel: “Het is fantastisch als er sneeuwligt. Daar kan ik van genieten.”

Nu hij vaker naar Arnhem afreist dan vroegeris hij lid geworden van de Vrienden. “Voor die

‘Die fraaie landgoederen heb je bij ons inVenlo niet’

Verre VriendenDe Vereniging Vrienden vanSonsbeek telt diverse leden dieniet in of nabij Arnhem wonen.Hen willen we aan het woordlaten in de serie Verre Vrienden,om te horen wat ze overSonsbeek en de andere parkente vertellen hebben en hoe zeerbij zijn gekomen om lid teworden van de vereniging.Een van hen is Pierre J. Janssenuit Blerick bij het LimburgseVenlo. Hij leerde Sonsbeek ken-nen toen hij een halve eeuwgeleden in Klein Warnsborn opkostschool was. De keren dathij naar Arnhem komt, heeft hijdaar graag een autorit vanvijfkwartier voor over. ‘Ik heballe wandelfolders van hetBezoekerscentrum.’

6

Van SchaarRond 1850 neemt Peter van Schaar het mole-naarsschap van de Witte Watermolen over vanAdriaan van den Toorn, een kleinzoon vanWesselius Casparus Nibbelink. Zijn dochterJohanna Elisabeth van Schaar trouwt op 18mei 1853 met de uit Velp afkomstige brood-bakker Pauwel Roeloffse.

Van SilfhoutZo'n vijftig jaar later, in 1902, wordt Otto vanSilfhout de nieuwe pachter/molenaar van deWitte Watermolen. Zijn moeder is GrietjePothoven, het achternichtje van de al eerdergenoemde Geertje Pothoven. Drie dochters vanOtto - Maria, Johanna en Jacoba van Silfhout-trouwen met respectievelijk Gerrit JanSchildering uit Oosterbeek en de broersHarmanus en Gerhard Dijkman. Alle drie deschoonzonen zijn broodbakker van beroep.

Jos Diender

Gildebeker met wapen vanbakker Gerrit Stakebrand enhet jaartal 1784.

Warme band tussen molenaars en bakkers

Doordat het de molenaars vanaf de17de eeuw verbodenwas zelf brood tebakken waren debakkers hun belan-grijkste klanten en menkwam regelmatig bijelkaar over de vloer.Met alle gevolgen vandien. Laten we eensenkele molenaars diewerkzaam waren op deWitte Watermolen aande St. Jansbeek naderonder de loep nemen.

Van de WallSteven van de Wall werkt eind 18de eeuw alsmolenaarsknecht bij zijn broer Hendrik op deWitte Watermolen. Op 23 december 1794trouwt hij met ene Elisabeth Pothoven. Zij ishet nichtje van Geertje Pothoven, die samenmet haar man Gerrit Jan Stakebrand eenbakkerij heeft in de Arnhemse binnenstad, opde hoek van de Wielackerstraat en deBentinckstraat (thans Zwanenstraat, beter bek-end als 'Het Eiland'). Ik stel me zo voor datSteven op een goede dag zakken meel moestafleveren bij bakker Stakebrand en daar diensnichtje Elisabeth ontmoette. De rest laat zichraden. Steven is trouwens niet in het mole-naarsvak verder gegaan, maar is later tabaks-planter geworden.

NibbelinkEen ander voorbeeld van de innige relatietussen molenaars en bakkers is Seth Nibbelink.Hij is de zoon van Wesselius CasparusNibbelink, die van ca. 1830 tot 1844 als koren-molenaar op de Witte Watermolen werkt. Sethis als molenaarsknecht bij zijn vader in diensten trouwt op 25 mei 1833 met de 27-jarigedienstbode Hendrina Berendina van der Burg,dochter van bakker Jacob van der Burg uitBemmel.

Uit stamboomonderzoek blijkt datin de afgelopen eeuwen de mole-naars aan de St Jansbeek warmerelaties onderhielden met bakkers-families uit Arnhem en omgeving.Dat is niet zo verwonderlijk als jebedenkt dat molenaars sinds hetbegin van de 17de eeuw niet meerzelf in meel mochten handelen ofbrood voor anderen mochten bakken.

De bakkerswinkel van Gerrit Jan Stakebrand waarmogelijk de liefde opbloeide tussen zijn nichtjeElisabeth en de molenaarsknecht Steven van deWall ( naar een gravure van E. Rensburg).

