Parken Sonsbeek, Zijpendaal en Gulden Bodem

Lente 2007, jaargang 19, nummer 1

De Vereniging Vrienden van Sonsbeek wil eenklankbord zijn voor de bezoekers van de monumen-tale parken en voor de eigenaar van de parken, deGemeente Arnhem. Het doel van de Vereniging is inwoord en daad mee te werken aan de instandhoudingen verfraaiing van de parken Sonsbeek, Zypendaal enGulden Bodem. De Vereniging Vrienden van Sonsbeekondersteunt het Bezoekerscentrum Sonsbeek financieelmet een vaste bijdrage per lid.

De contributie per lid bedraagt per jaar:voor particulieren € 12,50, voor verenigingen € 35,-voor bedrijven € 50,-; Bankrekeningnummer: 40 6333 505 t.n.v Vrienden van Sonsbeek.

Bestuur Vereniging Vrienden van Sonsbeek:Hendrik Broekhuizen (voorzitter) tel. 4426212, Luuk Broer (secretaris) tel. 4424956, Kees Hoogendijk (penningmeester) tel.4458408, Loes Prakke (ledenadm/promotie) tel. 4433495, Tjada van den Eelaart-de Sitter (schouw/gidsen/web-site) tel. 4455098, Koos de Vos (educatie) tel.3634971. Adviseurs: Joop Morsink (historie), JeroenGlissenaar (Stadsbeheer), Jeroen Voskuilen(Bezoekerscentrum).

De Stichting Bezoekerscentrum Sonsbeek wil bezoek-ers bewust maken van de mooie groene kanten vanArnhem. Dit gebeurt door het organiseren van ten-toonstellingen, excursies en evenementen. Het bezoek-erscentrum levert informatie over de parken Sonsbeek,Zypendaal en Gulden Bodem en het is een goed start-punt bij een bezoek aan de parken. Website:www.bezoekerscentrumsonsbeek.nl

Bestuur Stichting Bezoekerscentrum Sonsbeek:Leo van der Meer (voorzitter), Bart Beukema (secre-taris), Marijke de Bruïne (penningmeester), JaapNieuwenhuis, Aaltje Koopman, Wim Roddenhof.

Secretariaat/ledenadministratie:Vereniging Vrienden van Sonsbeek per adresBezoekerscentrum Sonsbeek, Zypendaalseweg 24a,6814CL Arnhem, Telefoon: 4450660, Email: info@parksonsbeek.nlWebsite: www.parksonsbeek.nl

2

Park en economie

Toen ik 32 jaar geleden in Arnhemaan de Noordelijke Parallelwegkwam wonen werd ik op slag ver-liefd op de stad en haar omgeving.Een glooiend landschap, met zwaargeboomte, trolleybossen, en dan ooknog een echte waterval. Was iknaar het buitenland verhuisd? InSonsbeek begonnen mijnzwerftochten door de natuur, laterverder naar de Veluwe. In de vestig-ing van LorentzScholengemeenschap in de WitteVilla sloot ik mijn jeugd af.Tegenwoordig bemoei ik mijberoepsmatig met natuur eneconomie. Ik zie dat er veel geldwordt verdiend in en rond natuurge-bieden, maar daarvan vloeit weinigterug naar bescherming en onder-houd van diezelfde natuur. Denoodzakelijke beheerskosten wor-den moeizaam opgebracht. Neem nu Sonsbeek: een prachtigbedrijventerrein met horeca, evenementen en kapitale villa’s eromheen die meer waard zijn van-wege de nabijheid van het park endie de overheid extrabelastinginkomsten opleveren.Arnhem Noord dankt haar hoog-waardige woon- en vestigingsklimaat aan de parken,het groen en de bossen. NuEindhoven extra in groen gaatinvesteren omdat de beta-klasse, die zo belangrijk isvoor de kenniseconomie, vooral ineen groene omgeving wil wonenmoet Anhem zich nadrukkelijkerprofileren als groene stad. Een stadwaar bedrijven zich willen vesti-gen, niet omdat het zo’n prachtigestationslocatie heeft, maar omdatde kenniswerkers hier willenwonen.

Tom Bade

DE GROTE VIJVER

Zie, de vijver ligt verlaten in het vroege voorjaarslichtEn het lijkt of heel het park nog moet ontwaken

Tussen afval van de hangjeugd en de zwervers ga ik zittenOp het halfrond van de oude stenen bank

In de verte hoor ik stemmen. Met mijn beide ogen dichtHoor ik beter: het zijn kleine samenspraken

En daar komen ze, haast vleksgewijs, als zwarten en als wittenDe schimmen van weleer, zo teer en slank

Van verliefden die hier zochten naar een schuldeloos vermaakIk zie dames in een witte crinoline

En een heer met strooien hoed die groet naar iemand van de zaakEen bejaarde met een zwarte gabardine...

Ik zie heel de stoet van vroeger die hier langs de vijver trektTot een hartverscheurend krijsen van de reigers mij weer wekt

Cees van der Pluijm

‘Elke drie jaar zo’n zware operatie op potenzetten en dat op vrijwilligersbasis en met alsuitgangspunt een sluitende financiëleexploitatie dwingt achteraf tot verwonderingen verbazing. Bewondering en verbazing voorwat het nivo van de exposities betreft en dusvoor de inzet en selektie van de deskundigbemande commissies. Voor hetdoorzettingsvermogen van het bestuur en dewijze waarop dat kans heeft gezien een steedsvrijwel sluitende exploitatie te bereiken zonderoverheidssubsidies en met bijdragen uit hetbedrijfsleven, welke thans niet het stempelsponsoring zouden krijgen. En dat ondankshet feit dat de exposities werden verrijkt metbijzondere paviljoens van toparchitekten voorhet exposeren van kleinplastieken en ondanksde grote aandacht welke werd geschonken aande edukatieve aktiviteiten.’

Een flink citaat van de hand van voormaliggemeentesecretaris Herman Hofman, in 1988opgenomen in diens terugblik op eerdergehouden Sonsbeek-tentoonstellingen en alleswat daaraan vast zat. Hij geeft in het citaat een

3

mogelijke verklaring voor het feit dat zowel dekunstenaars als de organisatie en het publiekmetaalmoeheid beginnen te vertonen in1958.Deze vierde manifestatie in de openlucht isnog altijd representatief en aantrekkelijk, maarer komt minder publiek dan in de jaren daar-voor, heeft Hofman nageplozen. Elders issprake van een flinke toename van grote ten-toonstellingen met beeldende kunst.‘Sonsbeek’ is daarvoor vaak het voorbeeld.Kunstenaars die in Arnhem hebben gestaan ofgehangen, willen ook wel eens elders inEuropa hun werk tonen.

InzendingenDe expositie in het jaar 1958 wordt geken-merkt door veel Franse en Italiaanse inzendin-gen. Frans omdat daar al in de 19e eeuw deherleving van de beeldhouwkunst in Europabegon. De buitenlandse beelden zijn gejureerddoor onder andere Wessel Couzijn en Fri Heil.Professor Esser, jonkheer Sandberg en weerFri Heil en anderen selecteerden de inzendin-gen uit eigen land. Nederlandse beeldhouwershebben – en dat is een traditie - vooral kleinestukken voorgedragen. Niet vergeefs. Het sterkuitgebreide paviljoen van architect GerritRietveld – in feite een gerestaureerde loods –dat al eerder fungeerde als een soort openmuseum in het park, biedt aan veel van dezestukken onderdak.De Watersnood die in 1953 grote delen vanhet land blank zette en vele honderdenslachtoffers eiste, heeft z’n weerslag op dekunst gehad. Net als na de oorlog worden ertalloze monumenten en gedenktekensopgericht en daar zijn voorbeelden van te zienin Arnhem. Zoals van de hand van MariAndriessen en van eerder genoemde professorEsser. Trouwens, ook jurylid Fri Heil weetzichzelf weer te vertegenwoordigen met eeninzending. Dat was in die tijd geen punt.‘Onze’ Piet Slegers uit Velp, die in de eersteaflevering van deze serie figureerde, komt nuwel door de selectie en toont drie werken. Een

Affiche van Sonsbeek '58. Overde ontwerper, S.G.de Lange,kunnen we geen gegevens vin-den. Ook niet in de catalogusvan de beeldententoonstelling.Misschien weet een lezer meer

Sonsbeek’58 - Belangstelling voor kunst inpark begint te tanen

Op weg naarSonsbeek 10In de aanloop naar de tiendeSonsbeektentoonstelling in2008 kijken we elk kwartaal inhet Infobulletin terug naar éénvan de voorgaande exposities.Dit keer Sonsbeek ’58, de vierdenaoorlogse manifestatie. Erworden 337 werken ten-toongesteld, veel meer dan hetjaar ervoor en hier komen67.000 bezoekers op af. Hetjaar 1958: presentatie van deeerste personenauto DAF 600, die eenjaar later de verkoop in gaat;clown Pipo op televisie; eerste kunstmaan van de VS, deExplorer, de ruimte in; hetPvdA-KVP-kabinet-Drees valt; ElisabethTaylor en Paul Newman in defilm Cat on a hot tin roof;eerste jaar van de EEG met zesdeelnemende landen; Pius XIIoverlijdt.

ervan is het koperen zwijn, dat nog steedsvoor zijn woning in Velp staat. De Duitse Käthe Kollwitz, in ons land onder-meer bekend van een affiche met de tekst: ‘Niewieder Krieg’ is eindelijk ook in Arnhem ont-dekt. Haar eerste periode, waarin ze hetopneemt voor verschoppelingen als wevers,mijnwerkers en werklozen, levert vooraltekeningen en grafiek op. Na het sneuvelenvan haar zoon Peter tijdens de EersteWereldoorlog in Vlaanderen (1914), gaat zebeeldhouwen. In Sonsbeek is van haar eenPietà te zien. Een Pietà is een voorstelling -schilderij of beeld - van de maagd Maria methaar overleden zoon Jezus Christus op schoot.

4

CatalogusBij de catalogus van 1958 is een Leidraad bijde rondwandeling gevoegd van de hand van C.Doelman. Daar hoort een plattegrond bij.Doelman is een typische representant van zijntijd. Hij voelt aankomen dat er een ommekeerin de beeldhouwkunst aanstaande is, maar wildaar nog niet aan toegeven. In zijn wandellei-draad heet het: ‘(…) het ritme en deruimtelijke werking houden wel zeer speciaalde jonge garde in de meeste landen tegen-woordig bezig.’ Doelman, die kennelijk achterde schermen heeft kunnen kijken, meldtverder: ‘Ook de jonge beeldhouwersgarde vanFrankrijk zond in, maar op enkele uitzon-deringen na (…) verkeren de Franse jongerennog teveel in een stadium van zoeken en tasten, om met hun meestal abstracte, vaakook ijle, willekeurige werk reeds voldoende tekunnen overtuigen.’ De catalogus van 1958 spreekt een andere taal.Nog steeds heel veel figuratief – hoofden, stoere mannen en blote vrouwen – maar hetabstracte werk - wat-is-dit-nou - rukt op. Zoalsabstracten en constructies van BarbaraHepworth, Carel Visser, Shinkichi Tajiri, AndréVolten, Wessel Couzijn.