7

De stadsbossen en -parken krijgen een steedsgrotere schare fans, zo menen de Arnhemsegemeenteambtenaren Bart Lichtenberg enJeroen Glissenaar. Park- en bosconsumentenhebben verschillende opvattingen over hoe jemet natuur om kunt gaan. Maar ook onderambtenaren en politici is dat het geval. Globaalzijn de kampen in te delen in een zachte eneen harde categorie. De hardere kant, deeconomische, kijkt vooral in termen vanopbrengsten naar een natuurgebied. Maar ookwie niet tot de harde sector behoort, aarzeltover het antwoord op de vraag waar behoudvoorop moet staan en waar veranderingen eenonherstelbare of schadelijke ingreep vormen.

WaardenWelke waarde heeft een stuk natuur, een bos,een uiterwaard, een zandvlakte? Kunnen erhuizen worden gebouwd op Stadsblokken? En in natuurpark Meinerswijk? Waarom niet?Waarom wel? Glissenaar van de afdelingBossen en Parken bij de gemeente Arnhem:“Veel te lang is over de economische waardevan het groen in één richting geredeneerd. De redenering dat natuur in geld te becijferenis en daarmee zelf een economische waardevertegenwoordigt, komt vaak onvoldoendevoor het voetlicht.”

Zoals bekend speelt de gemeente thans met hetidee om in ieder geval op de Stadsblokken,

maar misschien ook inpark Meinerswijk, wonin-gen te bouwen. Glissenaaren Lichtenberg spelendaar een rol in.Lichtenberg: “Als beheerders vanMeinerswijk zetten wij opeen rij wat waardevol is.En dat geldt zowel voorde natuur als voor derecreatie. We proberenwaardevolle gebieden tebehouden en op strategische plaatsenbebouwing toe te voegen.”Hij vindt het een uitdaging ‘om zo teproberen de kwaliteit van deze gebieden te verhogen.’

VoorbeeldigWetenschappelijk onder-zoekers noemden parkSonsbeek tien jaar geledenal een voorbeeld vanurban forestry voorNederland. Omdat daar

Arnhem als voorbeeld - maar ook hier is ‘t niet louter rozengeur

Urban forestryHet gebruik van een stadsparkals Sonsbeek en het onderhouden beheer moeten een acceptabel evenwicht vormen.Zowel het gebruik als hetonderhoud mag niet tot blijvende schade leiden. Een visie om daar een eigentijdse richting in te vinden, is 'urban forestry'. In het Groenwoordenboek staaterover vermeld: 'het beheer vanbomen en bossen, rekeninghoudend met fysiologische,sociologische, economische enesthetische waarden.' Goedoverleg tussen gebruikers enbeheerders speelt er een sleutelrol in. Een gesprekhierover met Bart Lichtenberg,afdelingshoofd Bossen enParken bij de gemeente Arnhemen Jeroen Glissenaar, beheerdervan onder meer park Sonsbeek.

Optreden van de groep 'WhiteWings' bij de start van het evenement 'Kleur van de Nacht',Sonsbeek 24 juni 2006

8

sprake is van nauwe samenwerking tussenburger, politiek en ambtenaren bij het inricht-en en het onderhoud. Dat gebeurt sinds 1989,sinds de oprichting van Vrienden vanSonsbeek. Jaarlijks zijn er twee parkschouwen,waarbij de verschillende deskundigen engebruiikers gezamenlijk bekijken wat er moetverbeteren en veranderen en wat niet, en of hetpark ook in de wijze van gebruik met zijn tijdmee gaat.

Deze visie op samenwerking tussen beheerdersen gebruikers van park en bos wordt landelijknog niet breed gedragen. Daarom organiseerdehet Kernteam Urban Forestry Nederland ditnajaar een landelijk congres om directbetrokkenen – bestuurders, ambtenaren,gebruikers en omwonenden – tot een beteresamenwerking aan te sporen. Van de vier ele-menten die samengevoegd het begrip urbanforestry schragen – natuurwaarde, recreatie,gezondheid en economie – werden de thema’s‘gezondheid en natuur’ en ‘recreatie en natuur’er uitgelicht, vertelt Jeroen Glissenaar, lid vanhet kernteam.