In 1961 zal vergeefs worden gezocht naarbeelden in het Sonsbeekpark. Het bestuur vande organiserende Stichting Sonsbeek '49, metals erelid de vader van de latere minister MargaKlompé van Cultuur, Recreatie enMaatschappelijk Werk (CRM) neemt ‘na rijpberaad’ en in overleg met ‘deskundige beeld-houwers’ het besluit dat jaar geen tentoon-stelling te organiseren. Achteraf zal 1958 delaatste keer blijken dat er om de drie jaar eenSonsbeekexpositie wordt gehouden.

Rob van Otterloo

Bronnen: catalogus tentoonstelling Sonsbeek ’58,De Sonsbeek Beeldententoonstellingen inArnhem, een blijvende traditie? van HermanHofman (1988), Gelders Archief.

Sonsbeek '58 omvatte 337 groteen kleine objecten. Kampioenvan de beeldententoonstelling isHenry Moore (1898-1986) met14 objecten. Op het grote gazon,opzij van de Witte Villa, stondzijn tot dan toe meest abstractecreatie, de 'Drie StaandeMotieven', elk meer dan 3 meterhoog, gemaakt in 1955-1956.Deze imposante beeldengroepstaat nu op de Hoge Veluwe. Opweg naar Kröller-Müller ziet ude groep op een betonnen voet-stuk rechts van de weg voor hetmuseumbos. Dit werk komt opde website van het museum nochop die van het park voor

5

maar dat is het niet. Nederland telt zo'n 50.000gaaien en hun aantal neemt licht toe. Na deEkster en Zwarte Kraai verovert de Gaai hetstedelijke gebied en daardoor zien we hemsteeds meer in onze tuinen en parken. Maarnaast deze kraaiensoorten broeden predatoren,zoals Sperwer, Buizerd en Havik ook steedsmeer in of aan de rand van de stad. Dezeroofvogels broeden alle ook in of vlakbij dedrie parken en halen daar ook - de één watmeer dan de ander - hun voedsel vandaan.Oude en vooral jonge pas uitgevlogen Gaaien(takkelingen) zijn een belangrijke prooi voordeze roofvogels. Met de komst van dezeroofvogels is de Gaai in aantal afgenomen.

Blauwe dekverenWanneer zo’n onfortuinlijke Gaai gegrepen isdoor een roofvogel kan je het geluk hebben opeen plukplaats de prachtige blauwevleugeldekveren te vinden. De rug en buik zijngrijsbruin maar dikwijls met een roze tinterover. Bij opwinding worden de kruinverenopgezet en met de zwarte snorstreep krijgt deGaai een voornaam karakter. Bij opwindingwordt ook de karakteristieke hese schreeuw,Krèh, vaak enkele malen snel achterelkaar her-haald. Vaak is dit niet zonder reden want als jeeven de tijd neemt om te zoeken dan blijkt hetdikwijls een uil, Havik. Marter of kat te zijn.Dit probate alarmsysteem is dan ook voorandere vogels het teken om op hun hoede tezijn. Ook is de Gaai een goede imitator wanthij doet de roep van de Buizerd en Havikprachtig na. Tot slot is het vermelden waarddat de Gaai de belangrijkste verspreider van deeik is door zijn pendelvluchten en het aan-leggen van voorraden die hij niet allemaalterugvindt. Meer informatie over dezeboeiende soort en andere soorten opwww.vogelwerkgroeparnhem.nl

Jan Schoppers

Voor de herkomst van de oude typeringVlaamse Gaai zijn er een aantal theorieën. Demeest aannemelijke is de volgende: in som-mige najaren is de soort een invasiegast waar-bij in september en oktober trek is waar tenemen van kleine en soms grote groepen. Hetherkomstgebied van deze vogels is dan vaakhet noorden (Scandinavië) of zuidoosten(Oost-Europa). Wanneer de vogels uit hetzuidoosten komen hebben ze boven ons landvaak een noord of noordwestelijke koers endat gaf vroeger speculaties over de herkomst.De toevoeging Vlaamse heeft dan betrekkingop het gebied waar ze - vanuit het Nederlandseperspectief - vandaan kwamen vliegen. Ditgebeurde vroeger wel vaker want zo noemtmen in Yorkshire de Bonte Kraai de DutchCrow.

Dalend aantalTijdens een broedvogeltelling bijna tien jaargeleden werden er in de parken Sonsbeek,Zypendaal en Gulden Bodem negen parenvastgesteld. In vergelijking met een tellingbegin jaren tachtig was de soort achteruitge-gaan. Dit lijkt verrassend, omdat de soortsteeds meer voorkomt in het stedelijk gebied,

De Gaai welke voorheen Vlaams was

Tien jaar geleden zijn denamen van een aantal vogel-soorten terecht gewijzigd zoalsdaar zijn de Tortelduif die heetnu Zomertortel,Sprinkhaanrietzanger noemenwe nu Sprinkhaanzanger enéén van de opvallendstewijzigingen was die van deVlaamse Gaai die nu kortwegGaai heet. De soort grossierdeook in regionale en volksnamenzoals Markolver,Schreeuwaakster, Eikelaakster,Houtekster, Rotzak en Takhoer.Een aantal hebben duidelijkbetrekking op de Gaai door zijnluidruchtigheid of zijn voor-liefde voor eikels. Anderehebben waarschijnlijkbetrekking op andere soorten,zoals Ekster, Roek of ZwarteKraai, want deze werdenvroeger hopeloos door elkaargehaald.