Onderwijs en parkenDe gemeente doet haar best in de hele stad desamenwerking tussen beheerders en gebruikerste verbeteren. Ook in Arnhem worden nog nietalle mogelijkheden benut. Lichtenberg geefteen voorbeeld: “Het Centrum voor Natuur- enMilieueducatie laat kinderen van de basis-school al jarenlang de dieren bekijken die hetCNME verzorgd. Wat ligt meer voor de handdan dat je de kinderen meeneemt naarArnhems eigen bossen en parken en laat zienwaar die dieren en planten in de natuurvoorkomen?” Om de één of andere reden komthet er niet van en hebben degenen die dat opelkaar moeten afstemmen elkaar nog nietgevonden.

Natuurbehoud en uitbreiding van het natuu-rareaal zijn in een aantal omringende landenvanzelfsprekend, in Nederland niet. Dáár waaiteen andere wind. Lichtenberg geeft twee voor-beelden: “In Zweden krijgen kinderen opschool les over het verband tussen natuur engezondheid. En collega’s in Duitsland lachenom de bedragen die wij hier beschikbaarhebben voor onderhoud van parken.”Glissenaar: “Twee jaar geleden heeft Arnhemnog onderzocht wat de mogelijkheden engevolgen zouden zijn van de verkoop van

stukken bos in het buitengebied.” In de totaleweging van kwaliteiten en belangen is toenbesloten geen bos te verkopen. De harde sectorheeft het dit keer afgelegd tegen een ‘zachtere’visie.

Arnhem krijgt in het land lof voor zijn aanpak.Dat wil niet zeggen dat er geen problemenmeer bestaan. Lichtenberg: “Vanuit economische motieven wordt met enige regelmaat aangedrongen op het organiserenvan meer grote evenementen in Sonsbeek. Datmag natuurlijk maar dat moet niet ten kostezou gaan van de natuur en van de overigeparkgebruikers. Op basis van onze ervaringenhebben we de waarden van het park en dewensen voor evenementen nu in balansgebracht. Dat heeft dit jaar al duidelijkeverbeteringen opgeleverd.”

Sonsbeek10Welke vinden de parkbeheerders van deSonsbeek-beeldententoonstellingen? “Dat zitop het randje”, menen Lichtenberg enGlissenaar. Om schade aan het park zoveelmogelijk te voorkomende is Glissenaar al eenkeer in het park op stap geweest met wethouder Weeda en Sonsbeek10-directeurAnna Tilroe die de regie voor de expositie in2008 heeft. “We zijn nu vanaf het begin bij deorganisatie betrokken. Dat willen we ookgraag. Want in het verleden zijn er dingengebeurd die in dit park niet kunnen en dieschade hebben veroorzaakt.” Bij Sonsbeek9heeft Glissenaar al eens blijvende schade kunnen voorkomen: “Een kunstenaar vroegdoodgemoedereerd of een 150 jaar oude boommocht worden gekapt omdat hij z’n beeld ophet resterende stompje wilde neerzetten. Daardoen we echt niet aan mee.” Kortom, de combinatie van park en kunstmoet elkaar versterken en de aantrekkelijkheidvan de stad vergroten, zo menen de park- enbosambtenaren Lichtenberg en Glissenaar. Dat lijkt een open deur. Maar het verledenheeft aangetoond dat de meningen soms zouiteen lopen dat zoiets echt niet vanzelf gaat.

Rob van Otterloo

9

De groep lariksen op de Larikskop is nu bijna200 jaar oud. Ze hebben zich gevormd totmonumentale exemplaren doordat ze aan debosrand hebben gestaan. Door de schaduw-werking zijn de onderste takken afgevallen enzijn alleen de koppen van de bomen, bovenaande lange stammen, nog over. De lariksen vanSonsbeek worden bedreigd door hetoprukkende beuken- en eikenbos. Het isopvallend hoe dun de stammen van veel larik-sen in Sonsbeek zijn. Dat is het gevolg van dedichte aanplant in de 19e eeuw en het uitblijven van dunningen. Het is belangrijk delariksen te behouden. Enerzijds vanwege hunband met de geschiedenis van Sonsbeek,anderzijds voor het behoud van de soorten-rijkdom van het bomenbestand van het park.Al voor de parkontwikkeling, bij de eerste ontginning van het gebied rond 1790, werdenop Sonsbeek in het gebied waar nu deTellegenbank staat lariksen aangeplant voorbosexploitatie. Misschien staat er op Sonsbeeknog wel een enkele lariks die ouder is dan 200jaar. In de Grote Vijver zijn bij restauratie-werkzaamheden oude beschoeiingen van larikshout boven water gekomen. Het zal ookde bedoeling van Baron de Smeth zijn geweestom de lariksen die hij heeft aangeplant te