6

stadsnatuur zelf staan hierbij centraal.Voor park Sonsbeek vormde het 100-jarigjubileum in 1999 ook in educatief opzicht eenhoogtepunt met extra natuuractiviteiten voorde scholen. Ruim 6000 (!) Arnhemse kinderenuit 246 basisschoolklassen trokken dat jaarmet hun eigen klas en leerkracht het park inonder leiding van CNME-medewerkers. Vanaf1993 worden ook in het natuurparkMeinerswijk natuur-werklessen georganiseerden sinds 2005 eveneens in het pas ontwikkeldeuiterwaardenpark De Bakenhof. Maar als eenleerkracht graag in de buurt van de school wilblijven kan deze inschrijven op buitenlessen inhet wijkgroen. Ook dát wordt gestimuleerd.Want het is ook belangrijk om te leren datnatuur vlakbij is. Zelfs in je eigen straat enwijk. Ook dáár is de natuur het beschermenwaard.

InhoudWat wordt er behandeld in de buitenlessen? Inde al genoemde herfstexcursies: algemene herf-stverschijnselen, zaadverspreiding, humificatie(voedselkringloop – paddestoelen/schimmels -kleine bodemdiertjes) en 'aan het blad herkenje de boom'. Andere onderwerpen zijn: 'waterin het park' en 'vogels in het park'. InMeinerswijk en De Bakenhof zijn de kindereneen gehele ochtend aan het werk met o.a.bodem, planten, vogels, water, de rivier engrote grazers.

De Arnhemse parken en het Arnhems groenworden dus al vele jaren intensief gebruiktvoor het natuuronderwijs. De belangstellingvan de scholen is groot en de kinderen zijnenthousiast. Naar de toekomst kijkend is hetvan belang dat Stadsbeheer en CNME regel-matig overleggen over de mogelijkheden, diede stadsparken bieden voor dit belangrijkewerk. En zo mogelijk de voorwaarden hiervoorverder verbeteren.

Koos de Vos.

Natuuronderwijs in de Arnhemse parken

Al spoedig na de oprichting van het CNME in1962 werden de eerste parkexcursies voorklassen van het basisonderwijs georganiseerdin Angerenstein, Sonsbeek en Zypendaal. In de70-er en 80-er jaren volgden ook de parkenPresikhaaf, Immerloo en Westerveld. Weerlater de Heemtuin Presikhaaf.Met motto was: leer zo jong mogelijk de natuur in je eigen woonomgeving kennen.Park Sonsbeek is daarbij altijd grote trekpleis-ter geweest voor scholen uit de hele stad. Vanafhet begin van de 70-er jaren worden er herfs-texcursies gehouden. Deze werden al meteendruk bezocht. Opvallend daarbij was datkinderen, die in de buurt van park Sonsbeekwoonden, dat park niet of nauwelijks kenden.De scholen rondom park Sonsbeek zijnintussen al jaren trouwe 'klanten' voor deexcursies en buiten-werklessen.

OntdeklessenDe excursies, die aanvankelijk 'het laten zien'van de natuur benadrukten, ontwikkelden zichsteeds meer tot de ontdek-lessen van nu.Hierbij gaan de kinderen, na een korte rondlei-ding of instructie op ontdekkingstocht metbehulp van allerlei opdrachtmateriaal en werk-bladen. Ontdekkend en belevend leren in de

Dat Arnhem een natuurrijke stadis hoeft hier geen betoog. 45 Jaargeleden besloot de gemeenteraadom ook de jeugd hiervan te door-dringen. De veronderstelling datkinderen in een natuurrijke omge-ving 'vanzelf' ook natuurvriende-lijk zullen worden, gaat niet op.Het woord 'vandalisme' werd toennog niet gebruikt, maar vernielin-gen in de parken kwamen weldegelijk voor. En blijkbaar zoveel,dat de gemeenteraad vond, dat dejeugd meer liefde voor de natuurmoest worden bijgebracht.Voorjaar 1962 werd op initiatiefvan onderwijsinspecteurEegdeman het gemeentelijkeCentrum voor Biologieonderwijsopgericht. Dat groeide uit tot watnu het Centrum voor Natuur- enMilieu Educatie (CNME) heet.Dit artikel gaat over wat hetCNME in de parken van Arnhemin educatief opzicht doet.

7

Voordat de nieuwe exploitanten, met horeca-ervaring in de Achterhoek, besloten in Arnhemiets nieuws te beginnen, werden ze het er metde gemeente over eens dat die als eigenares hetachterstallig onderhoud van het gebouw zouaanpakken. Er is bijvoorbeeld een nieuw pan-nendak aangebracht. Span en Haagsma hebbenvervolgens een ingrijpende verbouwing voorhun rekening genomen. De tegenstellingtussen het in- en het exterieur had nauwelijksgroter kunnen zijn: buiten authentiek, duseeuwenoud, binnen hypermodern. Dat is langetijd anders geweest.