oogsten. Maar in 1821 had hij zijn landgoedalweer verkocht.De Europese lariks – Larix decidua - is eengrote naaldverliezende boom. De naalden zitten in rozetten bijeen op gelige, afhangendetwijgen. In bosverband heeft de boom eenprachtige rechtopgaande stam, maar vrijstaandis de boom vaak even breed als hoog. De Europese lariks komt oorspronkelijk uit deEuropese alpen maar werd voor bosbouw-doeleinden tot ver buiten de Alpen aangeplant.De Engelsen waren de eersten die (in de 18eeeuw) deze boomsoort voor herbebossing vankale heuvellanden gingen gebruiken.Larikshout kan mooi roodbruin gevlamd zijn en wordt onder meer daarom in demeubelindustrie gebruikt. Het hout is zeergeschikt voor beschoeiingen onder water. Ook gebruikte men lariksstammen alsheipalen.

Bart Lichtenberg

Naaldhout uit de Franse Tijd

Bijzondere BomenIn het midden van Sonsbeek,halverwege de Tellegenlaan, opde Larikskop, ten Noorden vande Tuinmanswoning, staat eengroep lariksen. Deze bomenzijn rond 1810 geplant doorBaron de Smeth. Er staanlariksen op verschillende plaat-sen in Sonsbeek maar dezeexemplaren zijn de oudste en dedikste. Op een litho vanDeguerrois van ca 1845 meteen afbeelding van de belvedèrestaan heuvels die dichtbegroeidzijn met jonge lariksen. Tussende heuveltjes was het terreinkaal of met struiken begroeid.Dit zijn nu de oudste lariksenvan Sonsbeek.

Een lariks op de Larikskop,Sonsbeek

Lariksbosje en Belvedère op litho uit 1845 van Deguerrois, collectie Gemeentemuseum Arnhem

10

Restauratie IJskelder kan startenOnze lezers weten het: omstreeks 1810 heeft baron De Smeth, de toenmalige eigenaar van hetlandgoed Sonsbeek, een ijskelder laten bouwen voor het conserveren van levensmiddelen voorzijn huishouden. IJs werd betrokken uit de er naast liggende Koude Vijver. De ijskelder raakte inonbruik en stortte in. In 1999 zijn de restanten van de ijskelder opgegraven en opgemeten, deconstructie is beschreven en alles is weer toegedekt. Het bestuur van de Vereniging Vrienden vanSonsbeek besloot de ijskelder te renoveren en toegankelijk te maken voor educatieve en toeristis-che doelen. Er is een comité van aanbeveling gevormd, Rudolf Das heeft een prachtige tekeninggemaakt, de restauratie is begroot en de fondsenwerving is gestart. Jos Diender en Joop Morsinkhebben een boekje gemaakt over de historie van de ijskelder, er is een publieksfolder - de"Steentjes-folder" - verspreid, er zijn artikelen in de pers verschenen en tal van organisaties zijnbenaderd om geld of bijdragen in natura.

Hoe staat het nu met de kans op restauratie? Aan geld was er eind november 2006 € 171.000 binnen of hard toegezegd. Grote en kleine bedragen van bedrijven, instellingen en par-ticuliere donateurs. Ruim 300 particulieren hebben een bijdrage gestort. Sinds juni jl. is hetbedrag flink gegroeid dankzij giften van met name Arcadis (€ 5.000) en een toezegging van degemeenteraad van Arnhem (€ 40.000). De waarde van de toegezegde bijdragen in natura is €86.000. Inclusief BTW zijn de kosten inmiddels begroot op € 264.000 zodat een tekort resteertvan € 7000. Conclusie is dat het financieel verantwoord is om de restauratie uit te voeren.Vooruitlopend daarop is in februari 2006 al een elektriciteitskabel onder de grond doorgeschotenvan de Theepit naar de IJskelder. De Dienst Stadsbeheer van de gemeente Arnhem, de eigenaar van de ijskelder, heeft inmiddelsRick Schonis als projectleider aangewezen. Met hem en vele anderen lopen gesprekken om hetbestek en de planning definitief te maken. Uitvoering moet plaatsvinden in 2007 zodat het gat inde grond weer keurig toegedekt is als in 2008 Sonsbeek10 start.Maar. … Naast het geraamde beperkte tekort is er nog niets begroot voor de inrichting van dekelder. En we willen ook graag een koepeltje erop. Uw bijdrage blijft welkom op bankrekening1092.89.781 van Stichting Restauratie IJskelder Park Sonsbeek. (LB)