HistorieUit bouwhistorisch onderzoek blijkt dat het inoorsprong gaat om een traditionele hallehuis-boerderij met een middenlangsdeel. Dit type isin die periode bekend in de regio Arnhem. Hetgebouw is vermoedelijk aan het eind van deachttiende, begin negentiende eeuw op dezeplek opgetrokken. Hierbij werden ondermeermiddeleeuwse bakstenen (her)gebruikt.Hetlandgoed heette toen De Wiltbaen en zou later,als onderdeel van een groter geheel, Sonsbeekworden genoemd. Daar hoorde ook de

Hartgersberg bij, het gebied waarop al de WitteVilla stond. De gemeente Arnhem heeft zowelhet park als de boerderij sinds 1899 in bezit.

Dat dit gebied een eenheid wordt is ondermeerte danken aan het feit dat burgemeesterGerhard Pronck al rond 1770 begint met hetstelselmatig aankopen van grond aan denoordzijde van de stad. In 1797 is er een kopervoor wat Pronck heeft weten te verzamelen: de(vrouw van de) laatste gouverneur-generaalvan de Verenigde Oost-Indische Compagnie(VOC), Sebastiaan Cornelis Nederburgh. Diebetaalt er 96.000 gulden voor en doet de lan-derijen en opstallen alweer in 1806 met 14.000gulden winst over aan Theodorus baron deSmeth. De Smeth gaat verder en koopt twee jaar latervoor 63.000 gulden ook de Hartgersberg met deWitte Villa. Hij is degene die voor de beidegebieden de naam Sonsbeek introduceert. Aanhem hebben we ook de Grote Vijver te danken.In 1821 komt er een nieuwe eigenaar in depersoon van H.J.C.J. baron van Heeckeren vanEnghuizen. Zijn kleinzoon doet de bezittingentegen het eind van de eeuw over aan degemeente Arnhem. De gemeente verwijdert dehekken rond het gebied, zodat alleArnhemmers er voor het eerst zonder vooraf-gaande toestemming het park in en uit kunnenlopen.

HorecaDe horecafunctie van de boerderij ontstaat in1932, als er een streep wordt gezet onder deagrarische activiteiten. De uitspanning gaatheten theeschenkerij 'de Boerderij' en krijgt faamals 'Theeboerderij'. De benaming theeschenkerijgaat over op het Sonsbeekpaviljoen. In die tijdis er voor Arnhemmers die het betalen kunneneen klassieke wandeling door Sonsbeek: eerstnaar het paviljoen om iets te drinken en ver-volgens naar de boerderij om daar even neer testrijken.

Oude parkboerderij wordt modernebrasserie

De Boerderij aan de Parkweg isgeen pannenkoekenrestaurantmeer. Exploitant ArmandLuneman heeft zijn platte pan-nen eind 2005 aan de wilgengehangen. Sinds oktober is deformule in dit horeca-etablisse-ment opnieuw veranderd enzwaaien bedrijfsleider FreekSpan (32) en kok TobiasHaagsma (34) er de scepter.Daar is de titel ‘brasserie’ aanverbonden. Aan het eind vaneen zaterdagmiddag, als allestoelen volgens Span‘uitverkocht’ zijn, wil hij nietveel meer kwijt dan dat hij enHaagsma via-via aan dezelocatie zijn gekomen. Wel lichthij een tip van de sluier op overzijn eigen geschiedenis

Het begin van theeschenkerij 'de Boerderij' (foto collectie Scheers-Rieter, ca 1930)

8

In 1974 volgt de bekende familie VanHooijdonk de al even bekende familieClaassen op in De Boerderij aan de Parkweg.De laatste familie was in het bezit van tallozeArnhemse horeca-etablissementen zoals café-restaurant Royal aan het Willemsplein, hotelVictoria aan de Bovenbeekstraat, hotel DePauw in de Pauwstraat en het Parkhotel aanhet Willemsplein. Vader Willem vanHooijdonk en zijn dochter Yvonne maken vande theeboerderij De Boerderij. In het gebouwherinnert een glas-in-loodraam met het fami-liewapen aan de Van Hooijdonks. Zijvertrekken 1999 en dan volgt een snelle rou-latie van horeca-exploitanten. Ze wordenopgevolgd door Rogier en Debby Kuipers diehet proberen met een pannenkoekenhuis.Tussen maart 2002 en februari 2003 strijkenbedrijfsleider Eric Bastide en kok PieterOverbosch er neer en doen een poging eenrestaurant met Michelinster van de grond tekrijgen. Dat blijkt te hoog gegrepen.Aansluitend hierop verschijnen er met ArmandLuneman weer pannenkoeken in De Boerderijen dat duurt van februari 2003 tot eind 2005,De nieuwe brasserie De Boerderij richt zich opde zakelijke markt met lunches, diners en con-gressen. Er zijn technische voorzieningen enapparatuur aanwezig, zoals een grootflatscreen. Maar ook de individuele bezoeker

kan terecht voor een eenvoudig kopje koffie. Het is voor Span en Haagsma – maar ook voorbezoekers - te hopen dat ze het wat langeruithouden dan hun voorgangers.

Openingstijden: maandag tot en met vrijdagvanaf 11.00 uur, zaterdag en zondag vanaf 17.00uur. De uitbaters willen hun klanten dagelijksverse kreeft (19,50) en oesters aanbieden enkopen van dag tot dag hun ingrediënten in. Dekaart wordt maandelijks vernieuwd, er staanstandaard seizoensgerechten op. Wie rond demiddag komt, kan een tosti eten voor 2,95, eenbroodje voor 4,75 en een uitsmijter vanaf 6,75.Een voorgerecht kost 8 tot 11 euro, soep 5 tot 6euro, een hoofdgerecht tussen 15 en 23 euro. Dewijn varieert in prijs van 17,50 tot 150 euro perfles.

Rob van Otterloo

Bronnen: Jan de Vries (zie: www.arneym.nl);'Bouwhistorische documentatie' GemeenteArnhem.

Wapen van de familie VanHooydonk die vanaf 1974 tot1999 restaurant De Boerderijexploiteerde

Brasserie De Boerderij in 2007

9

De educatieve afdeling van het Watermuseumis goed georganiseerd en daar kon ik terecht.In een klein laboratorium en kunnen kinderenvan 6 tot 12 jaar proefjes doen. Dat is tochmakkelijker dan met pubers! De educatievemedewerkers, Daphne Mol en voorheen RobBeenakker, hebben leuke proefjes uitgezochten vrolijke instructieboekjes laten maken metduidelijke tekeningen. De proefjes lukkeneigenlijk altijd. Het is zo leuk om kinderenverwonderd of opgetogen te zien na eenonverwachte kleurverandering of door het sla-gen van de proef.

Kinderen in het labOp werkdagen brengen basisscholen eenbezoek. 4 Groepen van ieder 20 leerlingendoen per groep een half uur 2 of 3 proeven.We krijgen veel kinderen uit de provincieOverijssel. Dat komt omdat deze provincie dereiskosten voor de school betaalt. Deed deprovincie Gelderland dat ook maar. Op woens-dag- en vrijdagmiddag zijn er verjaarspartijtjesmet een echt verjaarsprogramma. Op zaterdag-en zondagmiddag is het lab open voor allekinderen van 6 tot 12 jaar om zelf proefjes tedoen. Ontspannend, maar soms druk. Iederevakantie heeft het museum een specialeactiviteit voor kinderen, zoals waterbollen oftandpasta maken of beestjes bekijken onder demicroscoop. Beestjes, zelf gevangen met eenschepnet uit de Jansbeek. Daarna doen ze een

paar diertjes in een petrischaaltje en zetten datonder de microscoop. Via een zoekkaartkomen ze er achter welk dier het is. Wist U,dat er wel 1600 soorten diertjes in de Jansbeekleven?

HLTour voor volwassenenOok volwassenen kunnen kennis opdoen inhet Watermuseum. Zoals uitzoeken hoe erwater valt te besparen in het huishouden. Ofvia een High Light Tour achter de waterproble-men in de wereld komen. Zo’n HLTour wordtgegeven door de vrijwilligers. De directie vanhet Watermuseum heeft ons in de gelegenheidgesteld om kennis op te bouwen die nodig isom zo’n Tour te geven. Heel wat vrijwilligershebben door het volgen van de cursus eendiploma gehaald en kunnen zijn daardoor debezoekers de hoogtepunten van het museumtonen en uitleggen.We ontvangen trouwens ook groepen vol-wassenen in het lab. Ze doen andere proevendan de kinderen, onder andere over de invloedvan hard water.

Contact met de burenKortgeleden hebben we een uitwisselingsdagmet het Bezoekerscentrum Sonsbeek gehadonder het motto “Gluren bij de buren”. Weweten nu wat we aan elkaar hebben en zokunnen we gezamenlijk optrekken omSonsbeek en het Watermuseum aan de man tebrengen. Ik geniet van de samenwerking,vooral omdat ik vele jaren geleden in hetbestuur van het Bezoekerscentrum zat en dat,net als het Watermuseum, een warm hart toe-draag.

Liesbeth Dessens

Vrijwilliger in het Watermuseum

In december 2003 opende hetWatermuseum. In 2004 ging ikmet pensioen na 28 jaar alsleraar scheikunde voor VWO-,Havo- en Mavo-leerlingen endaarvoor een aantal jaren bijAKZO-Research. Ik besloot vrijwilligerswerk te zoeken.Aangezien “Water” voor mijaltijd al een favoriet onderwerpis geweest, ging ik kijken of ikbij het Watermuseum terechtkon. Ja dus

Kinderen doen onder begeleiding proeven in hetWatermuseum

10

Bij Google verschijnt onze website als eersteals je het woord park Sonsbeek intypt. Deevenementen in de zomer zorgen voor piekenin het bezoek van de website in juni t/m sep-tember, en dalen in december t/m februari. Deabsolute piek op één dag was op zaterdag 10juni 2006 met 318 bezoekers, vijf maal hetdaggemiddelde van die maand. Waardoor? Hetwas de dag na de start van het WK-voetbal.Maar enig verband kan ik niet bewijzen. Dedagen na de persconferentie over Sonsbeek10op 26 juni 2006 was er geen enkele afwijkingvan het maandgemiddelde