Sonsbeek-actualiteiten

Eigentijds interieur BezoekerscentrumVoorjaar 2006 heeft het bestuur van Stichting Bezoekerscentrum Sonsbeek een plan laten makenvoor de herinrichting van de binnenkant van het bezoekerscentrum. Het is voor het eerst sinds deopening van de oude 'molenschuur' in 1983 dat de binnenkant grondig wordt aangepakt. Doel ishet interieur en de voorzieningen aan te passen aan de eisen van het huidige gebruik. Een watmodernere uitstraling maar met een gemoedelijke sfeer. Ook de kantoorruimtes en de toiletten-partij moeten opgeknapt worden en het provisorische leslokaal van het Centrum van Natuur enMilieu Educatie zal nu ook aan de Arbo- en veiligheidseisen moeten voldoen. Uiteindelijk komt u in een gebouw terecht waar u rustig naar tentoonstellingen kunt kijken, waaru alle informatie krijgt over de natuur in Arnhem in het algemeen en over de parken Sonsbeek,Zypendaal en Gulden Bodem in het bijzonder. Met koffie, thee of een glas wijn. Een centrumwaar u ook geschikt kunt vergaderen en groepsbijeenkomsten kunt beleggen.De Arnhemse gemeenteraad heeft begin november een bijdrage van € 250.000 toegezegd in dekosten van de renovatie van het Bezoekerscentrum. Een grote stap in de financiering is daarmeegezet. De geschatte totale kosten zijn € 500.000. Met de toezegging van de gemeente Arnhem kaner ook Europees geld en ondersteuning door de Provincie gevraagd worden. Voorjaar 2008 moet de renovatie gereed zijn om de bezoekers Sonsbeek10 te kunnen ontvangen.Ook in 2008 kunnen we dan het 25 jarig jubileum van het Bezoekerscentrum vieren in een aande tijd aangepast interieur. (JV)

11

indien dit nodig mocht blijken, alsnog omge-hakt. Ter vervanging van de gevelde bomenzullen veel jonge bomen, met name inlandseeiken en essen, worden geplant.

ZichtassenHet wegnemen van die mooie, grote bomenroept veel reacties op. De positieve kantenmoeten echter ook genoemd worden. Het gevolgkan zijn dat meer levensvatbare buren meerlucht en licht krijgen en zich daardoor beterkunnen ontplooien. Ook kan het wegnemen vanbepaalde bomen oorspronkelijke zichtassen inde parken verbeteren. Deze doorkijkjes zijnkarakteristiek voor de beleving van onze parken.Langs de Spiegelvijvers, de twee langgerektevijvers in park Zypendaal, worden de zijkantenopgeschoond om een mooier beeld te krijgennaar de beeldengroep en het Gouverneurshuisjebij Kasteel Zypendaal. Jeroen stelt dat dezeschiiterende zichtas over het water uniek is inNederland.Een zichtas die ook wordt verbeterd is die vanuit de te restaureren ijskelder in Sonsbeekrichting Grote Vijver met daarin het eiland waarvroeger het “Het Gulden Spicker” heeft gestaan.Dat was omstreeks 1530 een kasteel van hertogKarel van Gelre. We rijden door Sonsbeek enzien bij de Witte Villa een kunstenaar met eenkettingzaag een kunstwerk vervaardigen uit eenafgeknakte oude eik. Paden die veel te lijdenhebben gehad van de heftige regenbuien van ditjaar worden hersteld. Het drijvend podium krijgt een grote beurt voordat de zomer-concerten weer starten. De nieuwe uitbater van “De Boerderij” zal deze activiteit ondersteunen. We rijden park Gulden Bodem binnen bij deimposante oude kastanjes en onze safari eindigtop de plaats waar vroeger een “Wildwal” heeftgelegen. Deze Wildwal heeft zich uitgestrekt vanOosterbeek tot aan de Posbank en moest hetwild weghouden van de landbouwgronden. De Arnhemse afdeling van IVN is nu bezig eendeel van die Wildwal te herstellen.