Vorig najaar pleegden webredacteur Tjada vanden Eelaart en webbeheerder Frans van Daalgroot onderhoud. Niet alles moest over de kop.Op een nieuwe vormgeving van de website zitniemand te wachten. Cultuurhistorie is nietgevoelig voor actualiteit en de parken veranderen maar langzaam. De website isinmiddels opgeschoond. Oude teksten zijnaangepast, verouderde foto's zijn vervangen,oude berichten eruit, gewijzigde benamingener in. Watermolen werd Bezoekerscentrum, VVV-vlotconcerten is Vlotconcerten, De Boerderij deed maar korte tijd inpanne(n)koeken, Sonsbeek Art & Design verdween, de Steile Tuin is volgroeid, de weidetussen Bezoekerscentrum en Watermuseumheet Jansveld en de ijskelder kwam erbij. En de door Jos Diender vormgegeven platte-grond van Sonsbeek met alle namen vanpaden, weiden, vijvers, gebouwen en andereplekken. Want wat geen naam heeft bestaatniet. Tenslotte zijn de wandelingen door deparken aangepast met actuele foto's van SophiaMooldijk. Kijk maar eens. En link eens doornaar www.arneym.nl de prachtige website vanJan de Vries over historie en monumenten vande stad.

Luuk Broer

Wat geen naam heeft bestaat niet

Begin 1998 besloten we eenwebsite van de VerenigingVrienden van Sonsbeek testarten. KPN en Arcadis sponsorden het ontwerp. LeslieLeijenhorst (redacteur), PhilipFriskorn (fotograaf) en Fransvan Daal (vormgeving en technische realisatie) hebben er hard aan gewerkt. Na voldoende tests werd op 28 augustus 1998 de websitewww.parksonsbeek.nlgelanceerd tijdens een persconferentie, want het wasNieuws. We waren er vlug bijen dat moest ook: 1999 was hetjubileumjaar "Sonsbeek 100jaar Stadspark".

De in 1998 opgezette versie van de websitewww.parksonsbeek.nl toonde de cultuurhisto-rie en de huidige toestand van de drie monu-mentale parken. Een was een agenda vanactiviteiten en evenementen in de parken eneen rubriek met actualiteiten en krantenartike-len over de parken. De virtuele parkbezoekerkon wandelingen maken en daar toelichting bijkrijgen. Er was een rubriek voor reacties vanbezoekers, men kan vragen stellen en tenslottewaren er links naar andere, verwante websitesvan organisaties in en buiten de parken.

Een paar jaar later was het aantal interne-taansluitingen in Nederland fenomenaalgegroeid en het werd vanzelfsprekend dat eenorganisatie een website van één of meer pagi-na's bezat. In plaats van het opnemen vanactiviteiten van anderen in de parken kondenwe nu eenvoudig doorlinken naar hun website.Na het vertrek van de redacteur in 2002 wasde website nog goed bruikbaar maar derubriek 'Nieuws' werd niet meer gevuld en de'Agenda' werd nog maar incidenteel bijgehouden. Vrienden van Sonsbeek is eenvrijwilligerswerk en soms lukt het niet alle-maal. Zomer 2003 vonden we een primaoplossing: het ledenblad Infobulletin wordtsindsdien compleet onder Nieuws gehangen.Nieuws is nu zowel actualiteiten als archief,overal ter wereld te bereiken en te downloaden. Voor de agenda van activiteiten

in de parken linktmen door naar deorganisator. Zo isde website parksonsbeek.nleen 'portal' gewor-den.

Met groei van hetinternetgebruiksteeg het bezoekersaantalvan 302 per maandin 1999 via 874(2001), 1206(2005) naar 1365per maand in2006.

11

voelen bij hun parken, dat ze trots zijn op hunomgeving. Hun visie is dat 'bomen verbinden','parken ontmoeten'. Hun enthousiaste conclusieis: 'groen is het kloppend hart van de stad'.

ParkreuzenDaarnaast zullen Jeroen en Bart onder de titel'De zuilen van Sonsbeek' hun visie geven op detoestand van de parkreuzen, de monumentalebomen van meer dan 100 jaar, soms meer dan200 jaar, oud in de monumentale parken. Hethuidige beuken hallenbos van Sonsbeek isomstreeks 1817 aangelegd. Oorspronkelijk washet gemengd bos van lariksen en beuken. Delariksen werden omgezaagd en de beukenbleven over. In 1899 wilde (kleinzoon) VanHeeckeren alle beuken omzagen voordatSonsbeek verkocht werd aan de gemeenteArnhem. Gelukkig hield zijn rentmeester hemvoor dat het park mét de bomen meer zouopbrengen, met succes. We leven ruim 100 jaar later. We beseffen datbomen niet eeuwig leven. Ze vallen om of wor-den omgehaald. De zuilen van Sonsbeek gaatover bosbeheer.

Op donderdag 29 maart 2006 vindt de jaarver-gadering van de Vereniging Vrienden vanSonsbeek plaats. Vanaf 20 uur in hetBezoekerscentrum Sonsbeek, Zypendaalseweg24a. De leden hebben hiervoor een uitnodigingontvangen. Introducé(e)s zijn welkom.De huishoudelijke agenda betreft: jaaroverzicht2006, financieel verslag, begroting 2007,bestuurswisseling en rondvraag. Aansluitendop de korte huishoudelijke agendapuntenvindt er een presentatie plaats. Dit jaar zijn deonderwerpen 'Urban Forestry' en 'Parkreuzen'.

Urban ForestryBart Lichtenberg is hoofd Bossen en Parken enJeroen Glissenaar is parkbeheerder bij de DienstStadsbeheer van de gemeente Arnhem. Zie defoto hiernaast, genomen voor de houtopslag bijhet kantoor van Stadsbeheer aan de Bosweg. Zijzullen hun visie geven op het beheer vanstadsparken en stadsbossen in samenspraak metde gebruikers. Beheer van stadsparken datrekening houdt met de natuurwaarde en deeconomische waarde van het groen, met dewaarde voor onze gezondheid en voor onzerecreatie. Internationaal is daarvoor de term'urban forestry' gemunt. De missie van de parkbeheerders is dat de gebruikers zich betrokken

Jaarvergadering Vrienden

Om een boom – einde, en begin

Tijdens de storm van donderdag18 januari 2007 sneuvelde delindeboom naast deRentmeesterswoning die beidehoren bij het complex vanBegijnemolen/Watermuseumaan de Zypendaalseweg.Gelukkig waren er geenslachtoffers. Maar wel ver-woestte de boom het ketelhuisvan het Watermuseum. Voor het behoud van deze boommoesten Vrienden van Sonsbeeken omwonenden 5 jaar geledeneen rechtszaak aanspannen. Derechter besloot toen dat deboom bleef staan.Vorig najaar vertrouwde deparkbeheerder de boom nietmeer. Door de bouw van hetmuseum, de veranderde onder-grondse waterstromen en hetparkeren op de wortels was deboom er niet beter op gewor-den. De linde kwam dat jaarmoeilijk in het blad en verzettezich niet meer tegen voort-gaande zwamaantasting. Tweeonderzoeken toonden aan datde linde door de dikrandton-derzwam zo was aangetast datde stam zou kunnen breken.Ditmaal vertrouwde men derapporten wel en met iedersinstemming besloot dewethouder dat de boom dit voorjaar zou wordenomgezaagd. Een maand eerderbegaf de 135 jaar oude boomhet onder een stormstoot.Jammer. Als dit blad uitkomt staat ereen nieuwe linde op die plek.

(LB)

Bart Lichtenberg en Jeroen Glissenaar, na de jan-uaristorm, voor de houtopslag bij de vestigingvan Stadsbeheer aan de Bosweg

ColofonHet Infobulletin is een uit-gave van de Vrienden vanSonsbeek en van hetBezoekerscentrum Sonsbeek.Het bulletin verschijnt vierkeer per jaar. Het wordtgratis toegestuurd aan deleden van de VerenigingVrienden van Sonsbeek. ISSN1567-1054

Redactie:Jos DienderRob van OtterlooLuuk Broer (eindredacteur)

Vormgeving: Raymond Paulus

Druk:Presikhaaf Grafische Diensten

Redactie-adres:Bezoekerscentrum Sonsbeek, Zypendaalseweg 24a,6814CL Arnhememail: info@parksonsbeek.nl

Het Zomernummer van hetInfobulletin verschijnt 21 juni.Uiterste datum inleverenkopij: 15 mei. Vorige num-mers vindt u op de websitewww.parksonsbeek.nl onder > Nieuws.

Retour afzender/adreswijziging

Mogelijk is de adressering niet juist. Wilt u in datgeval zo vriendelijk zijn om hieronder de juistegegevens in te vullen en het blad ‘retour afzender’ of deze strook in een enveloppe terug sturen naar:Vrienden van Sonsbeek, Zijpendaalsweg 24A, 6814 CL Arnhem.

Het correcte adres is:Naam:Straat:postcode:Plaats:

Reden retourzending:

“Zeg, kennen jullie Paulus......?”

Wie heeft niet de boekjes van Paulus de boskabouter gelezen of voorgelezen? Wie heeftniet genoten van woorden als: “helendal, nogalwel zo tamelijk, buitengemeen” en wie is nieteen beetje bang geweest voor Eucalypta deheks? Jean Dulieu, pseudoniem voor Jan vanOort, schreef tal van verhalen over de kleineboskabouter en zijn vrienden Oehoeboeroe,Salomo, Krakras en anderen in de vorm vanboeken en strips, maar ook voor radio en tv.Trok door het land met een poppenspel waar-voor hij zelf de poppen en decors maakte. Jan van Oort werd geboren in Soest in 1921 enoverleed in Arnhem op 29 november 2006. Velejaren woonde hij in Arnhem op deBakenbergseweg, samen met zijn hondje. EerstPammetje en later Balou. Elke ochtend om 8.15uur precies wandelde hij het gravinnebos (parkGulden Bodem - LB) in voor zijn dagelijkseloopje met de hond en ’s middags zagen wijhem nog weer twee keer voorbijgaan naar het-zelfde bos. Jan had vele vrienden in het bos,zowel mensen als honden. Met veel mensenpraatte hij over zijn leven, vroeger en nu. Jekon hem van alles vragen over vogels enbomen. Hij wist het meestal en vertelde graag.De honden waren dol op hem. Er zat altijd eenbrokje in zijn zak en dat wisten zij. Zij namenafscheid van hem met bloemen en – omdathonden nu eenmaal niet kunnen schrijven -foto’s.

Een werkgroep bestaande uit mensen uit deomgeving van Jan van Oort zet zich in voor hetrealiseren van een standbeeld van Paulus in het

gravinnebos. Dat zal een blijvend aandenkenvormen aan de kunstzinnige Arnhemmer, diedoor zijn werk zoveel heeft betekend voorkinderen, maar ook voor volwassenen. Enhoewel hij vooral door de kabouterverhalenberoemd werd, heeft Jan van Oort nog veelmeer geschreven. Hij was bovendien een bege-nadigd violist. Kijk maar eens op de websitewww.paulusarchief.nl.

Ank Hasselbach-Van Gastel