Hendrik Broekhuizen

In de bladcampagne wordt nu een jaar van uit-bundige groei te hoop gebracht en afgevoerd. Debladgroei blijkt ook veel last te bezorgen bij dediverse duikers. Wanneer niet twee maal per daghet blad wordt weggehaald raken deze duikersverstopt en stromen de vijvers over. Er wordtdus toch nog aardig wat water door de Jansbeekvervoerd.

Bomen beheerParkbeheerder Jeroen Glissenaar loodst mij doorde parken Sonsbeek, Zypendaal en GuldenBodem en vertelt mij, wat er de komende tijd inde parken aan werkzaamheden zullen plaats vin-den. De oevers van de Jansbeek zowel in hetPark Sonsbeek als in Zypendaal krijgen ditnajaar extra aandacht. Er worden kleine maarook grote bomen geveld. Sommige grote bomenmoeten het loodje leggen omdat ze anders spon-taan zullen omvallen. Óók bomen hebben niethet eeuwige leven en vele bomen in het parkzijn al hoog bejaard: stam en wortels zijn aanhun einde. Er zijn ook bomen zijn ernstigaangetast door zwammen. Het is vaak aan debuitenkant niet te zien, maar ze blijkeninwendig opgepeuzeld te zijn en kunnen zelfsbij stil weer, door het gewicht van de kroon,afbreken en vormen zo een gevaar voor deargeloze wandelaar. Al deze veroordeelde bomenzijn gemerkt met een rode stip. Je ziet ookbomen die een blauw nummer dragen. Dezebomen worden extra in de gaten gehouden en

Over rode stippen, blauwe nummers enzichtassen

Op safari met deparkbeheerder Het is half november, de meestebladeren zitten nog aan debomen. En dat is eigenlijk welopvallend: de laatste jarenbleek al dat het vallen van debladeren op een later tijdstipdan gebruikelijk plaats vond,maar dit jaar is dat in nogextremere mate het geval. Delinden zijn nu nog redelijk inhet blad, terwijl ze normaliteral kaal hadden moeten zijn.Methet vallen van de bladerenbegint ook het bladruimen. Inhet park Zypendaal is men albegonnen met het op rillenblazen van het blad, maar vol-gende week wordt het zwarematerieel uit de kast gehaalden begint de campagne serieus.

De zichtas over de Grote Vijveren de Spiegelvijvers in Zypendaalnaar de Gouverneurswoning

ColofonHet Infobulletin is een uit-gave van de Vrienden vanSonsbeek en van hetBezoekerscentrum Sonsbeek.Het bulletin verschijnt vierkeer per jaar. Het wordtgratis toegestuurd aan deleden van de VerenigingVrienden van Sonsbeek. ISSN1567-1054

Redactie:Jos DienderRob van OtterlooLuuk Broer (eindredacteur)

Vormgeving: Raymond Paulus

Druk:Presikhaaf Grafische Diensten

Redactie-adres:Bezoekerscentrum Sonsbeek, Zypendaalseweg 24a,6814CL Arnhememail: info@parksonsbeek.nl

Het Lentenummer van hetInfobulletin verschijnt 21maart. Uiterste datum inlev-eren kopij: 15 februari.Vorige nummers vindt u opde website www.parksonsbeek.nl onder >Nieuws.

Retour afzender/adreswijziging

Mogelijk is de adressering niet juist. Wilt u in datgeval zo vriendelijk zijn om hieronder de juistegegevens in te vullen en het blad ‘retour afzender’ of deze strook in een enveloppe terug sturen naar:Vrienden van Sonsbeek, Zijpendaalsweg 24A, 6814 CL Arnhem.

Het correcte adres is:Naam:Straat:postcode:Plaats:

Reden retourzending:

TPG Post

Te koopHet Bezoekerscentrum heeft een Sonsbeek kalender ontwikkeld. Met de 12 maanden van het jaar,met veel foto’s van het park Sonsbeek in de verschillende seizoenen. Een sfeervol cadeau vooruzelf, familie en vrienden. Formaat A4. De prijs is € 7,50. Nu te koop bij de balie vanBezoekerscentrum Sonsbeek